Türk ve Moğol coğrafyasında hayvan damgaları

Abstract

Moğolistan’dan Anadolu’ya kadar uçsuz bucaksız bozkırlarda bulunan eski yazıtlar, balballar, kaya resimleri, anıt külliyeler, damgalar vs. eserler Türk ve Moğol kültürünün ve tarihinin en önemli kaynaklarındandır. Bu coğrafyalarda günümüze kadar çeşitli çalışmalar yapıldıysa da daha araştırılacak pek çok tarihî mekanlar (kaya resimler / petroglifler, yazıt, heykel, anıt, mezar, kurgan, damgalar) bulunmaktadır. Günümüze kadar bâkir kalan ve araştırılması gereken konuların biri de Türk ve Moğol coğrafyasındaki hayvan damgalarıdır. Bu konunun detaylı şekilde araştırılması bütün Türk Dünyasının ve Moğol halklarının ortak değerleri, tarihi ve kültürü açısından önemlidir. Moğolların “tavan hoşuu”, Türk halklarının “bes tülik” yani beş çeşit hayvan olarak ifade ettikleri at, sığır, deve, koyun, keçi gibi hayvan sürülerinin geniş otlaklarda otlatılması yani yaylaktan kışlağa, kışlaktan yaylağa göç etme zamanlarında birbirinden ayırt edilmesi ve hırsızlar tarafından çalınmaması, türlü taşıtmalara yol açmamasını önlemek için demirden üretilmiş bir damgalama aleti kullanılmaktadır. Ateşte kızdırılan bu aletle özellikle büyükbaş hayvanların kalça ve bacak, kolları üzerine çeşitli biçimde damgalar vurulmaktadır. Küçükbaş hayvanların kulakları ucundan kesilerek veya çentik atılması suretiyle “en” (im) uygulanarak diğer hayvanlarından ayırt edilmektedir. Genellikle büyükbaş hayvanlara boy damgası veya kişisel işaretler ve sahibi isminin ilk harfi “en-damga” olarak kullanılmaktadır. Hayvan damgalama geleneği Anadolu’da, Orta Asya’daki Türk boy ve topluluklarında ve Moğollar arasında yaygın olarak görülmektedir.Ancient inscriptions, balbals, rock paintings, monument complexes, stamps, etc., found in the vast steppes from Mongolia to Anatolia are considered the most important sources of Turkic-Mongol culture and history. Although various studies have been conducted in these regions until today, many historical sites (rock paintings, inscriptions, statues, monuments, tombs, mounds, stamps) remain to be explored. In addition, one of the topics that needs further research is “Animal Stamps in Turkic and Mongol Geography”. A detailed study of this topic is important in terms of the common values, history, and culture of all Turkic and Mongolian peoples. The Mongols' tavan hoşuu and the Turkic peoples' bes tülik, i.e., the grazing of five types of animals (horse, cattle, camel, sheep, goat) in wide pastures, and the distinction of animal herds from each other during migrations from summer pastures to winter quarters, and vice versa, to prevent theft and avoid mixing with other herds, are facilitated by an “iron branding tool” produced and heated in fire. This tool is used to stamp the hips, legs, and arms of large animals. Small animals are distinguished by cutting their ear tips or making notches. Generally, brands or personal symbols and the initial letter of the owner's name are used as marks (en, im) for large animals. The tradition of animal marking is commonly seen in Anatolia, among the Turkic peoples in Central Asia, and the Mongols.