Osmanlı mimarisinde tabhâneli camiler ile son dönem cami planlarının karşılaştırılması

Abstract

Bu çalışma erken dönem Osmanlı mimarisinde görülen tabhâneli cami örnekleri ile geç dönem Osmanlı mimarisinde inşa edilen hünkâr kasırlı camileri tarihsel gelişim, işlev ve plan şeması açısından inceleyerek karşılaştırmayı, camilerin benzer ve farklı yönlerini tartışmayı amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında dinî işlevinin yanı sıra, Osmanlı İmparatorluğunun kuruluş ve gelişiminde etkin olan şeyhler, gezici dervişler ve ahiler tarafından sosyal amaçlarla da kullanılan erken dönem tabhâneli cami örnekleri ile XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıl sonlarına kadar bir gelenek olarak selâtîn camilerinin tümünde uygulanan geç dönem hünkâr kasırlı cami örnekleri karşılaştırılarak analiz edilmiştir. Analiz sonuçlarından Anadolu'da pek çok bölgede örnekleri görülen erken dönem tabhâneli cami örneklerinden farklı olarak geç dönem hünkâr kasırlı cami örneklerinin sadece başkent İstanbul'da inşa edildiği, günümüzde sadece ibadet işlevi ile kullanılan bu yapıların inşa edildikleri dönemde farklı işlevlerle kullanıldıkları ve ibadet mekânı bünyesinde olmakla birlikte farklı dönemlerde harim bölümünden ayrı bir kimlik kazanan "tabhâne" ve "hünkâr kasrı" bölümlerinin Osmanlı Devleti'nin siyasi, sosyal ve ekonomik durumuna göre şekillendiği sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma; Osmanlı Devleti'nin en önemli yapı grupları arasında yer alan camiler özelinde arşiv belgeleri, plan şemaları, fotoğraflardan yararlanarak ve literatür araştırması yöntemi ile değerlendirilmesi ve bu yapıların kullanıldıkları döneme ilişkin bilgi üretilmesi açısından önemli görülmektedir.

This study aims to compare the mosque examples with tabhane seen in early period Ottoman architecture and the sultan's palace mosques built in late period Ottoman architecture in terms of historical development, function and plan scheme, and to discuss the similar and different aspects of mosques. Within the scope of the study, examples of the early period mosque examples with tabhane, which were used for social purposes by the sheikhs, wandering dervishes and ahis who were active in the establishment and development of the Ottoman Empire, as well as its religious function, and which were used as a tradition in all 'Selâtîn Mosques' which was built sultans from the 17th to the end of 19th century. Examples of late period sultan's palace mosques were compared and analysed. From the results of the analysis, unlike the 'early period mosque examples with tabhane' seen in many regions in Anatolia, the 'late period hünkar pavillion mosque' examples were built only in the capital city of Istanbul, and these structures, which are used only for worship today, were used with different functions in the period they were built and they were used for worship. It has been concluded that the 'tabhane' and 'hünkar palivion' sections, which gained a separate identity from the sanctuary in different periods, were shaped according to the political, social and economic situation of the Ottoman Empire. Study; It is considered important for the mosques, which are among the most important building groups of the Ottoman Empire, in terms of evaluating archive documents, plan diagrams, photographs and using literature research method and producing information about the period in which these structures were used.