Altıntaş kökenli mezar stelleri

Abstract

Doktora tezimizin konusunu Kütahya, Altıntaş / Soa kökenli olabilecek mezar stelleri oluşturmaktadır. Tezimizi Altıntaş’ta üretildiğini düşündüğümüz 194 adet mezar steli oluşturacaktır. Roma İmparatorluk Dönemi’nde Anadolu’da Frigya bölgesinde kırsal bir nüfus yaşamaktadır. Döneme dair önemli izler barındıran, günümüze kadar ulaşmayı başarabilmiş heykeltıraşlık eserleri içerisinde bir grubu oluşturan mezar stellerinin yerel stilde üretildiği anlaşılmaktadır. Altıntaş, bölgede kendine özgü mezar steli üretmeyi başarabilmiş yerleşimlerden bir tanesidir. Bursa Arkeoloji Müzesi mezar steli koleksiyonunda yer alan bir grup stel kendine özgü özellikleri ile dikkat çekmektedir. Bu nedenle tezimizde bu grubun mercek altına alınmasına karar verilmiştir. Yaklaşık 1908 yıllarından bu yana yapılan bilimsel yayınlarda Altıntaş mezar stellerinden bahsedilmektedir, ancak bugüne kadar bu steller bir ana başlıkta ele alınmamıştır. Yaptığımız araştırmalar neticesinde Altıntaş kökenli mezar stellerinin yerelde kalmadığı, yurtiçinde ve yurtdışında değişik müzelere dağıldığı anlaşılmaktadır. Tezimiz kapsamındaki mezar stellerinden 134 tanesi daha önce değişik çalışmalarda yayımlanmış, 60 tanesi ise ilk defa tarafımızdan ele alınacaktır. Böylece Altıntaş mezar stelleri bir başlık altında toplu olarak ilk defa kapsamlı bir şekilde ele alınmış olacaktır. Yaptığımız literatür araştırmasına göre mezar stellerimizin üretim yerine konu antik kent Soa’dır. Bu antik kent günümüzde Kütahya İlinin, Altıntaş İlçesi sınırlarında yer alan ve ilçenin yaklaşık 9 km doğusunda ilçe ile aynı isme sahip olan Altıntaş Köyü sınırları içerisinde kalmaktadır. Soa ile ilgili de yeterli araştırma yapıldığı söylenemez. Altıntaş Köyü içerisinde çok sayıda Roma, Geç Roma ve Geç Antik Çağa tarihlenebilecek devşirme malzemelere rastlanılmıştır. Bu nedenle Antik Soa’nın modern yerleşimin altında kaldığı düşünülmektedir. Soa’nın Roma İmparatorluk Dönemi’nde önceleri kome statüsüne sahip küçük bir yerleşim olduğu, MS 3. yüzyıl ile birlikte gelişerek bir şehir haline geldiği öngörülmektedir. Soa’nın şehir haline gelmesinde yakın çevredeki mermer ocakları önemli bir rol oynamış olmalıdır. Altıntaş mezar stellerinde görülen üslup Roma İmparatorluğu’nun başka bölgelerinde görülmemektedir. Mezar stelleri tamamen kendine özgü özellik yansıtırlar. Bunda aralarında büyük bir zaman farkı olsa da Dağlık Frigya Bölgesi’ndeki Frig Kaya Anıtları önemli rol oynamış olmalıdır. Zira, Frig kaya anıtlarında görülen zengin bezeme anlayışı stellerimizde de kendini hissettirmektedir. Örneğin, mezar stellerimizdeki resim alanı için ayrılmış nişlerin içerisine boşluk kalmayacak şekilde insan büstlerinin yerleştirilmesi Frig kaya anıtlarının ön cephelerinde bulunan nişlerin içerisindeki Ana Tanrıça heykellerini anımsatmaktadır. Yine bazı stellerimizin alınlıklarında görülen aslan-boğa mücadelesi kompozisyonunun kökeninde de Frig etkisinin bulunduğu düşünülmektedir. Altıntaş Bölgesinde, özellikle Altıntaş ve Çakırsaz Köyleri civarında Dokimeion ocaklarından geri kalmayan kaliteli mermer yatakları bulunmaktadır. Bu atölyelerdeki heykeltıraşlık eserleri de bu bölgeden çıkarılan mermerlerle üretilmektedir. Burada çalışan ustalar aynı zamanda Appia (Pınarcık) ve Kotiaeion’da (Kütahya) da çalışmış olmalıdırlar. Bu durum steller üzerindeki heykeltıraş imzalarında da görülmektedir. İşlenmek üzere hazırlanmış steller, teslim yerlerinde işlenerek tamamlanmış olmalıdırlar. Atölyede üretilen mezar stellerine tipolojik olarak bakıldığında en kalabalık grubu tek katlılar ile üçgen alınlıklılar oluşturmaktadır. Katlı steller ile alınlığı kemer veya düz biçimde işlenmiş olanların sayısı daha azdır. Stellerin sağ ve sol kenarları çoğunlukla naiskos olarak yapılmışsa da az sayıda çerçeve ile sınırlandırılmış stelimiz de bulunmaktadır. Stellerimiz arasında bir miktar da kapı tipli üretilmiş mezar steli mevcuttur. Bunlar haricinde bölgede bulunmuş ancak kırık ve eksik olmaları nedeniyle herhangi bir gruba dâhil edilemeyen mezar steli parçası da tezimize dâhil edilmiştir. Stellerimizdeki erkek figürlerinde görülen sağ elin göğüs üzerine konulması geleneği, MÖ geç 4. yüzyıldan beri görülen bir duruş şeklidir. Çalışmamızda toplam 16 adet atölye belirlenmiştir. Ancak bu atölyeler keskin biçimde birbirlerinden ayrılmazlar, benzer özellikleri fazla olup teknik bazı detaylarda farklılıklar bulunmaktadır. Bu atölyeler stel tipolojisi, resim alanını sınırlayan pilasterlerin altlık kısımları ile başlık kısımları, pilasterler üzerindeki süsleme unsurları, resim alanlarının verilme biçimleri ve kapı tipli olmalarına göre belirlenmiştir. Bu bölgede bulunmuş olmasına rağmen stil olarak farklı üretilmiş bir grup mezar stelimiz daha bulunmaktadır. Bunlar da diğer atölyeler başlığı altında incelenmiştir. Stellerimiz üzerinde yer alan kabartmalardan o dönem yaşantısı hakkında bilgiler edinebilmekteyiz. Tarım ve hayvancılıkla ilgili olarak en sık işlenen saban çeken öküzler veya saban kabartması bölgede çiftçiliğin önemli geçim kaynaklarından biri olduğunu ortaya koyar. Erkek figürlerinin ellerinde tuttuğu kırbaç ise at yetiştiriciliğinin bölgede varlığını kanıtlar. Genellikle pilaster süslemesi olarak kullanılmış üzüm salkımı ve bazı erkek figürlerinin ellerinde tahra ile betimlenmesi üzüm bağlarına önem verildiğini düşündürmektedir. Kabartmalarda yoğun olarak kullanılan ve okuryazarlığa işaret eden yazı takımları (balmumu tableti, kalem, kalemlik, kitap, rulo, parşömen vb.), bölgede eğitime verilen önemin bir diğer göstergesidir. İğ - öreke, kalathos (yün sepeti), ayna, tarak, parfüm şişesi gibi kadınlarla doğrudan ilintili nesneler, süslenme ve zarafetin yansıtılmasına vurgu yapmaktadır. Bunların yanı sıra dönem inancını yansıtan bazı mitolojik karakterler de az sayıda işlenmiştir. Stel üzerindeki kabartma insan figürlerinde bazen tek erkek veya tek kadın, bazen karı - koca birlikte ve bazen de bunlar çocuklarıyla birlikte tüm bedenlerini gösterecek şekilde ayakta ve cepheden işlenmişlerdir. Katlı olanlarında ise üst katta verilen figürler genellikle büst şeklinde işlenmiştir. Bu durum bize o dönemde aile bağlarına verilen önemi göstermektedir. Mezar stellerimizin tarihlendirilmesinde kabartma insan figürlerinin saç-sakal verilme biçimi, gözbebeği işlenmesi, elbise kıvrımları ve büstlerde görülen matkap işçilikleri gibi kriterlere göre yapılmıştır. Yazıtında tarih bulunan steller ise bölgede kullanılan Sulla Erası’na göre tarihlendirilmiştir. Stellerin üretim tarihine bakıldığında yaklaşık MS 130 yılından başlayıp MS 325 yılına kadar kesintisiz bir şekilde üretimin devam ettiği görülür. Ancak MS 2. yüzyılda ve 3. yüzyılın ilk yarısında üretim oldukça azdır. 3. yüzyılın ortasından itibaren sayı tekrar artmaya başlar ve Geç Antik Çağ’ kadar devam eder. Atölyede insan figürlerinde kullanılan saç kuaförünün zaman zaman imparatorları takip ettiği ancak bazen yerel stildeki saç biçimlerinin de kullanıldığı görülmüştür. Stellerimizde Roma imparatorlarından Hadrian (MS 117-138) ve eşi Vibina Sabina, I. Philippus (Arap)’ın (MS 244-49) eşi Marcia Otacilia Severa, Florianus (MS 276), Probus (MS 276-82), Numerianus (MS 283-84) ve I. (Büyük) Constantin (MS 306-337)’in portre tipleri görülür. Atölyede erkek figürlerinde kısa saç, spiralli saç ve dalgalı saç türleri görülür. Kadınlarda ise ortadan ikiye ayrılmış önden arkaya doğru dalgalı biçimde giden saç tipi yaygın olarak kullanılmıştır. Atölyede erken üretimlerde figürlerin portreleri ile elbise kıvrımlarında matkabın yüzeysel, MS 3. yüzyılın ortasından itibaren ve Geç Antik Çağ’da ise daha derin uygulandığı gözlemlenmektedir. Katalog kısmında mezar stellerimizin detaylı tanımları yapılmış, üzerindeki Antik Yunanca yazıtlar yayınlandı ise Türkçe çevirisiyle birlikte konulmuş, yayınlanmamış ise sadece transkriptine yer verilmiştir. Doktora tezimizde özellikle atölyeler üzerinde durulmuş ve onların özellikleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Stellerimizin üretildiğini düşündüğümüz Soa antik kentinde günümüze dek herhangi bir bilimsel arkeolojik kazı söz konusu değildir. İleride yapılacak kazılar neticesinde ele geçirilecek in situ mezar stelleri bunların Soa antik kenti ile bağlarını daha açık şekilde gösterecektir. Altıntaş’ta şu ana dek en kapsamlı epigrafik çalışma Marc Waelkens, Stephen Mitchell, James Potter ve Barbara Levick tarafından 1993 yılında yapılarak Monumenta Asiae Minoris Antiqua serisinin 10. cildinde “Monuments from Appia and the Upper Tembris Valley, Cotiaeum, Cadi, Synaus, Ancyra Sidera and Tiberiopolis” başlığı ile yayımlanmıştır. Bölgede yeni bulunan yazıtları da içeren güncel bir epigrafik çalışmanın yapılması önem taşımaktadır. Bu sayede Antik Çağda bölge hakkında daha çok bilgi sahibi olmamız mümkün hale gelecektir.

The subject of our doctoral thesis is grave steles that may be of Kütahya, Altıntaş / Soa origin. Our thesis will consist of 194 grave steleas that we think were produced in Altıntaş. During the Roman Imperial Period, a rural population lived in the Phrygian region of Anatolia. It is understood that the grave steleas, which constitute a group among the sculptural works that have survived to the present day and contain important traces of the period, were produced in a local style. Altıntaş is one of the settlements in the region that has managed to produce its own unique grave steles. A group of steles in the Bursa Archaeological Museum grave stele collection attracts attention with their unique features. For this reason, it was decided to examine this group in our thesis. Since approximately 1908, the Altıntaş grave steles have been mentioned in scientific publications, but to date these steles have not been addressed under a main heading. As a result of our research, it is understood that the Altıntaş grave steles did not remain local, but were scattered in different museums in Turkey and abroad. Of the grave steles within the scope of our thesis, 134 have been previously published in various studies, and 60 of them will be addressed by us for the first time. Thus, the Altıntaş grave steles will be addressed comprehensively under one heading for the first time. According to our literature research, the place of production of our tomb steles is the ancient city of Soa. This ancient city is located within the borders of Altıntaş District of Kütahya Province and is approximately 9 km east of the district, within the borders of Altıntaş Village, which has the same name as the district. It cannot be said that sufficient research has been done on Soa. Numerous spolia materials that can be dated to the Roman, Late Roman and Late Antique Ages have been encountered in Altıntaş Village. For this reason, it is thought that Ancient Soa lies beneath the modern settlement. It is predicted that Soa was a small settlement with the status of a commune during the Roman Imperial Period, and that it developed and became a city in the 3rd century AD. The marble quarries in the vicinity must have played an important role in Soa becoming a city. The style seen in the Altıntaş tomb steles is not seen in other regions of the Roman Empire. The tomb steles reflect completely unique characteristics. Although there is a great time difference between them, the Phrygian Rock Monuments in the Mountainous Phrygia Region must have played an important role in this. Because, the rich decorative approach seen in the Phrygian rock monuments is also felt in our steles. For example, the placement of human busts in the niches reserved for the picture area in our tomb steles, without leaving any space, is reminiscent of the Mother Goddess statues in the niches on the front facades of the Phrygian rock monuments. Again, it is thought that the origin of the lion-bull fight composition seen in the pediments of some of our steles also has a Phrygian influence. In the Altıntaş region, especially around the Altıntaş and Çakırsaz villages, there are quality marble deposits that are no less than the Dokimeion quarries. The sculpture works in these workshops are also produced with the marbles extracted from this region. The masters working here must have also worked in Appia (Pınarcık) and Kotiaeion (Kütahya). This situation is also seen in the sculptor signatures on the steles. The steles prepared for processing must have been processed and completed at the delivery locations. When we look at the tomb steles produced in the workshop typologically, the most crowded group is single-storey and those with triangular pediments. The number of storey steles and those with arched or flat pediments is less. Although the right and left edges of the steles are mostly made as naiskos, we also have a few steles bordered by frames. There are also a few tomb steles produced in the door type among our steles. Apart from these, a tomb stele fragment found in the region but not included in any group due to being broken and incomplete has also been included in our thesis. The tradition of placing the right hand on the chest seen in the male figures in our steles is a posture seen since the late 4th century BC. A total of 16 workshops were identified in our study. However, these workshops are not sharply separated from each other, they have many similar features and there are differences in some technical details. These workshops were determined according to the stele typology, the base parts and capital parts of the pilasters that limit the picture area, the decorative elements on the pilasters, the way the picture areas are given and whether they are door types. Although found in this region, we have another group of tomb steles that are produced differently in style. These are also examined under the title of other workshops. We can obtain information about life in that period from the reliefs on our steles. The most frequently depicted images of oxen pulling ploughs or plough reliefs related to agriculture and animal husbandry show that farming was one of the important sources of income in the region. The whip held by male figures proves the existence of horse breeding in the region. The grape clusters, which were generally used as pilaster decorations, and the depiction of some male figures with tahra (iron handled cutting tool) in their hands suggest that importance was given to vineyards. Writing sets (wax tablets, pens, pencil cases, books, scrolls, parchments, etc.), which are used intensively in reliefs and indicate literacy, are another indication of the importance given to education in the region. Objects directly related to women, such as spindles, kalathos (wool baskets), mirrors, combs, and perfume bottles, emphasize the reflection of adornment and elegance. In addition to these, some mythological characters reflecting the beliefs of the period were also depicted in small numbers. The relief human figures on the stele are sometimes depicted standing and frontally, showing their entire bodies, as a single man or a single woman, sometimes a husband and wife together, and sometimes they are depicted with their children. In the multi-story ones, the figures on the upper floor are usually depicted as busts. This shows us the importance given to family ties at that time. The dating of our tomb steles was done according to criteria such as the hair and beard style of the relief human figures, the processing of the pupils, the folds of the clothes and the drill work seen on the busts. The steles with dates in their inscriptions were dated according to the Sulla Era used in the region. When we look at the production date of the steles, we see that production continued uninterruptedly from approximately 130 AD until 325 AD. However, production was quite low in the 2nd century AD and the first half of the 3rd century. The number started to increase again from the middle of the 3rd century and continued until the Late Antiquity. It was seen that the hairdresser used on the human figures in the workshop sometimes followed the emperors, but sometimes local hair styles were also used. Our steles show portraits of the Roman emperors Hadrian (117-138 AD) and his wife Vibina Sabina, Marcia Otacilia Severa, wife of Philippus I (Arab) (244-49 AD), Florianus (276 AD), Probus (276-82 AD), Numerianus (283-84 AD) and Constantin I (the Great) (306-337 AD). In the workshop, short hair, spiral hair and wavy hair are seen on male figures. In women, the hair type that was parted in the middle and went wavy from front to back was widely used. It is observed that in early productions in the workshop, the drill was applied superficially on the portraits of figures and the folds of dresses, and from the middle of the 3rd century AD and in the Late Antique Period, it was applied more deeply. In the catalogue section, detailed descriptions of our grave steles were made, if the Ancient Greek inscriptions on them were published, they were included with their Turkish translations, if they were not published, only their transcripts were included. Our doctoral thesis focused particularly on the workshops and attempted to reveal their characteristics. There has been no scientific archaeological excavation to date in the ancient city of Soa, where we believe our steles were produced. In situ grave steles to be found as a result of future excavations will more clearly demonstrate their connection with the ancient city of Soa. The most comprehensive epigraphic study in Altıntaş to date was conducted by Marc Waelkens, Stephen Mitchell, James Potter and Barbara Levick in 1993 and published in the 10th volume of the Monumenta Asiae Minoris Antiqua series under the title “Monuments from Appia and the Upper Tembris Valley, Cotiaeum, Cadi, Synaus, Ancyra Sidera and Tiberiopolis”. It is important to conduct an up-to-date epigraphic study that includes newly discovered inscriptions in the region. In this way, it will be possible for us to obtain more information about the region in the Ancient Age.