İran’da yaşayan Türklerin özgürlük mücadelesi ve Azerbaycan-İran ilişkilerine etkileri

Abstract

İran bölgede en çeşitli etnisite topluluğuna sahip ülkelerden biridir. İran’ın kuzey batı bölgesinde yerleşen Azerbaycan Türkleri İran’da yaşayan en büyük Türk grubu olarak bilinmektedir. İran’da yaşayan Türklerin Pehlevi hanedanı döneminden itibaren çeşitli kısıtlamalara maruz kalmaları sonucu kültürlerini canlı tutma ve kendi kimliklerini koruma bilinci uyanmıştır. İran İslam Cumhuriyeti İranlılık kimliğinin yanı sıra Şiiliği ülke içinde farklı etnik azınlıklar arasında birleştirici faktör olarak öne sürmüş ve İran’da yaşayan tüm halkları din çatısı altında birleştirmeyi amaçlamıştır. Sovyetlerin çökmesiyle Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığına kavuşması İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin özgürlük hakkında olan düşüncelerini etkilemişti. 1990 sonrası bölgede ortaya çıkan gelişmeler İran’da yeni kimlik algılamaların oluşmasına neden olmuş ve Şii merkezli dini kimlik algısı gitgide arka planda kalmıştı. Böylece İran’da Azerbaycanlı Türk milliyetçisi genç kimlik algısı gelişmiş ve kendisini Azerbaycan ve Türkiye’ye kardeş görerek, Şiilikten çok Türk olarak tanımlamıştır. İran Türklerinde millî şuur 1990’ların ikinci yarısından itibaren giderek artmış ve kendi haklarını savunmak için farklı örgütler kurmuşlardır. İran Türkleri tarafından kurulan çeşitli örgütler İranlılık üst kimliği, bağımsız veya federal bir devlet oluşturma gibi farklı tezler ileri sürmüşlerdir. Azerbaycan Cumhuriyetinde iktidarda olan kişiler İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin bağımsızlık istekleri konusunda son döneme kadar net bir tavır sergilememiş ve komşu İran devleti ile farklı alanlarda iş birliği kurmayı tercih etmişlerdi.

Iran is one of the countries with the most diverse ethnic community in the region. The Azerbaijani Turks, who settled in the north-west region of Iran, are known as the largest Turkish group living in Iran. As a result of the fact that the Turks living in Iran have been exposed to various restrictions since the Pahlavi dynasty, the awareness of keeping their culture alive and protecting their own identity has been awakened. In addition to the Iranian identity, the Islamic Republic of Iran has put Shi'ism as a unifying factor between different ethnic minorities within the country and aimed to unite all the peoples living in Iran under the roof of religion. The independence of the Republic of Azerbaijan with the collapse of the Soviet Union affected the thoughts of Azerbaijani Turks living in Iran about freedom. The developments that emerged in the region after 1990 led to the formation of new identity perceptions in Iran, and the Shiite-centered religious identity perception gradually remained in the background. Thus, Azerbaijani Turkish nationalist youth perception developed in Iran and saw themselves as a brother to Azerbaijan and Turkey and defined themselves as Turkish rather than Shiite. Since the second half of the 1990s national consciousness in Iranian Turks increased gradually and they established different organizations to defend their rights. Various organizations founded by Iranian Turks have put forward different thesis such as the upper identity of Iran, the creation of an independent or federal state. The people in power in the Republic of Azerbaijan did not show a clear attitude about the independence demands of the Azerbaijani Turks living in Iran until recently and preferred to cooperate with the neighboring Iranian state in different fields.