Maddi kültür unsuru olarak “Yatak”: Osmanlı toplumunda uyuma ve dinlenme pratiğindeki dönüşümler (1839-1914)

Abstract

Bu tez, uykuyu yalnızca fizyolojik bir gereksinim değil; tarihsel, kültürel, mekânsal ve ideolojik boyutlarda şekillenmiş toplumsal bir olgu biçiminde ele almaktadır. Uyku, insan bedeninin zamanla, mekanla ve eşyayla kurduğu ilişkinin bir yansıması olarak, modernleşme süreçlerinin içinde yeniden tanımlanmıştır. Çalışmada, uykuya dair evrimsel, biyolojik ve nörolojik veriler, Osmanlı modernleşmesinde gündelik yaşamın yeniden düzenlenmesi süreciyle birlikte değerlendirilmiştir. Özellikle Tanzimat Fermanı’nın (1839) ilan edilmesinden sonrasında uyku pratikleri; üretkenlik, dakiklik, çalışkanlık ve beden disiplini gibi modern değerlerle bütünleştirilmiş, yataklar ise mahremiyetin sınırlarını çizen, sınıfsal kimliği gösteren tüketimle bütünleşen araçlara dönüşmüştür. Yapay aydınlatmaların yaygınlaşmasıyla gece ve uyku ilişkisi bir dönüşüm geçirmiş, karyola gibi mobilyalar mağazalarda sergilenerek Batılı yaşam tarzının sembolü haline gelmiştir. Yatak odalarının mimarisi, mekânsal ayrışmalar ve eşyaların dönüşümü, uykunun ideolojik bir alana çekildiğini göstermiştir. Çalışma, uyku üzerinden modern bireyin inşasını; zaman, beden, mekân ve eşya ekseninde çok katmanlı biçimde analiz ederek, Osmanlı modernleşmesini mahrem ve gündelik olan üzerinden yeniden düşünmeye imkân tanımaktadırThis thesis examines sleep not only as a physiological need but also as a social phenomenon shaped by historical, cultural, spatial, and ideological dimensions. Reflecting the relationship between the human body and time, space, and objects, sleep was redefined within the processes of modernization. The study brings together evolutionary, biological, and neurological data on sleep with the reorganization of daily life during the Ottoman modernization. After the proclamation of the Tanzimat Edict (1839), sleep practices became associated with modern values such as productivity, punctuality, diligence, and bodily discipline. Beds turned into items that marked the boundaries of privacy, reflected class identity, and were linked to patterns of consumption. The spread of artificial lighting transformed the relationship between night and sleep, while furniture such as bedsteads, displayed in shops, came to symbolize a Western lifestyle. Changes in bedroom architecture, spatial separation, and furnishings indicate that sleep had entered an ideological sphere. By analyzing the shaping of the modern individual through sleep—across the dimensions of time, body, space, and objects—this study provides a multi-layered perspective on Ottoman modernization, viewed through the lens of the private and the everyday.