Klasik Arap Edebiyatı’nda hikemi ve mizahi boyutuyla “ölüm” fenomeni

Abstract

İnsanlık tarihi boyunca her toplumun dinî, kültürel ve sosyal hayatında çok yönlü etkile re sahip “ölüm” fenomeni, klasik çağ Müslüman toplumları tarafından da ilmî, edebî, tarihî, folklorik ve mizahi boyutlarıyla yakından ilgilenilen bir konu olmuş, zaman içeri sinde buna dair zengin bir literatür teşekkül etmiştir. Geçiş ritüellerinin sonuncusu kabul edilen ölüm, Arap dilindeki zengin kavramsal karşılıkları ve metaforik kullanımları sebebiyle özel olarak incelenmeyi hak etmekte olup ilgili edebî ve mizahi müktesebatın zenginliği de konuyu daha özgün kılmaktadır. Çalışmada ölümün beşer hayatının yadsı namaz bir gerçekliği olduğu, statü farklarını ortadan kaldıran eşitleyici karakteri, doğal lığının yanı sıra sürprizliği ve acılığı gibi meseleler hikemi ve edebî anlatılar örnekliğinde incelenmiştir. Ölüm teması etrafında oluşan kültürel mirasa sufi ve bilge şahsiyetlerin katkısı ise inkâr edilemez olup ölüm öncesi, sırası ve sonrası süreçler (ölüm döşeği anlatıları, telkin, gassal, kefen, cenaze töreni, cenaze alayı gafları, ağıt, absürt taziye örnekleri, mezar taşı edebiyatı vb.) ritüel ve pratiklere ilişkin mizahi anlatılarla desteklenmiştir. Ayrıca merkezinde ölüm kavramının yer aldığı dinî, edebî, kültürel üretimlerde (ecel-emel düalitesi, ölüm korkusu, ölümle yüzleşme, ölümle ünsiyet kurma, kötülerin ölümü, şehitlik, teselli yolları gibi) detaylı bir şekilde analiz edilmiştir. Klasik Arap edebiyatında ölüm fenomeninin hikemi ve mizahi boyutlarını araştırmaya odaklanan çalışma, toplumsal hafızada ölüm bilincini canlı tutmak ve insanları ölüm realitesiyle barışık bir hayat sürmeye teşvik etmek gibi pragmatik bir hedef gütmektedir. Konuya dair aktarılan hikemi ve anekdotik merviyyat ise, ölüm temasının evrensel an lamını ve toplumsal işlevini daha iyi kavrama hususunda bireylerde yaratacağı farkında lığın yanı sıra modern mizah kültürüne de mütevazı bir katkı sunacaktır.The phenomenon of “death”, which has had multifaceted effects on the religious, cultu ral, and social life of every society throughout human history, has been a subject of great interest to Muslim societies in the classical era, in terms of its scientific, literary, historical, folkloric and humorous dimensions, and a rich literature has emerged on the subject over time. Death, which is considered the last of the rites of passage, deserves special examination due to its rich conceptual equivalents and metaphorical uses in the Arabic language, and the richness of the relevant literary and humorous acquis also ma kes the subject even more unique. In the study, the undeniable reality of death in human life, its equalizing character that eliminates status differences, its naturalness as well as its surprise and bitterness, and such issues are examined through the examples of wis dom and literary narratives. The contribution of Sufi and wise figures to the cultural heritage formed around the theme of death is undeniable, and the processes before, du ring, and after death (deathbed narratives, suggestion, dead body bather [gassal], shroud, funeral ceremony, funeral procession gaffes, lament, absurd condolence examples, tombstone literature, etc.) are supported by humorous narratives related to rituals and practices. In addition, religious, literary and cultural productions centered on the con cept of death (such as the duality of death-ambition, fear of death, confrontation with death, establishing familiarity with death, death of the wicked, martyrdom, ways of con solation) are analyzed in detail. This study, which focuses on exploring the aphoristic and humorous dimensions of the phenomenon of death in classical Arabic literature, pursues a pragmatic goal of keeping the consciousness of death alive in the collective memory and encouraging people to live a life in peace with the reality of death. The wisdom and anecdotal stories conveyed on the subject will not only create awareness in individuals in terms of a better grasp of the universal meaning and social function of the theme of death, but will also make a modest contribution to the modern culture of humor.