Kur’ân’da Vücûh-Nezâir ve tefsirdeki yeri

Abstract

Vücûh-Nezâir ilmi, tefsir ilminin bir alt dalı veya ulûmü’l-Kur’ân’ın bir bölümü olarak ifade edilen, Kur’ân’daki lafızların farklı bağlamlarda kazandıkları anlamları ve bu anlamlara işaret eden âyet örneklerini inceleyen, bu yönüyle de Kur’ân’ın Kur’ân’la/âyetin âyetle tefsirinin en erken örnekler olarak kabul edilen bir ilimdir. Tarihten günümüze Vücûh-Nezâir kavramlarına dar farklı tanımlar yapılmıştır. Ancak bu tanımlar, ilk dönem müelliflerinin maksadını tam olarak yansıtmadığı gibi ilgili kavramları muhtevasının dışına taşımış, özellikle de son dönem Vücûh-Nezâir anlayışında, konunun nezâir boyutu çok farklı bir anlama bürünmüştür. Çalışmanın ilk bölümünde; Vücûh-Nezâr kelimelerinin tarihsel süreçte geçirdiği anlam değişiklikleri, terimleşme süreci ve kavramsal çerçevesi ele alınmış, Vücûh-Nezâir ilminin tanımı, ilmin müessisi ve ilk müellifi Mukâtil b. Süleymân (öl. 150/767) ve onun izinden giden âlimlerin bu ilimden maksatlarını ortaya koyacak şekilde oluşturulmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde, ilmin doğuşu ve temel kaynakları araştırılmış, Mukâtil’in el-Vücûh ve’n-Nezâir adlı eser başta olmak üzere sekiz kaynak incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Vücûh-Nezâir ilmiyle ilişkili kavramlar -eşbâh, müşterek, mütevâtı’, müterâdf, ezdâd, çokanlamlılık, eşanlamlılık, semantik- benzerlikler ve farklılıkları bakımından analiz edilmiştir. Son bölümde ise bu ilmin tefsirdeki yeri ve önemi ele alınmış, müfessirler üzerindeki etkisi araştırılmıştır. Mukâtil’in eseri temel alınarak seçilen yirmi bir lafız, “rivâyet, dirâyet, mezhebî, fıkhî, ictmâî, şârî ve ilmî tefsirler” olmak üzere yedi farklı tefsir grubundan yirmi bir tefsirde incelenmiştir. Sonuç olarak Mukâtil’ den günümüze kadar beş farklı tanımın yapıldığı görülmüş, bu ilmin Hz. Peygamber (s.a.s.), sahâbe ve tâbîn dönemlerinde var olduğuna dair rivâyetler tespit edilmiştir. Ayrıca Vücûh-Nezâir ilminin Kur’ânî bir ilim olduğu ve lügavî kavramlarla karıştırılmaması gerektiği vurgulanmıştır. Vücûh-Nezâir ilminin tefsirlere yansıması ve müfessirlerin yorumlarına etkisinin bazı yerlerde doğrudan, bazı yerlerde se dolaylı olduğu tespit edilmiştir.The Science of Wujūh and Nazāʾir is a discipline that examines the different meanings that Qur'anic terms acquire in various contexts and provides verse examples that indicate these meanings. In this respect, it is considered one of the earliest examples of the interpretation of the Qur'an through the Qur'an or the interpretation of a verse by another verse. Throughout history, different definitions have been made regarding the science of Wujūh and Nazāʾir. However, these definitions neither fully reflect the intent of early authors nor accurately represent the relevant concepts, often leading to an expansion beyond their original scope. Particularly in recent understandings of Wujūh and Nazāʾir, the concept of Nazāʾir has taken on a significantly different meaning. In the first section of this study, the semantic changes that the terms Wujūh and Nazāʾir have undergone throughout history, their process of becoming technical terms, and their conceptual framework are examined in detail. The definition of the science of Wujūh and Nazāʾir, its founder, and its first author Muqātil b. Sulaymān (d. 150/767), along with the objectives of later scholars following his approach, have been explored. The second section investigates the origins and primary sources of this discipline, analyzing eight sources, with a particular focus on Muqātil’s work al-Wujūh wa al-Nazāʾir. The third section examines related concepts such as Ashbāh (similar words), Mushtarak (homonymous terms), Mutawātiʾ (univocal terms), Mutarādif (synonyms), Aḍdād (antonyms), polysemy, synonymy, and semantics, analyzing their similarities and differences. The final section discusses the role and significance of this discipline in Qur’anic exegesis (tafsīr) and explores its influence on exegetes. Based on Muqātil’s work, 21 Qur'anic terms were selected and analyzed in 21 different tafsīr works from seven distinct exegetical approaches: narrative (riwāyah), rational (dirāyah), sectarian (madhhabī), juridical (fiqhī), social (ijtimāʿī/sociological), esoteric/mystical (ishārī/Sufi), and scientific (ʿilmī) tafsīrs. As a result, it has been determined that five different definitions of this discipline have emerged since Muqātil’s time. Furthermore, reports suggesting that the science of Wujūh and Nazāʾir existed during the time of the Prophet (peace be upon him), his companions (ṣaḥābah), and the generation following them (tābiʿūn) have been identified. Additionally, it has been emphasized that Wujūh and Nazāʾir is a Qur’anic science and should not be confused with linguistic concepts. The study has also found that the influence of Wujūh and Nazāʾir on tafsīr and exegetical interpretations is sometimes direct and, in other cases, indirect.