Şerhu'l-Akāid hâşiyelerinde varlık ve ulûhiyyet

Abstract

Bu çalışma Mâtürîdî bir âlim olan Ömer en-Nesefî'nin akāid risalesine Eşʻarî kelâmcı Teftâzânî'nin yazmış olduğu Şerhu'l-Akāid adlı şerh ve bu şerhin üzerine yazılan bazı önemli hâşiyeleri kendisine konu edinmiştir. Teftâzânî'nin elinde Nesefî'nin kısa ve öz olan risalesi, felsefî kelâma giriş mesabesinde bir eser hüviyetine bürünmüş ve İslâm dünyasının birçok bölgesinde eğitim öğretim müfredatında temel eserlerden biri hâline gelmiştir. Eserin bu kadar hüsnü kabule mazhar olması, üzerine birçok hâşiye çalışmasının yapılmasına zemin hazırlamıştır. Yazılan bu hâşiyeler yalnızca metnin kapalı yönlerini açıklamakla kalmamış, yeri geldiğinde muhaşşîlerin kendi kelâmî yaklaşımlarını serdettikleri müstakil eserler hüviyetine dönüşmüştür. Bu minvalde çalışmada temel alınacak sekiz hâşiye belirlenmiştir. Bunlar; Hayâlî, Siyalkûtî, Kestelî, Ramazan Efendi, İsâmüddin el-İsferâyînî, İbn Ebî Şerîf, Bikāî ve Zekeriyyâ el-Ensârî'nin yazmış olduğu hâşiyelerdir. Şerhu'l-Akāid ve zikredilen hâşiyeler kelâm ilminin felsefî meseleleri bünyesine dâhil ettiği dönemin birer ürünüdür. Nitekim muhaşşîler dönemin bu yaklaşımını hâşiyelerinde devam ettirmiştir. Özellikle varlık ve ulûhiyyet meseleleri daha detaylı bir biçimde ele alınmıştır. Öyle ki Meşşâî felsefenin temel farklılıkları bu meseleler üzerinden gelişmişti. Dolayısıyla çalışma varlık ve ulûhiyyet meseleleri temelinde şekillenmiştir. Söz gelimi genel olarak varlık düşüncesi, özel olarak ise fiziksel varlıkların kelâm ve felsefe gelenekleri arasındaki anlaşılma şekilleri kıyaslanarak bu konuda Şârih ve muhaşşîlerin görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Ulûhiyyet meseleleri açısından ise Allah'a atfedilen selbî ve sübûtî sıfatlar Şârih üzerinden ele alınarak müteahhir kelâmdaki dönüşümlere ve değişikliklere dikkat çekilmiştir.

This study deals with the commentary named Sharḥ al-ʿAqāʾid written by the Ashʻarī theologian al-Taftāzānī to the ʿAqāʾid treatise of Umar al-Nasafī, a Māturīdī scholar, and some important hāshiyahs written on this sharḥ. In the hands of al- Taftāzānī, al-Nasafī's short and concise treatise has assumed the status of an introductory work to philosophical kalām and has become one of the fundamental texts in the curriculum of education in various regions of the Islamic world. The fact that the work is so well received has laid the groundwork for many sharḥ studies on it. These hāshiyahs did not only explain the obscure aspects of the text, but also turned into independent works in which the muḥashshīs expound their own theological approaches. In this respect, eight hāshiyahs to be taken as a basis for the study have been determined. These are hāshiyahs written by al-Khayālī, al-Siyālkūtī, Muṣliḥ al-Dīn al-Kastalī, Ramaḍān ibn Muḥammad al-Ḥanafī, ʻIṣām al-Dīn al-Isfarāyīnī, Ibn Abī Sharīf, al-Biqāʿī, and Zakariyyā al-Anṣārī. Sharḥ al-ʿAqāʾid and the mentioned hāshiyahs are the products of the period in which the science of kalām included philosophical issues. Thus the muḥashshīs continued this approach of the period in their hāshiyahs. In particular, the issues of existence and divinity are discussed in more detail. So much so that the fundamental differences of Peripatetic philosophy developed through these issues. Therefore, the study was shaped on the basis of ontology and divinity issues. For instance, by comparing the idea of existent in general, and the ways in which physical beings are understood between the kalam and philosophy traditions in particular, the views of Shāriḥ and muḥashshīs on this subject have been tried to be determined. In terms of divinity issues, the negative and substantive attributes attributed to Allah are handled through the Shāriḥ, and attention is drawn to the transformations and changes in the post-classical period kalām.