Abdulkâhir El-Bağdâdî’nin bilgi sisteminde cedel’in konumlandırılışı

Abstract

Bir düşünürün bilgi teorisini incelemek her şeyden önce bilgiyi üretim araçlarını incelemek demektir. Zira bilgi, sistemli ve tutarlı bir üretimin ürünüdür. Bu sebeple her bir bilgi içerisinden çıktığı yöntembilimsel paradigmanın bir sonucu olmak durumundadır. Bu gerekliliğe binaen bu çalışma, Aristoteles, Fârâbî ve Abdulkâhir el-Bağdâdî’nin bilgi teorilerini mezkûr şahsiyetlerin ana kaynaklarını ve modern çalışmaları referans almak suretiyle ortaya koymuş oldukları metodolojiyi incelemektedir. Bu inceleme karşılaştırmalı bir incelemedir. İlimlerin ve ilim sahiplerinin birbirlerine yönelttikleri eleştiriler ve bu eleştiriler muvacehesinde ortaya koymuş oldukları yöntembilimsel inşalar bu çalışmanın doğrudan konusunu oluşturmaktadır. Çalışmamız bir giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Aristoteles’in diyalektik olarak tevarüs ettiği bilimsel bilgi üretim yöntemini burhana evirerek yeni bir yöntembilimsel inşa yaptığını ele aldık. Bu bölümde burhan nazariyesinin bir üst nazariye, cedel nazariyesinin ise burhan’a giden süreci kolaylaştıran bir süreç olduğu vurgulanmaktadır. İkinci bölümde Fârâbî’nin Aristotelesçi gelenekten tevarüs ettiği mantık ilminin en önemli konusu olan burhan ve cedel anlayışları dikkatle incelenmektedir. Bu bölümde Fârâbî tarafından ortaya konan bilgi üretim mekanizmaları ele alınmakta, diyalektiğin cedel olarak tercümesi ve kelamın yöntemine olan eleştiriler incelenmektedir. Üçüncü ve son bölümde ise Bağdâdî’nin mantık ulemasının yöntembilimine yönelik eleştirileri incelenmektedir. Ayrıca bu çalışma Bağdâdî’nin mantığın muhakeme tarzını kabul etmeyip yeni bir yöntembilimsel inşa faaliyetine girmesi ve ortaya konan bu inşa faaliyetinin mantıksal yöntemden ne derece farklı olduğunu ele almaktadır.

Studying a thinker’s theory of knowledge primarily entails examining the tools of knowledge production, as knowledge is the product of systematic and coherent reasoning. Therefore, each body of knowledge must emerge from its underlying methodological paradigm. Accordingly, this study explores the epistemological theories of Aristotle, al-Fārābī, and Abdulkāhir al-Baghdādī by analyzing their primary sources and modern scholarship, adopting a comparative approach. The critiques exchanged among scholars and disciplines, along with the methodological frameworks they developed in response, form the core subject of this research. The study consists of an introduction and three main chapters. The first chapter discusses how Aristotle transformed dialectic into demonstrative proof (burhān), establishing a new methodological framework. Here, burhān is emphasized as a superior theory, while jadal (dialectic) facilitates the path toward demonstrative knowledge. The second chapter examines al-Fārābī’s interpretations of burhān and jadal, central to his Aristotelian-inherited logic. It analyzes his mechanisms of knowledge production, the translation of dialectic into jadal, and his critiques of kalām methodology. The third chapter investigates al-Baghdādī’s criticisms of logical methodologies, his rejection of traditional logical reasoning, and his construction of an alternative epistemological framework, assessing its divergence from classical logic.This study highlights the dynamic interplay between dialectic and demonstration across these thinkers, shedding light on the evolution of Islamic epistemological discourse.