Nesâî’nin cerh-ta‘dîl anlayışının eserlerine yansıması

Abstract

Hicrî 3. asrın önemli muhaddislerinden Nesâî (ö. 303/915) aynı zamanda titiz bir münekkit olarak tanınmaktadır. Onun es-Sünenü’l-kübrâ ve es-Sünen (el-Müctebâ) gibi rivâyet eserlerinin yanı sıra Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn isminde ricâle dair mühim bir eseri daha bulunmaktadır. Kaynak taramak suretiyle verilerin toplanıp elde edilen bulguların analiz yöntemiyle değerlendirildiği bu çalışma hem rivâyet hem de ricâl eserleri olan Nesâî’nin tenkit metodunu rivâyet eserlerinde nasıl işlettiğini ve tenkit ettiği râvilerden hangi sebeplerle hadis naklettiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda tezde Nesâî’nin hayatı ve ilmî yönü kısaca işlendikten sonra özellikle bahsi geçen eserleri detaylıca incelenmiştir. Cerh-ta‘dîl ilmindeki yeri belirlenmek üzere onun ricâle dair bilgi kaynakları tespit edilmeye gayret edilmiş, otoritesine işaret eden hususlar ve râvî tenkidindeki tutumu üzerinde durulmuştur. Nesâî’nin cerh-ta‘dîl metodunu teorik olarak ortaya koymak üzere öncelikle ricâl tenkit esasları belirlenip râvileri ta‘dîl ve cerh tarzı incelenerek cerh ettiği râvilerde işaret ettiği hususların cehâlet, bid‘at, fuhşu’l-galat, sû-i hıfz, vehm gibi kusurlar olduğu tespit edilmiştir. Daha sonra râvi tenkit metodu incelenen Nesâî’nin râvilerin kimliklerini netleştirmek üzere ma‘rifetü’r-ricâl ilmini merkeze aldığı görülmüştür. Nitekim hakkında hüküm verilecek râvinin kim olduğunun tespiti ricâl tenkidinin ilk aşamasıdır. Bu tenkitlerini direkt olarak yapan Nesâî, râvilerle ilgili bazı kanaatlere ise rivâyet analiziyle ulaşmıştır. Bu bağlamda onun muâraza ve cem‘u’t-turûk yöntemlerini kullandığı belirlenmiştir. Bunların yanı sıra o, ricâl değerlendirmelerinde nadiren önceki münekkitlere de atıf yapmıştır. Cerh-ta‘dîl’de kullandığı lafızların tespiti de bu ilimdeki metodunu anlayabilmek için önem arz etmektedir. Bu sebeple râvileri değerlendirirken tercih ettiği cerh-ta‘dîl lafızları detaylıca incelenmiş, kastettiği manalar tespit edilmeye çalışılmıştır. Son olarak Nesâî’nin cerh-ta‘dîl anlayışının pratiğe yansımasını görmek üzere tenkit ettiği râvilerden naklettiği hadisler incelenmiştir. Bu doğrultuda zayıf gördüğü râvilerden rivâyet alma sebepleri; mütâbaat, cem‘, ziyade, zayıflığı tanıtma ve açıklama, fıkhî gaye, işlemeyi düşündüğü konuda başka hadis bulamama ve hadislerin fazilet konularıyla ilgili olması şeklinde belirlenmiştirAl-Nasāʾī (d. 303/915), one of the prominent hadith scholars of the 3rd century AH, is also renowned as a meticulous critic. In addition to his narrative works such as al-Sunan al-Kubrā and al-Sunan (al-Mujtabā), he authored an important rijāl work titled Kitāb al- Ḍuʿafāʾ wa’l-Matrūkīn. This study, based on data collected through source analysis and evaluated using analytical methods, aims to reveal how al-Nasāʾī applied his critical methodology in his hadith compilations and for what reasons he transmitted reports from narrators he criticized. Accordingly, after briefly addressing al-Nasāʾī’s life and scholarly background, particular attention is devoted to the aforementioned works. In order to determine his place within the discipline of jarḥ wa-taʿdīl, efforts have been made to identify his sources of information on narrators, to highlight aspects that point to his authority, and to examine his approach to narrator criticism. To outline al- Nasāʾī’s methodology in jarḥ wa-taʿdīl on a theoretical level, the principles of rijāl criticism were first established, and his style of taʿdīl and jarḥ was analyzed. It was determined that the deficiencies he identified in narrators whom he criticized included jahālah, bidʿah, fuhsh al-ghalaṭ, sūʾ al-ḥifẓ, and wahm. Furthermore, an examination of his approach shows that al-Nasāʾī gave priority to the science of maʿrifat al-rijāl in order to ascertain the precise identity of narrators. Indeed, determining who exactly a narrator is constitutes the first stage of rijāl criticism. al-Nasāʾī, while directly articulating his criticisms, also reached particular verdicts about narrators through hadith analysis. In this context, it has been defined that he employed the methods of muʿāraḍah and jamʿ al-ṭuruq. In addition, he rarely referred to the consideraiton of the predecessors' critics in his rijāl evaluations. Identifying the terminology he employed in the jarḥ wa-taʿdīl is significant for understanding his methodology in this discipline. Therefore, the jarḥ wa- taʿdīl terms he preferred when evaluating narrators have been examined in detail, and the meanings he intended were sought to be determined. Finally, in order to observe the practical application of al-Nasāʾī’s understanding of jarḥ wa-taʿdīl, the hadīths he transmitted from narrators he had criticized were analyzed. In this regard, his reasons for transmitting from narrators he deemed weak were identified as: mutābaʿāt, jamʿ, ziyādah, identifying and clarifying weakness, pursuing jurisprudential purposes, the absence of other hadith on a given subject, and matters about the merits of faḍāʾil of hadīth.