İslam Hukukunda illet kavramı ve faizin illeti

Abstract

Bu çalışma, gelenek ile modernizm ikilemi arasında kendine yer bulmaya çalışan kavramlardan biri olan “faiz ve illeti problemi” ile ilgili olarak ortaya çıkmıştır. İslam Hukukunda değişik değerlendirmelere konu olan faiz olgusu ve onun felsefi altyapısını oluşturan “illet” kavramı detaylı bir şekilde araştırılmaktadır. Bu çalışmada faizin mahiyeti ve tarihçesi, İslam’da faize bakış konularıyla birlikte illet olarak ifade ettiğimiz faizin teorik gerekçesi üzerinde bir çok açıdan odaklanılmıştır. Genel olarak semavi dinlerin faize bakışı, aralarında Osmanlıların da bulunduğu bazı beşeri sistemlerin pratikte faiz problemine nasıl baktıklarına değinilmiştir. Bu arada Kur’an ve Sünnet’te faiz ve illeti hususunda bilgi verildikten sonra illet hakkında değişik mezhep ve alimlerin görüşlerine yer verilmiştir. Şüphesiz sosyo-ekonomik bir olgu olan faiz problemi ile ilgili değerlendirmeler devam edecektir. Zira faiz olgusu ile ilgili olarak “Ekonominin bel kemiği ve lokomotifi” şeklinde yapılan değerlendirmeler yanında “Ekonomileri iflasa götüren sömürü aracı” gibi ifadeler iktisadi hayatın bilinen gerçeklerindendir. Buna dini argumanları da kattığımızda gerçekten içinden çıkılması zor bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu arada faizin oran, zaman ve zemini ile ilgili ortaya atılan değişik görüşler bazılarının kendi dünya görüşünü temellendirirken başvurduğu önemli malzemeler olarak değerlendirilmiştir. Sonuçta günümüzdeki faiz probleminin sadece İslami hassasiyetlere sahip insanların değil bütün herkesin problemi olduğu genel kabul gören bir gerçektir. Bu hassasiyete binaen bu çalışmada özellikle illet kavramı ile ilgili klasik fıkıh kitaplarında ortaya atılan bazı izahlar sorgulanmakta ve faizin illetine yeni bir bakış açısı kazandırılmaktadır. Böylece faizin nitelik ve kapsamı bağlamında yeni bir tanımlama denemesi yanında özellikle illet kavramını günümüz iktisadi gerçeklerine uygun bir tarzda değerlendirmenin önemine vurgu yapılmaktadır.

This work deals with one of the concepts struggling to find a place between tradition and modernity, and investigates the interest, on which extreme interpretations appear in the public opinion, and “cause” of it. It focuses on the true nature and history of interest, viewpoints of Islam and other systems about interest and the theoretical justification of it. Firstly, it is investigated that what is interest in economical systems, then what is it according to main tree religions (i.e. Judaism, Christianity and Islam) and lastly practical solutions which were realized in various societies among which is Ottoman society. Meanwhile knowledge about interest in the Qur’an and the Prophetic Tradition was given. There is huge discussion about interest. On one side there is statement such as “backbone of the economy”, on the other side “tool of exploitation that bankrupt economies”. When religious arguments are taken into account, it becomes more complicated and difficult to solve. Some claims that disputes about interest rates and its duration give clues for its flexibility. Consequently, it is obvious that interest is not a problem only for people who have Islamic concerns, but for all.