1979’dan günümüze Türkiye İslâmcılarının İran-Şiî algısı

Abstract

Bu çalışma, Cumhuriyet dönemi boyunca Sünnî kimlikleriyle öne çıkan Türkiye merkezli İslâmcı düşünce çevrelerinin, 1979 İran İslâm Devrimi’nden günümüze kadar geçen süreçte İran’a ve Şiîliğe (Şîa) dair geliştirdikleri algı, tutum ve söylemleri tarihsel, ideolojik, mezhebî ve sosyo-politik bağlamlarda ele almayı amaçlamaktadır. Çalışmanın temel amacı, söz konusu çevrelerin İran İslâm Cumhuriyeti modeline yönelik yaklaşımlarının, belirli temalar etrafında nasıl şekillendiğini analiz etmektir. Bu çerçevede hem yazılı kaynaklar (dergiler, kitaplar, gazeteler vb.) hem de dönemin önde gelen İslâmcı figürlerinin söylemleri üzerinden, Türkiye İslâmcılığının İran ve Şiîlik algısındaki dönüşüm eleştirel ve karşılaştırmalı bir perspektifle incelenmektedir. Çalışmada, Türkiye’deki İslâmcılık serüveni, düşünsel ve ideolojik eğilimler açısından iki temel kategori çerçevesinde ele alınmaktadır: “Yerel İslâmcılar” ve “Evrensel İslâmcılar.” Her iki grup, tarihsel kökenleri ve entelektüel referansları bakımından farklılaşan, özgün zihniyet yapıları ve siyasî vizyonlara sahip düşünsel çevreleri temsil etmektedir. Yerel İslâmcılar, öncelikli olarak Türkiye’nin tarihsel, kültürel ve sosyo- politik bağlamına odaklanırken; Evrensel İslâmcılar, İslâm dünyasının geneline, özellikle de Ortadoğu merkezli İslâmî hareketlere yönelen daha küresel bir perspektifi benimsemektedir. Bu ayrışmanın en dikkat çekici boyutlarından biri, İran Devrimi’nin etkisi ve Şiîlik ekseninde şekillenen düşünsel farklılıklardır. 1979 Devrimi sonrasında İran’da ortaya çıkan teokratik rejim modeli, Türkiye’deki Evrensel İslâmcı çevreler tarafından belirli ölçüde ilham verici bir örnek olarak değerlendirilmiştir. Bu çevreler, İran’da dinî otoritenin siyasal iktidarla bütünleşmesini ve İslâm’ın toplumsal dönüşümdeki rolünü, anti-emperyalist bir direniş söylemi ve ümmetçi bir perspektif çerçevesinde anlamlı ve takdire değer bulmuşlardır. Buna karşılık, Yerel İslâmcılar olarak tanımlanan kesimler ise İran’daki Şiî mezhebine dayalı teolojik temellendirmeye ve bu temele yaslanan siyasal modelin Türkiye’deki Sünnî İslâm anlayışıyla uyuşmazlığına dikkat çekerek bu modele mesafeli ve eleştirel bir yaklaşım sergilemişlerdir. Bu bağlamda, söz konusu kesimler İran örneğini İslâmî yönetim açısından mutlak bir referans noktası olarak görmemiş ve modelin tüm bileşenlerine karşı eleştirel bir tutum benimsemişlerdir.

This study aims to examine the perceptions, attitudes, and discourses developed by Turkey-based Islamist intellectual circles -prominent for their Sunni identity throughout the Republican period- towards Iran and Shiism (Shia) from the 1979 Iranian Islamic Revolution to the present, within historical, ideological, sectarian, and socio-political contexts. The main objective of the study is to analyze how these circles’ approaches to the model of the Islamic Republic of Iran have been shaped around specific themes. In this framework, the transformation of Turkish Islamism’s perception of Iran and Shiism is examined from a critical and comparative perspective, based on both written sources (magazines, books, newspapers, etc.) and the discourses of prominent Islamist figures of the period. In this study, the trajectory of Islamism in Turkey is examined through two main categories based on intellectual and ideological orientations: “Local Islamists” and “Universal Islamists.” These two groups represent distinct intellectual circles with different historical roots, intellectual references, mentalities, and political visions. Local Islamists primarily focus on Turkey’s historical, cultural, and socio-political context, whereas Universal Islamists adopt a more global perspective oriented toward the broader Islamic world, particularly Islamic movements centered in the Middle East. One of the most striking aspects of this divergence is the influence of the Iranian Revolution and the intellectual differences shaped around Shi’ism. Following the 1979 Revolution, the theocratic regime model that emerged in Iran was viewed to a certain extent as an inspiring example by Universalist Islamist circles in Turkey. These groups found the integration of religious authority with political power in Iran, as well as the role of Islam in social transformation, to be meaningful and commendable within an anti-imperialist discourse and an ummah-oriented perspective. In contrast, groups identified as Local Islamists adopted a more distanced and critical stance, highlighting the incompatibility between the Shi’a-based theological foundations of Iran’s political model and the Sunni understanding of Islam prevalent in Turkey. In this context, these groups did not regard the Iranian example as an absolute reference point for Islamic governance and maintained a critical attitude toward all components of the model.