Mu‘tezile’nin teşekkül döneminde ilâhî sıfatlar

Abstract

Vâsıl b. Atâ ile Amr b. Ubeyd’den başlayarak Basra ekolünde Cübbâîlere, Bağdat ekolünde Ka‘bî’ye uzanan ve takriben yüz elli yıllık bir dönem aralığını kapsayan; Mu‘tezilî düşüncenin teşekkül dönemi olarak isimlendirilebilecek bu süreçte, diğer mezheplere meyleden yahut farklı ilim dallarında temayüz eden isimlerden ziyade, Mu‘tezilî kimlikleriyle tebellür eden kelâmcıların, ilâh tasavvurlarının bir kısmını oluşturan ilâhî sıfatlara ve bu sıfatların taalluklarına (âlemin işleyişi hariç) dair görüşleri, bu çalışmanın ana konusudur. İlâhî sıfatlar konusunda aralarındaki görüş farklılıkları nedeniyle –her ne kadar bu, onların ilâhî sıfatlarda müşterek temel ilkeleri olmadığı anlamına gelmese de– mütecanis bir düşünce geleneğinin bulunmadığı ise bu çalışmanın ana vurgusudur. İlgili döneme ait Mu‘tezilî eserlerin günümüze sınırlı ölçüde ulaşmasının yanı sıra, görüşlerinin yekûnunu oluşturan kayıtların ikincil kaynaklardan hareketle tespit edilmesi ve bu kayıtlardaki fragmanların kısmen bağlamından kopuk bir şekilde aktarılması ile anlam bakımından muğlak olması gibi zorluklar; özellikle modern zamanlarda, Mu‘tezilî bilginlerin görüşlerinin ekseriyetle müstakil olarak konu edilmesine sebep olmuş, bu da onların görüşlerinin bütüncül ve tematik bir biçimde yeniden değerlendirilmesini gerekli kılmıştır. Bu zorlukların bilinciyle başlanan bu çalışmada temel gaye; öncelikle onların günümüze ulaşan eserleri yahut eserlerinden günümüze ulaşan parçaları, ardından onları takip eden sonraki dönem Mu‘tezilîlerin telifatı ve muhalif kaynaklar ışığında yapılan bütüncül bir okuma ile kaynaklardaki bilgiler arasındaki çelişkilerin imkân ölçüsünde izale ya da izah edilmesi, birbirlerine yönelttikleri görüşler ve bu görüşlerine getirdikleri istidlaller muvacehesinde, ilâhî sıfatlara dair düşüncelerinin tarihî akış içerisinde belirli temalar etrafında bütünlüklü olarak ortaya konulması ve böylece alandaki eksikliğin giderilmesidir. Giriş bölümünü takiben zâtî, fiilî ve nefyî sıfatlar olmak üzere üç bölüm ve bir sonuçtan oluşan bu çalışmanın önemi, İslâm kelâmının sistematik bir ilim hâline gelmesini sağlayanların Mu‘tezilîler olmaları ve kelâm ilminin temel konusunun Allah Teâlâ olması dikkate alındığında, doğası gereği kendiliğinden belirginleşir.

Spanning approximately a one-hundred-and-fifty-year period-from Wāṣil b. ʿAtāʾ and ʿAmr b. ʿUbayd to the Jubbāʾīs within the Basran school and al-Kaʿbī in the Baghdadi tradition-this study focuses on the formative period of Muʿtazilī thought. Rather than addressing figures who inclined toward other theological schools or distinguished themselves in various other fields of Islamic scholarship, it centers specifically on those theologians who crystallized their intellectual identity as Muʿtazilīs. The principal subject of this research is their conceptualizations of God-namely, their views on divine attributes and the modalities of their attachment (excluding their relation to the operation of the cosmos). While the divergences among Muʿtazilīs on the subject of divine attributes do not preclude the existence of shared foundational principles, this study nonetheless emphasizes the absence of a fully homogeneous intellectual tradition in this regard. Beyond the limited survival of original Muʿtazilī works from this period, another significant challenge lies in the fact that most of their doctrinal positions are accessible only through secondary sources. The fragmentary and often context-detached transmission of these views contributes to their semantic ambiguity. As a result, modern scholarship has frequently treated these thinkers in isolation, highlighting the need for a comprehensive and thematic reassessment of their thought. Conscious of these challenges, the present study aims, first and foremost, to engage in a holistic reading of the available primary fragments-whether extant works or surviving passages thereof-and second, to supplement this analysis with the writings of later Muʿtazilīs and polemical sources. Through a comparative and critical approach that seeks either to reconcile or to elucidate contradictions among these sources, the study endeavors to reconstruct the Muʿtazilī discourse on divine attributes in its historical development and within a coherent thematic framework. In doing so, it seeks to address a notable lacuna in the field. Following the introduction, the dissertation is structured into three main chapters-addressing essential (dhātī), active (fiʿlī), and apophatic (nafyī) attributes, respectively-and concludes with a comprehensive synthesis. The significance of this research becomes self-evident when one considers that the Muʿtazilīs were the earliest systematic architects of Islamic theology (kalām), and that the central subject of kalām is, by its very nature, God (Allah) Himself.