Erken Alman romantikleri ve Deleuze bağlamında öznenin yersizyurtsuzlaşması

Abstract

Akıl merkezli evrensel özne, çağdaş düşünce içerisinde radikal eleştirilerin odağı olmuştur. Bu eleştiriler özellikle tarih, zaman, dil ve kültür gibi etki alanlarının özneyi teşkil edici gücünün yadsınmasıyla bağlantılı biçimde çokluğun ve farklılığın evrensellik iddiasıyla örtülmesi çerçevesinde belirginleşir. Modern özneye duyulan bu hoşnutsuzluk, on sekizinci yüzyılın sonu itibarıyla Erken Alman romantizminin aydınlanmanın evrensel özne kavrayışına eleştirisinde de mevcuttur. Romantikler tarihin, mekânın dolayımında bilinç dışı addedilen yetilerin esnek ve geniş sınırlarında hareket eden şiirsel, gezgin bir özne portresine işaret ederken aynı zamanda çeşitliliği ve başkalığı olumlar. Bu bağlamda postyapısalcı ve postmodern düşüncede öznenin merkezsizleşmesiyle farklılığa, çokluğa açılan varoluş biçimlerinin yaratılmasını salık veren felsefesiyle Gilles Deleuze, öznenin yersizyurtsuzluğuna ve göçebeliğine vurguyla merkezin yıkıldığı, dağıldığı bir perspektif sunmasıyla romantik bakış ile yakın bağlamlara sahiptir. Zira öznenin aklın aynılığına hapsolarak bir merkezi sahiplenmesinin aksine zaman ve mekânın içinde hareket eden gezginliği, Erken Alman romantikleri olarak özellikle Friedrich Schlegel ve Friedrich Von Hardenberg namıdiğer Novalis’in epistemolojik, ontolojik alımlamaları sonucunda edebi stratejileri kucaklayan felsefelerinde de temayüz eder. Bu manada temelcilik eleştirisi, yaşam ve içkinlik vurgusu, şiirsel varoluş ve fragman mantığı öznelliğin içerimini belirleyen noktalar olması hasebiyle ele alınmıştır. Ele alınan bağlamlar itibarıyla sonuç olarak romantikler için öznenin, dünyaya yayılmakla yaşam düzlemini olabildiğince genişlikle tecrübe etmesiyle birlikte bütünlüğe ve tamamlanmaya yönelik özlemi muhafaza ettiğini söyleyebiliriz. Öznenin Deleuze perspektifindeki çehresi ise herhangi bir özleme veya bütünlüğe dayanmaması anlamında mutlak bir yersizyurtsuzlaşmadır. Sonuç olarak denebilir ki romantik vizyon, öznenin merkezden arındırılması sürecinin erken bir safhasını gösterebilmektedir. Deleuze’ün yersizyurtsuz öznesi bu anlamda mezkûr merkezsizliğin radikal boyutunu ifade eder.

The reason-centered universal subject has been the focus of radical critiques within contemporary thought. These critiques become particularly pronounced in the context of how the claim to universality conceals multiplicity and difference, especially through the denial of the constitutive power of domains such as history, time, language, and culture in shaping subjectivity. This discontent with the modern subject is present at the end of the eighteenth century in Early German Romanticism’s critique of the Enlightenment’s conception of the universal subject. The Romantics, while pointing toward a poetic, wandering subject that moves within the flexible and expansive boundaries of faculties considered unconscious through time and space also affirm diversity and otherness. In this context, the philosophy of Gilles Deleuze, who in poststructuralist and postmodern thought advocates for the creation of modes of existence that are open to difference and multiplicity through the decentering of the subject, shares close affinities with the Romantic perspective. Deleuze presents a vision in which the center collapses and disperses, emphasizing the deterritorialization and nomadism of the subject. Unlike the subject’s confinement to the sameness of reason and its claim to centrality, the idea of a wandering subject moving through time and space stands out in the philosophies of the Early German Romantics especially Friedrich Schlegel and Friedrich von Hardenberg (Novalis) which combine epistemological and ontological views with literary strategies. In this sense, the critique of foundationalism, the emphasis on life and immanence, poetic existence, and the logic of the fragment have been addressed as points that determine the context of subjectivity. As a result it may be said that for the Romantics, although the subject, by dispersing into the world, experiences the plane of life with the broadest possible scope, it still retains a longing for wholeness and completion. In contrast, the Deleuzian subject is one of absolute deterritorialization, in that it is not based on any longing or sense of unity. In conclusion, the Romantic vision can be seen as an early stage in the process of the subject’s decentering, while Deleuze’s deterritorialized subject describes the radical extent of this decenteralization.