Osmanlı tarımında pestisit ve kimyasal gübre (1850-1914)

Abstract

Bu tez, modernleşen Osmanlı tarımında pestisitlerin ve kimyasal gübrelerin yaygınlaştırılmasına dair girişimleri incelemektedir. Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren ticarileşmenin ivme kazandığı Osmanlı tarımında, devlet aygıtı, sermaye grupları ve agronomi sahasındaki uzmanların iş birliği neticesinde, azalan toprak verimliliği ve zirai ürünlerin maruz kaldığı fitopatolojik ve entomolojik tehditlerle mücadele kapsamında pestisit ve kimyasal gübre kullanımı bir gereklilik olarak belirmiştir. Özellikle filoksera, mildiyö, külleme ve çekirge salgınları gibi dönemin yaygın tarımsal sorunlarına karşı, Batı'daki bilimsel gelişmeler ve uygulamaların da etkisiyle Osmanlı Devleti'nde de pestisitlerin kullanımına teşebbüs edilmiş ancak başta kronik sermaye sıkıntısı olmak üzere çeşitli yapısal problemler nedeniyle hedeflenen yaygınlık ve etkinliğe kavuşamamıştır. Kimyasal gübrelerin tarımsal üretime entegrasyonu hususunda ise devletin proaktif bir rol üstlendiği gözlemlenmektedir. Halkalı Ziraat Mektebi gibi tarımsal eğitim kurumlarında bu maddelerin kullanımı ve faydaları üzerine yoğunlaşılmıştır. Dönemin Osmanlı ziraî bürokrasisi ve teknokratları nezdinde tarımsal üretimin temel sorunlarına karşı mutlak bir çözüm olarak telakki edilen kimyasal gübrelerin kullanımının teşviki amacıyla, bilhassa yirminci yüzyılın başından itibaren, kimyevi gübre ithal eden şirketlerin de sürece dahil olduğu görülmektedir. Söz konusu şirketlerin finansal desteğiyle hazırlatılan uzman raporları ve dönemin süreli yayınlarında neşredilen tanıtım ve reklam yazıları vasıtasıyla kimyasal gübrelerin faydalarına dair bir farkındalık yaratılması ve bir talep diskuru inşa edilmesi hedeflenmiştir. Devlet ile yürüttükleri müzakereler ve lobi faaliyetleri neticesinde kimyasal gübre ithalatçısı firmaların belirli imtiyazlar ve teşvikler elde ettiği anlaşılmakla birlikte bu maddelerin tarımsal üretimde geniş ölçekli ve sürdürülebilir bir biçimde benimsenmesi ve yaygınlaştırılması idealine ulaşılamadığı tespit edilmiştir. Neticede, bahsi geçen dönemin yapısal kısıtlılıkları ve uygulamada karşılaşılan güçlüklere rağmen geç Osmanlı döneminde sarf edilen bu gayretlerin ve hayata geçirilen politikaların Osmanlı ziraat pratiğinin modernleşmesi ve kimyasallaşması yolunda, gerek pestisit gerekse kimyasal gübrelerin kullanımı ve yaygınlaştırılması çabaları bağlamında, müteakip dönemlere de ışık tutabilecek nitelikte bir öncül birikim ve tecrübe teşkil ettiği aşikardır.

This thesis examines the efforts to promote the use of pesticides and chemical fertilizers in the context of modernizing Ottoman agriculture. From the second half of the nineteenth century onwards, as commercialization gained momentum in Ottoman agriculture, the use of pesticides and chemical fertilizers emerged as a necessity in combating declining soil fertility and the phytopathological and entomological threats affecting agricultural products. This development resulted from the collaboration between the state apparatus, capital groups, and experts in the field of agronomy. In response to widespread agricultural issues of the period—such as phylloxera, downy mildew, powdery mildew, and locust outbreaks—the Ottoman state, influenced by scientific developments and practices in the West, also attempted to implement pesticide use. However, due to various structural problems, particularly chronic capital shortages, these efforts failed to achieve the intended scale and effectiveness. In the case of chemical fertilizers, the state is observed to have assumed a more proactive role in integrating them into agricultural production. Agricultural education institutions such as the Halkalı Ziraat Mektebi focused intensively on the use and benefits of these substances. Within the Ottoman agricultural bureaucracy and among technocrats of the time, chemical fertilizers were regarded as an absolute solution to the fundamental problems of agricultural production. To encourage their use—especially from the early twentieth century on—companies importing chemical fertilizers became involved in the process. With the financial support of these companies, expert reports were commissioned, and promotional and advertising articles were published in the period’s journals and newspapers to raise awareness of the benefits of chemical fertilizers and construct a discourse of demand. Although it is understood that these fertilizerimporting companies secured certain privileges and incentives through negotiations and lobbying efforts with the state, the ideal of achieving large-scale and sustainable adoption of these substances in agricultural production was not realized. Nevertheless, despite the structural limitations of the period and the practical challenges encountered, it is evident that the efforts and policies implemented in the late Ottoman period constituted a pioneering accumulation of knowledge and experience. These initiatives, concerning both pesticides and chemical fertilizers, played a significant role in the modernization and chemicalization of Ottoman agricultural practice and can offer insights for subsequent periods.