Horasan Valisi Nasr b. seyyâr’ın icraatlarının Abbâsî ihtilâline yansımaları

Abstract

Abbâsî ihtilâli, Irak eyaletinde yaşayan Emevî aleyhtarı Arap kabilelerin; Horasan, Sistân, Tohâristan ve Mâverâünnehir fetihlerinde görevlendirilen, süreç içerisinde buralara peyderpey yerleştirilen ve çeşitli isyanları bastırmaya zorlanan savaşçı Arap unsurların, yine Horasan’da yaşayan ve Emevî idaresinden memnun olmayan Acemler ile Hâricî ve Şiî bütün kesimlerin destek verdiği uzun soluklu toplumsal bir harekettir. Bu makalede Emevîlerin son Horasan Valisi Ebü’l-Leys Nasr b. Seyyâr b. Râfi‘ el-Leysî’nin (ö. 131/748) Abbâsî ihtilâli ile olan ilişkisi, Mâverâünnehir bölgesi ve Merv şehri üzerinden ele alınacaktır. Nasr’ın bütün tecrübe, feraset ve gayretine, pek çok müspet icraatına ve etkili tedbirler almasına rağmen ihtilâl gerçekleşmiştir. Araştırmada, ihtilâlin iç ve dış nedenleri üzerine odaklanılması amaçlanmıştır. Zira tarihin kırılma anlarından olan Abbâsî ihtilâlinin arka planına inilmesi, sonraki hadiselerin daha sağlıklı değerlendirilmesine önemli katkı sunacaktır. Nitel araştırma yöntemi, anlatı araştırması tekniğinin kullanıldığı çalışma; ihtilâl hareketini otuz yılı aşkın bir süre gizli ve açıktan destekleyen Horasan bölgesi, bu harekete güçlü bir destek vermediği anlaşılan Mâverâünnehir bölgesi ve Horasan hâkimiyeti için Merv şehri üzerinden mücadele eden Nasr b. Seyyâr - Ebû Müslim el-Horasânî ilişkileri ile sınırlandırılmıştır. Temel kaynakların ağırlıklı olarak kullanıldığı araştırma ile Emevîlerin yıkılma nedenleri ve Abbâsî ihtilâlinin başarıya ulaşma prensipleri üzerinden eleştirel bir bakış açısı geliştirilmesi hedeflenmiştir. Nasr’ın ortaya koyduğu müspet uygulama ve tedbirlerin, yürüttüğü siyasi ve askerî faaliyetlerin ihtilâlin hedefine ulaşmasını sadece bir süreliğine geciktirebildiği genel anlamda söylenebilir. Horasan ve Mâverâünnehir’de meskûn Türk unsurun süreci etkileyecek düzeyde ihtilâle katkı sunduğu iddiaları ise temkinle karşılanmalıdır.

A long-lasting social movement, the ʿAbbāsid revolution was supported by Arab tribes in the province of Iraq who opposed the Umayyads, as well as by Arab warriors who were assigned to the conquests of Khurāsān, Sīstān, Tukhāristān, and Transoxiana (Mā Warā al-nahr), gradually settled in these regions over time, and forced to suppress various rebellions, along with the local Ajams in Khurāsān who were dissatisfied with Umayyad rule, and the Khārijite and Shīʿa factions. In this article, the relationship between the last Umayyad governor of Khurāsān, Abū al-Layth Naṣr ibn Sayyār ibn Rāfiʿ al-Laythī (d. 131/748), and the ʿAbbāsid revolution will be examined with a focus on the region of Transoxiana and the city of Marw. Despite Naṣr’s vast experience, insight, and efforts, along with many positive actions and effective measures, the revolution ultimately succeeded. The study will concentrate on the internal and external elements that led to this outcome. The research aims to focus on this particular point. An informed assessment of later events is greatly enhanced by exploring the background of the ʿAbbāsid revolution, a breaking moment in history. Using the qualitative research method and narrative research technique, the study is limited to the Khurāsān region, the Māverānaynehir region, which does not seem to have given strong support to the revolutionary movement, and the relations between Naṣr b. Sayyār and Abū Muslim al-Khurāsānī fought for the domination of Khurāsān through the city of Marw. The research, based on primary sources and the principle of impartiality, aims to develop a critical perspective on the reasons for the fall of the Umayyads and the principles of the success of the ʿAbbāsid revolution. In a general sense, it can be said that the positive practices and measures put forward by Naṣr and his political and military activities could only delay the revolution from achieving its goal for a while. Claims that the Turkish elements settled in Khurāsān and Transoxiana contributed significantly to the revolution should be treated with caution.