Amerikan akademisindeki tasavvuf araştırmalarında köken ve yabancı etkisi meselesi: Oryantalist miras ve güncel yaklaşımlar

Abstract

Oryantalizm 18. yüzyılın son dönemlerinden itibaren metinlerin eleştirel incelemesi yöntemini benimsemiş, Kitâb-ı Mukaddes araştırmalarının yanında gelişen İslam araştırmalarında da bu yöntem esas alınmıştır. Dikey tarihçiliğin doğal bir sonucu olarak da Kur’an-ı Kerim başta olmak üzere İslami ilimler alanında kaleme alınmış metinlerde geçen anlatıların, kavramların ve nazariyelerin daha eski geleneklerdeki tarihsel kökenleri üzerine yoğunlaşılmıştır. Bu doğrultuda İslam araştırmalarında üzerinde durulan birincil tema, köken ve yabancı etkisi meselesi olmuştur. Tasavvuf da içerdiği pratik ve teorik çeşitlilik göz önüne alındığında köken incelemesinin en önemli konularından biri olarak görülmüştür. Avrupa’da doğan oryantalizm 20. yüzyılda gelişen Amerikan akademisine kişiler ve anlatılar ekseninde intikal ederek buradaki İslam ve tasavvuf araştırmalarını şekillendiren başat unsur olmuştur. Avrupa üniversitelerinde görev yapan Joseph Schacht (ö. 1969), Hamilton A. R. Gibb (ö. 1971), Gustave E. von Grunebaum (ö. 1972) ve Franz Rosenthal (ö. 2003) gibi meşhur oryantalistlerin İkinci Dünya Savaşı döneminde ve sonrasında Kuzey Amerika üniversitelerine intikali neticesinde Batı’da İslam araştırmalarının merkezi değişmiştir. Bu isimler, Amerikan üniversitelerinde ilahiyat ve dinler tarihi alanlarında göreve başladıktan sonra; Orta Doğu Çalışmaları, Yakın Doğu Çalışmaları ve İslam Araştırmaları gibi merkezlerde kurucu başkanlıklar yapmış ve oryantalist geleneğin bilgi birikimini ve yöntemlerini Amerikan akademisine taşımışlardır. Bu doğrultuda çalışmamızda Amerikan akademisindeki tasavvuf araştırmalarında Kıta Avrupası oryantalist geleneğinin izleri, köken ve yabancı etkisi meselesi üzerinden değerlendirilmektedir. Bu bağlamda Amerikan akademisinde görev yapıp genel tasavvuf tarihi metinleri kaleme almış önde gelen araştırmacılardan William C. Chittick, John Renard, Carl W. Ernst, Alexander D. Knysh ve Nile Green’in çalışmalarına odaklanılarak metodolojik süreklilik ile ortaya çıkan farklılıklar incelenmiştir. Kıta Avrupası oryantalist geleneğinin temsilcileri tarafından öne sürülen tasavvufun Hıristiyanlıktan kaynaklandığı; Hint, İran ve Yunan etkileriyle şekillendiği yönündeki tezlerin Amerikan akademisinde nasıl değerlendirildiği, yeniden üretildiği, dönüştürüldüğü ve reddedildiği araştırılmaktadır. Çalışma, Amerikan akademisindeki tasavvuf araştırmalarının 19. yüzyılın ikinci yarısından 1970’li yıllara kadarki dönemde genellikle Avrupa’da gelişen tarihselci ve filolojik yöntemleri takip ettiğini göstermektedir. 1980’lerin sonrasında ve özellikle 1990’lı yıllar itibariyle çalışma alanını manevi anlamda da benimseyen yeni araştırmacıların alana dahli ve post modern çağdaş yaklaşımların da etkisiyle sosyal bilimlerden geniş biçimde istifade ederek tasavvufun İslam’ın iç dinamikleri çerçevesinde ele alınmaya başlandığı görülmektedir. Çalışmanın sonuçları, Amerikan akademisindeki tasavvuf çalışmalarının evrimi hakkında yeni bakış açıları kazandırmaktadır.From its inception, Orientalism employed the method of critical textual analysis, which later become foundational to Islamic studies, as they developed in parallel with biblical studies. As a natural consequence of vertical historiography, scholars have focused on tracing the historical origins of narratives, concepts and theories in the Qur'an and other classical Islamic texts by seeking them in older traditions. The primary theme that orientalist scholars have emphasised in the study of Islam is the question of origin and foreign influence. Sufism has also been regarded as one of the most important subjects of the inquiry into its origins, due to the practical and theoretical diversity it encompasses. Originally rooted in Europe, Orientalism was later adopted by the American academy, which developed in the 20th century through its scholars and narratives and became the dominant factor shaping American Islamic and Sufi studies. As a result of the transfer of prominent Orientalists such as Joseph Schacht (d. 1969), Hamilton A. R. Gibb (d. 1971), Gustave E. von Grunebaum (d. 1972) and Franz Rosenthal (d. 2003) from European universities to North American universities during and after the Second World War, the centre of Islamic studies in the West gradually shifted. After taking up positions in the fields of theology and history of religions at American universities, these names became the founding heads of centres such as Middle Eastern Studies, Near Eastern Studies and Islamic Studies, and introduced the knowledge and methods of the orientalist tradition into the American academy. In this context, this study evaluates the influences of the European Orientalist tradition on Sufi studies in the American academy, focusing on the question of origins and foreign influences. Focusing on the works of prominent scholars affiliated with the American academy who authored texts on the general history of Sufism such as William C. Chittick, John Renard, Carl W. Ernst, Alexander D. Knysh, and Nile Green, this study analyses both methodological continuities and divergences in their approaches. This study investigates how the claims of the Orientalist tradition—that Sufism derived from Christianity and was shaped by Indian, Persian, and Greek influences—were evaluated, reproduced, or transformed in the American academy. The study demonstrates that Sufi studies in the American academy generally followed Western historicist and philological methods in its early stages. Over time, however, influenced by contemporary approaches, it made extensive use of social sciences and turned to address Sufism within the framework of the internal dynamics of Islam. The study’s findings offer novel perspectives on the evolution of Sufi studies in the American academy.