Osmanlı Ebeveyn-i Resûl Risâleleri geleneğinin ilk halkası: İbnü’l-Hatîb el-Amâsî’nin (ö. 940/1534) İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ’sı

Abstract

İslam düşünce geleneğinde tartışma konusu olan Hz. Peygamber’in anne ve babasının (ebeveyn-i Resûl) dinî ve uhrevî durumu, literatürde ilk olarak Ebû Hanîfe’nin (ö. 150/767) el-Fıḳhü’l-ekber’inde “Ebeveyn-i Resûl küfür üzere öldüler.” şeklinde yer almıştır. Osmanlı döneminde de Hz. Peygamber’in anne ve babasının dinî ve uhrevî durumu hakkında müstakil risaleler yazılmıştır. Bu mesele, Osmanlı ilim dünyasında el-Fıḳhü’l-ekber şerhlerinin kaleme alınması, dönemin siyasi konjonktürünün sonucu olarak Şîa ile Râfızîlik adı altında gerçekleşen dinî mücadele, toplumda giderek yaygınlaşan tasavvufî temayüller ve esasen Ekberî bir anlayış olan nûr-i Muhammedî düşüncesi gibi sebeplerle gündeme gelmiştir. Osmanlı döneminde bu konuda yazılan risalelerin ilki İbnü’l-Hatîb el-Amâsî’nin (ö. 940/1534) İnbâʾü’l-ıṣṭıfâʾ fî ḥaḳḳı âbâʾi’l-Muṣṭafâ isimli eseridir. Kendisi de nûr-i Muhammedî düşüncesini benimseyen İbnü’l-Hatîb’in ebeveyn-i Resûl’ün ehl-i necât olduğu görüşünü benimsediği bu risalenin amacının Hz. Peygamber hakkında yanlış düşüncelere ulaşılmasının önüne geçmek olduğu anlaşılmaktadır. Eserinde İbnü’l-Hatîb görüşünü Hz. Peygamber’in şerefli nesebini temel alarak izah etmiş, bu konuda oluşan itirazlara ve karşıt görüşü iddia edenlere âyet, hadis ve rivayetler üzerinden cevaplar getirmiştir. Onun nûr-i Muhammedî düşüncesine bağlı olmasının açıklama ve istidlallerine yansıdığı görülmektedir. Bu risâlenin ebeveyn-i Resûl meselesinin Osmanlı ilim çevrelerine taşıyıcısı konumunda olması risâlenin önemini teşkil etmektedir. İbnü’l-Hatîb’in bu risâledeki görüş ve açıklamalarının kendisinden sonraki dönemde dayanak olma ve eleştiriye muhatap kılma şeklinde iki yönlü bir etki bıraktığı söylenmelidir.The religious status of Prophet’s parents’ (abaway al-Rasūl) and their position in the hereafter, which is the subject of discussion in Islamic thought, was mentioned in al-Fiqh al-akbar by Abū Ḥanīfah (d. 150/767) as “the Prophet’s parents passed away on kufr” for the first time in Islamic literature. In the Ottoman times, separate treatises were written about the religious status of Prophet’s parents’and their position in the hereafter. In the Ottoman scholarly circles, this issue was discussed as a results of factors such as the writing of the commentaries on al-Fiqh al-akbar, the religious struggle against Shīʿah under the title of Rāfiżīs as a consequense of political circumstances of the period, the evergrowing Sufi inclinations in the public sphere and the influence of the idea of al-nūr al-Muḥammadī, that is a mainly Akbarian notion. The first of these treatises during the Ottoman times is the work of Ibn al-Khaṭīb al-Amāsī (d. 940/1534) called Inbāʾ al-iṣṭifāʾ fī ḥaqq ābāʾ al-Muṣṭafá. It is evident that the purpose of this treatise, in which Ibn al-Khaṭīb, who also adopted the idea of al-nūr al-Muḥammadī, argued the view that the Prophet’s parents are among the people of salvation (ahl al-najāh), is to prevent false thoughts about the Prophet. In his work, Ibn al-Khaṭīb elaborated his view based on the “noble lineage” of the Prophet and he provided answers to the objections and opposite views on this issue through verses, ḥadīths, and narrations. It is seen that his adherence to the idea of nūr-i Muḥammadī is reflected in his explanations and inferences. As it brought the issue on the Prophet’s parents to the Ottoman scientific circles, this treatise has a historical and contextual importance. The views and explanations of Ibn al-Khaṭīb in this treatise had significant effects in two ways as it became the basis for the debates and was widely criticized in the succeeding period.