Çağdaş kelâm düşüncesinde rasyonalizm etkisi: Hint Altkıtası örneği

Abstract

Çağdaş Hint Altkıtası kelâm düşüncesinde, akıl ve modernizm çerçevesinde geleneksel kelâm konuları yeniden yorumlanmıştır. Özellikle Seyyid Ahmed Han, Şiblî Nu‘mânî, ve Muhammed İkbal gibi düşünürler, klasik yaklaşımları aklî çıkarımlar ve bilimsel yöntemler ışığında değerlendirmeye yönelmişlerdir. Metafizik meseleler (varlık, nübüvvet, görünmeyen varlıklar) ile geleneksel inançlar akılcı bir süzgeçten geçirilerek yeniden ele alınmıştır. Bu düşünürler, Kur’ân ve Sünnet’in modern bilimle uyumlu olduğunu savunmuş; tabiatın ilahî kanunlarını vurgulayan yaklaşımları sebebiyle mucizeler, tabiat yasalarıyla çelişmeyecek bir çerçevede açıklanmaya çalışılmıştır. Böylelikle peygamberliğin sadece vehbî değil, aynı zamanda aklî ve ahlâkî liyakatla da bağlantılı olduğu görüşü öne çıkmış; insanın sorumluluğu ve çabası vurgulanmıştır. Bu vurgu, “Kader” ve “özgür irade” konularına da yansımış ve insanın fail konumu ön plana taşınarak, toplumsal değişim ve ilerlemenin dinamikleri ortaya konmuştur. Bunun yanı sıra Âhiret konuları çoğunlukla ruhânî boyut üzerinden açıklanmış; melek ve cin gibi varlıklar, sembolik veya psikolojik yönleriyle değerlendirilmiştir. Hint Altkıtasındaki bu rasyonalist yaklaşımın altında, sömürgecilik etkilerine karşı bilimsel ve entelektüel kalkınmayı amaçlayan bir reform çabası göze çarpmıştır. Geleneğe bağlılığını bütünüyle kaybetmeyen, ancak aklî ve eleştirel okumayı merkeze yerleştiren bu eğilim, İslâm düşüncesinde yenilikçi bir kelâm ekolü doğurarak diğer coğrafyalarda da hissedilir bir etki bırakmıştır.

In the contemporary Kalām thought of the Indian Subcontinent, classical Kalām topics have been reinterpreted within the framework of reason and Modernism. Thinkers such as Sayyid Ahmad Khan, Shiblī Nuʿmānī, and Muhammad Iqbāl approached classical methodologies through rational inferences and scientific methods. Metaphysical issues (such as miracles, angels, jinn, and prophethood), along with traditional beliefs, were reassessed from a rational perspective. These scholars argued that the Qur’an and the Sunnah are compatible with modern science. Emphasizing the divine laws of nature enabled them to explain miracles in a manner that does not conflict with natural laws. They advocated the idea that prophethood is not purely a divine gift (vehbī) but is also connected with intellectual and moral competence (kesbī), thus underscoring human responsibility and initiative. Moreover, regarding “predestination” and “free will,” human agency was foregrounded, highlighting societal change and progress as dynamic processes. Eschatological themes (paradise, hell) were largely explained in spiritual terms, while angels and jinn were interpreted as symbolic or psychological entities. This rationalist stance, emerging in response to colonial influences, aimed at scientific and intellectual advancement. Although it retained ties to tradition, this trend placed rational and critical readings at its center, ultimately giving rise to a new Kalām school of thought that influenced other regions of the Islamic world.