Einsatz Deutschsprachiger migrantinnenliteratur im DaF-unterricht in der Türkei am beispiel von Fatma Aydemirs Ellbogen und Esmahan Aykols Hotel Bosporus

Abstract

Die vorliegende Arbeit untersucht den didaktischen Einsatz deutschsprachiger Migrantinnenliteratur im DaF-Unterricht in der Türkei anhand von Fatma Aydemirs Ellbogen (2017) sowie Esmahan Aykols Hotel Bosporus (2003). Ziel ist es, das sprachliche, literarische und interkulturelle Lernpotenzial dieser Texte freizulegen und in kompetenzorientierte Unterrichtsformate zu überführen. Der komparative Zugriff fungiert dabei als heuristisches Instrument, um zentrale Motive (Integration, Rache), Figurenkonstellationen, Erzähllogiken und Diskurslagen systematisch zu kontrastieren und didaktisch zu funktionalisieren. Daraus ergeben sich Forschungsfragen zu Lernpotenzialen, Effekten des Vergleichens, zur narrativen Konstruktion weiblicher Protagonistinnen sowie zur Aufgabenarchitektur. Methodisch folgt die Studie einem qualitativ-rekonstruktiven Forschungsdesign, das auf der qualitativen Inhaltsanalyse nach Kuckartz sowie der thematischen Analyse nach Braun/Clarke basiert. Erprobt wurde es in zwei B1-Doppelstunden (je 2×45 Minuten) in zwei Gruppen mit insgesamt 20 Studierenden im Literaturseminar des DaF-Studiengangs an der Uludağ-Universität. Die Auswertung erfolgte regelgeleitet, kriterienbasiert und methodisch hybrid, Startkategorien wurden deduktiv, Feincodes induktiv entwickelt. Die Ergebnisse verdichten sich in vier Achsen: (a) Zugehörigkeit als performatives Geschehen durch die Rekonstruktion „harter“ und „subtiler“ Exklusionsmechanismen; (b) Rache als adressatenlogisch strukturierter Kommunikationsakt; (c) semantische Spannfelder von „Integration“ (Assimilation ↔ Teilhabe) unter gleichzeitiger Aufwertung pragmatischer Routinen; (d) produktive Verbindung von Strukturdiagnosen und subjektiver Verarbeitung. Lernende differenzieren Vorwand- und Strukturargumente, benennen Habitusnormen und prüfen normative Urteile an rechtsstaatlichen Alternativen. Ellbogen und Hotel Bosporus erweisen sich somit nicht als Gegentexte, sondern als komplementäre Gegenstücke, die Fragen von Gender, Macht, Gerechtigkeit und Integration relational – über Sprache, Raum, Institution und Biografie – sichtbar machen. Didaktisch verdeutlicht die Studie, dass die Kombination beider Werke Lernräume eröffnet, in denen Sprache, Kultur und Ethik nicht additiv, sondern integrativ erworben werden. Die entwickelten, erprobten und evaluierten Unterrichtsmodelle (Phasenprinzip Rezeption–Produktion–Reflexion) sind übertragbar und unterstützen die curriculare Verankerung von Migrantinnenliteratur im DaF-Unterricht. Als materialsensible Pilotstudie markiert sie zudem Forschungsdesiderate (Längsschnitt, methodische Triangulation, Replikationen) und empfiehlt ein praxistaugliches Instrumentarium zur bewussten Aktivierung von Vergleichslinien.

Bu çalışma, Almanca yazan göçmen Türk kadın yazarların edebiyatının Türkiye'deki DaF (Yabancı Dil Olarak Almanca) öğretiminde kullanımını, Fatma Aydemir'in Ellbogen (2017) romanı ile Esmahan Aykol'un Hotel Bosporus (2003) eseri örneğinde incelemektedir. Amaç, bu metinlerin dilsel, edebî ve kültürlerarası öğrenme potansiyelini açığa çıkarmak ve yetkinlik odaklı ders formatlarını geliştirmektir. Karşılaştırmalı yaklaşım, entegrasyon/uyum ve intikam gibi temel motifleri, karakter yapılanmaları, anlatı mantıklarını ve söylem düzlemlerini sistematik biçimde karşılaştırmak ve eğitsel açıdan işlevselleştirmek için sezgisel bir araç işlevi görmektedir. Buradan, öğrenme potansiyelleri, karşılaştırmanın etkileri, kadın kahramanların anlatısal inşası ve görev mimarisi üzerine araştırma soruları türetilmektedir. Yöntemsel olarak çalışma, Kuckartz'ın nitel içerik analizi ve Braun/Clarke'in tematik analizi üzerine kurulu nitel-rekonstrüktif bir araştırma tasarımı izlenmektedir. Uygulama, Uludağ Üniversitesi DaF programındaki edebiyat seminerinde iki grup hâlinde toplam 20 öğrenciyle gerçekleştirilen, B1 düzeyinde iki çift ders saatinde (her biri 2×45 dk.) yapılmıştır. Değerlendirme, kural yönelimli, ölçüt temelli ve yöntemsel olarak hibrittir: başlangıç kategorileri tümdengelimli, alt kodlar ise tümevarımlı olarak geliştirilmiştir. Elde edilen bulgular dört eksende özetlenmektedir: (a) aidiyetin performatif bir süreç olarak dışlanma biçimlerinin yeniden inşasıyla kavranması, (b) intikamın muhatap mantığına dayalı bir iletişim edimi olarak değerlendirilmesi, (c) entegrasyon kavramının asimilasyon ile katılım arasındaki gerilim alanlarında konumlanması ve pragmatik rutinlerin önem kazanması, (d) yapısal teşhislerle öznel işlemenin verimli biçimde birleştirilmesi. Öğrenciler gerekçe türlerini ayırt etmiş, habitus normlarını tanımlamış ve normatif yargıları hukuk devleti ilkeleriyle karşılaştırmıştır. Ellbogen ve Hotel Bosporus, karşıt değil, birbirini tamamlayan metinler olarak ortaya çıkmakta. Didaktik açıdan çalışma, iki eserin bir arada ele alınmasının, dil, kültür ve etiğin yan yana değil, bütünleşik biçimde öğrenildiği alanlar açtığını göstermektedir. Geliştirilen, sınanan ve değerlendirilen öğretim modelleri (aşamalar ilkesi: alımlama–üretim – yansıtma) aktarılabilir niteliktedir ve göçmen kadın edebiyatının DaF müfredatına kurumsal olarak yerleşmesini desteklemektedir. Ayrıca çalışma boylamsal inceleme, yöntemsel üçleme ve tekrarlar gibi araştırma gereksinimlerini işaret etmekte ve karşılaştırma çizgilerinin bilinçli biçimde etkinleştirilmesine yönelik uygulamaya uygun bir araç seti önermektedir.

The present study examines the didactic use of German-language migrant women’s literature in teaching German as a Foreign Language (DaF) in Turkey, focusing on Fatma Aydemir’s Ellbogen (2017) and Esmahan Aykol’s Hotel Bosporus (2003). Its aim is to reveal the linguistic, literary, and intercultural learning potential of these texts and to integrate it into competence-oriented teaching formats. The comparative approach serves as a heuristic tool to contrast and operationalize central motifs (integration, revenge), character constellations, narrative logics, and discursive configurations. From this, research questions arise concerning learning potentials, effects of comparison, the narrative construction of female protagonists, and task design. Methodologically, the study follows a qualitative-reconstructive design, combining Kuckartz’s content analysis with Braun/Clarke’s thematic analysis. It was tested in two B1-level double sessions (2×45 minutes) with 20 students in two groups during a literature seminar at Uludağ University. Evaluation was rule-governed, criteria-based, and hybrid, categories were developed deductively, fine codes inductively. Findings condense along four axes: (a) belonging as a performative process through the reconstruction of “hard” and “subtle” exclusion; (b) revenge as an addressee-structured communicative act; (c) semantic fields of “integration” (assimilation ↔ participation) with valorization of pragmatic routines and (d) the interconnection of structural diagnoses and subjective processing. Learners distinguished pretextual from structural arguments, identified habitus norms, and examined normative judgments against rule-of-law alternatives. Ellbogen and Hotel Bosporus prove not opposing but complementary, making issues of gender, power, justice, and integration visible across language, space, institution, and biography. Didactically, the study shows that combining both works creates learning spaces where language, culture, and ethics are acquired integratively. The teaching models developed and tested are transferable and support the curricular embedding of migrant women’s literature. As a material-sensitive pilot study, it also identifies research desiderata (longitudinal studies, triangulation, replications) and proposes a practice-oriented toolkit for activating comparative lines.