İstanbul’da halk sağlığı politikaları (1855-1914)

Abstract

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başkentte izlediği halk sağlığı politikasını merkeze alan bu çalışma, devletin mezkûr dönemde bilinçli, pragmatik, asrî ve kontrollü bir halk sağlığı politikası takip ettiğini İstanbul örneğinden hareketle ileri sürmektedir. Ayrıca çalışma ile öteden beri süregelen ve genelde İslami anlayışla harmanlanan bulaşıcı hastalıklara karşı edilgen tutumu yücelten ve İslam devletlerinin bu yönde eğilimi olduğuna dair söylemin, 19. yüzyılda Osmanlı başkentinde izlenen halk sağlığı politikalarına bakılarak kolaylıkla çürütülebileceği anlaşılmış olacaktır. Çalışmada devletin İstanbul’da izlediği halk sağlığı politikalarının, Saray’dan belediye dairelerine kadar bilinçli ve tutarlı bir şekilde yürütüldüğü ortaya konulmaya çalışılacaktır. 19. yüzyılla özdeşleşen modernizasyon ve batıya yöneliş hamlelerinin, söz konusu halk sağlığı politikaları olduğunda Batı tandanslı bir zorlamadan ziyade kendine özgü hususiyetleri olan bir Osmanlı pratiğine dönüştüğü aktarılacaktır. Çalışma, sağlık alanında bilhassa son dönemde yaşanan devlet merkezli dönüşüm hareketinin bir yansıması olarak, halk nezdinde de bir zihinsel dönüşümün yaşandığını iddia etmektedir. Yine döneminde gelişen başta mikrobiyolojik devrim olmak üzere sağlık alanındaki hemen her meselede devlet tarafından gereken refleksin gösterildiği ortaya konulacaktır.

Taking as its focus the public health policies pursued by the Ottoman Empire in its capital from the latter half of the nineteenth century, this study posits based on the case of Istanbul that the Ottoman state followed a well-considered, pragmatic, modern and carefully controlled approach to public health. It aims to demonstrate that the long-standing discourse portraying Islamic states as inherently passive toward contagious diseases, a discourse rooted in religiously framed fatalism, can be effectively disproved through an examination of nineteenth-century Ottoman practices. The research argues that public health policies in Istanbul were carried out purposefully and consistently, from the highest levels of the Palace to the administrative mechanisms of the municipalities. It further contends that the modernization and westernization movements of the nineteenth century, when translated into the realm of public health, were not imposed Western models but evolved into uniquely Ottoman practices reflecting indigenous priorities and rationalities. In addition, the study suggests that the state-centered reforms of the late Ottoman period also generated an intellectual and perceptual transformation among the populace regarding health and hygiene. Finally, it will be shown that during this era, the Ottoman state demonstrated an acute capacity for response to virtually all public health challenges, particularly in the wake of the microbiological revolution.