T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİN EĞİTİMİ BİLİM DALI DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE MATERYAL KULLANIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Züleyha ÖNCÜ BURSA 2018 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİN EĞİTİMİ BİLİM DALI DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE MATERYAL KULLANIMI YÜKSEK LİSANS TEZİ Züleyha ÖNCÜ Danışman: Prof. Dr. İsmail SAĞLAM BURSA 2018 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Züleyha Öncü Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı : Din Eğitimi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : XII+ 127 Mezuniyet Tarihi : …/…/ 2018 Tez Danışmanı : Prof. Dr. İsmail Sağlam DİN VE AHLAK ÖĞRETİMİNDE MATERYAL KULLANIMI İslam eğitimi, tarih boyunca kendi özgün yapısıyla beraber ortaya çıkan yeni metot ve tekniklerinden de yararlanmayı ilke edinmiştir. Günümüzde de eğitim kuram, strateji, yöntem ve tekniklerinde hızlı değişimler yaşanmaktadır. Bununla beraber eğitimde materyal kullanımı gitgide ağırlığını hissettirmektedir. Bu tezde eğitim alanındaki yeni gelişmelerle beraber “Din ve Ahlak” eğitiminde materyal kullanımının nasıl olması gerekir sorusuna özgün örneklerle cevap aranmaktadır. Anahtar Sözcükler: Din, Ahlak, Materyal, Teknoloji, Eğitim IV ABSTRACT Name and Surname : Züleyha Öncü University : Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Philosophy and Religious Sciences Branch : Religious Education Degree Awarded : Master Page Number : XII+ 127 Degree Date : …/… / 2018 Supervisor : Prof.Dr. İsmail Sağlam USE OF MATERIAL IN RELIGIOUS AND MORAL EDUCATION Islamic education has adopted the principle of utilizing new methods and techniques that have emerged along with its own unique structure throughout history. Today, rapid changes are taking place in educational theories, strategies, methods and techniques. However, the use of materials in education is becoming increasingly heavy. In this thesis, in addition to the new developments in the field of education, an answer is sought with original examples in order to ask how the use of material in "Religion and Morality" education should be. Keywords: Religion, Moral, Material, Technology, Education V ÖNSÖZ Yüzyıllar boyunca eğitime yardımcı olacak eşyalar üretilmiş ve kullanılmıştır. Tarih boyunca, eğitimde kullanılan eşyalara “materyal” denilmese bile şu anda kullandığımız materyal kavramıyla bu eşyalar örtüşmektedir. Şöyle diyebiliriz ki, eğitim sürecinde araç-gereç kullanımı eğitim tarihiyle eş zamanlıdır. Yazının icadıyla birlikte materyalde bir dönüm noktası başlamış ve materyalin süreci teknolojik aletlerle devam etmiştir. Sayıların öğretimi için kullanılan abaküs, eğitim teknolojisinde ilk materyal olarak kabul edilmektedir ve zamanla materyalde eğitim teknolojisi, önemli bir konuma gelmiştir. Eğitim teknolojisi, materyallerin üretimini sağlayan, materyal kavramını içinde alan önemli bir alandır. Günümüzde, eğitim teknolojisinin içerisinde mevcut olan materyallere çeşitli örnekler sunabiliriz. Bu çeşitlilik ise gün geçtikçe durmak veya gerilemek yerine hızla ilerlemektedir. Özellikle eğitim materyalleri içinde “teknolojik aletler” değişmez yerini almış durumdadır. Bilgi toplumu dediğimiz 21. Yüzyılda ‘bilgi’ kavramını sağlayan teknolojidir. Çağımızda, bilgiyi ulaştırma ve elde etme olanakları teknoloji ile gerçekleşmektedir. Eğitim ortamlarına baktığımızda akıllı tahta, bilgisayar vs. kullanımı bunun açık bir göstergesidir. Materyalin gün geçtikçe çeşitlenerek eğitimin temel unsurlarından biri haline gelmesi, bütün eğitim disiplinlerini ilgilendiren bir konu olduğu gibi din eğitimi için de önemli bir konudur. Çünkü teknolojinin yer ettiği dünyada bizim hitap ettiğimiz kitle bir anlam değişimi içine girmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.), karşısında bulunan topluluğa açık, anlaşılır ifadeler kullanarak dinî eğitim vermiştir. Bizler de çağımızda yaşayan toplumu iyi tanımalıyız ki açık, anlaşılır bir üslupta olmamız mümkün olsun. Teknolojinin etkisinde olan bir toplumun hitap seviyesi, teknoloji ekseninde değişim içerisinde olmalıdır. Bu bağlamda açıklık, bu toplumda teknoloji eksenlidir. İşte bu ekseni göz önüne alarak materyaller üretmek, bizi topluma karşı din ve ahlak eğitimde açık, anlaşılır ve kolaylaştırıcı kılar. Tarih boyunca eğitim ve İslam tarihindeki eğitim süreçleri dikkate alınarak ortaya koyduğumuz çeşitli materyaller, din ve ahlak eğitimde materyallerin yerini somut olarak ifade etmemizi göstermek için istifadenize sunulmuştur. Kaynakları belirtilmeyen tablo, çizelge, resim ve çizimler, araştırmacının hazırladığı özgün çalışmalardır. Bu çalışmanın yeni yetişen din eğitimcilerine yön gösterilmesi amaçlanmıştır. Çalışma süreci boyunca emeği geçen danışman hocam Prof. Dr. İsmail Sağlam’a teşekkür ederim. Ayrıca manevi desteğini eksik etmeyen aileme, tez konusunda görüş ve önerilerini bildiren Esra Türkay’a ve Esma Türkay’a, App Inventor ve Scratch kod yazma programlarında yardımcı olan Ömer Burak Şeremet’e teşekkür ederim. Bu çalışmada, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, İSAM Kütüphanesi kitaplığından istifade edilmiştir. Züleyha Öncü Bursa, 2018 VI İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ................................................................................................ I ÖZGÜNLÜK RAPORU ............................................................................................ II YEMİN METNİ ....................................................................................................... III ÖZET ......................................................................................................................... IV ABSTRACT ................................................................................................................ V ÖNSÖZ ...................................................................................................................... VI İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... VII ŞEKİLLER ............................................................................................................... IX KISATMALAR ........................................................................................................ XI GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 1.KONU VE AMAÇ .................................................................................................. 1 2.ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI ...................................................................... 5 3.ARAŞTIRMADA KULLANILAN TEKNİK VE YÖNTEM ................................. 6 4.ARAŞTIRMANIN SINIRLILIĞI ........................................................................... 6 5.TANIMLAR ........................................................................................................... 7 BİRİNCİ BÖLÜM EĞİTİMDE MATERYAL 1.1. EĞİTİM TEKNOLOJİSİNİN TANIMI ......................................................... 9 1.2. MATERYALİN TANIMI .............................................................................. 11 1.3. EĞİTİM TEKNOLOJİSİNİN TARİHİ ........................................................ 12 1.4. MATERYAL TASARIMINDA BULUNMASI GEREKEN NİTELİK VE İLKELER ................................................................................. 14 1.4.1. Çizgi ........................................................................................................... 15 1.4.2. Şekil ........................................................................................................... 16 1.4.3. Harfler ........................................................................................................ 17 1.4.4. Alan (Boş / dolu) ........................................................................................ 18 1.4.5. Boyut .......................................................................................................... 19 1.4.6. Doku ........................................................................................................... 20 1.4.7. Renk ........................................................................................................... 21 1.4.8. Bütünlük ..................................................................................................... 23 1.4.9. Denge ......................................................................................................... 24 1.4.10.Hizalama .................................................................................................. 27 1.4.11.Yakınlık .................................................................................................... 27 1.4.12.Benzerlik .................................................................................................. 28 1.4.13.Süreklilik .................................................................................................. 29 1.4.14.Vurgu ....................................................................................................... 30 VII 1.4.15.Ses Seviyesi .............................................................................................. 31 İKİNCİ BÖLÜM DİN VE AHLAK ÖĞRETİMİNDE MATERYAL 2.1. DİN EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNDE MATERYALİN YERİ ...................... 33 2.2. İSLAM EĞİTİM-ÖĞRETİM TARİHİNDE MATERYAL KULLANIMI ................................................................................................... 36 2.2.1. Hz. Peygamber Dönemini Materyal Kullanımı ......................................... 38 2.2.2. Medrese Öncesi Dönemi Materyal Kullanımı ........................................... 39 2.2.3. Medrese Dönemi Materyal Kullanımı ....................................................... 40 2.2.4. Yenileşme Dönemi-Tazminat, I. ve II. Meşrutiyet-Materyal Kullanımı ... 41 2.2.5. Cumhuriyet Dönemi Materyal Kullanımı .................................................. 42 2.3. DİN ÖĞRETİMİNDE MATERYAL KULLANIRKEN DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR ............................................................................... 43 2.3.1. Öğretici-Öğrenci Durumu .......................................................................... 43 2.3.2. Materyalin Seviyeye Göreliği .................................................................... 44 2.3.3. Materyalin Din Öğretiminde Kullanılan Metotlara/Yöntemlere Göre Uygunluğu .......................................................................................... 48 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE MATERYAL OLUŞTURMA ÇALIŞMALARI 3.1. DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE KULLANILABİLECEK MATERYAL ÇEŞİTLERİ ............................................................................. 54 3.1.1. Çalışma Yaprakları .................................................................................... 56 3.1.2. Bilgisayar Destekli Eğitim ve Bilgisayar Materyali .................................. 58 3.1.2.1.Örnek Bilgisayar Programları ............................................................. 61 3.1.2.1.1. App Inventor ve Scratch Eğitim Programları .............................. 61 3.1.2.1.2. Microsoft Visual Studio ............................................................... 67 3.1.2.1.3. Prezi Sunu Hazırlama ................................................................... 74 3.1.2.1.4. 3D Oyun-Canlandırma ................................................................. 78 3.1.3. Resimler-Karikatürler ................................................................................ 81 3.1.3.1.Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Bazı Konularını Resmetme Örneği ................................................................................. 82 3.1.4. Sinema-Çizgi Film-Animasyon-Video ...................................................... 94 3.1.5. Posterler-Sunu-Broşür ............................................................................... 96 3.1.6. Bulmacalar ............................................................................................... 105 3.1.7. Kitaplar .................................................................................................... 109 SONUÇ VE ÖNERİLER ........................................................................................ 119 KAYNAKLAR ........................................................................................................ 121 VIII ŞEKİLLER Şekil 1: Düz Çizgiler ....................................................................................................... 15 Şekil 2: Eğik ve Köşegen Çizgiler .................................................................................. 15 Şekil 3:Düz Çizgiler ........................................................................................................ 16 Şekil 4: Osmanlı Tuğrası ................................................................................................. 17 Şekil 5: Harfler ................................................................................................................ 17 Şekil 6: Tasarım İlkesine Aykırı Alan Kullanımı ........................................................... 18 Şekil 7: Tasarım İlkesine Uygun Alan Kullanımı ........................................................... 19 Şekil 8: Boyut .................................................................................................................. 20 Şekil 9: Resimde Görsel Doku ........................................................................................ 21 Şekil 10: Şekilde Görsel Doku ........................................................................................ 21 Şekil 11: Renk Çemberi .................................................................................................. 23 Şekil 12: Ana ve Ara Renkler ......................................................................................... 23 Şekil 13: Bütünlük .......................................................................................................... 24 Şekil 14: Formal Denge .................................................................................................. 25 Şekil 15: İnformal Denge ................................................................................................ 26 Şekil 16: Hizalama .......................................................................................................... 27 Şekil 17: Yakınlık ........................................................................................................... 28 Şekil 18: Benzer Şekiller ................................................................................................. 29 Şekil 19: Süreklilik .......................................................................................................... 30 Şekil 20: Vurgu ............................................................................................................... 30 Şekil 21: Amaç, Taktik, Teknik, Metot, İlke ve Materyal Kullanım İlişkisi .................. 34 Şekil 22: Çalışma Yaprağı .............................................................................................. 57 Şekil 23: App İnventor Özellikleri .................................................................................. 63 Şekil 24: App İnventor Kod Sayfası ............................................................................... 64 Şekil 25: Oyunun İlk Sayfası .......................................................................................... 66 Şekil 26: Yanlış Cevap .................................................................................................... 66 Şekil 27: Doğru Cevap .................................................................................................... 66 Şekil 28: App Inventor ile Hazırlanan Çoktan Seçmeli Test Ekran Görüntüsü .............. 66 Şekil 29: Visual Basic Kullanımı .................................................................................... 68 Şekil 30: Visual Basic: Kod ............................................................................................ 69 Şekil 31: 1.Soru Görüntü ................................................................................................ 72 Şekil 32: 2.Soru Görüntü ................................................................................................ 73 Şekil 33: 3.Soru Görüntü ................................................................................................ 73 Şekil 34: 4.Soru Görüntü ................................................................................................ 73 Şekil 35: 5. Soru görüntü ................................................................................................ 74 Şekil 36: Prezi Kullanımındaki Ögeler ........................................................................... 75 Şekil 37: Prezi Örnek ...................................................................................................... 77 Şekil 38:Macromedia Programı ile Canlandırma ............................................................ 80 Şekil 39: Hadis: Aklını Kullanmamak ............................................................................ 83 Şekil 40: Nefsani Arzu .................................................................................................... 84 Şekil 41: İlmin Kaynağı .................................................................................................. 85 Şekil 42: Zamanı İyi Kullanmak ..................................................................................... 86 Şekil 43: İlimde Amaç .................................................................................................... 87 Şekil 44: İlmin Gizlenmesi ............................................................................................. 88 Şekil 45: İnsanların Farklılığı ......................................................................................... 89 Şekil 46: Dostluk: Fark özelliklere hoşgörülü olmak. .................................................... 90 IX Şekil 47: Tevazu Kavramı Üzerine ................................................................................. 91 Şekil 48: Hadis: Güzel söz .............................................................................................. 92 Şekil 49: Hayır Yapmak .................................................................................................. 93 Şekil 50: Animoto Araçları ............................................................................................. 96 Şekil 51: Katlamalı Çalışma Broşürü .............................................................................. 98 Şekil 52: Power Point Tanıtım ........................................................................................ 99 Şekil 53: Power Point Slaytları Köprüleme 1 ............................................................... 100 Şekil 54: Power Point Slaytları Köprüleme 2 ............................................................... 100 Şekil 55: Edu Glogster Örnek 1 .................................................................................... 102 Şekil 56: Edu Glogster Örnek 2 .................................................................................... 104 Şekil 57: Bulmaca Hazırlama-Crossword Labs ............................................................ 105 Şekil 58: Bulmaca: Temel Dinî Bilgiler-Allah'a İman .................................................. 107 Şekil 59: Bulmacanın Cevap Anahtarı .......................................................................... 108 Şekil 60: Kitap Örneği: Rüzar ile Güneş ...................................................................... 112 Şekil 61: Kitap Örneği: Bilge Kuş ................................................................................ 116 X KISATMALAR a.g.e. :Adı Geçen Eser a.g.m. :Adı Geçen Makale A.Ü.E.B.F.D. : Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi b. :Baskı Bkz. :Bakınız C. :Cilt çev. :Çeviren EBA :Eğitim Bilişim Ağı ed. :Editör FATİH :Fırsatları Artırma ve Teknolojiyi İyileştirme Hareketleri MEB :Milli Eğitim Bakanlığı Ör. :Örnek s. :Sayfa Numarası S. :Sayı s.a.v. :Sallallâhu aleyhi ve sellem ss. :Sayfa arası T.C. :Türkiye Cumhuriyeti T.E.B.D. :Türk Eğitim Bilimleri Dergisi TOJET :The Turkish Online Journal of Educational Technology (Türkiye Eğitim Teknolojileri Dergisi) U.Ü.İ.F.D. :Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi v.d. :ve diğerleri (yazarlar) vb. :ve benzeri y. :Yayın y.y. :Yayınevi Yok XI GİRİŞ 1. KONU VE AMAÇ Günümüzde eğitim-öğretim için önemli yardımcı, materyallerdir. Çünkü eğitimde öğrencilerle iletişim kurabilmek onların uğraştıkları alanları bilmekten geçer. Son yüzyılda dünyaya gelen yeni nesil, hayatı teknoloji çağı bağlamında yaşıyor ve zihinsel, bilişsel aktivitelerini bu bağlamda sürdürüyor. Yeni nesil öğretmenlerin bu jenerasyona katkı sağlayabilmeleri için de ortak nokta olan teknolojik gelişmeleri yakalayabilmeleri ve yine bu teknolojiyi profesyonelce kullanabilmeleri gerekiyor. Bu bağlamda, işlevsel materyallerle birlikte üretilen eğitim hizmetleri, özelikle soyut döneme geçememiş öğrenci için, İslam eğitiminde geçen soyut kavramları hayal gücüne yerleştirmemiz ve benimsetebilmemiz açısından önem kazanmaktadır. Genel olarak öğrenme kavramı, “çevreyle etkileşim sonucu kişilerde meydana gelen, nispeten kalıcı-izli davranış değişikliklerini” ifade eder. Kişinin iletişime girdiği çevre kapsamında dinî öğrenme gerçekleşmektedir. Kişiler dinî bilgileri önce çevrelerinden öğrenmeye başlarlar. Din ile ilgili öğrenmeler, diğer öğrenmelerde olduğu gibi iki şekilde gerçekleşir: Bir kısmı kendiliğinden, çevreyle etkileşim sonucu oluşurken diğer kısım ise dışarıdan yönlendirilerek meydana gelir.1 Bu iki tür öğrenmenin meydana gelmesi için de öğretim alanında araç-gereç, kurum ve kişilere ihtiyaç vardır. Yeniçağda “öğrenmeyi öğrenme” hedefi esas alınarak eğitimde yeni bir şekillenme olmuş ve bunun sonucu olarak da “hayat boyu öğrenme” ilkesi önemli hale gelmiştir. Çünkü okul ile sınırlı kalamayacağımız bir öğrenme ortamında yaşamaktayız2. Bu sebeple okullarda eğitim, sadece bilgi aktarması değil; öğrenci için bilgiyi nasıl elde edebileceğine, değerlendirebileceğine ve kullanabileceğine dair yol gösteren bir rehber olmuştur. Hızla ilerleyen teknoloji de eğitime etki etmiştir. Mesela, internetin hayatımızda olması öğretmen-öğrenci rolünü değiştirmiştir. Öğrenciler, artık istedikleri bilgiye internet sayesinde rahatlıkla ulaşabilmekte ve öğretmeni 1 Mehmet Korkmaz, Din Öğretimi Teknolojisi ve Materyal Geliştirme, 1.b., Kayseri: Laçin Yayınları, 2013, ss.11-12 2 Hakan Tekedere, “Bilgisayar Ağları ve İnternet”, Eğitimciler İçin Bilişim Teknolojileri, ( ed.) Hüseyin Çakır - Selami Eryılmaz, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014, s.144 1 sınayabilecekleri kadar bilgiye sahip olabilmektedirler. Bu da, bilgisayar çağının öğretmeni “rehber” konumuna getirmesinin sonucudur. Günümüzde “zeki insan” anlayışı değişime uğramıştır. Kişinin duyuşsal zekâ, bilişsel zekâ ve devimsel (psiko-motor) zekâ gelişiminden bahsedilmektedir. Başka bir ifadeyle, akılcı bir insan imajı yerine, doğuştan gelen potansiyel gücünü geliştirebilen ve girdiği ortamlarda duygu-eylem uyumunu sağlayabilen bireyler yetiştiren bir eğitim söz konusudur.3 Bireyin hiç bir yönünü ihmal etmeyen bu eğitim sistemine yardımcı olacak şey, şüphesiz materyal kullanılması ve eğitim teknolojisinden yararlanılmasıdır. Çünkü materyal öğrenilecek kavramları soyuttan somuta, basitten karmaşığa doğru tasarlamakta ve öğrencinin birçok duyu organına hitap ederek etkin öğretim gerçekleşmektedir.4 Bu da bizi, hedef davranışı istendik düzeyde öğrencilere kazandırma sonucuna kolaylıkla götürmektedir. Değişen dünya ile beraber değişen eğitim sistemi, din eğitiminde de hedef saptırmadan bir güncelleme yapılmasını gerekli kılmaktadır. Bunun sebebi, din eğitiminin de genel eğitim yönlerinden beslenmesidir. Eğitimde çoklu zekâ yapısına sahip öğrencilere ortam sağlamak zorunda olduğumuz görülmektedir. Başka bir ifadeyle; bilişsel, devimsel, duyuşsal alanların üçüne de hitap eden din eğitimini düşünmemiz gerekmektedir. Bunun sonucu olarak da din eğitiminde materyal kullanımı ve geliştirilmesi, öğretmenler için bir zorunluluk haline gelmiştir. Ortaya koyduğumuz bu veriler göstermektedir ki din ve ahlak öğretimi için materyal konusu önemli bir mevzudur. Bu bağlamda, din ve ahlak öğretimini gerçekleştiren bireyler için kaçınılmaz soru şudur: “Hangi materyaller din ve ahlak eğitimi için doğrudur?”. İşte bu sorunun cevabını yaptığımız çalışmada aramakta ve araştırmanın sonucunu ortaya koymaktayız. Öncelikle, din ve ahlak öğretimi gerçekleştiren bireyler için din eğitimi ile materyal eğitimi arasındaki ilişkiyi tespit etmek gerekmektedir. Buna göre, çalışmamızın dayandığı nokta, din eğitiminin diğer eğitim bilimleriyle ilişkisi ve bağlılığıdır. Materyal kullanımı, “Din Eğitimi Bilimi” ile sıkı bir ilişki içindedir. Din eğitimcileri için, yaygın veya örgün eğitimde program geliştirme ve düzenleme açısından materyal kullanımı önemli bir yer tutmaktadır. 3 Süleyman Akyürek, Din Öğretimi-Model Strateji Yöntem ve Teknikler, 4.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015, s.14 4 Tuğba Yanpar, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarım, 9.b., Ankara: Anı Yayınları, 2009, s.110- 111 2 Din eğitimi ana bilim dalının alt bilim dallarına ilişkin kavram haritası:5 (Bkz.Tablo 1) Tablo 1: Materyal ile Din Eğitimi İlişkisi Şunu da ifade etmeliyiz ki materyal kavramı, araç ve gereçlerin bir bütün halinde senkronizesinden oluşan genel bir ifadedir. Materyaller, eğitim içinde kullanılan araç ve gereçlerin anlam bulmuş hali olarak eğitime katkı sağlarlar. Yabancı kökenli olan “materyal” kelimesi tercüme edilirken araç-gereçlerin yerine de kullanılmaktadır.6 Bu tezde, araç ve gereçlerin içerikte ne ifade ettikleri ortaya konulmuş ve araç gereçlerin eğitim içinde nerede bulunduklarından bahsedilerek yukarıda ifade edilen görüşler teyit edilmiştir. 5 Akyürek, a.g.e., s.6 6 Ahmet Topaloğlu, Türkçe Sözlük, 1.b., İstanbul: Kapı yayınları, 2014, s.74 3 Eğitim materyallerinde günümüzde kullanılan, olmazsa olmaz kavram, “teknoloji” kavramıdır. Eğitim yoluyla elde edilen bilgi ve beceriler teknoloji ile işlevsel hale gelebilmektedir. Sözgelimi, eğitimde bilgiyi aktarma ve kavratma olanakları, teknoloji sayesinde artmış ve kolaylaşmıştır. Bu sebepledir ki günümüzde eğitim teknolojisi, eğitimdeki yerini almıştır. Eğitim bilimcileri, “eğitim teknolojisi” ve “öğretim teknolojisi” kavramlarını kullanmakta ve bu ikisinin ayrımını ve ortak noktalarını belirtmektedir. Bu çalışmada, bu iki ayrı kavramın, eğitimciler açısından ne ifade ettiği ortaya konulmuştur. Buna dayanarak, eğitim-öğretim ve teknoloji bağıntısına değinilmiştir. Aynı zamanda eğitim-öğretim kavramları, dinî bilimler açısından ele alınarak teknolojinin değerlendirilmesi yapılmıştır. Şöyle ki, din eğitimi teknolojisi; bir eğitim disiplini olarak, din eğitimini düzenler ve öğrencilere soyut kavramları somutlaştırarak öğretir. Bu öğreti, sunulan örneklerle ifade edilmeye çalışılmıştır. Eğitim teknolojisi tarihi, bir abaküs ile başlar, bilgisayar ile devam eder. Bu teknolojiden etkileniş bütün eğitim disiplinlerinde yer bulduğu gibi din eğitiminde de kendisine yer edinmiştir. Matematik eğitiminde soyut kavram olan sayılar, abaküs yardımıyla somutlaştırılarak öğrenimi sağlandığı gibi, din eğitiminde de bulunan soyut kavramlar, teknoloji yardımıyla (oyun, çizgi film gibi) somut hale getirilerek din eğitimi kolaylaştırılmıştır. Özellikle soyut kavramlar dönemine geçemeyen öğrenciler için teknolojinin imkânlarını verimli şekilde kullanmakta fayda vardır. Çalışmamızda değindiğimiz bir diğer husus da materyal hazırlamanın ne kadar önemli olduğunu göstermek istememizdir. Çünkü materyal hazırlarken materyalin hedef kitlesini dikkate almamız gerekmektedir. Bu sebeple materyalde bulunması gereken niteliklere ve dikkat edilmesi gereken ilkelere değinilmiştir. Eğitimcilerin ortak alanlarında geçen ilke ve nitelikler dikkate alınarak oluşturulan başlıklar, din eğitimcilerinin materyal hazırlamasında dikkat etmeleri içindir. Ancak bu çalışmada, materyallerin nitelikleri ve ilkeleri ayrı başlık altında değerlendirilmemiştir. Buradaki amacımız, materyalleri bir bütün olarak tanıtmaktır. Bu bağlamda, işitsel-görsel veya hem görsel hem işitsel olarak materyal ayrımına gidilmeden materyal hazırlamada önceliklerimize dikkat çekilmek istenmiştir. Kısaca, üç ana bölümden oluşan çalışmamız şunlardan oluşmaktadır: 4 Birinci Bölüm: Materyalin kavramsal olarak ne olduğunun ortaya konması, materyal ile eğitim teknolojisinin tarihsel süreci ve materyalin kavramsal olarak ifade edilişi belirlendikten sonra materyalin hazırlanmasında dikkat edilecek ilke ve nitelikler incelenmiştir. İkinci Bölüm: Din ve ahlak eğitimi açısından materyalin durumu, konumu belirlenmeye çalışılmıştır. Bu belirleniş İslam eğitim tarihinde materyal kullanılmasını inceleyerek ortaya konulmuştur. Bu bağlamda, son başlık altında din ve ahlak eğitiminde dikkat edilecek hususlar saptanmıştır. Üçüncü Bölüm: Bu bölüm hedef davranışın gerçekleştiği kısımdır. Amacımız, din ve ahlak eğitiminde bu materyallerin “nasıl olması gerektiği” konusunu bazı örnekler ile ortaya koymaktır. Kısaca, bu çalışmada hedefimiz, teknolojik imkânlardan istifade ederek din ve ahlak materyallerini ortaya koyabilmek ve din eğitimcilerine bu bağlamda yol göstermektir. Her eğitimci gibi din eğitimcisi de elindeki verilerden istifade ederek materyal icat edebileceği imkâna sahiptir. Günümüzde eğitim projelerinde kod yazma ihtiyacı zuhur ettiği gibi din ve ahlak eğitiminde de kod yazarak proje oluşturulması mümkündür. Bu amaçla, din eğitimcilerinin kod yazma programları ile proje oluşturma konusunda yol gösterilmiştir. 2. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI Çalışmamızda olgusal ve yargısal verilere yer verilmiştir. Yorum ve değerlendirmeye gerek olmadan herkesçe bilinen olgusal veriler ele alınarak kendi konumuz ile ilgili yargısal veriler oluşturulmuştur. Veri toplama araçları olarak ikinci elden veriler kullanılmıştır:  Kitaplar (Güncel Kaynak Kitaplar, Klasik Eseler, Hadis Kitapları vb.)  Başvuru Eserleri (Ansiklopediler vb.)  Tezler  Akademik Yayınlar (İstatistiksel değer içeren yayınlar dâhil)  İnternet Verileri 5 3. ARAŞTIRMADA KULLANILAN TEKNİK VE YÖNTEM Bu çalışmada “içerik çözümleme” dökümantasyon metodu benimsenmiştir.7 Şöyle ki; yazılı metinleri veya eserleri tarayarak derlenen bilgileri veriye dönüştürme ve bu verilere dayalı yapılan araştırmalar kullanılmıştır. Birinci olarak bu yöntem ile problemin özgeçmişine ve hâlihazır durumuna dair bilgileri toparlayarak problemin durumunu açığa kavuşturmak ve araştırmanın çerçevesini belirlemek amaçlanmıştır. İkinci olarak hazır bilgileri problemin çözümü yönünde veri olarak kullanılmıştır. Bilimsel araştırma yöntemi, tümevarım ve tümden gelim yöntemleri dikkate alınarak oluşturulan sentez bir yöntemdir ve bu yöntemde bir ihtiyacın doğması, bir problemin sezinlenmesi ve bunun çözümüne karar verilmesi, problemin aydınlatılması ve tanımlanması, bulguların saptanması ve doğrulanması aşamaları gerçekleştirilir.8 Bu aşamaların bulgu saptamasında, ikincil veri analizi olan veriler için kullanılmıştır. Literatür değerlendirme tekniği kullanmak, yüzeyde var olan olguların arkasında yatan ve görünmeyen ilişkiler sisteminin ortaya çıkartılmasına yardımcı olur.9 Araştırma konusuyla ilgili olarak daha önceden yayınlanmış kitap, makale, tez vb. ikincil veri kaynaklarında içerik analizi yapılarak ortaya çıkan sonuçlar ışığında yeni veriler oluşturulması amaçlanmıştır. Bu şekilde keşfedici araştırma yapılarak din ve ahlak eğitimde materyal kullanması konusunda yeni veriler ortaya konulmuştur. Bu verilerin ışığında dinî ve ahlaki eğitim alanında kullanılabilecek yeni, özgün materyaller üretilmiştir. 4. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIĞI Milli Eğitim Bakanlığının öngördüğü öğretim programı kapsamındaki Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ( 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12), Temel Dinî Bilgiler ve Kur’an-ı Kerim derslerindeki konular dikkate alınmış ve materyal örnekleri bu alana uygun olarak üretilmiştir. Din eğitimcilerinin bu alanlara uygun materyal kullanımı ve üretimi amaçlanmıştır. 7 Suat Cebeci, Bilimsel Araştırma ve Yazma Teknikleri, 1.b., İstanbul: Alfa Yayınları, 1997, s.40-56 8 Saim Kaptan, Bilimsel Araştırma Teknikleri ve İstatistiktik Yöntemleri, Ankara: Rehber Yayınevi, 1982, ss.34-38 9 Ali Özdoğan v.d., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, (ed.) Kaan Böke, 4.b., İstanbul: Alfa Yayınları, 2014, ss.322-361 6 5. TANIMLAR Din: Dil bakımından, Arapça “deyn” kökünün mastar veya isim olduğu kabul edilen kelimedir. Terim anlamı adalet, durum, ceza, mükâfattır.10 Tezimizde din tanımı İslam dini kapsamında ele alınmıştır. Din Bilimleri: Tabiat ilimlerinden ayrı olarak, maneviyat ilimlerini rasyonel bir şekilde kavrama düşüncesindeki bilimlere “din bilimleri” denir.11 Bu bağlamda çalışmamızı din bilimleri içerisinde değerlendirdik. Ahlak: Genel tanımda iyi ve kötü olarak nitelendirilmesine yol açan manevi huy ve bunların etkisiyle ortaya çıkan bütünün adıyken Kuran ve sünnet açısından ahlak: İslam dini aşiret ruhunun, rekabet ve küçümseme duygusuyla geçici hazlara düşkünlüğün doğurduğu kaba ve hoyrat geleneklerin karşısında, insanın nefsini dizginlemesidir.12 Bu tezde, ahlak kavramı, İslam ahlakı tanımı kapsamında kullanılmıştır. Din ve Ahlak: Tarih boyunca din ve ahlak adlı iki inanç ve uygulama sistemi iç içe geçmiştir ve bu ikisini ayırıp saf bir rasyonel ahlaka ulaşılması söz konusu değildir.13 Din ve ahlak, birbirini destekleyen ve birbirinden beslenen iki kavram olarak değerlendirilmiştir. Değerler eğitimi ahlak kavramı çerçevesinde ele alınmıştır. Ayrıca ahlak kavramı içerisinde kültürel değer yargılarımızı da içine alan bir kullanımda bulunulmuştur. 10 Günay Tümer, “Din”, DİA, C.9, 1994, s.312 11 Günay Tümer, “Din (Din Bilimleri)”, DİA, C.9, 1994, s.333 12 Mustafa Çağrıcı, “Ahlak”, DİA, C.2,1989, ss.1-9 13 Emile Durkheim, Moral Education (Ahlak Eğitimi), (çev. Oğuz Adanır), 1.b. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 2004, s.24 7 BİRİNCİ BÖLÜM EĞİTİMDE MATERYAL 8 Bu bölümde “materyal” kavramı üzerinde durularak eğitimdeki konumunun mahiyeti ortaya konulmuştur. Materyaller; görsel, işitsel ve hem görsel hem işitsel diye bir bütün olarak ele alınmıştır. Bu uygulama çerçevesinde ilke ve nitelikler daraltılmayıp tüm materyalleri kapsayan bir sistem oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu ilke ve nitelikler göz önüne alınarak din ve ahlak eğitiminde materyal kullanılması ve geliştirilmesi tavsiye edilmiştir. 1.1. EĞİTİM TEKNOLOJİSİNİN TANIMI Teknoloji, eğitime eldeki bilgi ve tekniklerle anlam kazandırmaktır. Başka bir ifadeyle, eğitim yoluyla elde ettiğimiz bilgi ve becerilerin daha işlevsel konumuna gelmesini sağlayacak şey, teknolojidir. “Teknoloji” deyince aklımıza makine gelir. Aslında teknoloji, makinelerden çok bilgilerimizi anlamlaştırmayı sağlayan vasıtadır.14 Teknoloji, günümüzde her alanda amaca götüren araç olarak kullanılmaktadır. Biz de bu kullanımı eğitim alanında ele alacağız. Eğitim ve öğretim kavramlarının eğitimciler tarafından tanımları yapılırken, eğitim teknolojisi ve öğretim teknolojisi diye ayrıma gidilmiş ve aralarındaki farklar ortaya konmuştur.15 Ancak kanaatimize göre eğitim teknolojisini anlamak için öncelikle öğrenme, eğitim ve program geliştirmenin ne olduğunu bilmemiz gerekmektedir. Çünkü bazı kaynaklar eğitim teknolojisi*, bazı kaynaklar öğretim teknolojisi**ve bazı kaynaklar da ise hem eğitim hem de öğretim teknolojisi*** isimleriyle adlandırılmaktadır. Hâlbuki içerik olarak bu kaynaklar aynı konuları ele almaktadır. Bu ayrımın yapılması ya da bu kavramların birbirleri yerine kullanılmasının sebebi eğitim ve öğretim tanımlarından kaynaklanmaktadır. Öğrenme, davranışçı kurama göre, “davranış değişikliği” olarak adlandırılır. Davranış ise insanda üç tip eylemdir: doğuştan gelen reflekslerimiz, gelip geçici tepkilerimiz ve doğuştan bulunmayan sonradan öğrenilmiş davranışlarımızdır. Dışarıdan gelen uyarıcılara verilen tepkilerin tekrarlanması sonucunda kazandığımız 14 Tuğba Yanpar Yelken, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, 11.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2012, s.3 15 Halil İbrahim Yalın, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, 25.b., Ankara: Nobel Akademi yayıncılık, 2012, s.5 * Ör. Alkan, a.g.e., 2005 yılı basılı kitabının başlığı “Eğitim Teknolojisi” ** Ör. Yalın, a.g.e., 2012 yılı basılısı kitabının başlığı: “Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme” *** Ör. Çilenti, a.g.e., 1988 yılı basılı kitabının başlığı: “Eğitim Teknolojisi ve Öğretim” 9 davranışlara öğrenme denir.16 Eğitim ise, ülkemizde davranışçı kurama göre, “bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik davranış değiştirme meydana getirme süreci” şeklinde tanımlanmıştır.17 Yine hem öğrenme hem eğitim tanımlarının ortak yönlerinden dolayı eğitim ve öğretim teknolojilerinin birbirleri yerine kullanılması doğaldır. Ancak Alkan’a göre eğitim genel; öğretim özel ifadeler içerdiği için öğretim teknolojisi, özel öğretim yöntemi için kullanılırken, eğitim teknolojisi, her alanı kapsayacak şekilde genel bir ifade yerine kullanılmıştır.18 Din eğitimi açısından eğitim teknolojisini değerlendirirsek, din öğretimi, yukardaki eğitim tanımından da yola çıkarak, “Bireylerin din ile ilgili davranış geliştirmelerini planlı bir şekilde organize etmektir” şeklinde yapılabilir. Çünkü din öğretimini teknoloji ile desteklediğimizde öğrenim ve öğretimin niteliğinin artacağını varsayabiliriz. Bu tanımı yapmamızın sebebi şöyle ki; öğretim ortamının özelliklerini tespit etmek, araç gereçleri hazırlamak ve bilgisayar destekli eğitim sunmak gibi işlevler öğretim teknolojisine aittir.19 Bu bağlamda dinî öğrenmeleri organize edecek şey, teknolojidir. Din öğretiminin yaygın ve örgün olarak değerlendirildiğini göz önüne alırsak; uzaktan eğitim için teknoloji vazgeçilmez olacaktır. Çünkü din öğretimi teknolojisinin bir diğer işlevi de uzaktan eğitim materyalleri geliştirmek ve bunların etkilerini incelemektir. Eğitim-öğretim sürecinde eğitim teknolojisi, bilginin “nasıl” öğretileceği konusuyla ilgilenmektedir. Bu sebepten her türlü eğitimde kullanılan araç-gereç, eğitim teknolojisinin kapsamına girmektedir.20 Din öğretimi teknolojisi, belli aşamalar içinde ve bu aşamaların birbiriyle ilişkisi içinde oluşan bir süreçtir. Geliştirme (hazırlama), tasarlama, uygulama, teori(pratik), yönetme, değerlendirme birbirleriyle ilişkisi olan bu sürecin adımlarıdır.21 İlk aşama olan tasarlama aşamasında araç ve materyallerin sıfırdan kurgulanması ve taslakların oluşturulması sağlanır. Daha sonraki aşamalarda, din öğretimi teknolojisi, eğitim materyallerini ele alan hiyerarşik bir düzen ile devam eden sürecin içinde nasıl bir araç- gereç ile öğretileceğine cevap verir. 16 Kamuran Çilenti, Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, 6.b., Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1988, ss.9-11 17 Çilenti, a.g.e., s.13 18 Cevat Alkan, Eğitim Teknolojisi, 8.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2005, s.15 19 Mehmet Korkmaz, Din Öğretimi Teknolojisi ve Materyal Geliştirme, 1.b., Kayseri: Laçin Yayın Evi, 2013, s.18 20 Osman Samancı, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, Erzurum: (y.y.), 2004, s.71 21 Korkmaz, a.g.e., s.20 10 1.2. MATERYALİN TANIMI “Materyal” kelimesinin kökenine baktığımızda, öncelikle bu kelime ile ilgili kavramlar üzerinde durmak faydalı olacaktır. Materyal kavramı ile araç-gereç kavramlarının ilişkisi vardır. Kısaca bu kavramların kelime kökenleri şu şekildedir: “Araç” kelimesinin sözlükteki ilk tanımı; bir işin yapılmasını, bir sanatın icrasını sağlayan nesne, ikinci tanımı ise; bir amaca ulaşılmak için kullanılan şey, vasıta, olarak verilmiştir22. Diğer kullanımı ise; bir şeyi elde etmek için yararlanılan kimse ya da şey olarak geçmektedir.23 “Gereç” kelimesinin sözlükteki anlamı; bir işin yapılması için kullanılan “nesne, malzeme, materyal”, şeklindedir.24 Bir başka ifadeyle; bir şey yapmak, bir yapı ortaya koymak, bir ürün oluşturmak vb. için kullanılması gereken nesne ya da nesnelerdir.25 Materyalin sözlük anlamı ise; Fransızca kökenli olup Türkçe dilindeki “gereç” kavramıyla örtüşmektedir.26 Araç, gereç ve materyalin tanımlarına baktığımızda birbirleriyle bağlantılı olduklarını görmekteyiz. Şöyle ki, bu kelimeler birebir örtüşmeseler dahi birbirlerinin yerine kullanılmaları da yanlış olmayacaktır. Eğitimle ilgili araç, gereç ve materyal kavramlarının kavram kargaşası içinde olduğundan söz edilmektedir.27 Bu kelimelerin terim anlamlarına indiğimizde karışıklık diye ifade edilen durumun son derece normal olduğu görülmektedir. Çünkü araç ve gereçler Türkçe kelimelerdir, materyal kelimesi Fransızca kökenlidir. Ancak, farklı dile ait kelimeler olsalar da anlam itibariyle birbirlerinin yerine kullanılmışlardır. Araç ve gereç kavramlarının birbirlerinin yerine kullanılmaları normal olsa da kelime anlamlarında farklılıklar vardır. “Araç”, bir şey için vasıta iken, bu vasıta olarak kullanılacak nesnelere de “gereç” denmektedir. Öğretimde ise şöyle küçük bir ayrıma gidilmektedir; bir sistemi işlevsel hale getiren büyük hacimdeki parçalara “araç” denirken, bu büyük parçaları ortaya çıkartan küçük yapılara “gereç” denilmektedir.28 Örnek verecek olursak bilgisayar, bir araçtır; içinde bulunan her bir program gereçtir. 22 Ahmet Topaloğlu, Türkçe Sözlük, 1.b., İstanbul: Kapı yayınları, 2014, s.74 23 Ali Püskülüoğlu, Arkadaş Türkçe Sözlük, 4.b., Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2003, s.75 24 Topaloğlu, a.g.e., s.450 25 Püskülüoğlu, a.g.e., s.391 26 Topaloğlu, a.g.e. s.842; Püskülüoğlu, a.g.e., s.664 27 Mehmet Korkmaz, Din Öğretimi Teknolojisi ve Materyal Geliştirme, 1.b., Kayseri: Laçin Yayın Evi, 2013, s.21 28 Korkmaz, a.g.e., s.22 11 Mesela Power Point ile bir sunum hazırlıyorsak; bir şeyler ortaya koyuyorsak bu artık öğretim aracı haline gelmiştir. Başka bir ifadeyle, bizim için öğretime vasıta olmuştur. Bu program içinde hazırlanan bir takım sunumlar artık bizim öğretim materyalimizdir. Konunun anlaşılması bakımından öğretim araçlarına; bilgisayar, projeksiyon (yansıtım) aleti, yazı tahtası, yerine göre televizyon, drama yapılacak sahne gibi unsurları örnek verirken, öğretim gereçleri ve öğretim materyalleri için de üzerinde yazılan-çizilen, etkinliklerden oluşan kavram haritaları veya kazanımlar üzerine hazırlanmış bir pano veya afiş, hazırlanmış sunu sayfaları vb. unsurları örnek verebiliriz. Öğretim tasarımı ve teknolojisi, öğretimin tasarlanması ve öğretim hedeflerine uygun araç ve materyallerin kullanılmasını kapsamaktadır.29 Öğretimde hedeflenen amacı desteleyen teknolojik aletlerden basit araçlara, tebeşir, tahta gibi bütün eşyalar öğretim materyali kapsamında değerlendirilebilir. Milli Eğitim Bakanlığı da bu konu üzerinde özellikle durmuş ve çalışmalar başlatmıştır.30 Her ders için bu materyal kullanımı önemli olduğu gibi din öğretimi programlarında da materyal kullanımı önemlidir. Din öğretimi programında geçen ilkelerde şu ifade yer almaktadır: Öğrenme-öğretme etkinliklerinde, kazanımların edinilmesine yardımcı olabilecek uygun görsel, işitsel ve basılı materyallerden yararlanılır.31 Bu amaçla görülmektedir ki materyal din eğitimi için her öğretmenin önemsemesi gereken bir konudur. Materyalin eğitim teknolojisindeki durumunu din eğitimcileri de fark etmelidirler. Bu bağlamda, eğitim teknolojisinin tarihi sürecine kısaca bu çalışmada değinilmiştir. 1.3. EĞİTİM TEKNOLOJİSİNİN TARİHİ İnsanların günlük ihtiyaçlarını gidermek ve hayatlarını kolaylaştırmak için yaptıkları ilk bilimsel faaliyetler aynı zamanda teknolojinin oluşmasını ve gelişmesini de sağlamıştır.32 Çünkü teknolojinin tanımına baktığımızda, insan yaşamını kolaylaştıracak her şeyin bu kapsamda ele alındığını görmekteyiz.33 Teknoloji, 29 Yanpar, a.g.e., s.9 30 Bkz. FATİH Projesi, EBA (Eğitimde Bilişim Ağı). 31 Bkz. MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Ortaöğretim Din kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara, Devlet Kitapları Müdürlüğü, 2010, s.9 32 Feride Ersoy, “Teknolojinin Tarihçesi ve Eğitimde Kullanılması”, Sosyal Bilgiler Öğretiminde Eğitim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, (ed.) Ramazan Sever- Erol Koçoğlu, 1b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2013, s.25 33 Ersoy, a.g.e., s.21 12 eğitimcilerin öğrencilere uygun eğitim materyalleriyle istenilen kazanımın kısa zamanda kazandırabilmesine yardımcı araçtır. Eğitimde teknoloji, eğitimde var olan tüm yöntem ve teknikleri içermektedir. Aynı zamanda, öğretim kuramlarının uygulanmasına fayda sağlayan teknoloji, problem analizi ve bu problemlere ilişkin çözümlerin bulguları, bulguların uygulamaları, sürecin değerlendirilmesi ve yönlendirilmesi için gerekli tüm yöntemleri kapsayan bir süreçtir.34 İlk eğitim teknolojisi olarak kullanılan materyal abaküstür. Fiziksel olarak eğitim teknolojisi alanında ilk olan bu materyal, milattan 3000 yıl önce Çinliler tarafından kullanıldığı rivayet edilmektedir.35 İnsanlık tarihi boyunca bütün toplumlarda eğitim için çağın teknoloji imkânları neyse o kullanılmıştır.36 Bu tarihi süreçte yazının icadı büyük bir kırılma noktası olmuştur. Matbaanın icadıyla ikinci bir kırılma meydana gelmiştir. Matbaa ile beraber eğitimde bir kolaylık ve yaygınlaşma meydana gelmiştir. 15. yüzyılda Avrupa’da kitap basımı 250 adetten Johannes Gutenberg’in matbaasıyla otuz binleri bulur. Üçüncü bir kırılma da kitle iletişim araçları icadı ile olur. Öğrenmek artık çok daha kolay ve hızlıdır. Bu son aşamadaki gelişim insanlara ücretli veya ücretsiz eğitim alabilme hakkını sağlamıştır.37 Bu üç aşamalı ilerleme teknolojinin ilerlemesiyle doğru orantılı olarak bir devinim kazanmıştır. Eğitim için kitaplar araç-gereç olarak önemlidir. Zira 1440’lı yıllarda matbaanın icadıyla batıda kutsal kitaplar yanında başka kitaplar da basılıyordu.38 Bu sayede öğrenmek, bilgi edinmek insanlar için kolaylaştı. Çünkü bilgiyi ulaştıracak olan kitaplar yaygınlaşmaya başladı. Öğrenme teknolojisinde önemli sıçrama 20. yüzyılda İkinci Dünya Savaşı sonrasında meydana gelmiştir. Davranışçı ve bilişsel psikoloji bağlamında eğitim 34 Zeki Kaya, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2006, s.25 35 Ahmet Baytak, Eğitimde Web Teknolojilerinin Kullanımı, 1.b. ,Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014, s.5 36 Tuğba Yanpar Yelken, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, 11.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2012, s.11 37 Feride Ersoy, a.g.e., s.28 38 Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi, 1.b., S.186, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları(İFAV) 186, 2001, s.39 13 sürecinin sistematik gelişmesi üzerine görsel-işitsel araçlar dikkate alınır hale gelmiştir.39 Türkiye’de eğitim araçlarına radyoyu da eklememiz gerekmektedir. Çünkü 1921 yılında Muallim Mektebi’ndeki musiki konseri İstanbul Üniversitesi tarafından gerçekleştirildi. Yine İstanbul Üniversitesi tarafından 1927-1936 yılları arasında telsiz telefon başka bir ifadeyle, radyo yayını yapıldı.40 Bu kullanım eğitim materyali açıcından önemlidir. Bir diğer etkili gelişim, Avrupa’da televizyonun 1950’lerde icadıyla olmuştur. Bu çağda renkli televizyon ile eğitim farklı boyut kazanmıştır.41 Yayın yapılması eğitimin yaygınlaştığının ve kolaylaşma yolunda ilerleme sağlandığının bir göstergesidir. 1980 yılında mikro-bilgisayar eğitim teknolojisini etkileyerek ders materyalleri artmasıyla bilişsel psikoloji önceki etkisini kaybetti. Zamanla öğretim teknolojisi, davranışçı psikolojiyle sistemleştirilerek yaygınlaşmış ve materyal artışı meydana gelmiştir.42 Günümüzde eğitim teknolojisinde davranışsal kuramlar hala etkisini göstermekte ve bu psikolojiyle hareket edilmektedir. 1.4. MATERYAL TASARIMINDA BULUNMASI GEREKEN NİTELİK VE İLKELER Materyal olarak kullanılan malzemeler algısal ayırt edebilirlik, anlamsal çağrışım, telaffuz edilebilirlik, kavramsal gruplandırma gibi özelliklere dikkat ederek seçilirse, kolaylıkla öğrenciler tarafından kavranır.43 Aşağıda yer alan maddelerde materyallerde bulunması gereken özellikler ve materyallerin yapı elemanlarında eğitimcilerin dikkat etmesi gereken noktalara değinilmiştir. Bu bölümde tüm materyaller açısından ortak noktalar dikkate alınarak genel ilke ve nitelikler ortaya konmuştur. 39 Tuğba Yanpar Yelken, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, 11.b., Ankara, Anı Yayıncılık, 2012, s.12 40 Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP), Gazetecilik Radyo Tv Tarihi, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 2008, ss.15-19 41 Yanpar , a.g.e., s.11 42 Yanpar, a.g.e., s.14 43 M. Ertuğrul Uçar, “Öğrenme Psikolojisi İle İlgili Temel Kavramlar”, Eğitim Psikolojisi, (ed.) Şerife Işık Terzi, 2.b., Ankara:Pegem Akademi Yayıncılık, 2015, ss.307–308 14 1.4.1. Çizgi Bir tek çizgi bile insanlara birçok ifade aktarabilir. Çizgileri kategorize edersek; dikey, yatay, eğik ve köşegen çizgilerden bahsetmemiz yerinde olacaktır. Dikey çizgiler, güç ve kuvvet; yatay çizgiler, sakinlik, derinlik, durgunluk; eğik veya köşegen çizgiler hareket duygularını insanlara vermektedir.44 Mesela; düz çizgiler denizin sakinliği gibi sakinlik hissi verir (Bkz. Şekil 1). Eğik ve köşegen çizgiler, derinlik ve hareket hissini verir; denizin hareketliği gibi ( Bkz. Şekil 2). Dikey çizgiler ise çizgilerin kalınlığı ve inceliği değiştikçe etki gücü de değişir. Kalınlıkları farklı aynı boylarda çizgiler olmasına rağmen aralarında boyları farklı algısı vermektedir. (Bkz. Şekil 3) Aynı zamanda yatay çizgiler genişlik, dikey çizgiler uzunluk artırıcı etkiye sahiptirler.45 Şekil 1: Düz Çizgiler Şekil 2: Eğik ve Köşegen Çizgiler 44Yalın, a.g.e.,ss.106-107 45 Edip Koşar, Harun Çiğdem, “Eğitim Ortamı Tasarımı, Araç-Gereç ve Materyal Özellikleri”, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, (ed.) Edip Koşar v.d., 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2003, s.46 15 Şekil 3:Düz Çizgiler 1.4.2. Şekil İki boyutlu biçimler olan şekiller bir araya getirildiklerinde anlamlı bir bütün oluştururlar. Çok basit şekillerden oluşan bir bütün kolaylıkla kavranarak öğrenme gerçekleştirilebilir.46 İnsan algısı şema ve senaryo oluşturmaya yatkın bir yapıdadır. Kişiler karşılaştıkları durumları veya çevrelerini olması gereken şekliyle şema ederler ve böylece algılarındaki bu şemalar eksik kalan kısımları tamamlamalarını sağlar. Bir ortamda veya bir olay örüntüsünde şema-senaryo oluşumunu sağlayan parçalar şekillerdir. Şekiller şema halini oluşturur ve kalıcı öğrenme sağlanır. 47 Artık şemalar insan beyninde belirgindir. Şekiller, şema ve senaryo oluşturmak için önemlidir. Şekiller, birleşerek başka bir şekli oluşturabilir ve bu oluşum da anlamlı bir sembol haline gelebilir. Mesela ay şekli ve yıldız şekli bayrağımızı oluşturur ve bayrak demek din demek, vatan demek olarak şema edilmiş değişmez bir öğretidir. Bayrağını gören her vatandaş, aynı duygu ile birilerinin ifade etmesine ihtiyaç kalmadan, aynı şekillerden aynı duyguyu hisseder. Bu değişmez bir öğretidir. Özellikle din ve ahlak eğitiminden söz ediyorsak şekillerin insanların algısında toplumsal veya kişisel ne ifade ettiğinden haberdar olmalı ve ulaşılmak istenilen amaca uygun şekiller kullanılarak ulaşılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, insanlar şema ve senaryo oluşturarak bilgiyi kavrarlar ve insanlara kavratılan bu bilgiler kalıplaşır. 46 Yalın, a.g.e, s.108 47 Jeanne Ellis Ormrod, “Uzun Süreli Hafıza II: Bilginin Yapısı”, Öğrenme Psikolojisi ( Human Learning Sixth Edition), (çev. Hasan Atak), (çev. ed. Mustafa Baloğlu), 6.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015, ss.243-245 16 Şekil 4: Osmanlı Tuğrası Osmanlı tuğrasında yer alan terazi şekli, dünyada genel olarak adaleti temsil eder. Altında bulunan kitaplar, Kur’an-ı Kerim ve Kanunnameler anlamına gelir ve bu şekiller, Osmanlı’da adaletin Allah’ın kanunu olduğunu gösterir. 1.4.3. Harfler Bir yazı materyali olsun veya bir görsel- işitsel materyal olsun harfler her alanda kullanılabilmektedir. Bir materyali tasarlarken, bir sunum hazırlarken harflerin şekline, aralarındaki boşluklara, puntosuna, büyüklük-küçüklük dengesine dikkat edilmelidir. Dikkatsizlikten dolayı ortaya çıkan süslü ve fazlaca dekoratif yazılar, harfler arasında gereğinden fazla boşluk bırakılmış yazılar, tüm harfleri büyük yazarak oluşturulan yazılar insanın algısını zorlar ve anlaşılması mümkün olmayan harf yığınına döner.48 Şekil 5: Harfler 48 Edip Koşar, Harun Çiğdem, “Eğitim Ortamı Tasarımı, Araç-Gereç ve Materyal Özellikleri”, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, (ed.) Edip Koşar, v.d., 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2003, s. 49 17 1.4.4. Alan (Boş / dolu) Materyalin uzay boşluğunda kapladığı alan, materyalin hacimdir. Hacimlerinin var olduğu çevresel alan ise, açık alan ve kapalı alan olarak ikiye ayrılır. Boşluk olan kısım açık alanı, materyaller ile dolu olan kısım kapalı alanı ifade eder. 49 Aynı zamanda bu alan yerleştirmesi üzerine yapılan araştırmada sol üst köşeye yerleştirilen materyalleri insanların daha çok hatırladığı ortaya konmuştur. Sağ alt köşe ise en az algılanan bölümdür. Bu incelikleri göz önünde tutarak materyal öğelerini yerleştirmemiz gerekmektedir.50 Gestalt kuramından etkilenen Kurt Lewim, alan kuramı ile insanların fiziksel ortamda küçük bir değişimin bütün alanı etkilediğini ve insanların psikolojisinin bu değişimden etkilendiği görüşünü savunmaktadır.51 İnsanları alanlar etkilediğine göre o alanda kullanılan materyaller dikkatli seçilmelidir. Hitap ettiğimiz kitlenin psikolojik alt yapısını göz önünde bulundurarak materyal tasarımı yapılmalıdır. Başka bir ifadeyle, sınıf alanı içinde kullanılacak her türlü materyal öğesi, öğrencilerin kişilik yapısında izler bırakacaktır. Şekil 6: Tasarım İlkesine Aykırı Alan Kullanımı 49 Yalın, a.g.e, ss.108-109 50 Edip Koşar, Harun Çiğdem, “Eğitim Ortamı Tasarımı, Araç-Gereç ve Materyal Özellikleri”, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, (ed.) Edip Koşar, v.d., 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2003, s.46 51 Özlem Tagay, “Gestalt Kuramı”, Eğitim Psikolojisi, (ed.) Şerife Işık Terzi, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2015, s.442 18 Şekil 7: Tasarım İlkesine Uygun Alan Kullanımı Yukarıdaki sayfa alanı kullanımında metin yerleşiminde hizalama, tekrar, bütünlük mevcuttur. Konunun kavranması daha kolaydır. İlk örnekte ise bir düzen içinde metinler yerleştirilmediğinden konuya odaklanmak zordur.52 1.4.5. Boyut İnsanların boyut algısını yatay veya dikey çizgiler, renkler, şekillerin birbirlerine olan mesafeleri etkilemektedir. Yatay çizgiler boyutu tahmin etmede fayda sağlar. Renklerin tonu açık ve parlak olan şekiller daha büyük algılanır.53 Mesela bir film sahnesinde evler, insanlar, ağaçlar yer almaktadır ve bunların alan ilişkilerini kavradığımızdan her bir nesne bizim için doğru boyut algısını ifade edecektir. Bir 52 Bkz. Robin Williams, Non Designer’s Design Book, California: Peachpit Press, 2004. 53 Yalın, a.g.e., s.110 19 nesnenin boyutunu anlamamız için, nesnelerin kompozisyonun neresinde bulunduğunu görmemiz gerekmektedir. (Bkz. Şekil 8) Şekil 8: Boyut Yukarıdaki ilk resimde âlemin boyutu anlaşılmaz. Ancak ikinci resimde minareler ve kubbe ile uyumundan âlemin boyutu anlam kazanır. 1.4.6. Doku Materyal tasarımında seçilen araç-gereçlerin değişmez özelliğinden biri, insanların duyu organlarıyla algılayabileceği dokulardır. Aynı zamanda dokular; düz, pürüzlü, mat, parlak, saydam, renkli olma nitelikleriyle materyale ifade kazandıran bir özellik taşırlar.54 Doku özelliğine sahip bir materyal gerçeklik duygusunu oluşturur ve boyutsal olarak kavramları algılamamızı sağlar. Gerçeği yansıtmak istediğimizde materyallere doku niteliği vermemiz gerekir. Beş duyu organımızla doku hissini elde edebileceğimiz gibi görsel olarak bu hissi sağlamamız mümkündür. Bunu hem renk kullanımıyla hem de şekillerde boyut kazanımıyla sağlayabiliriz (Bkz. Şekil 9)*. Doku hissi şekillere verilen gölgelendirme, eğim, saydamlık vs. özellikler ile sağlanır (Bkz. Şekil 10). 54 Edip Koşar, Harun Çiğdem, “Eğitim Ortamı Tasarımı, Araç-Gereç ve Materyal Özellikleri”, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, (ed.) Edip Koşar, v.d., 1.b., Ankara, Pegem Akademi Yayıncılık, 2003, s.47 * Vincent Van Gogh’a ait bu resimde görüldüğü gibi resimlerde doğru renkler kullanarak resme doku kazandırılır. 20 Şekil 9: Resimde Görsel Doku Şekil 10: Şekilde Görsel Doku 1.4.7. Renk Renkler, insanlara psikolojik olarak etki etmektedir. Bu etkiler odaklanma, saldırganlık seviyesi, stres oluşturma sonuçları meydana getirebilir. Dünyaya geldiğimiz andan itibaren renklerle iç içeyiz ve yaşam alanlarımız renklere anlamlar yüklemektedir. Bu alanlardan biri de kültürel alandır. Her kültür renkleri kendi açısından anlamlandırır. 21 Bu anlamlandırma kültürler arasında tam tersi bile olabilir. Mesela beyaz renge Batı toplumu saflık anlamı yüklerken Asya toplumu matem, hüzün anlamı yüklemektedir.55 İslam kültürünün zenginliklerinden biri olan Tasavvufta renkler farklı manalar taşımaktadır. Mesela Nakşilere göre zikirle meşgul olan kimselerin kalbinde sırasıyla kızıl, sarı, beyaz, yeşil ve mavi renkler zuhur ettiği düşüncesi mevcuttur. Yine Esrar Dede olarak adlandırılan mutasavvıfın şiirlerinde kırmızı önemli bir yer tutar. Kırmızı, üzeri nur-zulmet karışımı perdelerle örtülü olan nefsi, yani nef-i mülhimeyi simgeler.56 Bir materyal hazırlarken yaşadığımız ortamın kültürel şartları göz önüne alınmalıdır. Renklerin insanlar üzerinde psikolojik etkileri olduğu varsayılmaktadır. Eğer dikkat çekmek isteniyorsa kırmızı, uyarıda bulunulmak isteniyorsa sarı, sakinlik, rahatlatıcı bir his verilmek isteniyorsa yeşil renkler kullanılmalıdır. Ayrıca uzaklık anlatılmak istenildiğinde arka planda mavinin etkili olduğu düşünülmektedir.57 Materyallerde materyalin etkinliğini bilinçli kullanmanın yolu da renklerin birbiriyle ilişkisini gösteren renk çemberinden yararlanmaktır. Bu çembere göre bitişik olan renkler birbirleriyle uyumludur. Tam karşılıklı olan renkler tamamlayıcı ya da bütünleyicidirler. Bütünleyici renkler birlikte kullanıldıklarında verilmek istenen etkiyi artırarak dikkat çekerler. Uyumlu renkler ise birbirlerinin etkisini zayıflatırlar. Kırmızı, sarı ve mavi ana renklerdir ve diğer renkler bu renklerin karışımından meydana gelir 58 (Bkz. Şekil. 11, Şekil. 12). Renkler sıcak ve soğuk olarak da kategorize edilmektedir. Sıcak renkler: Sarı- turuncu ve kırmızıdır. Bu renkler özellikle dikkat çekilmek istenen yerlerde kullanılarak öğrencilerin algısını harekete geçireceklerdir. Soğuk renkler ise: yeşil, lacivert ve mordur. Bu renkler de tabanda, arka planda kullanılırsa öğrenciler üzerinde rahatlatıcı bir his oluşturacaklardır.59 55 Nihat Çalışkan, Elif Kılıç, “Farklı Kültürlerde ve Eğitimsel Süreçte Renklerin Dili”, Ahi Evren Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), C.15., S.3., 2014, ss.69-85 56 Mahmut Kaplan, “Esrar Dede Divanında Renkler”, Turkish Studies Dergisi, C.8, S.1, Ankara, 2013, ss.1793-1816 57 Koşar, a.g.e., s.48 58 Yalın, a.g.e., s.112 59 Koşar, a.g.e., s.49 22 Şekil 11: Renk Çemberi Şekil 12: Ana ve Ara Renkler 1.4.8. Bütünlük Bir materyali tasarlarken dikkat edilmesi gereken önemli unsurlardan birisi de bütünlüktür. Çünkü birbiriyle alakası olmayan materyallerin amacı hedefine ulaşamaz. Öğeler arasındaki bu ilişkiyi ve bütünlüğü, işaret araçları, oklar, şekil, renk, çerçeve gibi görsel araçlarla sağlayabiliriz.60 60 Yalın, a.g.e., s.114 23 Bütünlük ilkesinin amacına ulaşabilmesi için “yakınlık” ve “tekrar” tekniklerinden faydalanılmalıdır.61 Bu ilkenin sağlanması için öğeler arasındaki mesafelerin doğru ve öğelerin devamlılığının yerinde olması gerekmektedir. Mesela cümle kurarken, kelimeleri oluştururken kullandığımız harfler arasındaki uzaklık veya yakınlık, kelimeyi algılanır hale getirir. Kelimeler arasındaki uzaklık ve yakınlığın tekrarı da cümlelerin algılanmasını sağlar. Bir başka ifadeyle, görsel öğeler arasındaki yakınlık-uzaklık ilişkisi ve bu kurulan ilişkinin tekrarı öğelerin zihinde bir bütün olarak algılanmasını sağlar. (Bkz. Şekil 13) Şekil 13: Bütünlük 1.4.9. Denge Tasarımda yerleştirilen öğeler birbirini dengeler nitelikte olmalıdır. Bu denge informal ve formal olmak üzere ikiye ayrılır. Simetrik olan, iki tarafı her bakımdan eşit olarak yerleştirilen formal dengedir (Bkz. Şekil 14). İnformal denge ise, aynı ağırlıkta öğe kullanılırken öğelerin veya şekillerin yerleşmesinde düzen olmayan dengeye denir (Bkz. Şekil 15). Bu denge daha dinamik görüntü verir, hareket katar.62 61 Bkz. Hüsnü Şahin, Görsel Tasarım, http://uniamasyagorseltasarim.blogspot.com.tr/, (01.10.2017) 62 Yalın, a.g.e., s.115 24 Şekil 14: Formal Denge Şekiller, simetrik düzen dikkate alınarak yerleştirilmiştir. 25 Şekil 15: İnformal Denge Sayfayı ortadan ayırdığınızda şekiller arasında tam bir düzen veya simetri yoktur. 26 1.4.10. Hizalama İnsanın algısı hizalanmış nesnelere yatkınlık göstermektedir. Başka bir ifadeyle, yatay veya dikey hizalanmış düzeni daha çabuk kavrar ve öğrenir.63 (Bkz. Şekil 16) Örnek verecek olursak, bu tez hizalama ilkesi kullanılarak hazırlanmıştır. Başlıklar ve paragraf başları aynı hizada tutularak (belli ölçülere uyarak sayfa girintileri oluşturma) daha rahat bir algılayış sağlanması bekleniyor. Başlık girdisi ona uygun paragraf başı ve maddeleştirilmiş bölümlerin madde hizalaması belli ölçülere ve bir uyuma göre hazırlanmıştır. Buradaki amaç, insanın gözünü yormadan kolayca okunmasını sağlamaktır. Aynı şekilde içeriğinde belli bir hizalama bulanan notalar kulağa seslerin düzenli gelmesini ve sesin anlamlı halde algılanmasını sağlar. Bu hizalama dinleyici için bestelenmiş bir eser gibidir. Aşağıda ilk kısımda namaz hareketleri dağınık, orta kısımda yatay ve son kısımda dikey hizalama dikkate alınarak yerleştirilmiştir. Yatay ve dikey hizalamada namaz sırası rahatlıkla algılanabilirken dağınık yerleştirmede namazın başlangıç ve sonuç hareketlerinin sırası algılanmamaktadır. Şekil 16: Hizalama Hizalama Yok: Yatay Yönde Hizalama : Dikey Yönde Hizalama: 1.4.11. Yakınlık Birbirlerine yakın duran her şeyde bir bütünlük algısı oluşur. Mesela insan psikolojisi, birbirine yakın nesneleri anlamlı sembol, harflerin arasındaki mesafenin 63 Yalın, a.g.e., s.116 27 yakın olmasını kelime, notaların yakın zamanda vurgulanmasını müzik bestesi olarak algılar.64 (Bkz. Şekil 17) İster bir yazı materyali olsun ister görsel materyal olsun yakınlık ölçülerine dikkat edilmelidir. Çünkü birbirine yakın öğeler arasında birbirinden uzak öğelere göre daha kolay ilişki kurulur.65 Bir yazıda satırlar arası uzaklığın eşit ve dengeli şekilde konulması veya birbiriyle ilişkili nesnelerin yakın mesafede yerleştirilmesi buna örnek verilebilir. Şekil 17: Yakınlık 1.4.12. Benzerlik İster görsel materyal hazırlayalım isterse işitsel, benzerlik niteliği materyal hazırlamada dikkat edilmesi gereken bir konudur. Çünkü benzer biçimler, şekiller ve sesler birlikte algılanırlar. Beynimiz benzer olanları ortak grupta toplar ve ortak algılar (Bkz. Şekil 18). Görsellerde olduğu gibi işitsel algımız da bu şekilde işler.66 Sesler ve şekiller içeren materyalleri beynimiz benzerlik açısından gruplar. Bu gruplama da bizim algılamamızı kolaylaştırır. Bu bağlamda öğretim ilke ve yöntemlerinde benzeşim tekniği (analoji) geliştirilmiştir. Bu teknik ile gerçek olanla ulaşılamayan arasında benzerlik kurarak öğrenme gerçekleştirilir.67 Mesela, cennet olgusu dünyada var olan güzel bahçeler ile analoji yapılarak anlatılmaya çalışılmıştır. Örneğin; Kur’an-ı Kerim’de, Allah benzerlik kurarak olayları açıklamıştır. “Rablerini inkâr edenlerin durumu şudur: Onların işleri, fırtınalı bir günde rüzgârın 64 Özlem Tagay, “Gestalt Kuramı”, Eğitim Psikolojisi, (ed.) Şerife Işık Terzi, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2015, ss.437-438 65 Yalın, a.g.e., s. 118 66 Filiz Bilgi, “Gestalt Ve İnsancıl Yaklaşımda Öğrenme”, Eğitim Psikolojisi, (Ed.) Binnur Yeşilyaprak, 12.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014, ss.278-279 67 Leyla Küçükahmet, Öğretim İlke ve Yöntemleri, 9.b., İstanbul: Alkım Yayınları, 1998, ss.80-82 28 şiddetle savurduğu küle benzer…” 68 Bu ayette, İnkârcının durumunun şiddetli rüzgâr karşısında savrulan küllere benzetilmesi, bilinmeyen ile bilinen arasında benzerlik kurulmasıdır. Şekil 18: Benzer Şekiller Aynı renkteki şekilleri ortak algıladığımız için ok şeklini görürüz. 1.4.13. Süreklilik Bir alan içerisinde bulunan öğeler, aynı yönde giden bir akış algısı ile beynimiz tarafından algılanır.69 Eğitimde kalıcı davranış gerçekleşmesi için kullanılan materyalin bir bütün içinde algılanması gerekmektedir. Parçaları bir bütün halinde görmemizi sağlayan özellik sürekliliktir. Art arda devam eden öğeler süreklilik oluşturur ve anlamlı bir bütün halinde algılamamızı sağlar. Mesela, notaların art arda dizilişi sürekliliktir ve beste olarak algılanır. Animasyon yapımında kullanılan resim karelerinin sürekli geçişi hareketli olarak algılamamızı sağlar. Saniyede her bir resmin devamlı şekilde verilmesi hareket hissini verir. Canlandırma yöntemi süreklilik ilkesinin gerçekleşmesinin güzel bir örneğidir (Bkz. Şekil 19).* 68 İbrahim, 14/18. 69 Bilgi, a.g.e., ss.277-278 * Üçüncü bölümdeki “3D Oyun-Canlandırma” başlığında resimlerin canlandırması tekniğini yer almaktadır ve bu kullanılan teknik süreklilik ilkesine örnek teşkil etmektedir. Resimlerin belli bir süreyle art arda yerleştirilmesi ve resim karelerinin sürekli tekrarı canlandırmayı oluşturur. Bu resim kareleri artık hareketli bir film parçasıdır ve bunu sağlayan resimlerdeki akışın sürekliliğidir. 29 Şekil 19: Süreklilik 1.4.14. Vurgu Materyalde vurgulanmak istenen alan, ister yazı olsun ister görsel materyal olsun, şu gibi yöntemler kullanılarak vurgulanabilir: dikkat çekilmek istenen bölümün boyutu daha büyük olabilir, ok ve benzeri başka araçlar ile hedef gösterilebilir, vurgulanacak öğe diğer öğelerin kesiştiği alana yerleştirilebilir, renk uyumu dikkate alınabilir. Renk uyumundan kasıt daha parlak renk veya birbirlerine zıt renklerdir.70 Renk kısmında da belirttiğimiz gibi renk çemberinde karşıt renkler birbirinin etkisini artırırken yan yana bulunan renkler birbirlerinin etkisini azaltırlar. Yazılı materyaller ise vurgu, yazı boyutunu değiştirme, yazıyı renklendirme, kalın yazı kullanma, yazıda italik sitil kullanma veya yazıyı kutu içine alma durumlarından biriyle oluşturulur.71 Bu şekilde dikkat çekilmesi istenen öğeler vurgulanmış olur. Şekil 20: Vurgu 70 Yalın, a.g.e., s.116 71 Yalın, a.g.e., s.153 30 1.4.15. Ses Seviyesi Sesin tanımı “titreşim yapan bir kaynağın hava basıncında yaptığı dalgalanmalar ile oluşan ve insanda işitme duygusunu uyaran fiziksel bir olaydır”72 şeklinde yapılmaktadır. Bu ses dalgalarının doğru şekilde iletilmemesi sonucu oluşan gürültünün eğitime pek çok zararları vardır. Bunlardan bazıları: iletişimi engeller, çalışma etkinliklerini azaltır, problem çözme yeteneğine engel olur, pek çok öğrenme etkinliklerinin kalitesini azaltır.73 Ses seviyesi desibel (dB) ölçü birimiyle 0 ile 140 dB arasında belirlenmektedir. En düşük sesin yoğunluğu 0 dB’dir. Bundan 10 defa daha güçlü olan 10 dB, 100 defa daha güçlü olan ise 20 dB olarak ifade edilir. İnsana rahatsızlık verecek sesler 85 dB ve üzeridir. 85 dB üzerindeki sesler insanda duyma kaybına sebep olurken 120 dB acı sınırı ve en son sınır olan 140 dB kalıcı hasarlara sebep olan ses seviyesidir.74 Bir eğitimcinin materyal tasarımında sesin azlığı veya çokluğu konusuna dikkat etmesi gerekmektedir. Günümüzde bu ses seviyesini kolaylıkla ölçen pek çok araç vardır. İnternet çağının yaşandığı bu zamanda ses ölçerleri (Sound Meter) akıllı telefonlara indirilip rahatlıkla kullanılabilmektedir. 72 Çağatay Güler, Zakir Çobanoğlu, Gürültü, 1.B., S.19, Ankara, T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1994, s.11 73 Güler, Çobanoğlu, a.g.e, ss.13-15 74 Makine Mühendisleri Odası, “Okullarda Akustik Konfor”, İzmir, 2015, http://www.iccevrekalitesi.net/pdf/3.pdf (30.01.2017), ss.5-6 31 İKİNCİ BÖLÜM DİN VE AHLAK ÖĞRETİMİNDE MATERYAL 32 Bu bölümde “Türkiye’de eğitim koşullarına uygun din eğitim materyali nasıl hazırlanır?”, sorusuna cevap aranmıştır. Bu arayış sonucunda din eğitimi için materyallerin durumu ve önemi ortaya konmuştur. 1.5. DİN EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNDE MATERYALİN YERİ Eğitim ve öğretim psikolojisi alanlarında yapılan araştırmalar, öğretimde materyale dikkat çekmektedir. Şöyle ki, bu araştırmalara göre öğrenilenlerin;  % 83’ü görme,  % 11’i işitme,  % 3,5’i koklama,  %1.5’i dokunma,  % 1’i tatma duyuları yoluyla gerçekleştiği ortaya konulmuştur.75* Bu duyularla ilgili araştırmalar aşikâr olarak göstermektedir ki, insanlar en fazla görerek öğrenmektedirler. Aynı zamanda bu araştırma genel öğrenme ile alakalı olduğu gibi, din öğretimi için de önemlidir. Çünkü din öğretimi, özel öğretim yöntemleriyle ilgili olduğu gibi genel öğretim yöntemleriyle de sıkı ilişki içindedir. Din öğretimi yöntemleri diğer öğretimlerden beslenir ve gelişir. Diğer öğretim yöntemleri de din öğretim yöntemlerinden beslenir ve gelişir.76 Yukarıda verilen yüzdeliklere bakılınca ikinci sırada işitme dikkat çekmektedir. Çünkü din öğretimi denilince, dinleyici ve anlatan konumu akla gelmektedir. Bu bağlamda, bu yüzdelikler göz önünde bulundurulmalıdır. Dersin kazanımıma etki etmek için materyal kullanılması gerekliği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu da % 11’i işitme olan öğrenme kalitesi yükseltilmeli ki, daha etkili ve verimli bir din öğretimi sağlanmış olsun. Eğitim için başvurulan tüm yollar öğretim metotları kapsamındadır. Eğitimde ilke, metot, teknik, taktik ve öğrenme birbiriyle bağlantılıdır. Öğretim ilkeleri çoğu eğitim kaynağında seviyeye, basitten karmaşığa, bilinenden bilinmeyene, somuttan soyuta, yakından uzağa, ekonomiklik ilkesi olarak sıralanır. Bu ilkeler ışığında eğitimde 75 Kamuran Çilenti, Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, 6.b., Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1988, s.35 * Bu yüzdelikler Edgar Dale (1900-1985)’nin ortaya koyduğu yaşantı konisinin bilimsel bulgularına dayanmaktadır. (Bkz. Edgar Dale, Audio-Visual Methods in Teaching, Drayden Press (Drayden Basın), 1946, s.39, http://ocw.metu.edu.tr/file.php/118/dale_audio- visual_20methods_20in_20teaching_1_.pdf, (2.11.2017)) 76 Süleyman Akyürek, Din Öğretimi: Model Strateji Yöntem ve Teknikler, 4.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015, ss.8-12 33 metotlar belirlenir. Bir sonraki adımda teknik devreye girer. Teknik ise, metodun dar çerçevesidir. Örneğin; deney, gözlem, soru-cevap, sınav ve ödevler bu gibi tekniklerdendir. Bir sonraki adımda taktikler; sözgelimi, gizli metotlar oluşturulur ve artık amaca ulaşılmış ve öğrenme sağlanmış olur.77 Şema şeklinde ifade edecek olursak (Bkz. Şekil 21) Şekil 21: Amaç, Taktik, Teknik, Metot, İlke ve Materyal Kullanım İlişkisi Şekil için, Çetinkaya’nın kitabındaki Amaç, Taktik, Teknik, Metot, İlke ilişkisi tablosunu78 dikkate alarak bu ilişki içerisinde materyal kullanımının yeri tespit edilmiştir. Eğitim ve öğretimde ilke ve metotların yardımcısı materyaldir. Çünkü materyalin işlevi eğitim ilkelerini sağlamaktadır. Şöyle ki, materyal ve teknoloji kullanmadaki işlevsel amaç; eğitimi soyuttan somuta, basitten karmaşığa doğru tasarlamakta ve öğrencinin birçok duyu organına hitap ederek etkin öğretim gerçekleştirmektedir.79 Aynı zamanda öğretimde materyal ve teknoloji kullanımı, eğitimi ekonomik hale getirmektedir. İstenen hedefe uygun materyal belirlemek, öğretmenlerin ve öğrencilerin zamanlarını daha az harcamalarını sağlar ve buna ek olarak doğru materyal kullanımıyla 77Hasan Çetinkaya, Eğitim Bilimine Giriş, 4.b., Ankara: Nobel Yayınları, 2009, ss.76-83 78 Çetinkaya, a.g.e., s. 76 79 Tuğba Yanpar, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarım, 9.b., Ankara: Anı Yayınları, 2009, ss.110– 111 34 öğrenim maliyeti olumlu yönde etkilenir. Bu şekilde öğrencilerin okulda kaldıkları süre verimli hale getirilerek daha faydalı bir ortam oluşturulur.80 Eğitim, istenilen kazanımların kasıtlı veya kasıtsız meydana gelmesi yönüyle formal eğitim ve informal eğitim diye ikiye ayrılır. Aynı şekilde din eğitimi ihtiyacı da bu iki tür eğitim şekliyle giderilmektedir. İnsanlar dine duydukları ihtiyacı çevrelerine yönelerek gidermeye çalışırlar. Eğer bu ihtiyaç planlı, kasıtlı şekilde sağlanıyorsa formal; kasıt olmaksızın, plansız olarak çevreyle etkileşim sonucu sağlanıyorsa informal eğitimdir. Başka bir ifadeyle, öğrenme yönlendirilmiş, kasıtlı olabileceği gibi rastgele/ kasıtsız da olabilmektedir. İnformal eğitimde planlı bir kazanım gözetilmediği gibi her hangi bir materyal, araç, gereç bulunması amaçlanmaz. Ancak diğer eğitim türü olan formal eğitimde uzman kişilerce hazırlanmış araç, gereç ve materyal kullanımıyla eğitim gerçekleşir.81 Yalnız şu da unutulmamalıdır ki informal eğitimde planlı bir materyal hazırlanmasa bile çevre, başlı başına bir materyal kaynağıdır. Çevredeki araç- gereçleri materyal amaçlı kullanılabilir. Diğer açıdan, kazanılması istenen hedef kasıtlı olur ve plansız/programsız olursa buna “din öğretme” denir. Eğer kasıtlı ve planlı/programlı olursa buna “din öğretimi” denir.82 Din öğretme ve din öğretimi kasıtlı fakat planlı olup olmama durumundan ayrılmaktadır. Dolayısıyla çevredeki herhangi biri dinî bilgi amacıyla birine dinle ilgili bir şeyler öğretebilir. Ancak bu din öğretimi olmaz. Çünkü din öğretimini uzman, bu alanda özel eğitim almış olan din öğretmeni tarafından gerçekleştirilir. Din öğretimi, amaçlı, planlı, programlı bir şekilde bireylerin din ile ilgili kalıcı izli davranış geliştirmelerini tasarlama, düzenleme sürecidir. Bu açıdan, öğretim teknolojisinin işlevinden bahsedecek olursak, öğrenme ve öğretme sürecinin tamamını belirli özel hedefler açısından sistematik olarak tasarlama, uygulama ve değerlendirme işlevlerini sıralayabiliriz.83 Bu da göstermektedir ki, din öğretimini daha etkili hale getirme amacını sağlayacak “din eğitimi teknolojisi” dir. Günümüzde üç tip öğrenme alanından bahsedilmektedir. Bunlar bilişsel, duyuşsal, devimsel alanlardır. Kişinin zekâsı bu alanlarda değerlendirilmektedir. Bireylerin 80 Zeki Kaya, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2006, s. 29 81 Korkmaz, a.g.e., s.12-13 82 Süleyman Akyürek, Din Öğretimi: Model Strateji Yöntem ve Teknikler, 4.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015, s.5 83 Korkmaz, a.g.e., s.20 35 bilişsel öğrenme alanları daha çok okulda öğrendikleri bilgi alanını kapsamaktadır. Bilişsel öğrenmenin, salt ezber ve üst düzey anlamlı öğrenme arasında birçok çeşitliliği vardır.84 Ancak din öğretiminde ise salt ezber öğretimi yanlışlara yol açabilmektedir. Çünkü anlamlı hale gelmeyen ezber, kişinin sadece aklında belli süre yer etmesinden daha ileri gidemeyecektir. Bizim asıl amacımız, öğrencilere anlamlı öğrenmeyi sağlar hale getirmemiz olmalıdır. Din öğretimi, ezberle değil anlayarak öğrenme olmalıdır ki gerçek dindar bireyler yetiştirmiş olalım. Bunu sağlamak için de öğrenciye göre düzenlenen yöntem ve ortam hazırlanmalıdır. Bu ortamı hazırlarken şu unutulmamalıdır ki öğretilen bilgiler dinî bilgilerdir. Din öğretiminde amaçladığımız bilgiler, yalnızca bilişsel alanı ilgilendiren değil, aynı zamanda duyuşsal ve devimsel öğrenme alanını da kapsamaktadır. Örnekle açıklayacak olursak, namaz konusunda anlatım yoluyla bilgi verebilirsiniz ancak bu namaz ibadetinin öğretildiği anlamına gelmez. Çünkü namaz insanın fiillerinde ve duyuşsal alanında öğrenilmesi gereken, inanç boyutuyla var olan bir öğrenmedir. Namazın devimsel/psikomotor öğrenme boyutuna değinmeden bir öğretim yapılması mümkün değildir. Çünkü namaz şeklen davranış haline gelmesi gereken ibadettir. Örnekten de anlaşılacağı üzere din eğitimi çoklu bir eğitim alanına sahip olduğu daima göz önünde bulundurulmalıdır. Şöyle ki materyaller, din eğitiminde bu çoklu alanda öğrenime katkı sunarlar. Eğitimde materyaller şu şekilde sıralanır: yazılı materyal, görsel materyal, işitsel materyal ve dokunsal materyal olarak.85 Bu materyal çeşitleri göstermektedir ki öğrencilerin çoklu zekâ yapısına hitap etmek materyal ile sağlanabilir. 1.6. İSLAM EĞİTİM-ÖĞRETİM TARİHİNDE MATERYAL KULLANIMI İslam tarihinde dini eğitim Peygamberimiz (s.a.v.)’e vahiy ile birlikte başlamıştır. Bu demektir ki, İslam eğitiminde kullanılan araçlar Hz. Peygamber (s.a.v.)’in vahiy almasıyla eş zamanlıdır. Çünkü ilk inen ayetlere dikkat çekecek olursak: “Yaradan Rabbinin adıyla oku! O, insanı bir aşılanmış yumurtadan yarattı. Oku! İnsana bilmediğini belleten, kalemle (yazmayı) öğreten Rabbin en büyük kerem sahibidir.” 86 84 Akyürek, a.g.e., ss. 14-16 85 Korkmaz, a.g.e., s.73 86 El-Alak, 96/1-5. 36 Bu ayet eğitim-öğretim açısından eğitimcilere önemli bir mesajdır. Bütün varlıkların eğitimcisi olan Allah “oku” emriyle hitap etmektedir. Bu hitap yine eğitimci denince ilk akla gelen varlık olan insanadır. Ayetin devamında tekrar “oku” emriyle insanın okumaktan başka çaresi olmadığına vurgu yapılmıştır. Ardından gelen ayette “kalem” geçmektedir. Kalemle yazı yazmak demek, bildiklerini sonraki nesillere aktarma fırsatı bulmak demektir.87 İlk dini materyal, ilk ayette kullanılan kalem kelimesidir. Kalem kelimesinin önemli bir dinî materyal olması, Kalem suresiyle de desteklenmektedir. Sureye adını veren “kalem” kelimesi ayette şu şekilde geçmektedir; “Nun, kaleme ve onunla yazılanlara andolsun ki…”88. Bu ayet hakkındaki rivayete göre, kalem ilk yaratılandır ve Allah’ın emriyle iyiyi ve kötüyü yazmıştır. Bu ayette kullanılan “kalem” kelimesinin zahir manada, bilinen kalem olduğu vurgulanırken, kalem üzerine yapılan bu yeminle, insanın ilime yazarak ulaşmasının ne büyük nimet olduğu vurgulanmaktadır.89 Peygamber Efendimizin (s.a.v.) eğitim ve öğretimde vasıta olarak okumaya ve yazmaya önem vermesi bu ayetlerin öğretisinin hayat bulmuş halidir. Şunu diyebiliriz ki; din eğitiminde materyal kullanımın tarihini bu ayetle başlatabiliriz. Din eğitimini nesillere aktaran materyal aracı kalemle başlar. Kalem bir yazma ve bildiğini insanlara aktarma aracıdır. Yine, bu ayetler ve Hz. Peygamber (s.a.v.)’in sünneti göstermektedir ki İslamiyet’in eğitimini ve öğretimini sağlayacak en önemli araçlar okuma ve yazmadır. İnsana kalemle yazı yazmayı bahşeden Allah, insana araç-gereç kullanımını öğretmiştir. Zira o, insana eşyanın ismini öğretmiştir. Kur’an-ı Kerim’de bu şöyle ifade edilmiştir: “ve Âdem’e bütün isimleri öğretti…” 90 Bu ayet-i kerime her şeyin ismiyle birlikte Hz. Âdem’e eşyaların kullanımının öğretilmesine de delil olarak gösterilmiştir. Her şeyin ismini insana öğreten Allah’tır ve bu ayetler Hz. Âdem ile eşyaların insanlara öğretildiğinin bir delilidir. Zira Hz. Âdem hem ilk insan hem de ilk din eğitimcisidir. 87 Abbas Çelik, Din Eğitimine Tarihsel Yaklaşım, 1.B., Erzurum, Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2011, ss.24-25 88 El-Kalem, 68/1. 89 İbni Kesir, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, (çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner), C.14, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991, ss.8030-8033 90 El-Bakara, 2/31. 37 İslam eğitim tarihi kronolojik olarak şu şekilde sıralanır: 91  Hz. Peygamber Dönemi  Medrese Öncesi Dönem  Medrese Dönemi  Yenileşme Dönemi: Tazminat ve 1. Meşrutiyet Dönemi, II. Meşrutiyet Dönemi  Cumhuriyet Dönemi Bu tarihsel süreçte din eğitimde materyal kullanımını ele alarak İslamiyet’te materyal kullanımı değerlendirmiştir. 1.6.1. Hz. Peygamber Dönemini Materyal Kullanımı Açıkça şunu söyleyebiliriz ki, İslamiyet gelmeden önce Arap toplumunda ilim tahsili yok denecek kadar azdı. O dönemde yazı yazma, hesap bilme yeterliliği olmayan ancak sözlü edebiyatı gelişmiş bir toplum vardı.92 Okuma yazma bilmeyen toplumun ilim yoksunu olduğu ortadadır. İslamiyet ile birlikte yazı öğrenme, okuma-yazma faaliyetleri hız kazanmıştır. Peygamber Efendimizin (s.a.v.) ilim konusunda geçen “İlmi yazı ile kaydediniz” hadis-i şerifi eğitim açısından çok önemli materyal kaynağıdır.93 Hz. Peygamber (s.a.v.), bizzat eğitimiyle ilgilendiği Ashab-ı Suffa’nın ayrıca yazı yazmayı öğrenmeleri için belirli kişileri görevlendirmiştir.94 İslamiyet’in eğitim anlayışını Peygamber Efendimizin (s.a.v.) önemli uygulamaları açısından ele almamız gerekmektedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) dönemine baktığımızda İslam eğitimi, hutbe; hitap, neşir ve davettir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Mescid-i Nebevi’yi inşa ettirdikten sonra Müslüman topluluğa İslam’ı tebliğ için bir hurma kütüğüne dayanarak hitap ediyordu. İslamiyet’e insanların akın akın girişi neticesinde Hz. Peygamber’in (s.a.v.) bu kalabalığa hitabı kolay olması için minber yapıldı.95 Hz. Peygamber (s.a.v.) Bizans İmparatorluğu, İran Kisrası, Habeş Necaşi Krallığı, Mısır Mukavısı, Umman Rüesası, Yemame Rüesası, Suriye Sınırında Yaşayan Gassan, Bahreyn Hükümdarı, Yemen Rüesası olmak üzere İslamiyet’i neşir 91 Abbas Çelik, Din Eğitimine Tarihsel Yaklaşım, 1b., Erzurum: Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2011, s.21 92 Şakir Gözütok, İlk Dönem İslam Eğitim Tarihi, 1.b., Ankara: Fecr Yayınları, 2002, s.73 93 Süyûtî, El-Camiu’s-Sağir, C.3, Hadis: 2942, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat Yayınları,1996, s.99 94 Mustafa Bakır, “Suffe”, DİA, C.37, ss.469-470 95 İbrahim Sarıçam, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, 2.b., Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004, s.137 38 faaliyetlerini sürdürmüştür. Buraya tebliğ amaçlı sadece elçi değil, mektup göndermiştir. Bu mektuplara Hz. Peygamber (s.a.v.) gümüşten bir mühür yaptırdı.96 Bir diğer materyal kullanımı açısından dikkat çekici hadis-i şerif şudur: “Hz. Peygamber (sav) birgün yere çubukla, kare biçiminde bir şekil çizdi. Sonra, bunun ortasına bir hat çekti, onun dışında da bir hat çizdi. Sonra bu hattın ortasından itibaren bu ortadaki hatta istinad eden bir kısım küçük çizgiler attı. Resulullah (sav) bu çizdiklerini şöyle açıkladı: Şu çizgi insandır. Şu onu saran kare çizgisi de eceldir. Şu dışarı uzanan çizgi de onun emelidir. (Bu emel çizgisini kesen) şu küçük çizgiler de musibetlerdir. Bu musibet oku yolunu şaşırarak insana değmese bile, diğer biri değer. Bu da değmezse ecel oku değer.”97Hz. Peygamber (s.a.v.), konunun anlaşılması için materyal kullanmıştır. O dönemde ilmin yayılma yöntemlerine baktığımızda görüyoruz ki, Hz. Peygamber her metodu, o günün şartlarına ve ihtiyaca göre kullanmış ve bu bağlamda çeşitli materyallerden faydalanmıştır. 1.6.2. Medrese Öncesi Dönemi Materyal Kullanımı Bu dönemde akla gelen ilk materyal yazıdır. Özellikle şehirlilerce yazı bir sanattı. İnsanlar yazı yazmayı ticaret amaçlı olarak gittikleri yerde öğreniyorlardı. Aynı zamanda Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yazıya önem vermiştir. Zira Peygamberimiz, Bedir Gazasında (savaşında), gayrimüslimlerden esir düşen okuma yazma bilenleri Müslümanlara okuma yazma öğretmek şartıyla serbest bırakılacağını bildirmişti.98 Bu da göstermektedir ki, İslam dininde okuma-yazma önemsenmiştir. İlk devirlerde “Küttab” adında okuma yazma öğretimi yapan mektepler mevcuttu. Bu gibi küttaplardan kaynaklarda bahsedilir; sahabeden Sa’d b. Ebi Vakkas’ın çocuklarına Amr b. Meymun el-Evdi’nin (H.74–77/693–696) bir dua metni verdiğinden bahsedilir.99 96 Ali Himmet Berki, Osman Keskinoğlu, Hz. Muhammed ve Hayatı, 26.b., Ankara: Diyanet İşler Başkanlığı Yayınları, 2012, ss.335-336 97 Buhari,“Rikak”, 3 98 Ahmet Çelebi, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, 1.b., İstanbul: Damla Yayın Evi, 1976, s.33-35 99 Ignaz Goldiher, “İslam’da Eğitim”, İslami Araştırmalar Dergisi, (ed.) Mehmet Said Hatipoğlu, C.2., 7.S., Ankara, 1988, s.80 39 Sahabe dönemlerine ait bir diğer önemli materyal ise “levh” denilen tahtalardır. Ebu’d-Derda’nın eşi Ümmüd-Derda’nın ders okuttuğu çocuklar için bu tahtayı kullandığı kaynaklarda yer almaktadır.100 Anadolu’da İslam’a davetin ve İslami yaşayışın yaygınlaşmasında Sufiler önemli paya sahiptir. Sûfîlerde dikkat çeken dinî-ahlaki şahsi yaşantılarıyla ve irşatlarıyla halka etki eden birer davetçi olmuşlardır.101 Ahmet Yesevi, Abdulkadir-i Geylani gibi Sûfîler, ahlaki-dinî yaşam tarzları ile nesillerce halka etki etmişlerdir. Sûfîlerin etki yönünü oluşturan önemli materyalleri; kaleme aldıkları veya öğrencileri tarafından kaleme alınan eserleridir. Bilinen en eski materyalden biri de, metinleri açıklamak amacıyla kitap sayfalarına veya bir albüm içinde toplanmak için tek yaprak halinde yapılan gölgesiz resim olan Minyatürdür. İslam minyatürlerinin bilinen en eski örnekleri XII-XIII. Yüzyıllara aittir. Ancak Minyatür sanatından etkileniş daha eski zamanlara dayanmaktadır.102 1.6.3. Medrese Dönemi Materyal Kullanımı Selçuklu veya Osmanlı dönemi olsun, İslamiyet; öğrenmeye, öğretmeye ve araştırmaya toplumu sevk etmiştir. İslamiyet’in ışığında medreselerin eğitim felsefesi yeteneğe göre yönlendirme ve başarı elde etme olarak şekillenmiştir. Selçukludan devam eden Osmanlı’da bütüncül medrese-tekke eğitim sistemi, Osmanlı döneminde eşine rastlanmayan Enderun mektebiyle yeni bir eğitim anlayışı oluşmuştur.103 Enderun mektebi eğitim sistemi olarak yaşam boyu öğrenmenin gerçekleşmiş halidir. Enderun eğitim sisteminde yemek yeme adabından giyinme usulüne; Kur’an ilimlerinden fen, sanat ilimlerine kadar birçok eğitim disiplini mevcuttu. Talebeler, hayat boyu ahlaki değerler ve ilmi değerler ile içi içe yetiştirilirdi. Ders materyalleri onların hayatına yayılmıştır.104 Kitaplar ve kitaplardaki metinleri anlaşılır kılmak, konuya dikkat çekmek için yapılan Minyatür, Tezhip, Ebru ilk eğitim dönemlerinde olduğu gibi medrese 100 Goldiher, a.g.m., s.81 101 Mustafa Çağrıcı, “Davet”, DİA, C.9, ss.16-19 102 F. Banu Mahir, “Minyatür”, DİA, C. 30, 2005, ss.118-123 103Hasan Akgündüz, Klasik Dönem Osmanlı Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş, 1.b., İstanbul: Ulusal Yayıncılık, 1997, ss.15-17 104Ahmet Köç, Ayine-i Derun Osmanlı Devlet Adamı Yetiştiren Mektep: Enderun-ı Hümayun, 1.b., İstanbul: Çamlıca Basım Yayım, 2013, ss.50-59 40 döneminde de materyal olarak önemli yerdedir. Ancak, son çeyrek asırda Ebru sanatındaki amacın saptığı gözlenmektedir. Önceden gayba iman eden bir üslup amacı ile bu sanat icra edilirken sonraları, güzelliği eşyanın görünen yüzünde arayan üslup amacı yer edinmiştir.105 1.6.4. Yenileşme Dönemi-Tazminat, I. ve II. Meşrutiyet-Materyal Kullanımı Batı toplumları, kendi tarihi seyirlerinde din-bilim çatışmasına girerken, Osmanlı’da böyle bir çatışma olmamıştır. Aksine din, bilim için ana dinamik olmuştur. Ancak, Osmanlı ile Batı’nın karşılaşması Batılılaşma hareketini ortaya çıkarmıştır. Bu düşünceye karşı olanlar kendi fikirlerini yine batıya ait kavramlarla savunmuşlardır. Osmanlı aydınının batıyı sorgulama sürecinde yaşadığı en büyük sıkıntı batılı fikir adamlarının dayandıkları felsefeyi irdelememiş olmalarından kaynaklanmaktadır. Bunların sonucunda aşikâr olan gerçek, Padişah II. Mahmut döneminde Türk eğitim sistemi görünür bir boyutta yüzünü Batı’ya çevirmiş olmasıdır. 106 Osmanlı Medreselerinde ders kitapları etrafında oluşmuş bir eğitim metodu mevcuttu, hatta ders kitabının adı, dersin adı olurdu. II. Meşrutiyet ile eğitimde yapılan değişiklilerin biri de ders kitapları üzerine yapılmış ıslahat çalışmalarıdır. Özellikle Osmanlı’nın son döneminde medresede okutulan kitapların asılları olmayıp şerh ve haşiyelere yer verilmesi eleştirilmiştir ve bu konuda düzenlemeler yapılmıştır. Başka bir ifadeyle, eğitim metodu tamamen değişmemiş, metotta bazı değişikliklere gidilmişti. Bu yenileşme döneminde, ders kitaplarının yanı sıra yazılı materyalleri de kullanılarak eğitim çağı devam etmiştir.107 Siyasi yapının batının etkisinde hareket etmesi, din eğitiminde kullanılan araç- gereçlerin başında gelen, ders kitaplarını da etkilemiştir. Din dersi de bundan payını almış ve siyasi gücün yansımaları bu alanda da görülmeye başlanmıştır. Ders kitabı yazmayı üstlenen kişiler, dönemin öğretim programı anlayışına karşı gelmemek şartıyla ders kitapları yazmıştır.108 Aynı zamanda bu kitapların yaşa uygun, pedagojiye uygun 105 Hicabi Gülgen, “Türk Ebru Tarihinde Ustalar ve Üslup Değişimi”, U.Ü.İ.F.D., 2016/1, ss.153-183 106 Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi, 1.b., S.186, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları(İFAV) 186, 2001, ss.4-10 107 Zeki Salih Zengin, II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, 1.b., Ankara: Akçağ Yayınları, 2002, ss.55-59, 134-142 108 Yurdagül Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi, 1.b., S.186, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları(İFAV) 186, 2001, s.41 41 olarak düzenlenmemiş olması, materyalin amacına uygun olup-olmaması konusunda tartışmaya açıktır. Ancak su açıktır ki ders kitapları, Tanzimat döneminde din ve ahlak eğitimi materyali olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Bu ders kitaplarından bir kaçını sırlayacak olursak: tuhfeler, ilmihaller; daha sonraları malumat-ı diniye olarak okutulan ilmihaller, Dürrr-i Yekta isimli eser, Nimet-i İslam, Telhisu’l Kelam fi Berahin-i Akaidi’l İslam, Nakdu’l Kelam fi Akaidi’l İslam, bu eserlerden bir kaçıdır.109 1908 yılıyla ikinci kez meşrutiyet ilan edilir ve eğitime etkisi medrese-mektep ikiliğiyle kendini gösterir. Padişah Abdulaziz (1861-1876) döneminde ilk defa eğitim- öğretimde ayrılığa gidilmiştir ve meşrutiyetin ilanıyla mektep-medrese ayrımı eğitim- öğretimde boy göstermiştir. Programlar arasına fenni ve sosyal konular da eklenerek yeni bir sistem inşası sağlanmak istenmiştir ancak istenilen hedeflerin ne kadar amacına ulaşabildiği belirsizdir.110 1.6.5. Cumhuriyet Dönemi Materyal Kullanımı Osmanlı Devleti’nin son bulması ve Cumhuriyet’in ilan edilmesi ile eğitim- öğretim açısından yeni bir dönem başlamıştır. Osmanlı son dönemdeki Daru’l- Hilafeti’l-Aliye Medresesi yerini, 1924’e Tevhid-i Tedrisat kanunuyla, ilahiyat ve imam-hatip okullarına bırakmıştır. Ancak Cumhuriyet döneminde din eğitimi ve öğretimi çok çalkantılı bir döneme girmiştir. Din eğitiminin öğretim programına eklenmesi, sonra öğretim programından kaldırılması ve geçici olarak sadece meslek için kurs haline gelmesi sürecinden sonra yeniden öğretim programına kabulü, zorunlu oluşu aşamaları din eğitiminde ve öğretiminde düzenli bir eğitim metodu geliştirmekten uzak kalınmasına sebep olmuştur.111 Ancak Cumhuriyet’in bu son dönemlerinde eğitim ve öğretim açısından yeni çalışmalar dikkat çekicidir. Teknoloji ve materyal konusunda oluşturulan FATİH Projesi ve geleceğe dönük Kod Adı 2023 Projesi diğer eğitim disiplinleri gibi din eğitimi açısından da önemlidir. Fatih Projesi eğitimde fırsat eşitliği sağlamak ve teknoloji olanaklarını iyileştirmek amaçlı çok kapsamlı bir projedir.112 109 Mehmedoğlu, a.g.e., s. 44-65 110 Mustafa Öcal, “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Gerçekleştirilen Medrese Islahatları Üzerine Bir Değerlendirme”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler, 1.b., C.1, Muş: Alpaslan Üniversitesi Uluslar Arası Sempozyum Yayınları, 5-7 Ekim, 2013, s,87-93 111 Mustafa Öcal, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Din Eğitimi”, Bursa: U.Ü.İ.F.D., C.7, S.7, 1998, ss.241-268 112 Bkz. FATİH Projesi hakkında, http://fatihprojesi.meb.gov.tr/proje-hakkinda/, (25. 10. 2017) 42 Günümüzde yeni faaliyetlere girecek, geleceğe dönük proje olan Kod Adı 2023 Projesi, kapsamında tüm bilişim eğitimi ve seminerlerini içine almayı hedeflemektedir. 113 1.7. Din Öğretiminde Materyal Kullanırken Dikkat Edilecek Hususlar 1.7.1. Öğretici-Öğrenci Durumu Öncelikle “Öğretmen kimdir?”, “Nasıl bir özelliğe sahiptir?” sorularına cevabımız açıktır. Öğretmen, giriş kısmında öğrencilerin dikkatini öğrenilecek konuya çekme, öğrencileri öğrenecekleri yeni konuya güdüleme ve hazırbulunuşluğu sağlama hedefleri olan kişidir. Dersin ikinci aşamasında ise öğrencinin ulaşmak istediği kazanım ve amaca katkı sağlayacak yöntem ve teknikleri belirleyip bu yöntemlere uygun araç-gereç ve materyallerden faydalanmayı bilen kişi demektir. Aynı zamanda öğretmen, öğrencilerin katılımını sağlayacak bir sistem içinde bulunan; düzenleyen, sistem içinde ipucu, pekiştireç, dönüt, düzeltme yeterliliğine sahip kişidir.114 Hiç şüphesiz en önemli ve ilk husus öğretmenin iyi yetişmiş olmasıdır. Çünkü eğitim-öğretimde temel unsur, öğretmendir. Din eğitimi yapacak öğretmenlerin İslam’ı iyi bilmeleri gerekmektedir. Ancak sadece bilmek yeterli değildir; inanmaları, inançlarını yaşamaları da gerekmektedir. Çünkü pedagojinin ortaya koyduğu tespit, eğitim-öğretimde örnek almanın esas olduğudur.115 İyi bir eğitim almış olan eğitimci, aynı zamanda materyal seçimini de iyi bilmelidir. Bu seçimi yapabilme yeterliği son yıllarda zorunlu materyal dersinin önemini arttırmıştır. Çünkü 1996’dan 2000’li yıllara kadar yapılan birçok araştırma, teknolojik yeniliklerin öğrenme-öğretme süreçleriyle yeterli düzeyde bütünleştirilememesin nedeninin, eğitim fakültelerinde teknoloji destekli eğitim için yeterli sayı ve nitelikte derslerin olmaması ve öğretmen adaylarının sınırlı bilgilerle bu kurumlardan mezun olmalarından kaynaklandığı ortaya koymuştur.116 Bu eksikliği gidermek için öğretmenlerin yetiştiği tüm programlara 2000 yılından itibaren zorunlu 113 Bkz. Kod Adı 2023 Projesi, http://kodadi2023.gsb.gov.tr/, (25.10. 2017) 114 Korkmaz, a.g.e., ss.63-64 115 Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metotlar, 3.b., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, s.71 116 Şemseddin Gündüz, Ferhan Odabaşı, “Bilgi Çağında Öğretmen Adaylarının Eğitiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme Dersinin Önemi”, TOJET Dergisi, C.3., S.1, M.7, 2004 , ss.43- 48, http://www.tojet.net/articles/v3i1/317.pdf. ( 12.01.2017) 43 “Teknoloji ve Materyal Tasarımı” dersi konulmuştur.117 Bu ders ile materyal kullanımını ve geliştirilmesini bilen öğretmenler yetiştirmek amaçlanmıştır. Genel olarak, eğitimde materyal sonuçları bu durumdayken din öğretiminde materyal kullanılması ve öğretmenlerin materyal kullanma ve değerlendirme yapma yeterliliği konusunda eksik olduğu belirtilmiştir.118 Öğrencilere istenilen kazanımları vermek en başta öğretmenlerin görevidir. Ancak öğretmenlerin hiç yardım almadan; araç, materyal desteği olmadan bu kazanımları gerçekleştirmeleri mümkün değildir. Başka bir ifadeyle, öğrencilerin öğrenimlerini organize etmeleri, uygun çevre şartlarını oluşturmaları ancak etkili materyal kullanımıyla gerçekleşebilir. Bu sebepten öğretmenler materyal tasarlama, geliştirme, uygulama, yönetme ve değerlendirme yetilerine sahip olmalıdırlar.119 Milli Eğitim Bakanlığında Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretmeni veya Diyanet İşlerinde Kur’an Kursu Öğreticisi, bir din eğitimcisi olarak öğretim materyallerini kullanabilmek için materyallerin özelliklerini bilmesi ve karşısındaki kitlenin gelişim psikolojisinden haberdar olması gerekmektedir. Çünkü teknolojinin hızla ilerlediği ve eğitim ortamlarına bunun yansıdığı çağımızda iyi bir eğitimci, rehber olarak; materyal üretmede ve öğrencilere ürettirmede yeterli konumda olmalıdır.120 Sınıftaki kontrolü sağlamada önemli etkenlerden biri materyalin yapısıdır. Öğrencilerin kontrolünde olamayan materyaller amaçladığı hedefe ulaşamaz. Materyallerin kullanımında dil bilgisine ait karmaşıklıklar ve görsel yabancılıklar materyalin öğrenci tarafından kontrolünü azaltır. Bir materyal, öğrenci tarafından yapıldıysa, öğrenciye kişisel olarak ilginç ve tanıdık geliyorsa, yaşamına hitap edip özerkliği sağlıyorsa ilgi çekici ve etkili olur.121 1.7.2. Materyalin Seviyeye Göreliği İnsanda kalıtımla getirdiği özelliklerin yanı sıra çevrenin de etkisi bulunmaktadır. Biz doğmadan önce başlayan bu etki hayata gözlerimizi açtığımız andan itibaren artarak 117 Feride Ersoy, “Teknolojinin Tarihçesi ve Eğitimde Kullanılması”, Sosyal Bilgiler Öğretiminde Eğitim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, (ed.) Ramazan Sever- Erol Koçoğlu, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2013, s.20 118 Korkmaz, a.g.e., s.77 119 Korkmaz, a.g.e., ss.20-21 120 Yanpar, a.g.e., ss.10-11 121 Roger H.Bruning, Gregory J. Schraw, Monica M. Norby, Cognitive Psychology And Insitive (Bilişsel Psikoloji ve Öğretim),(çev. Zehra Nur Ersözlü- Rıza Ülker), 5.B., Ankara, Nobel Yayınları, 2014, s. 124 44 devam eder.122 Eğitimciler, kalıtımdan gelen durumlara etki edemez ama iyi bir çevre oluşumuyla öğrencilerin gelişimlerini etkileyebilirler. Materyalin istenilen kazanımı sağlaması için hedeflenen davranışların ekseninde hazırlanmalı, uygun yer ve zamanda kullanılmalıdır. Eğer bu sağlanamıyorsa yeni bir materyal geliştirilip hedef kazanım ve içeriğin öğrenciye verilmesi gerekmektedir.123 Öğretimin ilkelerinden biri de seviyeye görelik ilkesidir. Bu ilke, öğrenicinin seviyesine ve yaşına göre ders anlatmak demektir. Zihni yapısı henüz soyut olanları algılama seviyesine gelmemiş bir öğrenci grubuna kendi seviyesine uygun ders anlatmamak zaman kaybıdır.124 Seviyeye uygun bir materyal, soyut algı düzeyine geçememiş öğrencinin somut algı dünyasında öğrenme sağlar. Çünkü materyaller soyut olayı somutlaştırır. Mesela, bir adab-ı muaşeret davranışı kazandırmak isteniyor; kazanılması istenilen bu davranışlar bir kartona yazılıp duvara asılsa ve her yapılan davranışa bir işaret konulsa zamanla bu alışkanlık haline gelen bir davranış olur. Bu davranışın önemini çocuğa benimsetmek istiyorsak yine yerinde ve doğru bir materyal kullanarak amacımıza ulaşmış oluruz. Şunu diyebiliriz ki, soyut işlemler dönemindeki sunulan eğitim hizmeti ile somut işlemler döneminde sunulan eğitim hizmeti aynı olamaz. Dolayısıyla kullanılan materyallerin nitelikleri de aynı olmamalıdır. Her bireyin yaşa bağlı olarak dönemleri vardır. Bir din eğitimcisi, bu dönemlerin bilincinde olarak materyal kullanmalıdır. Örneğin; anaokulunda öğrenim gören bir çocuğa verdiğimiz din eğitim ile lisede öğrenim gören bir çocuğa verdiğimiz din eğitimi aynı olmaz. Çünkü Piaget’in de sınıfladığı gibi yaşa göre değişen bilişsel gelişim dönemlerimiz vardır ve bu dönemlerdeki gelişimimize göre algı düzeyimiz değişim göstermektedir. Piaget gelişim evreleri:125  Duyusal-motor evre (0–2)  İşlem öncesi evre (2–7 yaş)  İşlem (somut) evresi (7-11yaş)  İşlem sonrası (soyut işlemler) evre (11–18 yaş) şeklinde sınıflamıştır. 122 Mehmet Taki Yılmaz, ”Bireyin Gelişmesi” , Eğitim Psikolojisi, (ed.) İbrahim Yıldırım, 1.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2008, ss.23-26 123 Zeki Kaya, a.g.e., ss.26-27 124 Hasan Çetinkaya, Eğitim Bilimine Giriş, 4.b., Ankara: Nobel Yayınları, 2009, s.76 125 Mehmet Kandemir, “Bilişsel Gelişim”, Eğitim Psikolojisi, (ed.) Şerife Işık Terzi, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2015, ss.85-104 45 Öğretmen için özellikle şu üç evre zihinsel gelişimin ilerlemesinde aldığı boyutlar açısından önemlidir: sezgisel dönem (4-7), soyut işlemler, somut işlemler dönem.126 Çünkü çocuklar sezgisel düşünme döneminde mantık kurallarına göre değil, sezgilerine dayanarak açıklar ve neden gösterirler. Somut işlemler döneminde bilgiyi kavramsal olarak çocuklara vermek yerine faaliyetlerle davranış kazanma sağlanmalıdır. Soyut işlemler dönemine geçmiş öğrencinin söylenen kavramları zihinsel algılama düzeyi, yetişkin insana dönmüştür. Her bir gelişim dönemi din eğitimcileri için önemlidir. Çünkü bir gelişim evresi diğer gelişim evreleriyle bağımlıdır ve gelişim süreklidir.127 Bir gelişim evresi, diğer gelişim evresini etkiler. Çoklu zekâ anlayışının fikir babası Gardner, kişinin sekiz zekâ düzeyi olduğundan bahseder.128 Bu zekâ düzeylerini tablo ile ifade edecek olursak: (Bkz. Tablo. 2) Tablo 2: Gardner’in Çoklu Zekâ Düzeyleri/Kapasiteleri129 Zekâ Düzeyi Zekâ Düzeyinin Özellikleri Örnek Mantıksal-Matematiksel Soyut işlemleri sembolleştirme yetisine sahip, sayıları Bilim adamı, Zekâ etkili kullanabilme, hesap yapma, problem çözme, Matematikçi kavramlar arası ilişkilerin farkına varabilme, sınıflama, Filozof, sıralama, genelleme yapma, mantıksal ilişki kurabilme Mühendis, Mimar, İstatikçi Sözel-Dilsel Zekâ Etkin konuşma becerisi, anlamları hafızada tutabilme, Edebiyatçı, olayları açıklayabilme, iletişim ve haberleşme aracı olarak Politikacı, dili etkili kullanabilme, en iyi öğrenme biçimlerini işiterek Avukat, konuşarak gerçekleştirme Dil bilimci Görsel-Uzaysal Zekâ Ayrıntıya dikkat etme, bir yerde yol bulabilme, dünyadaki Mimar, obje ve olayları doğru kaydetme ve algılama becerisi, yer, Tasarımcı, zaman, renk, şekil gibi olgulara duyarlıdır, yaşıtlarına göre Ressam, daha üst düzeyde resimler çizer ve hayal kurar, Rehber, Fotoğrafçı, 126 C.M. Charles, Teacher’s Petit Piaget (Öğretmenler İçin Piaget İlkeleri), (çev. Gülten Ülgen), 3.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2000, ss.2-4 127 Nuray Selemoğlu, Gelişim, Öğrenme ve Öğretim, 8.b., Ankara: Gazi Kitapevi, , 1997, s.15-16 128 Hande Asude Başal, Gelişim ve Psikoloji, 5.b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2012, ss.89-94  Hande Asude Başal ‘ın, Gelişim ve Psikoloji, kitabından İstifade edilerek tablo hazırlanmıştır. 46 Kinestetik/Devinimsel- Vücut kaslarını kullanabilme becerisine sahip, objeleri Sporcu, Duyumsal Zekâ becerili bir biçimde tutma, yakalama ve vücut hareketlerini Oyuncu kontrol etme Entrüman çalanlar, Müzikal Zekâ Müzikal tranformasyon çeşitlerini taklit etme, ses Şarkıcı, perdelerine duyarlı olma Müzisyen Sosyal Zekâ İnsan ilişkileri konusunda başarılı olma, diğer insanların Dinî lider, ilgi isteklerini bilme konusunda duyarlılık Politikacı, Öğretmen, Kişisel-İçsel Zekâ Kişi duygularını tanımlar ve sembolik olarak örgütleyerek Yazar, yön verir Terapist Doğa Zekâ Bölgesel veya küresel doğa değişimlerini algıla yetisi, Botanikçi, doğayı inceleme ilgisi Anatomistler Her öğrencide bu zekâ düzeyleri mevcuttur. Mesela, klasik söylem olarak “matematiğe yatkınsan resim yapmazsın” gibi bir algı yanlıştır. Çünkü her öğrenci bu zekâ düzeylerine yaratılış olarak sahiptir. Bazı zekâ düzeyi ön plandadır.130 Her eğitimci, bu zekâ düzeylerini göz önünde tutarak uygun materyal ve teknoloji vasıtasıyla çoklu zekâ yapısına hitap eden ortam oluşturmalıdır. Her insanda oluşan bu gelişimlerin bir boyutu da kişilik gelişiminin bireye özgü olmasıdır. Her birey farklı kişilik özelliğine sahiptir. Her birey “içe dönük” ve “dışa dönük” özelliğe sahiptir.131 İsimlendirmesinden anlaşıldığı gibi, birey diğer insanlarla mesafeli iletişim kuruyorsa içedönük; sosyal, çok sayıda arkadaşı olan bireyse dışadönük bir kişiliğe sahiptir. İçe dönük bireylerin sessiz ve ciddi olması, sürekli iç gözlem yapması, kendine güveni olmayan, anti sosyal ve depresyon belirtileri gösteren kişiler olarak algılanmamalıdır. Aynı şekilde dışadönük bireylerin atılgan, hareketli ve insanlarla iyi ilişkiler kurabiliyor olmaları, onların tamamen olumlu bir kişiliğe sahip olduğunu göstermez.132 İşte bu kişilik özelliklerini bir öğretmen iyi bilmeli ve ona göre uygun çoklu zekâ gelişimine uygun bir ortam hazırlamalıdır. Her öğrenciyi kapsayacak materyal tasarımı ve kullanımı gerçekleştirmek yerinde olacaktır. Mesela, içe dönük bir öğrenciye, teknoloji ile zaman geçiriyorsa; “blog” açması teşvik edilerek yazı yazması, 130 Başal, a.g.e., s.95 131 Emine Arzu Oral, “Eğitim Psikolojisi ve Özel Gereksinimleri Olan Öğrenciler”, Eğitim Psikolojisi, (ed.), 1.b., İbrahim Yıldırım, Ankara: Anı Yayıncılık, 2008, s.226 132 Oral, a.g.e., s.227 47 video yapması ve sınıftaki arkadaşlarıyla bu yol ile ortaya koyduğu bilgileri paylaşması tavsiye edilebilir. Dışa dönük bireylerin ise kolay iletişim kuran, iyimser, neşeli gibi özelliklerini köreltmemek için mesela bir pano hazırlama görevi verilebilir. Bir diğer dikkat edilecek husus da öğrencinin giriş yeterliliğidir. Giriş yeterliliği, öğrencinin bir öğrenme konusuna başlarken alt yapısının seviyesi anlamına gelmektedir. Bu kapsamda öğrencinin ön bilgileri, yetenekleri, geçmiş öğrenme yaşantıları değerlendirilir. Öğrencilere hazırlatılacak materyaller veya eğitimci tarafından hazırlanan materyaller, giriş yeterliği kapsamında olmalıdır.133 Sözgelimi, bir üniversitede kullanılacak öğretim materyalleri ile okul öncesinde kullanılacak öğretim materyallerinin birbirinden farklı olması gerekmektedir. 1.7.3. Materyalin Din Öğretiminde Kullanılan Metotlara/Yöntemlere Göre Uygunluğu Bu bölümdeki konuyu, ahlaki ve dinî öğrenmeler göz önünde bulundurarak, davranışçı öğrenme kuramı açısından ele almamız gerekmektedir. Çünkü bizim metot- yöntem dediğimiz durum, davranış kuramının öngörüsünü kapsamaktadır. Davranışçı kurama göre; öğrenci yaparak, aktif katılım ile öğrenir. Yine öğrenme sürecinde pekiştireç ve tekrar yöntemi çok önemlidir. Çünkü kazandırılmak istenen davranışa karşı birey istekli hale gelir.134 Eğitimde pekiştireç kullanımı demek, materyallerin devreye girmesi demektir. Başka bir ifadeyle, davranışçı kuramın gerçekliğini oluşturacak yardımcı kaynağımız materyallerdir. Bir kazanım kalıcı davranış haline geliyorsa eğitim gerçekleşmiştir. Bu kazanım sürecinde önemli unsur materyallerdir. Hedefe uygun materyal seçimi “kalıcı, istendik davranış” değişikliğine bizi ulaştıracaktır. Bir din eğitimcisi, mevcut öğretim, yöntem ve tekniklerinden haberdar olmalıdır. Böylelikle din eğitimcisi, nasıl bir araç-gereç seçimde bulunması gerektiğinin farkında olur. Çünkü öğretimdeki yöntem ve tekniklere hâkim olmayan bir din eğitimcisi, materyal kullanımında hatalı davranır. 133 Korkmaz, a.g.e., s.25 134 Recep Kaymakcan, Hasan Meydan, Ahlak Değerler ve Eğitim, 1.b., İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2014, s.161 48 Din öğretimi metotlarından bazıları şunlardır: anlatım/tebliğ metodu, soru-cevap metodu, tartışma/münazara metodu, grup çalışması metodu, gösteri/drama metodu, örnek olay metodu, problem çözme metodu. Aşağıda bu metotlar ele alınmıştır. Anlatım /Tebliğ Metodu Konuları sırasıyla anlatmak, açıklamaktır. Genelde öğrencilerin soyut öğrenmeleri gereken konularda kullanılır. Bu metotta öğrenci pasif, öğretmen aktif konumdadır.135 Başka bir ifadeyle, öğrenci bilgiyi hazır halde, öğretmenin dersi sunuşunda bulur. Bu yöntemde hikâye, masal gibi anlatıma destek olacak materyaller kullanılması yerinde olacaktır. Çünkü sadece düz anlatım metodu dersin ilerleyen zamanlarında öğrencide dikkat eksikliğinin başlamasıyla öğrencinin algılama düzeyi azalır ve öğretilmek istenen konu verimli şekilde öğretilemez. Materyal kullanımı bu verimi artırmaya yardımcı olur. Soru-Cevap/İsticvab Metodu Bu metoda Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sıkça başvurmuştur. Çünkü birçok hadiste Peygamber Efendimiz (s.a.v.), sorulan sorulara cevap vererek İslam öğretimini gerçekleştirmiştir. Daha sonraları da İslam eğitiminde bu yöntem kullanılmıştır.136 Çağdaş yeni dilde bu metoda buluş yoluyla veya Sokrat yöntemi de denilmektedir.137 Bu metotta teknoloji ve materyalden yararlanmak şu noktalarda devreye girebilir: kazanıma uygun sorular hazırlamak için, soru sorulduğunda öğrenciden cevap alınması konusunda öğrenciye ipucu vermek için, sorulan sorunun cevabını araştırmak için, cevabın doğrulunu araştırmak için, sorulara verilen cevaplarda yanlış cevap çok olursa yanlış anlaşılmayı tespit ve gidermek için. Tartışma/ Münazara Metodu Öğretmenle veya öğrencilerin kendi aralarında bir konu üzerinde bilgi alış verişi yaparak karara bağladıkları yöntemdir. İslam eğitim-öğretiminde buna “cedel” denilmektedir.138 Materyal, tartışma yönteminde yardımcı olarak ilk konuya öğrencilerin hazırlanmasıyla başlar ve tartışma metodunun sonunda problemin aydınlığa 135 Beyza Bilgin, Mualla Selçuk, Din Öğretim: Özel Öğretim Yöntemleri, 4.b., İstanbul: Gün Yayıncılık, 1999, s.120 136 Mustafa Öcal, Din Eğitim ve Öğretiminde Metodlar, 3.b., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, ss.209-211 137 Bilgin, Selçuk, a.g.e., s.130 138 Öcal, a.g.e., 1999, s.216 49 kavuşturulması, teknoloji ve materyal kullanımı ile doğru ve hızlı şekilde gerçekleştirilebilir. Şöyle ki, konunun sonunda kararlar bir yazı materyalinde toplanırsa, sonuçta ortaya çıkan bilgiler özet halinde sınıfa rahatlıkla sunulabilir. Grup Çalışması Metodu Osmanlı Devleti döneminde gerçekleşen “Bed-i Besmele” bu yöntemin güzel bir örneğidir. Bu yöntemle okula ilk başlayacak aynı seviyedeki öğrencilerin eğitime alışması sağlanmış oluyordu.139 Bu yöntemde materyal ve teknoloji kullanımı, grupların hangi öğrencilerden oluşacağını belirleme aşamasıyla başlar. Grupları belirlerken kullanacağımız materyallerin öğrencilerin kişilik özelliklerini rahatça belirleyebileceğimiz şekilde seçilmesine dikkat etmemiz gerekmektedir. Mesela, öğrenciler hakkında portfolyo çizelgesi oluşturulabilir. Bu yöntemde bir başka materyal ve teknoloji kullanımı, ayrılmış olan grupların konu ile ilgi araştırma yapmalarını sağlamasında devreye girer. Grup çalışmasının konusuna göre pek çok materyale ihtiyaç duyulur. Araştırmalarda bilgisayardan faydalanmak kolaylık açısından önem taşır.  Gösteri/ Drama Metodu Gösteri veya drama, din ve ahlak öğretiminde öğreniciye istenilen kazanımı ezbere başvurmadan davranış haline getirebileceği etkinliktir. Drama, şu şekilde de tanımlanmaktadır: “Bir liderin tasarladığı ve zaman zaman kendisinin de yer aldığı öğrenciyle birlikte oluşturulan, öğrenciye baskı yapılmaksızın önerilen temalar çerçevesinde doğaçlama yapılan etkinliktir.”140 Tanımından anlaşılacağı üzere drama, öğrencinin kabiliyetini ortaya çıkaran, öğrencinin kişilik yapısını (sesi, bedeni, heyecanı gibi) yansıtan bir etkinliktir. Bu etkinliği en iyi şekilde ve özgün bir biçimde gerçekleştirmek için yardımcı materyaller dramanın uygunluğuna göre seçilmelidir. Materyal seçiminde öğretmen, dramada öğrenciye rehber konumundadır. Çünkü dramada öğrenci aktif, öğretmen rehber konumundadır ve öğrenci keşfetme, fikirlerini ifade etme becerisini ortaya çıkarır. Dramanın etkilerinden biri de üretkenliktir. Üretken olabilmesi için de kendini yeterince özgür hissetmesi gerekmektedir.141 Dramanın her 139 Öcal, a.g.e., 1999, ss.220-221 140 Tuğba Bozkaya Güler, Din ve Ahlak Öğretiminde Drama Örnekleri, 2.b., Ankara: Nobel Yayıncılık, 2009, s.4 141 Bozkaya Güler, a.g.e., ss.9-12 50 aşamasında öğrenci kendini özgür hissetmeli ki kişisel becerilerini, sosyal iletişim becerilerini geliştirmiş olsun. Dramanın önemli kazanımlarından biri de bireysel yetenek ve sanatsal kabiliyetleri geliştirmeye yönelik etkinlik sağlama kapasitesidir.142 Drama esnasında seçilecek araç gereçler bu kaygıyla kullanılmalıdır. Drama metodunu gerçekleştirmek için pek çok materyale ihtiyaç vardır. Drama senaryosu hazır olabileceği gibi, öğretmen ve öğrenci birlikte de oluşturabilirler. Bu oluşturma veya hazır senaryoya ulaşma teknoloji imkânlarıyla kolaylıkla sağlanabilir. Drama senaryosu oluşturulduktan sonra kullanılacak malzemeler (materyaller), dramaya uygun hazırlanmalıdır. Dramada, kıyafet, sahne dekoru gibi malzemeler birer materyaldir. Örnek Olay Metodu Bu metot, öğrencilere dinî ve ahlaki alanı kapsayan örnek olayları incelemesi ve bu olayların kahramanları hakkında fikir alış verişi yapabilmesi olanağını veren bir yöntemdir. Olay gerçek veya gerçeğe benzer hayali bir metinden oluşabilir.143 Bu sayede öğrenciler öğrenimde aktiftir. İslam dinini ve ahlak eğitimini bu yöntemi kullanarak öğrencilere aktarmak öğrenciler açısından öğrenmeyi kolaylaştıracak ve zevkli hale getirecektir. Bu yöntemin ne olduğu göz önünde tutularak ders sırasında uygun materyal ve teknoloji kullanımı sağlanmalıdır. Sunulmak istenen örnek olayı öğrenciye sunarken, örnek olay üzerinde değerlendirme yapılması, uygun materyaller kullanımı, örnek olay inceleme yönteminin daha verimli hale gelmesini sağlar. Örnek olay yönteminde olayın örüntüsünü anlaşılır hale getirmek için çizimlerden istifade etmek gerekir. Ele alınan olay, öğrencilerin görüş bildirmeleri üzerine bu görüşler tahtaya yazılarak somut olarak sonuca varılmak istenir. Yazılan bu görüşler öğretmen rehberliğinde tekrar ele alınır ve ahlaki değer yargılarımız açısından sonuca varılır. Problem Çözme Metodu Öğretmenin rehber olduğu bu yöntemle ders anlatımı, adından da anlaşılacağı üzere, öğrencilerin problem çözebilme becerisini kazanmalarını sağlar. Bu metodun içinde tümdengelim, tümevarım, andırma (analoji), çözümleme, bileşim yöntemleri 142 İsmail Sağlam, İslam ve Batı Eğitiminde Okulöncesi Eğitimi, 2.b., Bursa: Rehber Reklam Ajansı, 2001, ss.127-129 143 Bilgin, Selçuk, a.g.e., s.149 51 uygulanarak problem çözüme kavuşur.144 İşte bu yöntemleri kavrayıp bu yöntemlere uygun materyal ve teknoloji kullanımı sağlanmalıdır. Mesela, bir dinî konu işleniyorsa analoji, diğer adıyla benzetim yöntemi devreye girdiğinde soyut olan şeyler benzetim yoluyla somutlaştırılır ve bu somutlaştırma uygun bir materyalle sağlanır. Problem çözmeye önerilebilecek materyaller bilgisayar-internet ortamında olabilir. Çünkü problem hakkında öncelikle ön bilgi hazırlığı yapmak için öğrenciyi araştırmaya sevk etmek gerekmektedir. Bulunan veriler kavram haritası veya Sokrat tartışma yöntemiyle tahtaya sıralanarak gelinen nokta öğrencilerle birlikte incelenir ve sonuca bağlanır. Kavram haritası veya zihin haritası tekniği kullanılarak yeni materyal ortaya koymak, problem çözme yöntemini istendik şekilde gerçekleştirmemizi sağlayacaktır. Mesela, problem verileri üzerine kavram haritası tekniği kullanılarak poster eğitim materyali hazırlanması gerçekleştirilirse problemin çözümüne ulaşmak kolaylıkla sağlanır. Bu metotlar gibi din eğitimde pek çok metot vardır. Eğitimcilerin bu metotlar ile din eğitimini daha yararlı hale getirmek için materyal ve teknoloji kullanmalıdır. Mevcut materyaller yoksa kullanacağı materyali, bu metotların özelliklerini göz önünde bulundurarak tasarlamalı ve geliştirmelidir. Din eğitimi açısından metotlar materyal üretmek için kolaylıktır. Mevcut metotlara hâkim olan bir din eğitimcisi, materyal hazırlarken uygun metot seçimi yapar ve uygun materyal üretir. 144 Öcal, a.g.e. 1999, ss.226-229 52 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE MATERYAL OLUŞTURMA ÇALIŞMALARI 53 Bu bölümde din ve ahlak öğretiminde kullanılabilecek materyal örnekleri tarafımızdan üretilerek, din eğitimcilerinin bu materyalleri kullanması ve bu örnekler doğrultusunda yeni materyaller üretmelerine katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Kullandığımız kod yazılım programları MEB tarafından müfredata uygun görülmektedir ve bu programlar gelişime açıktır. 3.1. DİN VE AHLAK EĞİTİM-ÖĞRETİMİNDE KULLANILABİLECEK MATERYAL ÇEŞİTLERİ İletişim; pek çok tanımı olan, pek çok kavramı içinde barındıran karmaşık ve çok boyutlu bir süreçtir.145 Bu tanımlardan anlaşılacağı üzere resim yapma, bir metni kaleme alma ve okuma etkinlikleri iletişimin kendisidir. Öğretmenin öğrenciyle iletişimi sadece konuşmaktan ibaret olmayıp, ders esnasında yapılan bütün etkinlikler de iletişimin bir başka ayağını oluşturmaktadır. Sözgelimi, öğretmen, iletişim etkinliklerini konuşarak yapacağı gibi sadece bir resim göstererek ya da yazılı materyal üzerinden de yapabilir. Öğrenmeye yardımcı araç-gereçler, sadece görme duyusunu harekete geçiren; görsel yardımcılar, işitme duyusunu harekete geçiren; işitsel yardımcılar ve aynı anda hem işitme hem de görme duyularını aktif hale getiren; görsel-işitsel yardımcılar olarak sınıflandırılmaktadır.146 Bu sınıflandırmalarda yer alan materyallerden örnekler bu bölümde hazırlanmıştır. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi Milli Eğitim Bakanlığı; Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, tarafından bir programa tabi tutulur. Bu program genel bir çizelgeden oluşur.147 Örnek programın genel çizelgesine bakacak olursak (Bkz. Tablo 3), tabloda görülen “Etkinlik Örnekleri” içerisine materyal tasarımı ve kullanımın gerçekleştiği alan dâhil olmaktadır. Programın genel çizelgesinde semboller yer almaktadır. “Etkinlik Örnekleri” kısmında yer alan ev şeklindeki sembol program içerisinde ilgili etkinliklerin (drama, grup çalışması, zaman şeridi oluşturma, çalışma kâğıdı doldurma, görsel materyal okuma, mektup yazma, film izleme, sanal alan gezisi vb.) sınıf içinde yapılacağını gösterir. Ünlem işareti şeklinde olan sembol ([!]), ilgili ünitede doğrudan verilecek beceri ve değer ifadelerinin kullanılması önerilen araç-gereç ve dikkat edilmesi gereken noktaları gösterir. 145 Cevat Alkan, Eğitim Ortamları: Kavramlar, Süreçler, Araçlar, Gereçler, Planlama. Organizasyon, Yönetim, Kullanma, 1.b., S.85., Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1979, ss.8-9 146 Alkan, a.g.e., s.7 147 MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, ilk Öğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar)Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara, Devlet Kitapları Müdürlüğü, 2010. 54 İki yana ok şekli, konun sınırlığını belirtmektedir. Art arda sıralı yaprak şeklindeki kısım, nasıl ölçü kullanılarak kazanımlar test edileceğini göstermektedir. 148 Tablo 3: Örnek Program Çizelgesi ÖĞRENME ALANI: KUR’AN VE YORUMU 5. SINIF Ü KAZANIMLAR ETKİNLİK AÇIKLAMALAR N ÖRNEKLERİ İ T E Bu ünitenin sonunda Kur’an-ı Kerim öğrenciler; ┃←→┃Bu ünitede konular hayatımıza etki ediyor Kur’an-ı Kerim’in İslam mu? 1. Kur’an’ın, hayatımızdaki yeri ve dinindeki mahiyeti ve önemini fark eder. Öğrencilere derste beyin hayatımıza yansımasını fark 2. Hz. Lokman’ın oğluna öğütleri fırtınası yaptırılarak cevaplar ettirilerek sadece bir sure kavrar ve öğütlerinden alınır ve bu cevaplar tahtaya öğrenme ile ünite yazılarak cevap sonlandırılacaktır. çıkarımlarda bulunur. sonuçlandırılacak [!] Hz. Lokman’ın öğütleri 3. Kur’an-ı Kerim’de iyi ve kötü (1.kazanım) maddeleştirilecektir. emirlerinin mantığını kavrar. 4. Hz. İbrahim’in Allah’ı [!] 4. kazanım işlenirken Hz. arayışındaki yöntemi fark eder. Kur’an’da iyilik ve İbrahim ile empati 5. Fil suresin anlamını bilir ve kötülük nedir? yaptırılacaktır. ezbere okur Öğrenciler Kur’an-ı Kerim’in [!] Öğrencilerin somut iyilik ve kötülük diye deneyimlerinden mümkün bahsettiği konular araştırma olduğunca yararlanılacaktır. yaparlar. Araştırma sonucu toplanan bilgiler sınıfta [!] Öncelikle verilecek değerler; sunulur (3. kazanım). saygı, hoşgörü, bilimselliktir. [!] Öncelikle verilecek beceriler; Kur’an-ı Kerim’i problem çözme, araştırma, Öğreniyoruz: öğrenci Türkçeyi doğru, güzel ve etkili Publisher programı ile kullanma, Kur’an-ı Kerim meali hazırlanan üçe katlamalı fil kullanma. suresinin anlamını ve Arapça yazılışını öğrenir(5.kazanım).  Bu ünitede sözlü ve yazılı anlatım, kavram haritası yaptırılarak, kısa cevaplı sorular ve çoktan seçmeli testler ile değerlendirme yapılabilir Yukarıdaki çizelge örnek olarak hazırlanmıştır. Bu çizelge gibi materyal hazırlamadan önce din eğitimcilerinin de böyle bir çizelge hazırlamaları tavsiye edilir. Önceden hazırlanan bu çizelge ders durumunu eğitimciye göstermesi açısından faydalı olacaktır. 148 Bkz. MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, a.g.e., 2010, ss.32-33 55 KUR’AN-I KERİM’İN TEMEL EĞİTİCİ NİTELİKLERİ 3.1.1. Çalışma Yaprakları Ders kitaplarının eksik kalan yanını çalışma yapraklarıyla tamamlayabiliriz. Şöyle ki; basılı materyallerden olan ders kitapları konuyla ilgili ön koşul bilgileri sağlamayabilir.149 Bu ön koşul bilgiyi öğrenciye kazandırarak derse hazırbulunuşluğu çalışma yaprağıyla sağlayabiliriz. Yine dersin sonunda konunun pekiştirilmesi ve öğrenimin tamamlanması için çalışma yaprakları hazırlanması yerinde olacaktır. Çalışma yaprakları, ders öncesi yapılan hazırlık çalışmaları şeklinde olursa öğrenci derse donanımlı gelir. Şayet ders sonu için hazırlanırsa derste öğrenilecek bilgiler bu şekilde pekiştirilmiş olur. Çalışma yaprağı bir de öğrencinin hazırbulunuşluk düzeyini göstermek için de uygulanabilir. Şöyle ki; öğretmen, derse başlamadan önce çalıma yapraklarını uygularsa öğrencilerin konu ile ilgili bilgi seviyelerinden haberdar olur. Hazırladığımız çalışma yaprağında Hz. Muhammed’in Hayatı dersi içinde geçen kişileri tanıma ve siyer olaylarından haberdar olması kazanımları elde edilir. (Bkz. Şekil 22) Böyle bir çalışma yaprağı öğrencinin hem kolaylıkla bilgi geçmişini gözden geçirmesini hem de ezbere gerek kalmadan dinî öğrenimini gerçekleştirmesini sağlar. Özellikle “Lise 10. Sınıf-Hz. Muhammed’in Hayatı” dersinde işlenen konuların sonunda böyle bir çalışma yaprağı hazırlanması din eğitimcilerine tavsiye edilir. Çünkü bir bürün halinde tarihsel süreç içinde Hz. Muhammed’in hayatını tekrar etmek sadece sözel anlatımla zorluk oluşturur. Çalışma yaprağı bu amaçla hem öğrenci için hem eğitimci için kolaylık sağlayacaktır. Öğrencilere çalışma yaprağı hazırlayarak, öğrencilere kazandırılmak istenen davranışların kolayca benimsetileceği çocuklar üzerinde yapılan araştırmalarca ortaya konulmuştur.150 149 Kaya, a.g.e., s.44 150 Bkz. İsmail Sağlam, Çocuk ve İbadet, 1.b., İstanbul: Düşünce Yayınları, 2003, ss.265-268 56 Şekil 22: Çalışma Yaprağı 57 3.1.2. Bilgisayar Destekli Eğitim ve Bilgisayar Materyali Günümüzde, olumlu ya da olumsuz yanlarıyla değerlendirilme yapılması bir tarafa, küreselleşmeye karşı eğitimin kayıtsız kalamayacağı bir gerçektir. Küreselleşme beraberinde bilgi çağını getirmiştir. Bilgi çağından haberdar bireyler yetiştirmek eğitimin yapabileceği yeterliliktir. Eğitimde bireylere öğrenmeyi öğretme hedefiyle hareket etmesi bu bilgi çağının getirdiği doğal sonuçtur. Çünkü artık 20. yüzyılın ortalarına doğru teknolojinin ilerlemesiyle bilgi çağı / bilgi toplumu kavramı çerçevesinde yeni bir insan görünüşü ortaya çıkmıştır.151 Bu çağa ister iyi, ister kötü eleştiriler olsun bilgi çağı içinde bulunduğumuz gerçeği değiştiremez. Bu gerçek de bizi eğitimde yeni reformlar yapmayı zorunlu hale getirmektedir. Çünkü küreselleşen dünyada eğitime büyük rol düşmektedir. Yeniçağa ayak uyduran, yeniçağ ile başa çıkan bireyleri ancak iyi bir eğitimle sağlayabiliriz. Bunun kilit noktası da teknolojidir. Bilgiyi yayan ve çoğaltan, toplumlar arasındaki sınırları kaldıran etken teknolojinin son yıllarda hızlı şekilde ilerlemesidir. Bilgisayar, elektronik veri işleme aracı olarak eğitimin bir parçasıdır. Çünkü eğitimde bir araç olarak bilgisayar, artan bilgiyi artan öğrenci sayısına tam ve dengeli olarak ulaştırabilme, karmaşıklaşan içeriği belirginleştirerek öğrenciye kazandırma, nitel ve nicel yönden öğretmen yetersizliğini tamamlama ve bireysel farklılıklara hitap edebilme yeterliliklerine sahiptir.152 Öğretmenin bir bakıma yardımcısı konumundaki “Bilgisayar aslında nedir?”, “Neden bu araç eğitim için önemlidir?” gibi sorulara cevap bulmak çağımızda kolaydır. Her insan bilgisayara baktığında şunu diyebilir: “Elektrikle çalışan, mekanik parçalardan oluşan araç-alet-eşya”. “Biz bilgisayarı neden eğitimde kullanırız?” sorusuna yanıtı bilgisayarın nasıl bir özelliğe sahip olduğu cevabında bulabiliriz. Bilgisayar; neyi, nasıl ve ne zaman yapacağını bilen, verileri saklayabilen, benzer teknolojilerle iletişim kurabilen ve en önemlisi de çok karmaşık işlemleri kısa sürede gerçekleştirerek bilgi üretebilen bir makinedir, dememiz yerinde tanım olacaktır.153 İşte bizi en fazla ilgilendiren bilgisayarın özelliği “bilgi üretme” kapasitesidir. Çünkü 151 Refik Balay, “Küreselleşme, Bilgi Toplumu ve Eğitim”, A.Ü.E.B.F.D., C.37, S.2, 2004., ss.61-82 152 Mehmet Mercan, v.d., “Bilgisayar Destekli Eğitim ve Bilgisayar Destekli Öğretimin Dünyada ve Türkiye’de Uygulamaları”, Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri, Harran Üniversitesi, Şanlıurfa,11- 13 Şubat 2009, ss.369-372 153 Hüseyin Çakır, Selami Eryılmaz, “Bilgisayarın Tarihi Gelişimi”, Eğitimciler İçin Bilişim Teknolojileri, (ed.) Hüseyin Çakır - Selami Eryılmaz, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, Ekim 2014, s.2 58 eğitimden bazı beklentiler vardır, bu beklentilerden biri de bireyin sahip olduğu güçleri, yetenekleri, imkânları geliştirmesini sağlamaktır.154 Birey, imkânını geliştirebiliyorsa, üretim yapabiliyorsa eğitim işlevi gerçekleştirmiş demektir. Eğitimin beklentilerini bilgisayar vasıtasıyla sağlamamız daha kolay olacaktır. Bilgisayarın en önemli unsuru internettir. Bilgisayarın ağ bağlantısını sağlayan internet tarihi 1965 yılında ABD’de başlamış, ağ bağlantısı 1983’te edu, gov, com gibi kuruluş türü gösteren alan adlarının oluşturulmasıyla beraber hızlı şekilde insanlık tarihi sanal ortama geçiş yapmıştır.155 Bu ağ bağlantılarının ne anlama geldiğine, hangi kuruluşa ait olduklarına tablo ile yer verilmiştir (Bkz. Ek. 1). Türkiye internet kullanımına 1993 yılında ODTÜ ve TÜPİTAK işbirliği ile geçmiştir. 1996 yılında Ulusal Akademik Ağ ve Bilgi Merkezi (ULAKBİM) kurulmuş ve hala bu merkez yurt dışı internet çıkışını sağlamaktadır.156 Günümüzde hızla yaygınlaşan internet kullanım tarihi görüldüğü üzere çok eski değildir. Gelişim psikolojisinde, gelişimi etkileyen unsurlardan biri de “tarihsel zaman etkisi” dir.157 Bir kişi çocukken oyun oynadığı mahallesine gitse, orada oynayan çocukların kendi çocukluğundaki oyunları oynamadığını görecektir. Bilgisayar ve internetin yaygınlaştığı bu çağda zamansal etki olarak bilgisayar oyunları oynayan çocukları görmek mümkün olacaktır. İşte bu, tarihsel zaman olarak çocukların gelişiminin her çağda aynı etkiyle gerçekleşmediğini göstermektedir. Şunu da ifade etmeliyiz ki, bilgisayar oyunları gelişim açısından zararlı değildir. Hatta uzay çağı açısından faydaları mevcuttur. Ancak zararlı olan, oyunlarda güç kullanma ve saldırganlık dürtüsünü harekete geçirme etkisidir.158 Bu etkinin olmamasına gayret göstermeliyiz. Bilgisayarın internet ile buluşması, bilgisayarın fonksiyonunu farklı yönlere çekmiştir. Bilgisayar artık bir eğitim aracıdır. Çünkü internetin eğitim açısından pek çok faydaları vardır. Öğretmen-öğrenci iletişimine internet yeni bir boyut kazandırmıştır. Rehber konumundaki öğretmen, çoklu ortam uygulamaya katkı sağlayacak internet 154 Ali Türer, Türk Eğitim Tarihi, 1.b., Ankara: Detay Yayıncılık, 2011, s.1 155 Ahmet Baytak, Eğitimde Web Teknolojilerinin Kullanımı, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014, s.2 156 Hakan Tekedere, “Bilgisayar Ağları ve İnternet”, Eğitimciler İçin Bilişim Teknolojileri, ( ed.) Hüseyin Çakır - Selami Eryılmaz, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014, ss.124-125 157 Başal, a.g.e., ss.11-12 158 Helen Bee, Denise Boyd, The Developing Child (Çocuk Gelişim Psikolojisi), (çev. Okan Gündüz), 1.b., İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009, ss.781-784 59 olanaklarını kullanmaktadır. Bu da öğrencide eleştirel düşünme, problem çözme, sorgulama gibi becerilerin kazanılmasını sağlamaktadır.159 Eğitimde bilgisayar ve internet ikilisinin çoklu ortam olanaklarından yararlanmış olması “bilgisayar destekli eğitim” anlayışını da beraberinde getirmiştir. Çünkü, öğrenene kazandırılmak istenen konunun içeriği metin, animasyon, simülasyon (benzetim), resim, grafik, ses, müzik, video gibi farklı çoklu ortam biçimleri sunulmaktadır.160 Bu da bilgisayar destekli eğitimin materyal açısından önemini ortaya koymaktadır. Bilgisayar kullanımı, günümüzde yaygınlaşmasıyla beraber pek çok eğitim kurumlarında devlet tarafından temin edilmektedir. Temin edilen bu bilgisayarların verimli kullanımı, başta eğitimcilerin bu yönde eğitim almalarıyla başlamaktadır. Çünkü öğrenciler, öğretmenlerinden daha fazla teknolojiden haberdar olabilmektedir. Hem öğreticinin öğrenciyle aynı dili konuşuyor olması hem de bilgisayarın faydalı yönlerini ortaya çıkarmada rehber olması amacıyla eğitimciler için teknoloji yeterliliğinin sağlanması gerekmektedir. Bu verilen eğitimin sonucunda bilgisayarın eğitimde doğru kullanılmasıyla hedeflenen kazanımlara yönelik farklı materyallerin hazırlanması sağlanarak bilgiye ulaşma, öğrencinin öğrenme süreçlerini hızlandırma, derse motivasyon sağlama gibi birçok faydalar elde edilmiş olur.161 Öncelikle eğitimciler, bilgisayar destekli bir eğitim tasarlamak istiyorlarsa sınıfta bilgisayarın varlığını benimsemelidirler. Aynı zamanda eğitimcilerin bilgisayarın eğitim-öğretim için materyal olduğunun farkında olmaları gerekir. Bir eğitimci, bilgisayarın ders içinde kullanılması ile sınıf içi disiplini sağlamada kolaylık sağlayacağı, eğitimcilerin hazırlamada ve sunumda vaktini çok alacağı işleri kolaylaştıracağı, grupsal aktivitelere bilgisayar ile yön verebileceği ve aktiviteleri yine bilgisayar yardımıyla değerlendirebileceği mutlaka göz önünde bulundurmalı ve eğitimde bilgisayara yer açılmalıdır.162 159 Tekedere, a.g.e., ss.118-146 160 Çelebi Uluyol, Hüseyin Çakır, Selami Eryılmaz, “Web Temelli Eğitim”, Eğitimciler İçin Bilişim Teknolojisi, (ed.) Hüseyin Çakır-Selami Eryılmaz, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014, ss.439-441 161 Adnan Karadüz, “Türkçe Derslerinin İşlenişinde Genel Ağda (İnternet) Çoklu ve İşbirlikçi Öğrenme Ortamları: Wiki Blog ve Podcasting Programları ”, Eğitimde Web Teknolojilerinin Kullanımı, (ed.) Ahmet Baytak, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014, ss.48-49 162 Meziyet Arı, Pınar Bayhan, Okul Öncesi Dönemde Bilgisayar Destekli Eğitim, 3.b., İstanbul: Epsilon Yayınları, 2003, s.37 60 Eğitimciler kavramsal düzeydeki konuları öğretmekte başarılı olurlar. Ancak kazanılması istenilen konularda geçen soyut dalları öğretmekte zorlanırlar. Dinî ilimler ise eğitimci tarafından bir kavramsal içerik olarak öğretimi gerçekleştirilir. Ancak maneviyat dinî ilimler içerisinde bir örüntüdür ve öğrenci tarafından kavranması bu alanın desteklenmesi ile mümkündür. Bu sebepten bilgisayar teknolojisi, çift yönlü veya çift boyutlu (grafiksel, sembolik) olarak depolama ve örgütleme kapasitesinde olduğu için din öğretiminde bilgisayar destekli eğitim önemlidir.163 3.1.2.1.Örnek Bilgisayar Programları Eğitim disiplinlerinde kolaylıkla kullanılabilecek programlar tespit edilerek din öğretimi açısından ele alınmıştır. 3.1.2.1.1. App Inventor ve Scratch Eğitim Programları Yeni eğitim sistemiyle beraber kodlama dersi üzerinde durulmakta ve öğrencilerin küçük yaştan itibaren programlama dillerine aşina olmaları hedeflenmektedir. FATİH projesi kapsamında bu kodlama projesi faaliyete geçmiştir. EBA sitesinde her yaş grubuna uygun bazı programlama dilleri sunulmaktadır.164 Bu çalışmamızda FATİH projesi kapsamında desteklenen kodlama eğitim programından olan “Scratch” ve telefonlar için uygulanan aynı özelliklere sahip “App Inventor” programlarını ele alınmıştır ve bir örnek ile bu programların din eğitiminde nasıl kullanılabileceğini göstermek amaçlanmıştır. “Scratch” ve “App İnventor” MIT firmasının iki uygulamasıdır. “Scratch” masaüstü için; “App İnventor” mobil (Android özellikli telefonlar) için tasarlanmıştır. Küçük yaştaki öğrencilere gelişmiş programlama dilleri öğretilemeyeceği için sürükle bırak yöntemiyle ve kodların yerine blokları kullanarak uygulamalar oluşturulur. Bu şekilde öğrencilere programlama konusundaki bütün niteliklerin kazandırılması amaçlanmaktadır.165 163 Yavuz Akpınar, Bilgisayar Destekli Eğitimde Uygulamalar, 2.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2005, ss.34- 35 164 Bkz. www.eba.gov.tr/kod (10.10.2017) 165Bkz. Kodlama Hakkında http://www.ogretmenlersitesi.com/m/haber/kodlama-dersi-ilkokuldan- itibaren-mufredatta-h39146.html, (10.10.2017) 61 Bu iki program çocuklar için bulunması gereken program özelliklerine sahiptir. Arı ve Pınar eserlerinde programda bulunması gereken özellikleri şu şekilde sıralamışlardır: 1.Programın açık bir hedefi olmalıdır. 2.Renkli ve oyunlu grafikler kullanılmalıdır. 3.Programda tekrarlar yapabilme olanakları bulunmalıdır. 4.Program zorlama içermemelidir. 5.Çocukla etkileşim içinde olmalıdır. 6.Düşünmeyi gerektirmeli, çocuğun girişimciliğini sağlamalıdır. 7.Program, yetişkinin en az yardımıyla çocuğun dikkatini çekmelidir. 8.Çocuğun anlayacağı düzeyde bir program olmalı ve çocuğun yaşadığı toplumun kültürü ile ilgili konuları içermelidir. 9.Hem yetişkin hem de çocuğun kolay kullanabileceği bir program olmalıdır.166 Arı ve Pınar’ın sıraladıkları bu özellikler tam olarak Scratch ve App İnventor yazılım programları için geçerlidir. Renkli sürükle bırak kod blokları ile hem yetişkinler hem de öğrenciler kolaylıkla proje üretebilirler. Bilgisayar programlama dillerine kolaylıkla aşina kazandırmak amacıyla hazırlanmış bu programlar MEB tarafından öğrenim programına eklenmiş durumdadır.167* Müfredatta yeni eğitim sistemiyle beraber çağa ayak uydurmak hedeflenmiştir ve bunun getirisi olarak küçük yaştan itibaren ders programlarına kod, yazılım vs. bilişim teknolojisi yerleştirilmiştir. Eğitim disiplinleri birbiriyle bağlantılı olarak bu yeni ders müfredatı anlayışına din eğitimcileri de kayıtsız kalamaz. Bu bölümde bu iki blok yazılım programlarından yola çıkarak din öğretimi açısından kod projelerini değerlendirdik ve bu konuyu oyun proje örneğimizle destekledik. App Inventor ve Scratch Kullanımı Hakkında: E-posta adresi ile giriş yapılarak kullanıma hazır hale gelen proje tasarlama programı kullanımı uzmanlık gerektirmemektedir. “Scratch” veya “App Invertor" programları her seviyeye uygun kullanıma sahiptir. Bu programları kullanmak için uzman bir kod yazılımcısı olmanız gerekmez. Blok sistemi sayesinde kod işlemi görsel formatta ve kolaydır. 166 Meziyet Arı, Pınar Bayhan, Okul Öncesi Dönemde Bilgisayar Destekli Eğitim, 3.b., İstanbul: Epsilon Yayınları, 2003, s.42 167 MEB, Bilişim Teknolojileri Öğretim Programı(5. ve 6. Sınıf), Ankara, 2017, http://mufredat.meb.gov.tr/Dosyalar/2017717142646998-14BİLİŞİM%20TEKNOLOJİLERİ%205- 6.pdf, (9. 10. 2017) * Bilişim Teknolojileri ve Yazılım Dersi Öğretim Programı: Ortaokul 5. ve 6. Sınıf, 2017-2018 Öğretim Yılı, Ders Kazanımı:“BT.6.5.2.1. Blok tabanlı programlama aracının ara yüzünü ve özelliklerini tanır. Scratch (scratch.eba.gov.tr), Kodadı2023, Code.org, Codecademy vb. programlama platformları kullanılabilir” 62 App Inventor, mobil oyunları tasarlamak için programlanmış olması sebebiyle Scracht’dan farklı olarak telefon ekranı gibi bir ekran karşınıza gelmektedir. Ekranın sol kısmında “kullanıcı ara yüzü” mevcuttur. Kutucuklardaki ihtiyaç duyulan her fonksiyon sürükle bırak yöntemiyle ekrana yerleştirilir ve bunlar sağdaki “Component” (bileşen) kısmına yansır. Sağdaki “Component” kısmında, tıkladığımız kutucuğun özellikleri “Properties” (özellikler) kısmında görülmektedir. Bu kısımdan istediğimiz; renk boyut vs. düzenlemeleri gerçekleştirebiliriz. Her bir “screen” bir form demektir. Sözgelimi, oyunun devamlılığı yeni bir “screen” oluşturarak sağlanmaktadır. Ekranın üst kısmından yeni “screen”; formlar eklenmektedir (Bkz. Şekil 23). Sırayla yapmak istediğiniz işlemler, aşağıda numaralandırılarak gösterilmiştir: Şekil 23: App İnventor Özellikleri 1. E-posta adresinin gösterildiği yer: E-posta adresiyle programa giriş yapılır. 2.“Palette”: Araç kutusu olarak buradan istenilen ögeler sürükle bırak yöntemiyle ekrana taşınır. 3.“Components”: Oluşturulan bileşenler bu kısımda görülür. 4.“Properties”: Özellikler kısmından seçtiğimiz ögelerin renk, boyut vs. özelliklerini değiştirebiliriz. 5.“Media”: Bu kısma video, ses dosyası yüklenir, yüklenmiş haldeki dosyalar tercih edilerek istenilen kısma eklenir. 63 6.“Add screen”: Her bir bağlantı sayfası için bir screen/ form eklenir. 7.“Screen”: Oluşturulan screenler buradan tekrar açılıp düzenleme yapılabilir. 8.“Project”: Hazırlamış olduğumuz programı “.aia” uzantısıyla oluşturabilir ve düzenlemeye her zaman açık hale getirebiliriz. 9.”Build”: Projemizi hazır halde “.apk” uzantılı dosya haline getirip projemizi bitirebiliriz. Görüldüğü üzere, “sürükle bırak” yöntemiyle bloklar kısmında kodlar oluşur. Bu kodlar normal kod yazmaya göre kolaydır. Puzzle (yap-boz) gibi yerleşen kodlar istenilen projeyi gerçekleştirir. Ekranın sol kısmında her bir blok farklı renkler ile ne anlamda olduğu gösterilir (Bkz. Şekil 24). Şekil 24: App İnventor Kod Sayfası Kırmızı çember içine alınan kısımla gösterilen “blocks” seçeneği kod sayfasını, “designer” seçeneği proje ekran görüntüsünü gösterir. Hazırlanan oyunlar “aia” uzantılı dosya sayesinde paylaşım yapılabilir ve her zaman yeni şeyler eklenerek oyunun geliştirilmesi sağlanabilir. Oyunun tamamlanmış 64 hali, “.apk” uzantılı dosya halinde paylaşmak istediğimiz kitleye iletilir ve kullanıma hazır hali cihaza yükleme yapılır. Materyalin Kullanım Alanı Bu kod programlarının nasıl kullanabileceğimize dair örnek vererek materyal açısından din öğretimine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Konu: Namazın Kılınış Şartlarını Öğretmek (Namazın İçindeki Farzlar) Seviye: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–10. Sınıf 1. Basamak: Konunun Belirlenmesi Öğrenme alanı: İbadet Ünite: 2. Ünite: İslam’da İbadetler Etkinlik: App İnventor ile hazırlanan test formatında proje hazırlamak Kazanım/Kazanımlar: Namazın içindeki farzların geçtiği kavramları öğrenmek ve somut olarak namazın hareketlerinden haberdar etmek İçerik Başlık: Namaz Alt Başlık: Namazın farzları; hazırlık, kılınış 2. Basamak: Materyalin Tasarlanması ve Kullanımı Materyal Nasıl Hazırlandı/ Nasıl Kullanılır? Bizim yaptığımız oyun soru cevap ve video özelliklerine sahip görsel içerikli çoktan seçmeli test formatındadır. İlk screende giriş ve başlama düğmesi bulunmaktadır. (Bkz. Şekil 25) Yukarıda nasıl kullanıldığı belirtildiği gibi App İnventor programında hazırlanmıştır. “Başla” düğmesine tıklanarak oyuna giriş yapılır. Karşımıza çoktan seçmeli test formatında sorular gelir ve her bir soru bir kavramı öğretmeyi amaçlar. Doğru seçeneği seçtiyseniz “video izleme”, yanlış seçeneği seçtiyseniz yanlış cevabı bildiren ekran çıkar. Yanlış cevap ekranının üst kısmında “Namaz dinin direğidir” hadis-i şerif yazısı ile namazın önemi vurgulanır.(Bkz. Şekil 26, Şekil 27 ) Bu şekilde toplam çoktan seçmeli 6 soru sorularak ve 6 namaz hareketlerini görsel olarak gösterim yapan video ile oyun tamamlanmış olur. (Bkz. Şekil 28) 65 Şekil 25: Oyunun İlk Sayfası Şekil 26: Yanlış Cevap Şekil 27: Doğru Cevap Doğru cevap verildiğinde video sayfası açılır. Videolarda dijital animasyon ile namaz hareketleri gösterilir. Her bir soruda ayrı bir animasyon videosu içermektedir. Videonun alındığı sayfa ekranda geçmektedir ve kare kodu her videoda mevcuttur. Video eklemeye örnek olarak gösterilmiştir. Proje örneklik teşkil ettiği için herhangi bir yayınlama söz konusu değildir. Şekil 28: App Inventor ile Hazırlanan Çoktan Seçmeli Test Ekran Görüntüsü 66 Oyun hazırlarken karşılaşılan sınırlılıklar: Video yüklemede kapasitesi (mb, gb kapasite sınırı) olarak yüksek kapasiteli videolar yüklenmemektedir. İki boyutlu veya üç boyutlu (3D Unity oyun motoru gibi) oyunlar tasarlanmamaktadır. App Inventor ve Scratch programları geliştirilmeye açık, gelişmekte olan kod öğrenme programlarıdır. 3.1.2.1.2. Microsoft Visual Studio Visual Studio 140’tan fazla program dilini desteklemektedir. Studio’da 14 dil editörü bulunmaktadır. Bu program dillerinin adları şöyledir: “Basic”, “C#”, “C/C++”, “CSS”, “F#”, “HTML”, “JavaScript”, “PL/SQL”, “Plain Text”, “SQLCE”, “Transact- SQL”, “T-SQL90”, “XAML”, “XML”, “XQML”. Bu yazılımlardan eğitimde kolayca kullanılabilecek, diğer yazılım dillerine göre daha kolay olan, “Visual Basic” dilidir. Çünkü “Microsoft Visual Studio” profesyonel kod yazanların tercih ettiği proje geliştirme programıdır. Yukarıda sıraladığımız dillerin en başında gelen “Basic” kod yazmaya başlangıç yapmak için idealdir. Diğerleri uygun görünmese de “Basic” din eğitimcilerinin kullanabilmesi için daha kolay bir dile sahiptir. Visual Basic diline örnek vererek kullanışlılığını göstermiş olalım: 67 Örneğimiz bir bilgi yarışması formatında olup öğrencileri test etmek için veya öğrencilerin eksiklerini görmesi için hazırlamak amaçlanmıştır. Öncelikle Visual Basic için “Windows Form” tarzı seçilmelidir. İkinci olarak, sol kenardaki araç kutusundan iki “button” ve birer tane “label” ve “picturebox” seçiniz. Seçilen öğelerin üzerine Mouse ile tıklayınca ekranın sağ alt köşesinde çıkan özellikler menüsünden ayarları yapınız. “Button” sorunun şıkları olacağı için “text” kısmına her bir buton için bir şık yazınız. “Label” seçtiğimiz yere sorunun kendisi yazılacaktır. İsterseniz araç kutusundan “Timer” seçerek sorulara süre koyabilirsiniz. Bu uygulamadan sonra, her bir soru için yeni form eklemek gerekmektedir. Dosyalar seçeneğinden “Yeni Proje”yi seçiniz ve çıkan seçeneklerden “Microsoft Forms Uygulaması” seçiniz. Soru sayısına göre bu uygulama tekrarlanır. Yaptığımız uygulamaların yerleri görsel olarak adım adım ifade edilmiştir, aşağıdaki ekran görüntüsünden bakınız. (Bkz. Şekil 29) Şekil 29: Visual Basic Kullanımı 1.Araç Kutusu: Visual Basic programında kullanılmak üzere ihtiyaç duyulan görsel araçlar mevcuttur ( label, button, picturebox, timer vb.). 2.Oluşturulan projelerin görünüm ve kod yazma sayfalarıdır. 68 3.Form sayfasına yerleştirilen button, label vs. özellikleri gösterilir. Mesela araç kutusundan seçilen butona özellikler kısmından “text” olan yere yazı yazılır. Butonun türü, yazısının rengi, boyutu bu menü kısmından seçilir. 4.Dosya kısmından yeni form seçilerek projenin devamlılığı sağlanabilir veya başka projeler ile bağlantı kurulabilir. 5. “Başlat” butonundan projenin doğrulu kontrol edilebilir. Oluşturulan soru tasarımında hangi cevap doğru, hangi cevap yanlış ise butonların üzerine Mouse ile sağ iki defa tıklanarak “kod sayfası” açılır. Açılan her kod yazma aralığı tıklanan butona aittir. (Bkz. Şekil 30) Şekil 30: Visual Basic: Kod Üst kısımda bir proje sayfası için iki sekme oluşur: “Form.vb[Tasarım]” ve “Form.vb”. “Form.vb” sekmesinde hazırladığımız projenin kod kısmı bulunur. Bu sayfadan gerekli kodları yazarak proje tamamlanır. Cevabı yanlış olan buton ise; Me.Hide( ) MsgBox("yanlış cevap") Doğru cevap butonu ise; Me.Hide( ) Form2.Show( ) kodları yazılır. Oluşturduğumuz yarışmanın tüm kodları aşağıda verilmiştir. Kod sayfasını açarak bu kodları kontrol ederek yazınız. Visual Basic programı, kendisinde bu kodları 69 oluşturma özelliğine mevcuttur ve bu programda kolay kodlama yöntemi vardır. Aşağıda görüldüğü gibi kod yerlerinde doğru-yanlış cevap kısımlarını, puanlamada on ve katları puanları yazma kısımlarını ve yanlış cevap verince çıkan “yanlış cevap” ekran kısımlarını siz düzenleyerek kod sistemi oluşturunuz. Aşağıda verilen kodlar, açılan kod sayfasında mevcut olan ve sizin yerleştirmeniz gereken tüm kodları kapsamaktadır. 1.Sorunun Kodu (Form1.vb) Public Class Form1 Private Sub Button1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button1.Click Me.Hide() Form2.Show() End Sub Private Sub Button2_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button2.Click Me.Hide() MsgBox("yanlış cevap") End Sub Private Sub Label1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Label1.Click End Sub Private Sub PictureBox1_Click(sender As Object, e As EventArgs) End Sub Private Sub PictureBox1_Click_1(sender As Object, e As EventArgs) Handles PictureBox1.Click End Sub End Class 2.Sorunun Kodu (Form2.vb) Public Class Form2 Private Sub Label1_Click(sender As Object, e As EventArgs) End Sub Private Sub Form2_Load(sender As Object, e As EventArgs) Handles MyBase.Load End Sub Private Sub PictureBox1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles PictureBox1.Click End Sub 70 Private Sub Button2_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button2.Click Me.Hide() Form3.Show() End Sub Private Sub Button1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button1.Click Me.Hide() MsgBox("yanlış cevap! Puan:10") End Sub End Class 3.Sorunun Kodu (Form3.vb) Public Class Form3 Private Sub Label1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Label1.Click End Sub Private Sub Button1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button1.Click Me.Hide() Form4.Show() End Sub Private Sub Button2_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button2.Click Me.Hide() MsgBox("yanlış cevap!Puan:20") End Sub End Class 4.Sorunun Kodu (Form4.vb) Public Class Form4 Private Sub Button1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button1.Click Me.Hide() MsgBox("yanlış cevap!Puan:30") End Sub Private Sub Button2_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button2.Click Me.Hide() Form5.Show() End Sub End Class 5.Sorunun Kodu (Form5.vb) Public Class Form5 Private Sub Form5_Load(sender As Object, e As EventArgs) Handles MyBase.Load End Sub Private Sub Label1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Label1.Click 71 End Sub Private Sub Button2_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button2.Click Me.Hide() MsgBox("tebrikler 50 puan") End Sub Private Sub PictureBox1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles PictureBox1.Click End Sub Private Sub Button1_Click(sender As Object, e As EventArgs) Handles Button1.Click Me.Hide() MsgBox("yanlış Cevap!puan:40") End Sub End Class Yaptığımız çalışmanın görsel hali ekran resmi alınarak testin görüntüsü sunulmuştur.(Bkz. Şekil 31, 32, 33, 34, 35) Projenin Çalışır Hali Görüntüsü Şekil 31: 1.Soru Görüntü 72 Şekil 32: 2.Soru Görüntü Şekil 33: 3.Soru Görüntü Şekil 34: 4.Soru Görüntü 73 Şekil 35: 5. Soru görüntü “Visual Basic” kodlama konusunda diğer kod dillerine göre daha kolay bir sisteme sahiptir. Verdiğimiz örnek doğrultusunda siz de proje uygulamaları geliştirebilirsiniz. Eğitimcilerin ve öğrencilerin kullanabileceği kod uygulama örnekleri mevcuttur. Bizim hazırladığımız örnek dışında, başka eğitim disiplinlerinin yaptığı Visual Basic kod yazma ile proje oluşturulan örnekleri de din öğretimine uyarlayabilirsiniz.168 3.1.2.1.3. Prezi Sunu Hazırlama Bu programın amacı görsellik ile kişinin mucitlik yapısını ortaya çıkararak sunumlar hazırlamasını sağlamaktır. “Prezi” klasik olarak kullanılan (Power Point gibi) sunu programlarına göre daha yaratıcı görseller ile ders sunumu hazırlamamızı sağlar. Prezi’ye üye olarak programdan faydalanabiliriz.169 Üye işlemlerinde “Student /Teacher Verification” seçeneği seçilerek üye olunursa ücretsiz istifadesi mevcuttur. Bu program öğrenci ve öğreticilere ücretsiz kullanma imkânı sağlarken diğer seçenekler için ilk bir ay ücretsiz daha sonraki aylarda ücrete tabi olarak hizmet vermektedir.* “Prezi” kullanımında yer alan öğelerin görsel olarak yerlerini görmek için ekran görüntüsüne bakınız. (Bkz. Şekil 36) 168 Bkz. Visual Basic Koduyla Yazılan Örnekler: Mehmet İpçioğlu, Bilgisayar Destekli Tarih Eğitimi, 1.b., Ankara: Nobel yayınları, 2001. 169 Bkz. https://prezi.com/pricing/, (3.10.2017) * Power Point’in günümüzde bir üst seviyesi olan Prezi, 2009 yılında kuruluşu gerçekleşen ve 325 milyon kullanıcıya ulaşan interaktif slayt hazırlama programıdır. Prezi’nin sloganı şu: “Tasarımcı olmayan insanlar için tasarlandı. Artık güzel interaktif sunumlar oluşturma, verme ve izleme 1,2,3 kadar kolaydır.” Sağladığı ve savunduğu kolaylık sebebiyle olsa gerek eğitimciler için başvurulan materyal konumunu almış durumdadır. 74 Şekil 36: Prezi Kullanımındaki Ögeler Numara ile Gösterilen Yerler: 1-Insert Menüsü (Ekleme Menüsü) 2-Customize Menüsü (Özellikler Menüsü) 3-Circle Frame (Slayt Oluşturma Seçeneği) 4-Layouts (Sunu Sayfasının Çerçeve Seçenekleri) 5-Share Menüsü (Paylaşma Menüsü) 6-Present (Mevcut Sunuyu Çalıştırma) Prezi Programı Nasıl Kullanılır?: Yukarıda yerlerini ve anlamlarını belirttiğimiz Prezi öğelerini dikkate alarak kullanıma başlayınız. Prezi’ye giriş yaptıktan sonra “New Prezi” seçeneğinden “Start Blank Prezi”ye tıklayınız. Böylece şablon oluşturmuş olacaksınız. Karşımıza çıkan sunu hazırlama sayfasında “Insert” menüsünün yanında bulunan “Customize”(özelleştirmek) menüsüne tıklanır ve kenarda çıkan temalardan biri seçilir ve arka plan oluşturularak başlanılabilir. Sunuma arka plan eklemeyi ise “Costomize” menüsüne tıkladıktan sonra sağ tarafta açılan ayrı bir menü bulunan “Bacground Image” kısmındaki “Choosefile” butonundan resim aktarabilirsiniz. Prezi’de her bir sunu sayfası “Frame”dir. Frame ekleme, açılan sunu hazırlama sayfasının sol köşesinde bulunan “Circle Frame” butonuna tıklayarak yapılır. Bu “Frame”lerde kullanmak üzere hem yazı hem resim hem de görüntü eklenebilir. Resim eklemek için insert (ekleme menüsü) menüsünden “Image”ye tıklanır. Yazı eklemek istenildiğinde herhangi bir yere Mouse ile tıklanınca yazı yazabilirsiniz. Video yükleme, insert menüsünden Youtube video sekmesine tıklayarak açılan menüye 75 kopyalamış olduğunuz linki yapıştırarak gerçekleşir. “Frame”ler arası oklar yerleştirilmek isteniyorsa “insert” menüsünün altında bulunan “Drow Arrow” ya da “Drow Line” sekmelerine tıklayarak sunuya eklenir. Bu oklar “Frame”lerin yönünü göstermek için kullanılır. Aşağıda sırasıyla Prezi uygulamaları verilmiştir. Prezi’ye Power Point Sunusu Ekleme: “Insert” menüsünde bulunan “Power Point” sekmelerinden sunu aktarılır. Eklemek için sadece Power Point’in nerede olduğunu gösterir ve sonra yükleme işlemine başlar. Prezi’ye Ses Ekleme: “İnsert” menüsünde bulunan “Add Background Music” sekmesine tıklayınız. Eklenecek müziğin nerde olduğu göstermemiz gerekir. Seçildikten sonra sunuma yükleme yapılır. Hazırlanan Prezi’nin Paylaşılması: Üst sağ menüsünden “Share” alt sekmesine açılan “Share on Facebook” linkine tıklayınız. Açılan menüden linki kopyalayarak veya facebook simgesine tıklayarak paylaşım yapabiliriz. E-posta yoluyla paylaşmak istersek “Share” menüsünden alt sekmesinde bulunan “Share” Prezi’ye tıklayarak paylaşım yapabiliriz. Paylaşmak istediğimiz kişinin e-posta adresini yazarak paylaşma işlemini gerçekleştiririz. Hazırlanmış Prezi Sunumunda Sonuç: Prezi programı hem web ile hem de bilgisayara indirilerek sunuma hazır halde kullanılabilir. Eğer bilgisayara sunuyu indirmek istersek “Share” menüsünden “Download as Portable Prezi” ile indirme yapabilirsiniz. Bilgisayara indirildikten sonra çift tıklama ile açılır ve kullanıma hazırdır. Prezi’de Örnek Ders Hazırlama: Ders: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi170 Öğrenme Alanı: İnanç Sınıf: 5 Konu: Evrende Bir Düzen Vardır Ünite: 1.Ünite: Allah’a İnanç Kazanım: Evrendeki düzenden hareketle yaratıcının varlığını kavrar. Ders Saati: 2 170 Nazım Genç, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 5.Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Selami Öğreten, İstanbu:, Netbil Yayıncılık, 2016, s.14 76 Prezi ile sunu hazırlandıktan sonra “Pdf” olarak ekran görüntüsü alınabildiği gibi interaktif sunumu bilgisayara indirilebilir. (Bkz. Şekil 37) Görsel slayt olarak ekran görüntüleri: Şekil 37: Prezi Örnek 1 2 3 4 5 6 77 7 8 9 10 Orijinal İnteraktif Sunumuna Bakınız: https://prezi.com/_katzvqyvdbi/untitled-prezi/ 3.1.2.1.4. 3D Oyun-Canlandırma Günümüzde en yaygın oyun tasarlama programlarından birisi Unity 3D oyun motorudur. Bu oyun motoru ile hiçbir kurulum olmadan web tarayıcısı üzerinden çalışmalar yapılabilmektedir. Ancak, programlama dillerini içerisinde barındırarak, az kod yazarak çok iş yapma özelliğine sahip bu oyun motoru, din eğitimcilerinin yardım almadan yapabilecekleri oyun programı değildir. Yalnız, basit şekilde tasarımlar yapmaya da müsaittir.171 Günümüzde oyunlar öğrenciler tarafından ilgiyle takip edilmektedir. Bu sebepten her eğitimci gibi din eğitimcisi de oyunlara uzak kalmamalıdır. Üç boyutlu ve iki boyutlu dinî ve ahlaki oyun olarak hazır halde iki önemli çalışma vardır. Diyanet kurumu tarafından oluşturulan “Mürşit 5” ve “Âlim Çocuk” önemli bilgisayar için tasarlanmış programlardır. “Mürşit 5”, turan yazılım tarafından oluşturulan bir programdır. İçerisinde “Kur’an-ı Kerim”, “Sırr-ı Azam 3 Cilt Kitap”, “Hadis”, “İlmihal”, “Tarih”, “Tasavvuf”, “Çay Vakti”, “Kuran Öğrenme”, “Namaz 171 Bkz. 3D Unity Oyun hakkında bilgiye, http://www.elektrikport.com/teknik-kutuphane/unity3d-oyun- motoru-nedir/15164#ad-image-0 (10.10.2017) 78 Hocası”, “Hat Bölümü”, “Ezgiler”, “Namaz Vakitleri” bölümüyle özellikle kuran kurslarındaki öğrencilere hitap edecek şekilde tasarlanmış bilgisayar formatında çalışmadır.172 “Âlim Çocuk” ise üç boyutlu din eğitimi için en güzel oyun örneğidir. Çünkü içerisinde hem üç boyutlu oyunlar hem de çocukların dikkatini çekecek bilgi içerikli menüler mevcuttur. Goldsoft yazılım tarafından oluşturulan oyun, çocuklar için hazırlanmıştır. Özellikle yaz kuran kursu öğrencileri için tavsiye edilmiş olsa da din kültürü dersi öğrencilerine de tavsiye edilebilir. Oyunun içeriğinde üç boyutlu sanal ortam oluşturulmuştur. Kız veya erkek karakter seçerek kişisel oyun formatında kullanılır. Karşınıza çıkan üç boyutlu bahçede yer alan her bir görsel köşesi, oyunun içeriğini oluşturur. Hareketli görsellere tıklayarak öğrenmek istediğimiz öğrenim alanı karşımıza çıkar. Öğrenim alanlarında: “Rabbimi Çok Seviyorum”, “Canım Peygamberim”, “Peygamberler Tarihi”, “Peygamberimizin Arkadaşları”, “Elif Ba ve Tecvid”, “Namaz Hocası”, “Sureler ve Dualar”, “Kutlu Yolculuk Hac”, “Çocuk ve Peygamber”, “Dua Etmeyi Seviyorum”, “Ramazan Geldi Hoş Geldi”, “Masallar”, “Hikâyeler”, “Kütüphane”, “Oyunlar” yer almaktadır.173 Öğrencinin dikkatini çekme ve onu derse karşı güdüleme özelliğinden dolayı üç boyutlu canlandırmalar veya resimleri canlandırma önemlidir. Çizimleri veya resimleri hareket ettirme işlemiyle yaptığımız canlandırmalar öğrencilerin eğitiminde, değişkenleri farklı koşullar altında incelemesi ve neden-sonuç bağıntısı kurarak konuların anlaşılmasında canlandırılan benzeşimler kurulmasını sağlama özelliklerine sahiptir.174 Eğitimcilere tavsiye edilebilecek canlandırma için kullanacakları program “Macromedia”dır. Macromedia’nın öğrenimi sosyal medyada ve MEB Eğitim Teknolojisi Genel Müdürlüğünde tanıtımı yapılmaktadır.175 Canlandırma, hareketlendirme ile öğrencinin ilgisini çekmek için materyal üretilebilir. Macromedia üzerinden canlandırma programlarının nasıl kullanılacağını kısaca açıklarsak: (Bkz. Şekil 38) 172 Bkz. Murşid5 bilgi için https://www.turan.com.tr/turan/mursid57.html (10.10.2017) 173 Bkz. Alim Çocuk Oyunu bilgi için http://www.alimcocuk.com.tr/ (10.10.2017) 174 Yavuz Akpınar, Bilgisayar Destekli Eğitimde Uygulamalar, 2.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2005, ss.63- 65 175 Mili Eğitim Bakanlığı Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, “Macromedia Flash”, Bilişim Teknolojileri Formatör Öğretim Eğitimi Programı, Ankara, 2007, http://slideplayer.biz.tr/slide/1889193/ (15.10.2017) 79 Şekil 38:Macromedia Programı ile Canlandırma 1. “File” seçeneğinden “Import to Stage” veya “Import to Library” tuşu ile şekil ekleme yapabilirsiniz. 2. Ekranın sol kenarındaki araç (tools) kutusundan “kalem, şekil, fırça vs.” seçerek de kendi şekillerinizi çizebilirsiniz. 3. “Frame Rate” kısmı tıklanınca “Document Properties” karşınıza çıkacak, burada “fps” ayarları mevcuttur. Bu özellik, saniyede kaç resim olacağı ayarıdır. “Dimencions”: ekranın boyutunu ayarlamadır. “Background Color”: ekran resmi ayarlamadır. Ekranın arka plan resmini buradan ayarlayabilirsiniz. 4. “Layer”: Her bir şekil için yeni bir “layer” (katman) oluşturulur. “Layer”, her bir resim veya çizim için hareket özelliklerini ayarladığımız özel bölümlerdir. Her bir resim parçasına veya çizime ait farklı özellikler oluşturmak için bir “layer” kullanılır. 5. Çizdiğiniz şekillerin özelliklerini ayarlamayı “Properties/Paramaters” seçeneğinden yapabilirsiniz. Burada nesnelerin özellikleri görülür. (renk, boyut vs.) 6. “Onion Skin”: önceden çizilen veya eklenen resmi kaydedildikten sonra bu seçenek ile daima görebilirsiniz. Kaç kare öncesi görüleceği yukardan ayarlanır. Böylelikle ikinci, üçüncü kareler yerleştirilir her yerleştirilen karede “F7” tuşuna basılarak kaydedilir. “F6” tuşu kalıcı kayıt içindir. Her bir karede, saniye şeridinde şekiller ortadadır. Ancak “F7” tuşuna basarak kaydettiyseniz saniye sırası geldiğinde o resim ekranı çıkar ve bir başka saniyede kaydedilen başka resim ekranı çıkar, diğeri görünmez. 80 7. Hareket şeridinde ilerleme gösterimi burada görüntülenir ve her hareket adımını tekrar buradan düzenleyebilirsiniz. Bir resmin veya şeklin projenin son saniyesine, sonuna kadar devam etmesi isteniyorsa bu alana Mause ile sağa tıklanınca çıkan ekrandan “Create Motion Tween” seçilir. 8. Her bir şekil için özel “layer” oluşturulur sonra üzerine tıklanarak adı değiştirilir. Örnekte kelebek ve metin için “layer” oluşturuldu. 3.1.3. Resimler-Karikatürler “Bir resim bin kelimeye bedelse, bir resim çiz bin kelime tasavvur et”176 Resim, insanın belleğindeki kavramın ete kemiğe bürünmüş hali, soyutların somutlaştığı, duyguların renk ve çizgiyle anlam kazandığı doğal bir uyumdur. Resimler, asıl anlatılmak istenen ve bazen anlaşılması zor ifadelerin basitçe kavranmasının şeklidir.177 Öğretimde resimlerin avantajları; somutlaştırma, anlamlaştırma, yorumlama, aralarındaki ilişkileri görme, dikkati çekme ve koruma, kolay taşıma, kolay öğretebilmedir.178 Müslümanlar tarafından bakınca resimle ilgili bazı sorunların olduğu izlenimi verilmektedir. Bunun sebebi de hadislerde geçen resimle ilgili hususlardır.179 Açık olarak bütün Müslümanlarca kabul edilen ilke, Allah’ın resminin veya sembolünün yapılmasının yasak oluşudur. Aynı şekilde meleklerin, peygamberlerin hatta insanların ve diğer yaratıkların resimlerinin de yapılmaması kanaati oluşmaktadır. Bunun sebebi eski devirlerde insanların bir takım şeyleri kendilerine ilah edinmelerindendir. İslamiyet’in geldiği ilk zamanlarının sıkı kuralları daha sonraları müminlerin, Kur’an’ın insanlara öğrettiği Allah bilgisini kavrayıp, bu alanda kesin tutum ve davranış kazanmaları ile yumuşamıştır. İslam medeniyetinde çok zengin bir minyatür-resim geleneği vardır. Minyatürlerde insan, hayvan, bitki şekilleri yer almaktadır. Gözden uzak tutulmaması gereken ince nokta, İslam’da resim, Allah’ı anlatmak amacı ile değil, 176 Leyla Küçükahmet, Öğretim İlke ve Yöntemleri, 9.b., İstanbul: Alkım Yayınları, 1998, s.120 177 Güzin Şahin, “Okulöncesi Çocuk Kitaplarında Uyaran Olarak Resim”, Turkish Studies Dergisi (Uluslararası Hakemli ve Uluslararası İndeksli Türkoloji Dergisi), C.9, S.3, Ankara, 2014, s.1311 178 Tuğba Yanpar, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarım, 9.b., Ankara: Anı Yayınları, 2009, s.111 179 Nevevi, “Resim ve Heykelcilikte Menedilen Hususlar”, Riyazu’s-Salihin, 1.b., İstanbul: Işık yayınları, 2008, s.504 81 Allah’ın yarattıklarını anlatmak amacı ile yapılır. Din öğretiminde resmin yeri, müminin inancını incitmeden, eğitim-öğretimi kolaylaştırma amacı ile kullanılmasıdır.180 3.1.3.1. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Bazı Konularını Resmetme Örneği Bu bölümde Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinde yer alan bazı konular hakkında örnek çizimler bulunmaktadır.* Kısaca konu anlatılarak o konu ile ilgili resim altında yer almaktadır. Resimler ile örnek sözler çalışması İslam dünyası açısından önemli âlim İmam Maverdi ve onun kaleme aldığı ahlak eğitimi üzerine olan önemli eseri “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” kaynak olarak belirlenmiştir. Buradaki amacımız öğrencilere çizim yoluyla derste farkındalık yaratarak öğrencilerin dikkatini çekmek ve böylece konuları ilgiyle kavratmaktır. Öğrenme psikolojisi açısından olumsuz örnekler kavramların ne olmadığını öğretirken aynı zamanda sınırlarını çizmektedir. En etkili öğrenmede kavramların hem olumsuz hem olumlu örneklerinin verilmesiyle sağlanır. Olumlu ve olumsuz örnekler kavramları tanımlayıcıdır.181 Bu bağlamda, resim çalışmamızda bu teori dikkate alınmıştır ve resim örnek çizimlerinde bazı konuları olumsuz tarafından resmedilmiştir. Böylece, kavramların sınırları belirtilerek etkili öğretim amaçlanmıştır. (Örnek 1, Örnek 2, Örnek 5, Örnek 10, Örnek 11) Örnek 1182 Öğrenme Alanı: İnanç Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–5.Sınıf Ünite: 1.Ünite: Allah’a İnanç Konu: İnsan Akıllı ve İnanan Bir Varlıktır Kazanım: İnsanın akıllı ve inanan bir varlık olduğunun farkında olur. Ahmaklık peygamberin hoşlanmadığı haslettir. Materyalin Kullanımı: peygamberimizin hoşlanmadığı şeylerden birisi ahmaklıktır. Çünkü insan akıllı varlıktır. Akıllı insan da inancının farkında olandır. Bu 180 Bilgin, Selçuk, a.g.e., s.167 * Bu örnekler araştırmacı tarafından resmedilmiştir. 181 ORMROD Jeanne Ellis, Human Learning Sixth Edition (Öğrenme Psikolojisi), (çev. ed. Mustafa Baloğlu), 6.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015, ss.241-243 182 Nazım Genç, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 5.Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Selami Öğreten, İstanbul: Netbil Yayıncılık, 2016, s.12 82 konunun kavranması akıllı insanın zıt anlamını ifade eden “ahmak”* kavramı üzerinden anlatılarak olumsuz kavram üzerinden “akıllı insan” kavramının anlaşılması hedeflenmiştir. Bu derste bu konu resmedilerek öğrencilerin dikkati çekilmiştir. Resim yaptığımız konunun kaynağı Maverdi’nin “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” kitabıdır. İmam Maverdi, “Kesbi akıl, tabii akıldan ayrılmaz. Çünkü kesbi akıl, tabii aklın neticesidir. Fakat tabii akıl, bazen kesbi akıldan ayrılır. O takdirde tabii aklın sahibi, faziletlerden mahrum ve rezaletleri çok olur. Mesela, fazileti olmayan aptal ve az kere rezaletsiz kalan ahmak gibi.” şeklinde anlattıktan sonra Peygamber Efendimizin sözüyle kendi fikrini desteklemektedir183 (Bkz. Şekil 39). Şekil 39: Hadis: Aklını Kullanmamak * Ahmak: Türk Dil Kurumunda, sıfat ve “Aklını gereği gibi kullanmayan” olarak tanımlanmıştır. 183 Ebu’l-Hasan el-Maverdi, Edebu’d-Dünya Ve’d-Din, ( çev. Ali Akın), İstanbul: Temel Neşriyat ve Dağıtım, 1982, s.18  İmam Maverdi, “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” eserinde Hz. Peygamber (s.a.v.)’den nakil olarak hadis şeklinde dile getirmiştir. Ancak, ahlak kitabı olan İmam Maverdi’nin “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” eserindeki hadislerin kaynağına dikkat etmek gerekmektedir, tüm hadisler sahih değildir. Resimde geçen söz İbni Hibban, “Ravzatü’l-Ukala” eserinde tabiinden Vehb bin Münebih’in sözü olarak nakledilir. “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” eserine hadis nakil kitabı olarak değil de edep-ahlak kitabı olarak değerlendirmek gerekmektedir. 83 Örnek 2184 Öğrenme Alanı: Kur’an ve Yorumu Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–8.Sınıf Ünite: 4.ünite: Kuran’da Akıl ve Bilgi Konu: Kuran Aklımızı Kullanmamızı İster Kazanım: İnsanın akıllı ve inanan bir varlık olduğunun farkında olur. Nefsin kötü arzularına uymaması akıllı ve inan bir varlık olduğunun göstergesi olduğunu fark eder Materyalin Kullanımı: İnsan nefsiyle baş edebilen bir varlıktır. Çünkü akıl sahibidir. Bu konu için bu görsel hazırlanmıştır. Ek konu kaynağımız Maverdi’nin “Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” kitabıdır. Maverdi’in kitabında “1.Bölüm: Aklın iyiliği ve nefsin kötülüğü” bahsinde söyle geçmektedir: Nefsin hilesinden dolayı gerçekleri görmez hala geldiğimizden bahseder. Nefis bize bazı şeyleri iyi bazılarını kötü gösterir. Hatta insan kolay olanın iyi, zor olanın kötü olduğu düşüncesine aldanarak kolay olanın kendisi için en uygun ve en iyi olduğunu zannettiğini belirtilmektedir185 (Bkz. Şekil 40). Şekil 40: Nefsani Arzu 184 Zekai Taşın v.d., MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 8. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Kenan Demirtaş, Ankara, Özgün Yayıncılık, 2016, s.72 185 Maverdi, a.g.e., s.28 84 Örnek 3186 Öğrenme Alanı: Kur’an ve Yorumu Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–8.Sınıf Ünite: 4.ünite: Kuran’da Akıl ve Bilgi Konu: Kuran’da Bilgi Edinme Yolları Kazanım: Bilgiye hangi yollarla ulaşabileceğini öğrenme kazanımı elde eder. Materyalin Kullanımı: Derste bu resim materyali kullanılarak ilim öğrenmenin önemine vurgu yapılır. Bu resim üzerinde 5 dakika konuşularak bilgi sahibi olmanın önemi vurgulanır. Ek kaynak olarak bu konu Maverdi’in kitabında “2. Bölüm: İlimin Edebi –İlim öğrenmekte görülen taksiratın sebepleri” bahsinde geçmektedir: İlmin manaları, şüphesiz onun maddi tercümanı olan kelamda bulunmaktadır. Kullanılan her kelam ise, işitilen bir lafız ve anlaşılan bir manayı kapsamaktadır. Demek oluyor ki, lafız, işitme duygusu ile idrak edilen bir kelamdır ve mana da kalp ile idrak edilip lafzın içinde bulunmaktadır. Bu şekilde bunların birbirleriyle bağlantılı olduğunu belirtmektedir ve resimle yer alan söz de bu düşünceyi desteklemektedir.187 (Bkz. Şekil 41). Şekil 41: İlmin Kaynağı 186 Zekai Taşın v.d., MEB Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı (8.Sınıf), (ed.) Kenan Demirtaş, Ankara: Özgün Yayıncılık, 2016, s.76 187 Maverdi, a.g.e., s.62 85 Örnek 4188 Öğrenme Alanı: Hz. Muhammet Sınıf: Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi–8.sınıf Ünite: 3.ünite: Hz. Muhammed’in Hayatından Örnek Davranışlar Konu: Hz. Muhammet Çalışmayı Sever ve Zamanını İyi Değerlendirirdi Kazanım: Çalışmanın Allah tarafından karşılıksız bırakılmayacağı bilinci ile zamanını iyi işler yapmak için kullanmada istekli olur. Materyalin Kullanımı: Materyal dersin konusuna dikkat çekmek için kullanma aracıdır. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” dir. Maverdi’nin kitabında “2. Bölüm: İlimin Edebi” bahsinde geçmektedir: İnsan, maddi imkânsızlık yüzünden ve dünyevi çalışması onu ilim tahsilinden alıkoyduğundan ilim öğrenmekten imtina eder. Nefsini çalışmakla geçirip başka bir şeye boş zaman bırakmayan kimse, dünya köleleri ve hırs esirleridir. Bu bölümde ilmin fazileti, maldan ve çoğu şeyden hayırlı olduğu vurgulanmaktadır189 (Bkz. Şekil 42). Şekil 42: Zamanı İyi Kullanmak 188 Zekai Taşın v.d., MEB Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Ders Kitabı (8.Sınıf), (ed.) Kenan Demirtaş, Ankara: Özgün Yayıncılık, 2016, s.62 189 Maverdi, a.g.e., s. 48  Hadisin Geçtiği Kaynak: Tirmizi, Kıyametin Özellikleri, Rekia ve Vera Kitabı, 21. Babı, s.635. 86 Örnek 5190 Öğrenme Alanı: İnanç Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–4.Sınıf Ünite: 1.ünite: Din ve Ahlak Hakkında Neler Biliyoruz? Konu: Dinî Öğrenmenin Önemi Kazanım: Din hakkında bilgi sahibi olmanın önemli olduğunu fark eder. Dinî ilim salih amel demek olduğu kavrar. Materyalin Kullanımı: Dinî ilim öğrenmek ve öğretmek Salih amel ile mümkün olur. Resim ile konuya dikkat çekilir. İlimde amaç Allah rızası olması gerektiği vurgulanmaktadır. Resimdeki öğrenci ilmi hayalindeki şeyleri elde etmek için öğrenmektedir. Hayalindeki şeyler resimle tasvir edilmektedir. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” dir. Maverdi’nin kitabında “2. Bölüm: İlimin Edebi- İhlâsla ilim öğrenmenin teşviki” bahsinde şöyledir: İlme rağbetin gerekliliği ve ilim öğrenen kimsenin yalan sözlerle kendini oyamaması, sonu gelmez işlerle kendini ümitlendirmemesi gerektiğinden bahsedilmektedir191 ( Bkz. Şekil 43). Şekil 43: İlimde Amaç 190 Recai Doğan, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 4. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Yılmaz Karahan Ankara: Yıldırım Yayınları, 2016, s.21 191 Maverdi, a.g.e., s.54 87 Örnek 6192 Öğrenme Alanı: Hz. Muhammet’in Hayatı Sınıf: Din Kültürü Ve Ahlak Bilgisi–8.sınıf Ünite: 3.ünite: Hz. Muhammed’in Hayatından Örnek Davranışlar Konu: Hz. Muhammed Hakkı Gözetirdi Kazanım: Hangi iş olursa olsun hakkın gözetilmesi önemlidir. Materyalin Kullanımı: ilim öğretilirken veya başka iş ile meşgulken hakkın gözetilmesi konusuna vurgu yapmak için bu materyal kullanılır. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” dir. Maverdi’nin kitabında “2. Bölüm: İlmin Edebi-Âlimlerin adabından biri de ilmi talebelerinden esirgememektir” bahsinde şöyle geçmektedir: Âlimlerin ilim öğretmesindeki adap kuralarından biri de bildiğini esirgememesidir. Çünkü âlimin ölmesiyle o ilim yok olur. Maverdi, bu düşüncesini sözlerle desteklemektedir193 (Bkz. Şekil 44). Şekil 44: İlmin Gizlenmesi Örnek 7194 192 Zekai Taşın v.d., a.g.e., s.65 193 Maverdi, a.g.e., s.104-105 194 MEB Komisyon, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7. Sınıf Ders kitabı, (ed.) Ekrem Özbay, 4.b., Ankara: MEB Yayınları Devlet Kitapları, 2016, s.102 88 Öğrenme Alanı: Kur’an ve Yorumu Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–7.Sınıf Ünite: 4.Ünite: İslam Düşüncesinde Yorumlar Konu: Din Anlayışındaki Farklılıklar Niçin Zenginliktir? Kazanım: İnsanların farklı özelliklere sahip olduklarını kavrar. Materyalin Kullanımı: Görsel ile dikkat çekerek derse başlanır. Yardımcı kaynağımız Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din Maverdi’nin kitabında “4. Bölüm: Dünya Edebi” bahsinde şu şekilde geçmektedir: Kurulacak dostluklarda dört haslet göz önünde bulundurulmalıdır: 1. İnsanı bütün işlerde doğruya götüren, istikamet yoluna sevk ve delalet eden kuvvetli akıldır. 2. Sahibini hayır ve iyiliklere sevk eden dindir. Çünkü dinsiz kimse kendi nefsine düşman iken, başkasına dost olamaz. 3. Seçilecek dost, ahlakı güzel, hareketleri iyi hayra müessir, hayrı emredici, şerden hoşlanmaz ve şerri men edici olmalıdır. 4. Tarafların birbirlerinin dostluk ve arkadaşlığına meyli ve rağbeti olmalıdır. İşte bunlardan bir tanesi bile olsa sevgi dairesine o yönden girmek muhabbet kanunun gereğidir. Çünkü arkadaşlar çeşitli sınıflara ayrılarak her biri ayrı bir hal içindedir. Aşağıdaki bu sözle bu düşünce desteklenmektedir195 (Bkz. Şekil 45). Şekil 45: İnsanların Farklılığı 195 Maverdi, a.g.e., s.257-261 89 Örnek 8196 Öğrenme Alanı: Ahlak Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–7.Sınıf Ünite: 5.ünite: Din ve Güzel Ahlak Konu: Hoşgörü ve Bağışlama Kazanım: İnsanların farklı özelliklerini fark eder ve dostça yaklaşmayı benimser. Materyalin Kullanımı: Dersin akışında niçin arkadaşlarımıza hoşgörülü olmamız gerektiği vurgulanırken bu resim materyalinden faydalanılır. Öğrencilerin dikkatini çekmesi sağlanır. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din”dir Maverdi’nin kitabında “4. Bölüm: Dünya Edebi” bahsinde bu konu geçmektedir: Sevginin ortaya çıkma sebeplerinden biri de sevgi kardeşliğidir. Sevgi kardeşliğini anlatırken Kindi’nin sözlerine yer verilmiştir.197 Sözleri birbiriyle aynı düşüncede, birbirlerine muhabbet besleyen iki arkadaşla destekleyerek konu pekiştirilmek istenmektedir (Bkz. Şekil 46). Şekil 46: Dostluk: Fark özelliklere hoşgörülü olmak. 196 MEB Komisyon, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7. Sınıf Ders kitabı, (ed.) Ekrem Özbay, 4.b., Ankara: MEB Yayınları Devlet Kitapları, 2016, s.125 197 Maverdi, a.g.e., ss.251-265 90 Örnek 9198 Öğrenme Alanı: Ahlak Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi- 6.Sınıf Ünite: 5. Ünite: İslam’ın Sakınılmasını İstediği Bazı Davranışlar Konu: Büyüklenmek (Kibir) Kazanım: Bu kavram dikkatini çeker. Materyalin Kullanımı: her işte olduğu gibi ilimde de tevazuunun önemi dikkat çekmek için resim kullanılır. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d- Din” dir. Maverdi’nin kitabında, “5. Bölüm: Nefsin Edebi –Birinci Fasıl: Kibir ve Gurur” şu şekilde geçmektedir: Mevki ve makam insanların ahlakı üzerinde değişik şekilde etki gösterir. Bazısını görürsün ki, fıtratında bulunan aşağılık, bunca zaman ortada olmayan, gizli bulunan alçaklığı ortaya çıkarır. Eski dostlarını tanımamak, kimseyi beğenmemek gibi haller görülmeye başlar. Bunun da sebebi şudur ki, değişik hallerin insanlar üzerindeki tesiri şarabın tesirine benzer. Mevki ve makamlara çıkmak, fıtratındaki temizlik ve habisliği meydana çıkarmak gibi bir tesire sahiptir. Özellikle yükselme, tedrici olmayıp aniden saldırırcasına olursa, bu zavallı uyum sağlayamayıp bocalar kalır199. Bu söz ve çizim konun özeti niteliğindedir (Bkz. Şekil 47). Şekil 47: Tevazu Kavramı Üzerine 198 MEB Komisyon, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 6. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Ahmet Yapıcı, 4.b., Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları Ders kitapları Dizisi, 2016, S.105 199 Maverdi, a.g.e., s.387 91 Birinci karekterin başının üstünde kitap tutması ilme saygısını, kitapları üzerine koltuğuyla yerleşmiş kişinin de kibirlenmesini ifade etmektedir. Örnek 10200 Öğrenme Alanı: İnanç Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–4.Sınıf Ünite: 1. Ünite: Din ve Ahlak Hakkında Neler Biliyoruz? Konu: Güzel Söz Söyleyelim Kazanım: Güzel söz söyleme ve güzel davranış sergilemeye istekli olur Materyalin Kullanımı: güzel söz söylemeye dikkat çekmek için hazırlanan görsel kullanılır. Yardımcı kaynağımız “Maverdi; Edebu’d-Dünya Ve’d-Din” dir. Maverdi’nin kitabında “5. Bölüm: Nefsin Edebi-1.Kısım: Söz ve Sükût” bahsinde söz ve sükût adabının nasıl olması ile ilgili bahis geçmektedir. Peygamber Efendimizin (s.a.v.) bu konudaki hadis-i şerifleri resimle çocukların duyuşsal alanına hitap edilmeye çalışılmıştır201 (Bkz. Şekil 48). Şekil 48: Hadis: Güzel söz 200 Recai Doğan, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 4. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Yılmaz Karahan Ankara: Yıldırım Yayınları, 2016, s.23 201 Maverdi, a.g.e., s. 153 92 Örnek 11202 Öğrenme Alanı: Ahlak Sınıf: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi–5.Sınıf Ünite: 5. Ünite: Sevinç ve Üzüntülerimizi Paylaşalım Konu: Zor Durumda Olanlara Yardım Ederiz/Engellilere Sevgi ile Bakar, Sıkıntılarını Paylaşırız Kazanım: İnsanları iyilikle anmaya, zor durumda olanlara yardıma, hastaları ziyaret etmeye istekli olmasına ve toplumdaki engellilerin sorunlarına çözüm önerileri geliştirmeyi kazanması için dikkat çekilir Materyalin Kullanımı: yardımlaşmanın azlığına ve olması gereken duruma dikkat çekmek için görsel hazırlamış olduğumuz materyal kullanılır. Yardıma muhtaç kimse görse bile yardım etmeyen kişiler tasvir edilmeye çalışılmıştır. Maverdi’nin kitabında “5. Bölüm: Nefsin Edebi–Yedinci Kısım: Mürüvveta” bölümünde şu şekilde geçmektedir: Bağış talebinde bulunan kimselerin dikkat etmesi gerekenler açıklanırken, bağış talebinde bulunan kimsenin bu işin ehline ve bağış yapması umulanlara müracaat etmelerinden söz eder. Çünkü imkân sahipleri çok ise de yardımcı olanları azdır. Bu fikri de şu hadis-i şerif ile destekler203 (Bkz. Şekil 49). Şekil 49: Hayır Yapmak 202 Nazım Genç, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 5.Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Selami Öğreten, İstanbul: Netbil Yayıncılık, 2016, ss.99-102 203 Maverdi, a.g.e., s.545 93 Resmin bir araç olarak avantajlarından bahsetmiştik. Din öğretiminde araç olarak kullanılabilecek resimler, karmaşık konuları basitleştirir ve öğrencilerin konuyu kolayca anlamalarına imkân sağlar. Edeb’üd-Dünya ve’d-Din kitabı bir ahlak kitabı özelliği taşımaktadır. Din öğretimi açısından önemli olan bu kitaptaki konuların resim araçlarıyla daha kolay anlaşılması sağlanmaya çalışılmıştır. Sonuç olarak şunu belirtmeliyiz ki; resim veya karikatür materyal kaynağı olarak derse ilginin ve dikkatin oluşmasını sağlayacak önemli araçlardır. 3.1.4. Sinema-Çizgi Film-Animasyon-Video Sinema: Peygamber Efendimiz (s.a.v.), bir hadisinde “Dinin dayanak noktası nasihattir.”204 buyurmuştur. Nasihat vaaz ile olabileceği gibi başka yollarla da olabilir. Mesela bir film karesi konuşmaz ancak insana birçok duyguyu vererek insanın karakterler kazanmasını sağlar. Her bir filmin vermek istediği bir mesajı; nasihati vardır.205 Eğitimde gereç olarak kullanabileceğimiz film makinalarından yararlanılarak oluşturulan filmler öğretme-öğrenme sürecinde görme ve işitme duyularıyla aynı anda iletişim kurarak, hareket içeren kavramların öğretilmesinde; olayları canlandırarak eğitime önemli katkı sağlamaktadır.206 Öğreten; öğretmen ve öğrenen; öğrenci açısından faydalarını sayacak olursak:207 Öğrenciye Faydası: gidip görmediği, zamanında ve anında inceleme yapamadığı eğitsel içerikli konuları öğrenme olanağı sağlar ve filmler öğrencilerin yaşantı ufuklarını genişletir. Öğretmene Faydası: sunacağı konulardan doğan güçlükleri yenmede yardımcı olur ve eğitimi kapsayan her alanda amacına uygun hazırlanan filmler öğretim kademesindeki her gruba veya ferde bilgi ve beceri kazandırır. Çizgi Film: Çizgi filmler, çocukları en yoğun olarak etkisine alan iletişim aracıdır. Televizyondaki programların çocukların hayal gücünü sınırlama ve toplumsal 204 Süyûtî; El-Camiu’s-Sağir, 4302. 205 Bkz. Bilal Yorulmaz, Perdeden Gönüllere: Din Eğitiminde Kullanılabilecek Seçme Videolar, 2.b., İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013. 206 Cevat Alkan, Eğitim Ortamları: Kavramlar, Süreçler, Araçlar, Gereçler, Planlama. Organizasyon, Yönetim, Kullanma, 1.b., S.85., Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1979, s.294 207 Alkan, Eğitim Ortamları: Kavramlar, Süreçler, Araçlar, Gereçler, Planlama. Organizasyon, Yönetim, Kullanma, a.g.e., ss.311-312 94 değerlere zarar verme açısından olumsuz yanları vardır. Ancak çizgi filmlerin doğru şekilde tasarlanması çocukların istenildiği gibi kişilik gelişimine etki eder. Çizgi filmlerin konu işleyişi değer yargılarımıza göre düzenlenirse çocukların kelime dağarcığına, hayal gücüne dâhil olmak üzere pek çok kişilik alanını geliştirir. 208 Animasyon: Yeniden canlandırmak anlamına gelen animasyonu eğitimde, dijital olarak veya drama şeklinde kostüm ile öğrencilerin bir canlıyı ve nesneyi şekillendirmek olarak anlamlandırabiliriz. Her iki tür animasyon (dijital animasyon ve animasyon gösterisi) çocukların hayal gücünü geliştirecek ve yaparak- yaşayarak öğrenme sağlayacak önemli eğitim materyalidir.209 Video Hazırlamak: Günümüzde video hazırlamak çok kolay ve masrafsızdır. “Movie Maker” gibi bilinen programların yanı sıra internet ortamından yararlanabilecek video programları vardır. Bunlardan Animoto eğitim amaçlı kullanılabilecek programlardan biridir. Animoto ücretsiz deneyim veya ücretli abonelik ile kullanım imkânı sağlayan proje video uygulaması ile öğretmenler için kolaydır ve program içerisinde bulunan hazır video stilleriyle eğitimde faydalanılacak videolar kısa zamanda oluşturulabilir. Öğretmenler için oluşturulan ücretsiz sınıf hesabı özelliğiyle eğitime katkı sağlamak amaçlı video, görsel ve işitsel araçlar ile öğrencilere faydalı materyal hazırlamak amaçlanmıştır. Bu programdan faydalanmak için tek ihtiyacımız mail adresidir, kolaylıkla giriş yaparak projelerinizi oluşturabilirsiniz.210 Sınıf hesabı dışında kişisel videolarınızı da oluşturarak eğitim projeleri gerçekleştirebilirsiniz.211 Animoto araçlarının yerleşimi ve kullanımı aşağıda mevcuttur (Bkz. Şekil 50). 208 Neslihan Karakuş, “Okul Öncesi Döneme Hitap Eden Tema İçerikli Çizgi Filmlerin Değerler Eğitimine Katkısı Yönünden Değerlendirilmesi (Niloya Örneği)”, Değerler Eğitimi Dergisi, C.12, S.30, 2015, ss.251-277 209 Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP), Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Animasyon Çalışmaları, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 2008. 210 Bkz. https://animoto.com/education/classroom (31.10.2017) 211 Bkz. https://animoto.com/projects (31.10.2017) 95 Şekil 50: Animoto Araçları 1.Resim ekleme: Yeni resimleri buradan yükleyebilirsiniz. Sürükle bırak yöntemiyle resimlerin yerini değiştirebilirsiniz. 2.Müzik ekleme: “Add another song” seçeneğinden müzik eklenir. 3.Video sitilleri seçme ve değiştirme: “Change style” seçeneğinden mevcut “animoto”da yüklü video sitil seçeneklerinden birini seçebilirsiniz. 4.Resim veya video yükleme: “Add pics & vids” seçeneğinden video veya resim yükleyerek kendi oluşturduğunuz videoya yerleştirebilirsiniz. 5.Yazı-metin ekleme: “Add text” seçeneğinden yazı ekleyebilirsiniz. 6.Video isim verme ve vido hakkında düzenleme: “Settings” seçeneğinden video hakkındaki bilgiler düzenlenebilir. 7.Ses ayarları: Videoya yüklenen müziklerin ses ayarlarını ayarlar şekli olan kısma tıklayarak düzenleyebilirsiniz. Burada sesin hızı, yüksekliği ayarları mevcuttur. 8.Video oluşumu: Videonun nasıl oluştuğunu “Preview video” seçeneğinden deneyerek bakabilirsiniz. 3.1.5. Posterler-Sunu-Broşür Din öğretiminde kullanılan afiş-posterler genelde dış mekânlara asılan materyaller olarak algılanmaktadır.212 Ancak günümüzde dijital alanın kullanılasıyla isteğe göre hareketli, interaktif posterler hazırlanabilmektir. Bu posterler isteğe göre çıktısı alınarak panolara da asılabilmektedir. Mesela bilgisayarın “Office” programlarından “Publisher” veya “Word” programları ile hazırlanabileceği gibi; “Edu Glogster”, “Prezi” özel 212 Korkmaz, a.g.e., s.141 96 internet uygulamaları213 ve Microsoft uygulamalarından olan Publisher ile afiş-poster hazırlanabilir. Poster hazırlamayı öğretmen yapabileceği gibi öğretmen rehberliğinde seçilen bir poster programı aracılığıyla öğrencilere de hazırlatarak konunun istendik düzeyde hedefe ulaşması sağlanabilir. Poster tasarımında belli kıstaslar/ölçütler göz önünde bulundurulmalıdır: 214  Posterin hazırlanmasındaki amaç,  Hedef kitlenin belirlenmesi,  Az yazı, resim ve sözle daha sistematik bilgi verme,  Kavramlar arası hiyerarşik ilişkinin olması,  Dikkat çekici slogan kullanma,  Biçimsel açıdan dikkat çekici resimlere, şekillere yer verme,  Sayfa düzeni (informal denge/ formal denge), okunabilirlik özelliklerine sahip olmalıdır.  Sayfa düzeni bütünlük, vurgu, hizalama ilkelerine sahip olmalıdır. Publisher Programıyla Hazırlanan Örnek Poster: Öğrenme alanı: Kur’an ve Yorumu 215 Sınıf: 5. Ünite: 3. Ünite: Kur'an-ı Kerim'in Temel Eğitici Nitelikleri Konu: Fil Suresini ve Anlamı Kazanımlar: Fil suresini ezbere okur ve anlamını kavrar. Materyal: Publisher programı ile üçe katlanabilir broşür hazırlandı. Materyalin Kullanımı: materyal üçe katlanabilen üç aşamalı broşür şeklinde hazırlanmıştır. Katlanılan kısımlara Türkçe ve Arapça sure metni denk gelerek hem Türkçe hem Arapça sure metni öğrenilmesini amaçlanmıştır. Birinci kısımda Fil suresinin Arapça yazılışı, ikinci kısmında fil suresi hakkında bilgi ve üçüncü kısımda fil suresinin meali yer almaktadır. Öğrencilerin ellerinde kolaylıkla bulunacak bu broşür ile sure ezberleme, sure hakkında bilgi sahibi olma ve surenin anlamını kavrama sağlanmaktadır. (Bkz. Şekil 51) 213 http://edu.glogster.com/?ref=com , https://prezi.com/ (13.02.2017) 214 Korkmaz, a.g.e., ss. 141-142 215 Nazım Genç, a.g.e., s.80 97 Şekil 51: Katlamalı Çalışma Broşürü 98 Ders materyali olarak poster-broşür somut materyal olarak sunulacağı gibi tamamen elektronik ortamda materyaller de olabilir. Herkesin rahatlıkla kullanabileceği Power Point programıyla yapılmış sunular buna örnektir. Power Point’te hazırlanan sunu sayfaları dijital nitelikli materyal sayfalarıdır. Power Point programı sanallığının getirdiği animasyon yapısını da kullanarak daha kullanışlı hale getirilebilir. Power Point sunu hazırlanmasıyla ilgili bu kısmında kısaca bilgi verilerek materyal kullanımı hakkında fikir üretilmesi sağlanmıştır. (Bkz. Şekil 52) Şekil 52: Power Point Tanıtım Köprü kurmak istediğiniz herhangi bir yazı kısmını seçiniz, Mouse ile sağa tıklayın gelen ekrandan köprüyü seçiniz ve ekrana gelen kutudan “bu belgeye yerleştir” seçeneğinden daha önce hazırlanmış olan soru sayfasını seçiniz. Bu şekilde üzerine tıklanan her yazının karşılığı gelecektir. Power Point ile köprü kurma özelliğiyle örnek test hazırlama tanıtılmıştır. (Bkz. Şekil 53 ve Şekil 54) 99 Şekil 53: Power Point Slaytları Köprüleme 1 Her soru şıkkı için köprü oluşturarak, daha önce hazırlanmış doğruysa doğru sayfası, yanlış ise yanlış sayfası açılacaktır. Şekil 54: Power Point Slaytları Köprüleme 2 Bu şekilde hazırlanan doğru-yanlış sayfaları istersek animasyon menüsüyle hareket katabiliriz. Yanlış cevap verildiği için yeniden dene butonu ekleyerek oluşturulan butonu ana sayfa ile köprü oluşturulabilir. Eğitimde poster kullanımında çeşitli programlar mevcuttur. Bunlardan yaygın olanlarından biri Edu Glogster (İnteraktif Multimedya Posterleri) programıdır. Yedi gün ücretsiz poster hazırlama imkânı vermektedir. Eğer bu programdan sürekli yararlanmak 100 isterseniz ücret karşılığı abonelik sağlanmaktadır. Eğitim amaçlı abone olduğunuz hesapla Edu Glogster sitesi linkinden giriş yaparsanız yedi gün geçmiş olmasına rağmen sınırlı ücretsiz yararlanabilirsiniz.216 Edu Glogster eğitime katkı amaçlı bir program olduğu için hem öğretmenler hem de öğrenciler için güzel bir materyaldir. Bu programı öğretmenler, öğrencilerin yeteneğini ve çalışma kabiliyetlerini görme imkânı sağlayabilirler. Çünkü programda sınıf oluşturma ve portfolyo imkânı sağlanmaktadır. Öğrencilere bu program ile poster hazırlamaları istenerek derse hazırlık yapmaları istenebilir ya da sınıf arkadaşlarıyla projelerini paylaşmaları sağlanabilir. Edu Glogster Programı ile Hazırlanan Materyal Kullanımı: Örnek 1 Materyalin Kullanım Alanı Konu: Kur’an-ı Kerim Dersi Seviye: İmam-hatip 7. Sınıf 1. Basamak: Konunun Belirlenmesi Ünite: 1. Ünite: Kuran Kavramlarını Öğreniyorum Etkinlik: Edu Glogster materyalleri ile konunun kavranması Kazanım/Kazanımlar: Çocukların din, iman, tevhit, itaat kavramlarının anlamlarını ayetler metinleri, video ve görsel tasarım materyalleriyle anlatılması. İçerik: Başlık: Kuran Kavramları Alt Başlık: Din, İman, Tevhit, İtaat 2. Basamak: Materyalin Tasarımı ve Kullanımı Materyal ile ne öğrenilecek? Dinin, imanın, tevhidin ve itaatin ne anlama geldiğini öğrenecek. Video ile tevhit kavramı desteklenerek anlam pekiştirilecek. Materyalin Kullanımı: gökkuşağının içinde ana başlıklar yer almaktadır. Bu ana başlıktan çıkan oklar alt başlıkları belirtmektedir. Alt başlıklarda figürler kullanılarak kavramların anlamları belirtilmektedir. Kelime-i şehadet ve kelime-i tevhit ile kavramlar desteklenmiştir. 216 Bkz. http://edu.glogster.com/ (12.10.2017) 101 Videoda konuyla bağlantılı olarak, Hz. İbrahim’in ve Hz. İsmail’in Allah’a olan itaat ve teslimiyetini konu almaktadır. “Edu Glogster” ile hazırlanan bu materyalin görseli ektedir. Web linkinden ulaşıma hazırdır. (Bkz. Şekil 55) Şekil 55: Edu Glogster Örnek 1 https://edu.glogster.com/glog/kuran-kavramlar/2mapec5xkmx 102 Posterin sol alt köşedeki kare kod uygulamasından interaktif sunumuna ulaşabilirsiniz. Video Adresi: Hz. İbrahim'in sadakatini, Hz. İsmail'in teslimiyeti: https://www.youtube.com/embed/YdApgHQPxi0?autoplay=1 Örnek 2 Materyalin Kullanım Alanı Konu: Ahlak Seviye: İmam-hatip 6. Sınıf 1. Basamak: Konunun Belirlenmesi Ders: Temel Dinî Bilgiler Etkinlik: Edu Glogster materyalleri ile konunun kavranması Kazanım/Kazanımlar: Çocukların din, iman, tevhit, itaat kavramlarının anlamlarını ayetler metinleri, video ve görsel tasarım materyalleriyle anlatılması. İçerik Başlık: Yardımseverlik Alt Başlık: Yardımlaşmanın Önemi, İnsan Yardımlaşmaya İhtiyaç Duyar 2. Basamak: Materyalin Tasarımı ve Kullanımı Materyal ile ne öğrenilecek? Yardımlaşma hakkında ayet ve hadisler kavranır. İnteraktif poster sunumuzda yer alan video izlenerek insanda yardımseverlik duygusu yaratılışından gelen bir haslet olduğu vurgulanır. Eklenen videoda “hoşgörü ve yardımlaşma” konusu ele alınmaktadır. Posterlerin videolarını izlemek için interaktif sunumlarına posterlerin altında bulunan adreslerinden ulaşabilirsiniz. Bu posterler afiş olarak indirildiğinden sol alt köşelerinde kare kodları bulunmaktadır, kare kodları okutularak da orijinal hallerine bulaşılabilir. (Bkz. Şekil 56) 103 Şekil 56: Edu Glogster Örnek 2 Eduglogster interaktif sunum: https://edu.glogster.com/glog/temel-dini-bilgiler/2df11ui6q7o?=favorites-glog-dsh Video Adresi: Değerler Eğitimi "Hoşgörü ve Yardımlaşma" Okul Etkinlikleri https://www.youtube.com/watch?v=pa0STDCf_aA 104 3.1.6. Bulmacalar Din öğretiminde bulunan birçok kavram bulmaca hazırlanıp kullanılmasıyla öğrencilere kazandırılabilir. Çünkü bulmacalar; öğrenme, hatırlama, bilgiyi transfer etme, zihni çalıştırma, eğlenceli hale getirerek merak etme, araştırma, hayal kurma, fikir üretme becerilerini kazandırma yeterliliğine sahiptir. 217 Bulmaca hazırlamak teknolojin ilerlemesiyle beraber kolaylaşmıştır. Günümüzde bulmaca örnekleri üretilmesine örnekler çokça mevcuttur. Bu örneklerden ilham alarak din eğitimcileri bulmaca üretebilir.218 Bilgisayar programları rahatlıkla, ücretsiz kullanıma açıktır. “Crossword Labs” programında hazırladığımız bulmaca örneği bize bu konuda fikir edindirecektir.219 Örnekte Temel Dinî Bilgiler dersinde yer alan “Allah’a İman” konusunda geçen Allah’ın sıfatlarının anlamını kavratmak amacıyla bu bulmaca hazırlanmıştır. “Crossword Labs” programı kullanılarak nasıl bulmaca hazırlandığı aşağıda resmedilerek bahsedilmiştir. ( Bkz. Şekil 57) Şekil 57: Bulmaca Hazırlama-Crossword Labs 217 Korkmaz, a.g.e., s.137 218 Bkz. Adem Güneş, Din Öğretimi Materyalleri, 3.b., İstanbul: Dem Yayınları, 2017, ss.187-210 219 Bkz. Bulmaca Hazırlama Programı, https://crosswordlabs.com/, (14.02.2017) 105 1.Bulmaca ne ile ilgili ise adı yazılır. 2.Oluşturulacak bulmacanın cevabı başa yazılır ve bir boşluk bırakılır. Boşluktan sonraki cümle bulmacanın sorusudur. Bu şekilde alt alta sorular yazılır. 3.Eğer istenirse bulmaca herkese açık olmayıp şifre konulabilir. 4. “Generate” tuşuna tıklanınca bulmacamız hazır hale gelir ve Word belgesi olarak bilgisayara indirilebilir. Bulmaca Kullanma Planı: 1. Basamak: Hangi konuda kullanılacağı belirlendi.220 Öğrenme alanı: İnanç Sınıf: Temel Dinî Bilgiler-9.sınıf Ünite: Allah’a İman Konu: Allah’ın Zati ve Subiti Sıfatları Kazanımlar: Allah’ın varlığı hakkında bilinçlenir. Materyal: Bulmaca Hazırlama 2. Basamak: Crossword Labs Programı ile Bulmaca Hazırlanması ve Kullanımın Planlanması: Materyalin Kullanımı: Ders anlatımı bittikten sonra dersin son 15 dakikası bulmaca için hazırlanır. Hazırlanan bulmaca akıllı tahtaya yansıtılarak öğrencilere sunulur. Öğrencilere yöneltilen her soru kutucuğunun cevabı dijital kalem ile yazılır. Bulmaca tamamlanarak ders sonlandırılır. Öğrenilen kavramlar bu şekilde pekiştirilmiş olur. Crossword labs ile hazırlanan bulmacanın kendisinin ve cevap anahtarının Word çıktısı alınmıştır. (Bkz. Şekil 58, 59) 220Ahmet Ekşi v.d., MEB İmam Hatip Liseleri Temel Dinî Bilgiler Ders Kitabı (En az beş yıl geçerlidir), (ed.) Ekrem Özbay, 5.b., Ankara: Milli Eğitim Bakanlı Yayınları Ders Kitapları Dizisi, 2014, S.34 106 Şekil 58: Bulmaca: Temel Dinî Bilgiler-Allah'a İman 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Yatay Aşağı 5. Allah'ın başlangıcı yoktur 1. 'Allah birdir' anlamına gelen zati sıfat 7. Allah her şeyi duyar 2. Allah'ın varlığı kendisindendir 10. Allah sonradan olan şeylere benzemez 3. Allah'ın varlığının sonun yoktur 12. Allah her şeyi duyar 4. Vahiy getirmekle görevli melek 13. Allah hayat sahibidir 6. Sura üflemekle görevli melek 14. Allah her şeyi bilir 8. Allah'ın her şeye gücü yeter 15. Allah yaratandır 9. Doğa olaylarıyla görevli melek 11. Can almakla görevli melek 16. Allah'ın varlığını belirten zati sıfat 107 Şekil 59: Bulmacanın Cevap Anahtarı 108 3.1.7. Kitaplar Her ülkenin bir eğitim politikası vardır ve bu eğitim politikasının gerçekleştirdiği yerler okullardır. Ülkemizin eğitim politikasını okullarda gerçekleştirilirken yardımcı materyaller kullanılır. Bunun başında ders kitapları gelir.221 Bir ders kitabı eğitimde dersin konusunun dayanağı olarak ilk kaynaktır. Başka bir ifadeyle, merkezi bilgi sağlayan araç ders kitaplarıdır.222 Ders kitapları en yaygın öğrenim materyaliyken kimi zaman tek başına bir kaynaktır. Bu sebepten ders kitapları, öğrencinin derse olan ilgisini artırıcı ve öğrencilerin kitaplarla arasının iyi olacağı yaşantılar sunabilecek yeterlilikte olmalıdır.223 Bunu sunabilecek ders kitaplarında başta okunabilirlik düzeyi dikkate alınmalıdır. Bununla beraber, kitabın içeriğinin belirlenmesi ve kitabın dış görünüş olarak tasarlanması, düzenlenmesi kriterlerine dikkat etmek gerekmektedir.224 Milli Eğitim Bakanlığı, eğitim araç inceleme yönetmeliği ile ders kitaplarının ve diğer araçların incelenmesini yaparak eğitimin amaçlarına uygun araç-gereç imkânını sağlamaktadır. Ders kitapları hazırlanması hakkında MEB tarafından 2015 yılında değişikliğe giderek ders kitapları hazırlanmasına genç öğretmenlerin katılacağı objektif bir süreç başlatıldı. 24 Ekim 2015 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan ders kitapları değişikliği yönetmeliği ile yayınevleri ve bakanlık hizmet birimlerinin, ders kitaplarının hazırlanmasında editör, ölçme ve değerlendirme, rehberlik, program geliştirme uzmanı çalıştırması isteğe bağlı hale getirildi. Bu yönetmelik değişikliğiyle, ders kitaplarının niteliğinin yanında yayınevleri ile MEB hizmet birimlerinin ders kitabı hazırlamalarındaki verimliliğinin artırılması amacı ile ders kitaplarını inceleme süreçlerinde birtakım şekil şartlarında esneklik sağlanması ve ders kitaplarında daha çok nitelik odaklanılması, sürecin daha katılımcı ve objektif hale getirilmesi hedeflendiğini göstermektedir.225 Ders kitaplarını resmetme çalışmaları, ders kitapları materyali açısından önemli bir konudur. Resim-karikatür materyal çeşitlerinde üzerinde durduğumuz gibi ders 221 Kaya, a.g.e., s.79 222 Yanpar, a.g.e., s.125 223 Yanpar, a.g.e., s.126 224 Yalın, a.g.e.,ss.150-155 225 Resmi Gazete, Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair, Sayı:29502, 14 Ekim 2015, http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2015_10/15022312_yonetmelikdegisikligi_derskitaplari_141020 15.pdf , (26.12.2016) 109 kitaplarını resmetme faaliyetleri soyut kavramları somutlaştırma bakımından önemlidir. Çünkü özellikle somut düşünce döneminde olan çocukların dinî-ahlaki konuları öğrenimi hazırlanan kitaplarda doğru resim ile gerçekleşir. İnsanlık yüzyıllar boyunca kitapla beraber resim sanatını devam ettirmiştir. İslami eserlerde kitaplar resim- minyatür ile süslenmiştir. Bu resmetme geleneği İslam dünyasında tercüme faaliyetleri ile başlamış, Moğol istilasının ardından etkisini sürdürmüştür. 226 Osmanlı resim sanatında bilinen en eski örnekleri 15. Yüzyıla aittir ve resimli el yazma kitaplarının ilki Amasya’da II. Murad şehzadeliği zamanında 1416 yılındadır. Bu resimli el yazmaları Padişah II. Murad’ın oğlu Fatih Sultan Mehmed döneminde çoğalmaya başlamıştır.227 İslamiyet’i anlatan kitapların resimli olması dikkat çekicidir ve bizlere örnek olmaktadır. Özellikle 1388 yılında Erzurumlu şair Mustafa Darir’in Siyer-i Nebi’si III. Murad zamanın sonlarında 814 minyatür içeren 6 ciltlik resimli el yazma kitabı olarak hazırlanmış olması önemli kaynaktır.228 Çünkü bu eser iki asır boyunca saray eşrafı tarafından okutulmuş bir siyer kitabıdır. Siyer kitabı olması biz din eğitimcileri için önemlidir. Hz. Muhammed’in hayatının anlatılması ve resimlerle bu anlatılanların yorumlanmış olması din eğitimi materyali açısından önemlidir. Kitapta Hz. Peygamber altın yaldızlı bir nurani varlık olarak tasvir edilmiş ve tarihi süreçte hayatı menkıbeler ile anlatılmıştır (Bkz. Ek. 2). Günümüzde ders kitaplarında fotoğraflar kullanılması yerine bu minyatür sanatları gibi çizimler kullanılması tavsiyemizdir. Çünkü bu resimli el yazmalarında görülmektedir ki hayal gücünü daha fazla geliştiren ve anlamlaştıran kitaplardır. Çizim bir hayal ürünüdür ve üretimdir, fotoğraflar ise gerçektir. Kitaplarda yerine göre soyut alanla ilgiliyse ve hayal gücü geliştirilmesi amaçsa çizimler kullanılması daha uygun olacaktır. Kitaplar hakkında şunlara dikkat ederek konuyu belirginleştirelim: Eğitimde yüzyıllardır temel kaynağımız olan ders kitapları tipogratif öğeler ve metin örgütleyici ilkeler açısından ele alınarak incelenmesi sonucu ders kitaplarının nasıl bir yapıya sahip olduğu belirlenmektedir. Tipogratif öğeler açısından metinler öncelikle anlaşılır düzeyde okunabilir olmalı, daha sonra estetik kaygıya sahip kitaplar olmalıdır. Metin örgütleyicisi açısından ele alındığında ders kitapları öncelikle içeriğin işlevsel olması 226 Ulaş Töre Sivrioğlu, İslam Kitap Resmi ve Minyatür Sanatında Helenistik-Bizans Etkisi, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/285833, (10.10.2017) 227 Serpil Bağcı, v.d., Osmanlı Resim Sanatı, 2.b., Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012, s.21 228 Bağcı, v.d, a.g.e., ss156-163 110 gerekmektedir. Süslemeler yer verilerek dikkatin süslere çekilmemesine dikkat edilmelidir.229 MEB’in hazırladığı kitaplarda tek sütun kullanılması, içerikteki başlıkların tutarlı olması metin örgütlenmesine dikkat edildiği ve anlaşılır bir dil kullanılması tipogratif öğelere uygunluğunu göstermektedir. Ancak “Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında kullanılan fotoğrafların konuya dikkat çekebilmekte midir? Konuya örgütleyici düzeyde midir?” sorularına cevap vermesi şüphelidir. Tavsiyemiz daha yaratıcı görsellere; gerçek resimler değil de çizimlere, karikatürlere yer verilmelidir.230 Çocuklar veya gençler için hazırlanan kitaplarda gerçek resimler yerine çizimler kullanımı kanaatimizce daha uygundur. Çünkü çizimler ile hayal gücü sınırlandırmadan ortaya görüntüler konulabilir, karikatür gibi eğlendirirken anlatılmak istenilen konu kolaylıkla verilebilir. Bazen de isteğe göre, gerektiği yerde çok fazla ayrıntıya girerek konuya odaklanma ve dikkatin dağılmaması sağlanabilir. Kitap çizimlerine örnek olabilecek iki hikâye kitabı tarafımızdan hazırlanmıştır. Kitaptaki hikaye Diyanet İşleri Başkanlığının 4-6 yaş Kur’an Kursu eğitimi için hazırlanan eserlerden iki hikaye ele alınarak düzenlenmiştir.231 Resimlerle kitap hazırlanmasına örnek teşkil edecek çalışmamızın birinci kitabında, değer eğitimi olarak kazanılması gereken sevgi ve nezaket ile davranışta bulunmanın önemi işlenmiştir; ikinci kitabında, merhametin önemi ve Peygamber Efendimizin (s.a.v.) merhametli oluşu çocuklar dünyası gözüyle resmedilerek ele alınmıştır. (Bkz. Şekil 60, 61) 229 Gülgün Alpan Bangir, “Ders Kitaplarındaki Metin Tasarımı”, T.E.B.D., C.6, S.1, 2008, ss.107-134 230 Bkz. MEB Din kültürü ve Ahlak Bilgisi Kitabı (4,5,6,7,8), 2016-2017. 231 İsmail Sağlam v.d., Kuran Kursları Etkinlik Kitabı (4-6 Yaş Grubu), (ed.) İsmail Sağlam, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014. 111 Şekil 60: Kitap Örneği: Rüzar ile Güneş 112 113 114 115 Şekil 61: Kitap Örneği: Bilge Kuş 116 117 118 SONUÇ VE ÖNERİLER Geçmişten günümüze kadar teknolojinin gelişim tarihini incelediğimizde şu sonuca varırız. İnsan soyut düşünen bir varlıktır ve somut işlevlere ihtiyaç duymaktadır. Eğitimin temel dinamiklerinden olan materyal kullanımı, İslam eğitim tarihi boyunca çeşitli evrelerden geçmiştir. Teknolojinin günlük hayatımızda öneminin artmasıyla birlikte, din eğitiminde kullanılan materyallerin mahiyetinde de bu yönlü bir değişim oluşmuştur. Hz. Peygamber (s.a.v.) ile başlayan din eğitimi, İslam tarihi boyunca o devrin getirdiği yeniliklere göre şekillenmiştir. Tıpkı eğitim teknolojisi tarihinde ele alındığı üzere, teknoloji nasıl abaküsle başlayıp bilgisayar ile devam etti ise eğitim ıslahatları da din eğitiminde kendini göstermiştir. Hz. Peygamber, o günün şartlarında hangi materyal mevcutsa İslam eğitiminde de o olanaklardan yararlanmıştır. Sözgelimi, Ashab-ı suffa’nın durumu o dönemin eğitimi açısından mükemmel bir örnektir. Hz. Peygamber’in vefatından sonra oluşan medrese sistemi, Peygamber ışığında yoluna devam ederek, olağan materyal kullanımıyla eğitimlerini tarih boyunca gerçekleştirmiştir. Allah, Rab; terbiye edicidir. Allah, Kur’an-ı Kerim’de kıssalarla biz insanlara hitap ederek bizlere doğru yolu göstermiştir. İnsanın fıtratını en iyi bilen yaratıcımız bizlere meseleleri kıssa yöntemiyle somutlaştırarak eğitimde izlenecek metodu göstermiştir. Din eğitimcileri de Allah’ın Resul’üne gösterdiği yöntemleri örnek alarak belli bir sistem geliştirmeye çalışmışlardır. Bu bağlamda, tezimizde Peygamberimizin öğretileri doğrultusunda, materyal konusuna ve kullanımına dikkat çekmiş bulunmaktayız. Kod yazma programları kullanılarak çeşitli yazılım programlarından örnek verilmiştir. Böylece din ve ahlak öğretiminde kod yazarak proje geliştirmeye katkı sağlanmıştır. Bilgisayar destekli eğitimin kaçınılmaz olduğu bu çağda, din eğitimcilerinin faydalanacağı şekilde materyal örnekleri verilmiştir. Din eğitimcilerinin kendileri tarafından dijital materyal oluşturulmasına katkı sağlanmıştır. Öneriler: 1. Din Öğretimi teknolojileri ve materyal geliştirme, din bilimlerinde önemli bir disiplin olarak yerini almalıdır. Çünkü dinî ve ahlaki öğretimin uygulanmasında program geliştirmenin içinde olan “Din Öğretimi Teknolojileri ve Materyal Geliştirme” disiplini, Eğitim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme disiplini tarafından sağlanan 119 olanaklar uygulanmaktadır. Görüşümüz; “Din Eğitiminde Teknoloji ve Materyal Geliştirme”, özgün çalışmalara imza atabilmesi için din bilimlerinin içinde müstakil bir bilim olarak yerini almalıdır. 2.Özel öğretim yöntemleri dersinde din eğitimi için materyal öğretimi gerçekleşmektedir. Bu ders kapsamında MEB’in kod öğrenmek için “sürükle-bırak” yöntemiyle kolaylık sağlayacağı programlar, yeni yetişen din eğitimcilerine öğretilmelidir. Bununla ilgili gerekli çalışmalara ihtiyaç vardır. 3.Üç boyutlu oyun geliştirme din eğitiminde yetersiz düzeydedir. Bunun sebebi, üç boyutlu oyun yapılması için çalışma grubuna ihtiyaç vardır. Bu gruplar, karakter ve çizim tasarımcısı, oyun kurgucusu, kod yazma yeterliliğine sahip kişilerden oluşmalıdır. Oluşturulan grup proje için yeterli zamana sahip olmalıdırlar. Başka bir ifadeyle, bu tip çalışmalar iş birliği gerektirdiği için öğretmenlerin yalnız geliştirecekleri bir materyal örneği değildir. Bizim önerimiz bu çalışmaların “Din Eğitimi Materyal Geliştirme ve Teknolojisi” bilimi kontrolüyle sağlanması gerekmektedir. 120 KAYNAKLAR AKGÜNDÜZ Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş, 1.b., İstanbul: Ulusal Yayıncılık, 1997. AKPINAR Yavuz, Bilgisayar Destekli Eğitimde Uygulamalar, 2.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2005. AKYÜREK Süleyman, Din Öğretimi: Model Strateji Yöntem ve Teknikler, 4.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015. ALKAN Cevat, Eğitim Ortamları: Kavramlar, Süreçler, Araçlar, Gereçler, Planlama. Organizasyon, Yönetim, Kullanma, 1.b., S.85, Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1979. ALKAN Cevat, Eğitim Teknolojisi, 8.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2005. ALPAN BANGİR Gülgün, “Ders Kitaplarındaki Metin Tasarımı”, T.E.B.D., C.6, S.1, 2008, ss.107-134. ARI Meziyet, Pınar BAYHAN, Okul Öncesi Dönemde Bilgisayar Destekli Eğitim, 3.b., İstanbul: Epsilon Yayınları, 2003. AYDOĞAN Didem v.d., Eğitim Psikolojisi, (ed.) Şerife Işık Terzi, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2015. BAĞCI Serpil, v.d., Osmanlı Resim Sanatı, 2.b., Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012. BAKIR Mustafa, “Suffe”, DİA, C.37, ss.469-470. BALAY Refik, “Küreselleşme, Bilgi Toplumu ve Eğitim”, A.Ü.E.B.F.D., C.37, S.2, Ankara, 2004, ss.61-82. BAŞAL Hande Asude, Gelişim ve Psikoloji, 5.b., Bursa: Ekin Yayınevi, 2012. BAYTAK Ahmet, Eğitimde Web Teknolojilerinin Kullanımı, 1.b., Ankara, Pegem Akademi Yayıncılık, 2014. BEE Helen, Denise BOYD, The Developing Child (Çocuk Gelişim Psikolojisi), (çev. Okan Gündüz), 1.b., İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009. BERKİ Ali Himmet, Osman KESKİNOĞLU, Hz. Muhammed ve Hayatı, 26.B., Ankara, Diyanet İşler Başkanlığı Yayınları, 2012. BİLGİ Filiz v.d., Eğitim Psikolojisi, (ed.) Binnur Yeşilyaprak, 12.b., Ankara, Pegem Akademı Yayınları, 2014. BİLGİN Beyza, Mualla SELÇUK, Din Öğretimi-Özel Öğretim Yöntemleri, 4.b.,İstanbul: Gün Yayıncılık, 1999. BOZKAYA GÜLER Tuğba, Din ve Ahlak Öğretiminde Drama Örnekleri, 2.b., Ankara: Nobel Yayıncılık, 2009. BRUNİNG Roger H., Gregory J. SCHRAW, Monica M. NORBY, Cognitive Psychology And Insitive (Bilişsel Psikoloji ve Öğretim), (çev. Zehra Nur Ersözlü- Rıza Ülker), 5.b., Ankara: Nobel Yayınları, 2014. CEBECİ Suat, Bilimsel Araştırma ve Yazma Teknikleri, 1.b., İstanbul: Alfa Yayınları, 1997. CHARLES C.M., Teacher’s Petit Piaget (Öğretmenler İçin Piaget İlkeleri), (çev. Gülten Ülgen), 3.B., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2000. ÇAĞRICI Mustafa, “Ahlak”, DİA, C.2,1989, ss.1-9. ÇAĞRICI Mustafa, “Davet”, DİA, C.9, ss.16-19. ÇALIŞKAN Nihat, Elif KILIÇ, “Farklı Kültürlerde ve Eğitimsel Süreçte Renklerin Dili”, Ahi Evren Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi (KEFAD), C.15, S.3, 2014, ss.69-85. 121 ÇELEBİ Ahmet, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, 1.b., İstanbul: Damla Yayın Evi, 1976. ÇELİK Abbas, Din Eğitimine Tarihsel Yaklaşım, 1.b., Erzurum: Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2011. ÇETİNKAYA Hasan, Eğitim Bilimine Giriş, 4.b., Ankara: Nobel Yayınları, 2009. ÇİLENTİ Kamuran, Eğitim Teknolojisi ve Öğretim, 6.b., Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1988. DOĞAN Recai, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 4. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Yılmaz Karahan Ankara, Yıldırım Yayınları, 2016. DURKHEİM Emile, Moral Education (Ahlak Eğitimi), (çev. Oğuz Adanır), 1.b. İzmir: Dokuz Eylül Yayınları, 2004. EKŞİ Ahmet v.d., MEB İmam Hatip Liseleri Temel Dinî Bilgiler Ders Kitabı (En az beş yıl geçerlidir), (ed.) Ekrem Özbay, 5.b. Anakara: Milli Eğitim Bakanlı Yayınları Ders Kitapları Dizisi, 2014. ERSOY Feride, “Teknolojinin Tarihçesi ve Eğitimde Kullanılması”, Sosyal Bilgiler Öğretiminde Eğitim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, (ed.) Ramazan Sever- Erol Koçoğlu, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2013. ERYILMAZ Selami v.d., Eğitimciler İçin Bilişim Teknolojisi, (ed.) Hüseyin Çakır- Selami Eryılmaz, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014. GENÇ Nazım, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 5.Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Selami Öğreten, İstanbul: Netbil Yayıncılık, 2016. GOLDİHER Ignaz, “İslam’da Eğitim”, İslami Araştırmalar Dergisi, (ed.) Mehmet Said Hatipoğlu C.2., 7.S., Ankara, 1988. ss.69-94. GÖZÜTOK Şakir, İlk Dönem İslam Eğitim Tarihi, 1.b., Ankara: Fecr Yayınları, 2002. GÜLER Çağatay, Zakir ÇOBANOĞLU, Gürültü, 1.b., 19.S., Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 1994. GÜLGEN Hicabi, “Türk Ebru Tarihinde Ustalar ve Üslup Değişimi”, U.Ü.İ.F.D., 2016/1, ss.153-183. GÜNEŞ Adem, Din Öğretimi Materyalleri, 3.b., İstanbul: Dem Yayınları, 2017. İBNİ KESİR, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, (çev. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner), C.14, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1991. KAPLAN Mahmut, “Esrar Dede Divanında Renkler”, Turkish Studies Dergisi, C.8, S.1, Ankara, 2013, ss.1793-1816. KAPTAN Saim, Bilimsel Araştırma Teknikleri ve İstatistiktik Yöntemleri, Ankara: Rehber Yayınevi, 1982. KARADÜZ Adnan, “Türkçe Derslerinin İşlenişinde Genel Ağda (İnternet) Çoklu ve İşbirlikçi Öğrenme Ortamları: Wiki Blog ve Podcasting Programları ”, Eğitimde Web Teknolojilerinin Kullanımı, (ed.) Ahmet Baytak, 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2014, ss.43-54. KARAKUŞ Neslihan, “Okul Öncesi Döneme Hitap Eden Tema İçerikli Çizgi Filmlerin Değerler Eğitimine Katkısı Yönünden Değerlendirilmesi (Niloya Örneği)”, Değerler Eğitimi Dergisi, C.12, S.30, 2015, ss.251-277. KAYA Zeki, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, 2.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2006. KAYMAKCAN Recep, Hasan MEYDAN, Ahlak Değerler ve Eğitim, 1.b., İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 2014. KORKMAZ Mehmet, Din Öğretimi Teknolojisi ve Materyal Geliştirme, 1.b., Kayseri, Laçin Yayın Evi, 2013. 122 KOŞAR Edip, Harun ÇİĞDEM, “Eğitim Ortamı Tasarımı, Araç-Gereç ve Materyal Özellikleri”, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, (ed.) Edip Koşar, v.d., 1.b., Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2003. KÖÇ Ahmet, Ayine-i Derun Osmanlı Devlet Adamı Yetiştiren Mektep: Enderun-ı Hümayun, 1.b., İstanbul: Çamlıca Basım Yayım, 2013. KÜÇÜKAHMET Leyla, Öğretim İlke ve Yöntemleri, 9.b., İstanbul: Alkım Yayınları, 1998. MAHİR F. Banu, “Minyatür”, DİA, C. 30, 2005, ss.118-123 MAVERDİ: Ebu’l-hasan el-Maverdi, Edebu’d-Dünya Ve’d-Din, ( çev. Ali Akın) İstanbul: Temel Neşriyat ve Dağıtım, 1982. MEHMEDOĞLU Yurdagül, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi, 1.b., S.186, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları(İFAV), 2001. MERCAN Mehmet, v.d., “Bilgisayar Destekli Eğitim ve Bilgisayar Destekli Öğretimin Dünyada ve Türkiye’de Uygulamaları”, Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri, Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, 11-13 Şubat 2009, ss.369-372. NEVEVİ, “Resim ve Heykelcilikte Menedilen Hususlar”, Riyazu’s-Salihin, 1.b., İstanbul: Işık Yayınları, 2008. ORAL Emine Arzu v.d., Eğitim Psikolojisi, (ed.) İbrahim Yıldırım, 1.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2008. ORMROD Jeanne Ellis, Human Learning Sixth Edition (Öğrenme Psikolojisi), (çev. ed. Mustafa Baloğlu), 6.b., Ankara: Nobel Akademi Yayınları, 2015. ÖCAL Mustafa, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Din Eğitimi”, Bursa: U.Ü.İ.F.D., C.7, S.7, 1998, ss.241-268 ÖCAL Mustafa, “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Gerçekleştirilen Medrese Islahatları Üzerine Bir Değerlendirme”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler, 1.b., C.1, Muş: Alpaslan Üniversitesi Uluslar Arası Sempozyum Yayınları, 5-7 Ekim, 2013. ÖCAL Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, 3.b., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999. ÖZDOĞAN Ali v.d., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, (ed.) Kaan Böke, 4.b., İstanbul: Alfa Yayınları, 2014. PÜSKÜLÜOĞLU Ali, Türkçe Sözlük, 4.b., Ankara: Arkadaş Yayınevi, 2003. SAĞLAM İsmail v.d., Kuran Kursları Etkinlik Kitabı (4-6 Yaş Grubu), (ed.) İsmail Sağlam, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014 . SAĞLAM İsmail, Çocuk ve İbadet, 1.b., İstanbul: Düşünce Yayınları, 2003. SAĞLAM İsmail, İslam ve Batı Eğitiminde Okulöncesi Eğitimi, 2.b., Bursa: Rehber Reklam Ajansı, 2001. SAMANCI Osman, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, Erzurum: (y.y.), ISBN: 975-98534-0-X, 2004. SARIÇAM İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, 2.b., Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004. SELEMOĞLU Nuray, Gelişim, Öğrenme ve Öğretim, 8.b., Ankara: Gazi Kitapevi, 1997. SÜYÛTÎ, El-Camiu’s-Sağir, C.3, İstanbul: Yeni Asya Neşriyat Yayınları,1996. ŞAHİN Güzin, “Okulöncesi Çocuk Kitaplarında Uyaran Olarak Resim”, Turkish Studies Dergisi (Uluslararası Hakemli ve Uluslararası İndeksli Türkoloji Dergisi), C.9, S.3, Ankara: TOJED, 2014. 123 TAŞIN Zekai v.d., MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 8.Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Kenan Demirtaş, Ankara, Özgün Yayıncılık, 2016. TOPALOĞLU Ahmet, Türkçe Sözlük, 1.b., İstanbul: Kapı Yayınları, 2014. TÜMER Günay, “Din (Din Bilimleri)”, DİA, C.9, 1994, ss.333-339. TÜMER Günay, “Din”, DİA, C.9, 1994, ss.312-320. TÜRER Ali, Türk Eğitim Tarihi, 1. b., Ankara: Detay Yayıncılık, 2011. WİLLİAMS Robin, Non Designer’s Design Book, California: Peachpit Press, 2004. YALIN Halil İbrahim, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme, 25.b., Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık, 2012. YANPAR Tuğba, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarım, 9.b., Ankara: Anı Yayınları, 2009. YANPAR YELKEN Tuğba, Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı, 11.b., Ankara: Anı Yayıncılık, 2012. YORULMAZ Bilal, Perdeden Gönüllere: Din Eğitiminde Kullanılabilecek Seçme Videolar, 2.b., İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013. ZENGİN Zeki Salih, II. Meşrutiyette Medreseler ve Din Eğitimi, 1.b., Ankara: Akçağ Yayınları, 2002. Diğer Kaynaklar: Bkz. 3D Unity Oyun hakkında bilgiye, http://www.elektrikport.com/teknik- kutuphane/unity3d-oyun-motoru-nedir/15164#ad-image-0 , (10.10.2017). Bkz. Âlim Çocuk Oyunu bilgi için http://www.alimcocuk.com.tr/ , (10.10.2017). Bkz. Animoto Video, https://animoto.com/education/classroom , (31.10.2017). Bkz. Bulmaca Hazırlama Programı, https://crosswordlabs.com/, (14.02.2017). Bkz. Edu Glogster Resmi Sayfası, http://Edu.Glogster.Com/ , (12.10.2017). Bkz. FATİH Projesi hakkında, http://fatihprojesi.meb.gov.tr/proje-hakkinda/, (25. 10. 2017) Bkz. Hüsnü Şahin, Görsel Tasarım, http://uniamasyagorseltasarim.blogspot.com.tr/ , (01.10.2017). Bkz. Kod Adı 2023 Projesi, http://kodadi2023.gsb.gov.tr/, (25.10. 2017) Bkz. MEB Din kültürü ve Ahlak Bilgisi Kitabı (4,5,6,7,8), 2016-2017. Bkz. MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, “Programlarda Kullanılan Semboller”, İlk Öğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Sınıflar)Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara, Devlet Kitapları Müdürlüğü, 2010. Bkz. MEB Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Ortaöğretim Din kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi (9, 10, 11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara, Devlet Kitapları Müdürlüğü, 2010. Bkz. Murşid5 bilgi için https://www.turan.com.tr/turan/mursid57.html , (10.10.2017). Bkz. Visual Basic Koduyla Yazılan Örnekler: Mehmet İpçioğlu, Bilgisayar Destekli Tarih Eğitimi, 1.B., Ankara, Nobel yayınları, 2001. DALE Edgar, Audio-Visual Methods in Teaching, Drayden Press (Drayden Basın), 1946,http://ocw.metu.edu.tr/file.php/118/dale_audio- visual_20methods_20in_20teaching_1_.pdf, (2.11.2017) GÜNDÜZ Şemseddin, Ferhan ODABAŞI, “Bilgi Çağında Öğretmen Adaylarının Eğitiminde Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme Dersinin Önemi”, TOJET Dergisi, C.3., S.1, M.7 ,2004, ss.43-48, http://www.tojet.net/articles/v3i1/317.pdf. ( 12.01.2017). 124 Makine Mühendisleri Odası, “Okullarda Akustik Konfor”, İzmir, 2015, http://www.iccevrekalitesi.net/pdf/3.pdf , (30.01.2017). MEB Komisyon, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 6. Sınıf Ders Kitabı, (ed.) Ahmet Yapıcı, 4.b., Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları Ders kitapları Dizisi, 2016. MEB Komisyon, MEB İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi 7. Sınıf Ders kitabı, (ed.) Ekrem Özbay, 4.b., MEB Yayınları Devlet Kitapları, 2016. MEB, Bilişim Teknolojileri Öğretim Programı(5. ve 6. Sınıf), Ankara, 2017, http://mufredat.meb.gov.tr/Dosyalar/2017717142646998- 14BİLİŞİM%20TEKNOLOJİLERİ%205-6.pdf, (9. 10. 2017). Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP), Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Animasyon Çalışmaları, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 2008. Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP), Gazetecilik Radyo Tv Tarihi, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 2008. Mili Eğitim Bakanlığı Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü, “Macromedia Flash”, Bilişim Teknolojileri Formatör Öğretim Eğitimi Programı, Ankara, 2007, http://slideplayer.biz.tr/slide/1889193/ , (15.10.2017). Resmi Gazete, Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, Sayı:29502, 14 Ekim 2015, http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2015_10/15022312_yonetmelikdegisikli gi_derskitaplari_14102015.pdf , (26.12.2016). SİVRİOĞLU Ulaş Töre, İslam Kitap Resmi ve Minyatür Sanatında Helenistik-Bizans Etkisi, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/285833, (10.10.2017). 125 EKLER Ek 1: Web Kuruluş Adresleri232 İNTERNET PROTOKOL ADRESİ (IP) KURULUŞ TÜRLERİ .ac Akademik kuruluşlar (bazı ülkelerde edu) .com Ticari kuruluşlar .edu Eğitim kurumları (Üniversite vs.) .gov Hükümet kuruluşları .int Uluslararası organizasyonlar, kuruluşlar .k12 İlk ve ortaöğretim kuruluşları .mil Askeri kuruluşlar .net Servis sunucuları(internet servis sağlayıcıları) .org Ticari olmayan, kar amacı gütmeyen kuruluşlar 232 Tekedere, a.g.e., s.123 126 Ek 2: Erzurumlu şair Mustafa Darir’in Siyer-i Nebi’sinden: Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Hira dağında Hz. Muhammed (s.a.v.)’in Mekke’nin ilahi sesler duyması233 fethine gitmesi234 233 Bağcı, a.g.e., s.158 234 Bağcı, a.g.e., s.161 127