T.C. ULUDA~ ÜNiVERSiTESi TIP FAKÜLTESi DERGiSi Sayı: 2 , Yıl: 18, 1991 Gemlik ilçesi ilkokul Öğrencilerinde Antropometrik Ölçümlerle Büyüme ve Gelişmenin Değerlendirilmesi: Baş Uzunluk ve Genişliği, Yüz Yükseklik ve Genişliği ile Boy ve Ağırlık Arasındaki ilişkiler Erde>gao ŞENDEMIR • Özdemir GÜLESEN• • 1. Hakan OYGucu·· • N. Şimşek CANKUR• İhsaniye IKiz••• Ahmet ÇlMEN····. Türkan EREM•••• ÖZET Gemlik bölgesi ilkokul öğrencilerinde büyüme .ve gelişmenin değerlendirile­ bilmesi için farklı sosyo-ekonomik düzeylerdeki 1207 öğrencinin baş uzunluk ve ge- nişliği, yüz yükseklik ve genişliği ölçülerek; boy, ağırlık ve yaşa göre her iki cinsteki ilişkileri araştınldı. Bulgulanmız yaş ve cinse göre çocuklardaki baş ve yüz ölçüm- lerinin boy ve ağırlıkla olan ilişkilerini orlaya koydu. Öğrencilerin babaJannın mes- lekleri ve çalışma dummlan da aynca değerlendirildi. • Uzm. Dr.; Uludağ Üniv. Tıp Fak. Anatomi Bilim Dalı Araş. Gör. •• Prof. Dr.; Uludağ Üniv. Tıp Fak. Halk Sağlığı Anabilim Dalı Öğretim Üyesi ••• Dr.; Uludağ Üniv. Tıp Fak. Anatomi Bilim Dalı Araş. Gör. •••• Prof. Dr.; Uludağ Üniv. Tıp Fak. Anatomi Bilim Dalı Öğretim Üyesi - 193- SUMMARY Determination of Growth and Development by Anthropometric Measurements on Primary School Children in the District of Gemlik The /ength and width of the head, and height and width of the face of 1207 students of different socio-economic /eve/s were measured and the re/ationship of height, weight and age in both sexes were studied to assess the growth and develop- ment of the primary school children in the area. Our findings revealed the reto- tionship of head and face measurements versus height and weight for age and sex. Occupations of students fathers and their employment conditions were also consi- dered. GIRIŞ Ülkemiz çocuklarının büyüme ve gelişmelerinin değerlendirilmesinde esas olarak alınabilecek değerleri saptamak amacıyla çeşitli zamanlarda Bursa, Trab- zon, Diyarbakır, Adana ilieri ile Gemlik ilçesinde yapılan ölçümlerde genelde boy ve ağırlık ile sınırlı kalınmış; yaş ve cinse göre bu iki değişkeniD durumu tar- tışılmıştır 1·2·3.4. Bu bulgulara yardımcı olmak amacıyla aynı araştırma yöntemleri kullanı­ larak boy ve ağırlığın dışında ek ölçümler yapılması hedeflenmiş; baş uzunluk ve genişliği, yüz yükseklik ve genişliğinin ölçülerek okul, yaş ve cinse göre değerlen­ dirmeler yapılması, diğer yöre ve ülke sonuçlarıyla karşılaştırılması amaçlan- mıştır. Öğrencilerin babalarının iş durumları da ayrtca belirlenmiştir. Çalışma­ mızda Gemlik ilçesi ve köylerinde sosyo-ekonomik gelişmesi farklı ilkokul öğren­ cilerinin ölçümleri yapılmış, bu ölçümler diğer yöre ve ülkelerin sonuçlarıyla karşılaştırılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışmada Kasım-Aralık ı989 tarihlerinde Gemlik ilçe merkezinde Şehit Cemal İlkokulu ile Şükrü Şenol İlkokulu, Umurbey Kasabası İlkokulu, Muratoba ve Hamidiye Köyü İlkokullarında öğrenim gören 6-12 yaşları arasında 599 kız ve 608 erkek öğrenciden yararlanıldı. Muratoba ve Hamidiye İlkokulları koşullarının benzerliği ve öğrenci sayılarının azlığı nedeniyle birlikte değerlendi­ rildi. Ölçümler araştırma ekibinin gözetim ve denetiminde, önceden eğitimden geçirilen Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi son sınıf öğrencileri tarafından yapıl­ dı. Boy mezura ile ölçüldü ve öğrenciler mümkün olduğunca ince giysilerle tartıl­ dı. Yarım kilogramdan büyük farklılıklar bir üst kilograma tamamlandı. Baş ve yüz ölçümleri için pelvimetre kullarııldı. Baş uzunluğu için glabella ile opisthion arası uzaklık; baş genişliği için tuber parietale'ler arası; yüz genişliği için zigoma- -194- tik kemikler arası ve yüz yüksekliği için de nasion ile gnathion arası ölçüldü; so- nuçlar santimetre cinsinden, ayrıca baş indeksi (baş genişliği/baş uzunluğu x 100) olarak yüzde değerler şeklinde belirtildi5. Bunların dışında her öğrencinin babasının işi, halen çalışıp çalışmadığı öğrencilere sorularak kayıt edildi. BULGULAR Öğrencilerin yüz ve baş ölçümlerinin boy ve ağırlıkla ilişkileri incelendi. Boy ve ağırlık arasındaki ilişkiler daha önceki bir çalışmamızda ayrıntılı olarak verilmiştir6. Yüz ve baş ölçümlerinin yaşa ve cinse göre ortalama dağılımları Tablo: I ve Tablo: II'd e verilmiştir. Tablo: ı- Gemlik Bölgesi ilkokul Kız Çocuklarında Yaşa Göre Çeşitli Antropometrik DeOerlerin Ortalamaları Yaş (Yıl) 6 7 8 9 10 ll 12 Sayı ll 110 134 139 125 73 7 Boy (cm.) 111.2 116.7 123.3 129.2 135.0 138.9 142.4 A~rhk(kg.) 19.3 21.1 24.0 26.4 28.9 31.6 31.1 Baş uzunlu~ (cm.) 13.9 14.1 14.4 14.4 14.7 15.0 15.4 Baş genişliti (cm.) 13.5 13.7 13.9 14.1 14.4 14.3 14.6 Yüzyüksekliti (cm.) 8.9 9.1 9.5 9.4 10.1 10.1 10.1 Yüz genişliti (cm.) 10.5 10.3 10.5 10.8 10.9 10.8 11.4 Baş indeksi(%) 97.8 97.7 97.1 98.1 98.5 95.8 94.6 Tablo:ll- Gemlik Bölgesi ilkokul Erkek Çocuklarında Yaşa Göre Çeşitli Antropometrik Degerierin Ortalamaları Yaş (Yıl) 6 7 8 9 10 ll 12 Sayı 13 145 109 122 136 73 10 Boy (cm.) 115.6 118.5 124.7 130.2 134.7 139.0 142.2 A~rlık(kg.) 20.9 21.4 24.6 27.1 29.3 31.3 34.7 Baş uzunlu#u (cm.) 14.1 14.1 14.3 14.7 14.8 15.3 15.1 Baş genişliti (cm.) 14.8 14.6 14.7 15.0 15.0 15.0 15.0 Yüz yüksekli#i (cm.) 9.4 9.5 9.9 10.1 10.3 10.7 10.5 Yüz genişliti (cm.) 9.8 9.8 10.1 10.4 10.6 10.9 10.6 Baş indeksi(%) 105.3 103.9 103.0 102.4 101.1 98.0 99.5 Bu verilerin yaşa ve cinse göre anlamlılık düzeyleri değerlendirildiğinde, yüz genişliği dışmda diğer tüm verilerin erkeklerde anlamlı olarak yüksek olduğu görülmüştür. Bu değerlerin yaşa ve cinse göre değişikliğini araştırdığımızda baş -195- genişliği dışında diğer ölçüınierin (baş uzunluğu, yüz yükseklik ve genişliği) her iki cinste 6-12 yaş grupları arasında farklı olduğu (p < 0.001) görüldü. Öğrencilerin bulguları ayrıca yaşa ve okula göre de değerlendirildi (Tablo: III). Tablo : lll - Gemlik Bölges i I lkokullarında Çeşitli Antropometrik Degerierin Yaş, Cins ve Okullara Göre Ortalama De(Jerleri Şehit Cemal İlkokulu Yaş (yıl) Değerler Cins 6 7 8 9 10 ll 12 -E- Sayı 5 48 41 ----n 35 32 --5 K 2 40 46 50 41 31 9 Boy (cm.) E 111.4 118.1 123.9 131.8 135.8 139.9 118.0 K 112.0 117.5 124.3 128.8 136.8 142.0 111.0 Agırlık (kg.) E 20.4 22.2 25.0 295 29.8 32.3 21.4 K 17.5 21.7 24.4 25.9 29.7 33.3 19.7 Baş Uzun. (cm.) E 14.2 14.1 14.0 14.6 14.6 15.6 13.6 K 14.5 14.6 14.7 14.7 14.9 15.2 13.8 Baş geniş. (cm.) E 14.2 14.3 14.1 14.3 14.3 14.8 14.8 K 13.1 13.6 13.7 14.1 14.4 14.3 13.7 Yüz yüksek. (cm.) E 9.2 9.0 95 9.9 10.1 10.9 8.9 K 9.0 9.5 9.7 9.6 10.2 10.0 10.2 Yüz geniş . (cm.) E 9.2 9.6 9.9 105 10.7 11.3 10.2 K 10.0 10.5 10.6 11.2 10.9 11.0 10.6 Baş indeksi (%) E 100.0 101.9 1005 97.9 98.4 95.0 109.4 K 111.0 92.0 93.1 96.0 97.9 94.6 99.6 Şükrü Şenol İlkokulu Yaş (yıl) Değerler Cins 6 7 8 9 10 ll 12 Sayı -E- 63 46 53 49 ~ -8- --2 K 43 55 67 44 31 2 2 Boy (cm.) E 119.6 125.4 129.6 134.9 137.6 142.4 141.5 K 115.4 121.5 129.0 134.0 136.3 138.0 136.0 A~ırlık (kg.) E 21.4 24.3 26.5 28.8 30.4 34.6 35.0 K 21.2 23.5 26.7 29.0 30.8 32.5 25.0 Baş uzun. (cm.) E 14.2 14.5 14.7 14.9 14.9 15.0 15.5 K 13.7 13.7 13.8 14.2 14.8 14.0 16.0 Baş geniş. (cm.) E 14.7 15.0 15.2 15.2 15.0 15.0 15.0 K 13.6 13.5 13.7 13.9 13.9 14.0 14.0 Yüz yüksek. (cm.) E 9.7 10.2 10.2 10.4 10.5 10.4 11.0 K 9.0 9.0 9.0 9.8 10.1 10.0 11.0 Yüz geniş. (cm.) E 9.9 10.2 10.3 10.5 10.6 10.4 11.5 K 10.0 10.0 10.2 10.5 10.5 11.0 12.0 Baş indeksi (%) E 104.3 1035 103.8 102.3 100.3 100.3 96.7 K 99.7 99.3 99.8 98.6 95.4 100.0 87.5 -196- Tablo: lll (devamı) Umurbey Ilkokulu Yaş (yıl) Değerler Cins 6 7 8 9 lO ll 12 Sayı E -2- ---ı.? 19 ~ 46 7 K 21 21 17 28 Boy(cm.) 7 4 E 119.5 116.6 124.8 129.5 134.0 141.9 K 118.5 126.5 131.8 llS.3 Agtrlık (kg.) 136.4 146.3 E 20.5 203 24.7 26.1 . 29.6 31.3 K 20.4 24.8 27.1 28.4 28.6 Baş uzun. (cm.) 32.0 E 14.0 14.1 14.4 14.8 14.9 15.6 K 14.0 14.8 15.5 15.4 15.0 16.0 Baş geniş. (cm.) E 15.5 14.8 15.4 15.4 15.2 15.7 K 14.4 14.8 15.0 15.1 14.7 Yüz yüksek. (cm.) 15.0 E 10.0 9.7 10.2 10.4 10.4 10.6 K 8.8 9.6 10.1 10.3 10.1 10.0 Yüz geniş. (cm.) E 10.0 9.8 10.4 10.7 10.5 11.0 K 10.4 11.0 11.5 11.5 11.1 11.5 Baş indeksi(%) E 100.0 104.8 106.8 104.2 102.2 101.0 K 102.9 100.3 97.0 98.1 98.3 93.8 Köy Ilkokullan Yaş (yıl) Değerler Cins 6 7 8 9 10 ll Sayı E -7-ı -3- -7- -6- -3- K 6 12 5 12 4 Boy (cm.) E 117.0 118.6 124.7 130.3 132.2 137.0 K 115.0 122.5 126.0 131.8 139.0 Agtrlık (kg.) E 22.0 21.0 24.7 25.7 27.2 30.7 K 18.8 23.8 25.6 26.6 31.0 Baş uzun. (cm.) E 16.0 13.4 14.7 13.7 15.7 15.3 K 14.3 15.3 15.4 15.0 15.5 Baş geniş. (cm.) E 16.0 14.7 15.3 14.3 15.3 15.3 K 14.8 14.7 15.4 15.1 16.0 Yüz yüksek. (cm.) E 9.0 9.4 10.0 9.3 10.0 9.7 K 9.3 10.5 10.2 10.2 10.5 Yüz geniş. (cm.) E 11.0 10.1 10.7 9.3 10.8 10.7 K 10.3 113 11.2 10.6 11.5 Baş indeksi(%) E 100.0 109.7 104.8 104.2 98.1 100.0 K 103.6 96.8 100.2 100.8 103.3 Şehit Cemal İlkokulu'nda cinsler arasında boy ve ağırlıkta 9 yaş (p < 0.001) dışında anlamlı bir farklılık gözlenmedi. Diğer ölçümlerde 6 ve 10 yaşında cinsler arasında hemen hemen hiç fark görülmezken, 7 yaş dışında baş değerle- rinin kızlarda, yüz değerlerinin ise erkeklerde yüksek olduğu; 8 yaşında ise bunun tersine döndüğü gözlendi. ll yaşındaki değerler ise erkekler lehine anlamlı ola- rak yüksekti. Şükrü Şenol İlkokulu'nda 9-ll yaşlarında boy ve ağırlık ölçümle- - 197- rinde cinsler arasında bir fark saptanmazken, diğer yaşların tümünde tüm öl- çümler için erkek bulgularının anlamlı ölçüde yüksek olduğu görüldü. Umurbey İlkokulu'nda baş uzunluğu ve yüz genişliği kızlar lehine; baş genişliği ve yüz yük- sekliği ise erkekler lehine anlamlı derecede yüksek değerlere sahipti. Köy ilk- okullarında ise 9 yaş kız bulgularının anlamlı yüksekliği dışında kız ve erkekler arasında fark gözlenmedi. Okullar dikkate alınmaksızın yaşa ve cinse göre bulguların ilişkilerini in- celediğimizde, iki cinste de boy ve ağırlığın her yaşta doğru orantılı olduğu görül- mektedir; bu, kızlarda özellikle 8, erkeklerde 8, 9, 10 ve 12 yaşlarında daha da belirginleşmektedir. Kızlarda ağırlık ile diğer veriler arasında bir ilişki yokken, baş uzunluğu ile baş genişliği arasında 9 ve 12 yaşında (r = 0.50, r = 0.75); yüz genişliği ile 8 ve 12 yaşında (r = 0.55, r = 0.55) ilişki olduğu görüldü. Kızlarda yüz yüksekliği ve yüz genişliği arasında da 7 ve 12 yaşlarında doğrudan bir ilişki (r = 0.54, r = 0.71) gözlenmektedir. Erkeklerde boy ile baş uzunluğu arasında 8 ve ll yaşlarında (r = 0.51, r = 0.59); baş genişliği arasında 6 yaşında (r = 0.60), yüz yüksekliği ile 6 ve ll yaşlarında (r = 0.57, r = 0.56) ve yüz genişliği arasında ll ve 12 yaşlarında (r = 0.54, r = 0.50) doğrudan ilişki vardır. Erkeklerde ağırlıkla baş uzunluğu 6, 10, ll ve 12 yaşlarında (r = 0.49, r = 0.53, r = 0.51, r = 0.51), yüz genişliği ise 6 yaşında (r = 0.53) doğrudan ilişkilidir. Baş uzunluğu baş genişliği ile 8 yaşında (r = 0.51); yüz yüksekliği ve genişliği ile ise 10 ve ll yaşlarında (r = 0.66, r = 0.67) doğrudan ilişkilidir. Baş genişliği, yüz genişliği ile 12 yaşında doğrudan ilişkilidir (r = 0.59). Yüz genişliği ve yüksekliğinin ise her yaşta, özellikle de 12 yaşında doğrudan ilişkili olduğu (r = 0.75) hesaplanmıştır. Tablo IV'te öğrencilerin babalarırun meslekleri ve ça- lışma durumları verilmiştir. Babalardan ll42'si halen çalışmakta, 59'u işsiz, 6'sı ise bilinmemektedir. Tablo: IV - Çocukların Babalarının Işlerinin DaQılımı işi Sayı Yüzde işi Sayı Yüzde --- --- Serbest 62 % 5.1 Çiftçi 107 % 8.9 Memur 167 % 13.8 Yok 34 % 2.8 Esnaf 357 % 29.6 Bilmiyor 4 % 0.3 işçi 456 % 37.8 Ame le 20 % 1.7 TOPLAM 1207 % 100 TARTIŞMA Sosyo-ekonomik faktörlerin vücut ölçülerini etkilediği iyi bilinmektedir7. Akraba evliliğinde7 ve ikizlerde8 vücut ölçülerinin normal çocuklardan daha düşük olduğu gözlenrniştir9. Benzer şekilde gebelik yaşına göre küçük, düşük -198- doğum ağırlıklı çocukların, gebelik yaşına uygun büyüklükteki çocuklarla fiziksel büyüme açısından 8 yaşında bir fark kalmadığı gözlenmiştir10. Beslenme koşulla­ rının gelişmesine bağlı olarak aynı toplumda farklı yıllarda vücut ölçülerinin art- ması yanısıra ırklar ve ülkeler arası farklar da vurgulanırken11, gelişmekte olan ülkelerdeki elit grup çocukların uluslararası standardlada aynı büyüme özelliğini gösterdiği de belirlenmiştir12. Bu çalışmada çeşitli sosyo-ekonomik gruplara ait oldukları varsayılarak ele alınan 5 ilkokuldaki 6-12 yaşları arasındaki öğrencilerde yapılan ölçümlerde, Umurbey Kasabası'ndaki birçok ölçüm Gemlik ve köy ilkokullarından yüksek çıkmıştır. Bu okulların öğrencilerini yaş gruplaması yapmadan kendi aralarında karşılaştırdığımızda: Şehit Cemal İlkokulu kızlarının değerleri Şükrü Şenol İlkokulu kızların­ dan anlamlı olarak yüksek; boy ve ağırlıkları farksız olmasına rağmen Umurbey İlkokulu kızlarından düşük; boy ve ağırlıkları düşük olan köy ilkokullan kızların­ dan anlamlı olarak düşük bulundu. Erkekler için de Şehit Cemal İlkokulu'nun diğerleri ile karşılaştırılması benzer sonuçlar verdi. Şükrü Şenol İlkokulu öğrencileri Umurbey ve köy ilkokulları öğrencileri ile karşılaştırıldığında kız bulgularının anlamlı ölçüde düşük olduğu; Umurbey İlkokulu erkek bulguları yüksekken, köy ilkokulları için bu durumun hemen he- men eşit olduğu görüldü. Umurbey ile köy ilkokullan karşılaştırıldığında kızların Umurbey'de daha uzun boylu olduğu, köylerde ise yüz uzunluklarının fazla olduğu; erkeklerin ise baş genişliği yüz yüksekliklerinin Umurbey'de anlamlı olarak yüksek olduğu gö- rüldü. Şehit Cemal İlkokulu ölçümleri Şükrü Şenol İlkokulu ölçümlerinden bek- lenene uygun olarak yüksek bulunurken, köy ilkokullannda alınan sonuçlar sos- yo-ekonomik faktör-vücut ölçüsü bağıntısını ele alınan bu toplum kesiti için, açık bir şekilde gösterememiştir. Erişkinlerde vücut-baş uzunluğu oranı doğumdakinin yan değeri olan 1/S'e düşmektedir5. 4 Bu orana bizim çalışmamızda EREM'in bulgularına uygun olarak, henüz ilkokul çağında erişildiği görülmektedir. Boy uzunluğu ile baş ge- nişliği ve baş uzunluğu arasında SAATÇİOGLU'nun3 bulgularına uygun şekilde doğrudan ilişki vardır. Baş indeksi bulgularımız SAATÇİOGLU'ndan3 daha yük- sek iken, EREM'in4 bulgularına daha yakın görünmektedir. Buna karşılık yüz genişliği ve yüz yüksekliği değerleri 9 13 CORRUCCINI , MEREDITH ve TWIES- SELMAN14 ile paralellik göstermektedir (Tablo: V). Antropometrik ölçüm sonuçlarımızı daha önceki sonuçlarla karşılaştır­ dığımızda, sonuçlarımızın girişte belirttiğimiz amaçlara uygun olarak, güvenle kullanılabileccğini düşünebiliriz. - 199 - Tablo: V - Çeşitli Araştırmacıların Belirledikleri Ortalama Antropometrik DeQerler Yüz Yüz Baş Baş Baş Araştırmacı Yaş Genişliği Yüksekliği Genişliği Uzunluğu indeksi E K E K E K E K E K Twiesselman 6 11.7 11.5 10.0 9.8 14.2 14.0 17.7 17.3 7 12.0 11.7 10.3 10.0 145 14.0 17.8 17.4 8 12.1 11.8 105 10.1 145 14.1 17.9 175 9 12.2 12.0 10.7 10.3 14.6 14.2 18.1 17.6 10 12.4 12.2 10.9 10.5 14.6 14.3 18.2 17.8 ll 12.6 12.3 10.9 10.7 14.8 14.4 18.3 18.0 12 12.7 12.6 11.3 10.9 14.8 145 18.4 18.2 Ere m 6 - 14.0 14.0 13.8 13.6 101.0 102.3 7 - 14.1 13.9 13.6 135 103.2 1032 8 - 14.2 13.8 14.0 13.5 1015 102.2 9 - 14.3 14.1 14.1 13.9 100.6 103.0 10 - 14.3 14.4 14.3 14.0 101.3 102.0 ll - 14.6 14.2 14.4 14.3 101.6 100.1 12 - 14.6 15.2 14.6 16.3 98.6 95.8 Krishan ll 14.2 - 17.8 12 - 14.2 - 18.0 Meredith 13 12.6 11.0 14.3 18.3 Corruccini 14 12.9 12.4 10.4 9.9 yaş- yıl; baş indeksi -yüzde; di~er de~erler ise cm. olarak verilmiştir. KAYNAKLAR 1. ERİMOGLU, C.: İnsan Anatomisi. Gençlik Basımevi, İstanbul, 1971, s. 32-33. 2. SAATÇİOGLU, A.: Türkiye'de antropolojik bazı karakterlerin sosyo-eko- nomik gruplar arasında gösterdiği değişimler üzerine biometrik bir ince- leme. Antropoloji, 7:165-199, 1975. 3. SAATÇİOGLU, A.: Türk kadınları ve Türk erkeklerinin boy uzunlukları ile başlarının en büyük uzunluğu ve en büyük genişliği arasındaki korrelas- yonun biometrik izahı, Antropoloji, 3:163-194, 1%5. 4. EREM, T., GÜLESEN, Ö., KAN, i., ÇİMEN, A., MAGDEN, 0.: Bursa il merkezinde ilkokul çocuklarında boy ile baş gelişmesi arasındaki ilişkinin antropometrik ölçümler yöntemi ile incelenmesi. Bursa Tıp Fak. Der., 6:1-2-3, s. 17-25, 1979. 5. BUTENANDT, V.O.: Zur Diagnostik, des proportionsalters. Kinderarzt s Jg, 6:495-502, 1974. -200- 6. İKİZ, İ., GÜLESEN, Ö., OYGUCU, H., CANKUR, Ş., ŞENDEMİR, E ., ÇİMEN, A., EREM, T.: Gemlik ilçesi çocuklarında antropometrik öl- çümlerle büyüme ve gelişmenin değerlendirilmesi 1- Boy ve ağırlık ilişkile­ ri. Uludağ Üniv. Tıp Fak. Der. Yıl: 17, 3:393-403, 1990. 7. KRISHAN, G.: Effeck of parenteral consanguinity on anthropometric measurements among the Sheikh Sunni Muslim boys of Delhi. Ame J Phys Anthrop, 70:69-73, 1986. ~ 8. SILVA, P.A., CROSADO, B.: The growth and development of twins compared with singletons at ages 9 and ll. Aust Paediatr J, 21:265-267, 1985. 9. CORRUCCINI, R.S., WHITLEY, L.D., KAUL, S.S., FLANDER, L.B., MORROW, C.A.: Facial height and breadth relative to dietary cansistan- ey and oral breatlıing in two populations (North India and U.S.). Hum Biol, Vol. 57, 2:151-161, 1985. 10. ROBERTSON, C.M.T., ETCHES, P.C., KYLE, J .M.: Eight-year school performance and growth of preterm, smail for gestational age infants: A comparative study with subjects matched for birth weight or for gestatio- nal age. J Paediatr, Vol. 116, 1:19-26, 1990. 11. ZHANG, X, HUANG, Z.: The second national growth and development survey of children in China, 1985: children O to 7 years. Ann Hum Biol, Vol. 15, 4:289-305, 1988. 12. MASON, J.B., HABICHT, J .P ., TABATABAI, H., VALVERDE, V.: Nutritional surveillance WHO, Geneva, 1984, pp. 90-91. 13. MEREDITH, H .V.: Body size of contemporary youth in different parts of the world. Child Development, Vol. 34, 131:60-70, 1969. • 14. TWIESSELMAN, F.: Developpement biometrique de l'enfant a l'adulte. Presses universitaires de Bruxelles, 1969, pp. 80-112. Uzm. Dr. Erdoğan ŞENDEMİR Uludağ Üniv. Tıp Fakültesi Anatomi Bilim Dalı 16059 Görükle, BURSA -201-