T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI VAKIFLARIN İSLAM İKTİSADININ GELİŞMESİNDEKİ ETKİSİ (DOKTORA TEZİ) Lobna JABER BURSA - 2022 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI İSLAM HUKUKU BİLİM DALI VAKIFLARIN İSLAM İKTİSADININ GELİŞMESİNDEKİ ETKİSİ (DOKTORA TEZİ) Lobna JABER Danışman: Prof. Dr. Ali KAYA BURSA - 2022 https://orcid.org/0000-0003-2343-5683 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İslam Hukuku Bilim Dalı’nda 711523028 numaralı Lobna Jaber’in hazırladığı “Vakıfların İslam İktisadının Gelişmesindeki Etkisi” konulu DOKTORA çalışması ile ilgili tez savunma sınavı/00/2022 günü 00:00- 00:00 saatleri arasında yapılmıştır. Sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalışmasının(başarılı / başarısız) olduğuna(oybirliği / oy çokluğu) ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Prof. Dr. Alı Kaya Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. Halil İbrahim Acar Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. M. Asım Yediyıldız Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof.Dr. M. Asım Yediyıldız Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. M. Asım Yediyıldız Bursa Uludağ Üniversitesi /00/ 2022 Yemin Metni Doktora tezi olarak sunduğum “Vakıfların İslam İktisadının Gelişmesindeki Etkisi” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve İmza: Adı Soyadı: Lobna Jaber Öğrenci No: 711523028 Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri Programı: İslam Hukuku Tezin Türü: Doktora v bil5 Yeni Damga bil5 Yeni Damga bil5 Yeni Damga bil5 Yeni Damga bil5 dikey bil5 dikey bil5 dikey ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Lobna Jaber Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı : İslam Hukuku Tezin Niteliği : Doktora Tezi Mezuniyet Tarihi : 09 / 08 / 2022 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ali Kaya Vakıfların İslam İktisadının Gelişmesindeki Etkisi İslam ülkelerinin medeniyet inşası ve kalkınmasında, toplumun çeşitli ihtiyaçlarının karşılanmasında ve insanların geneli için faydalı programların desteklenmesinde vakıfların büyük bir etkisi vardır. İslam tarihi, Peygamber Efendimizin (sav) döneminden günümüze kadar Müslümanların faydasına hizmet eden vakıf tecrübeleriyle doludur. MeşruiyetiniKur’ân, Sünnet ve İcma’dan alan vakıflar; camiler, okullar, kütüphaneler, yetimhaneler, hastaneler kurmakla yetinmemiş, hatta hayvanları ve çevreyi korumak için müesseseler kurmuşlardır. Hayır işlerini ve kalkınmayı desteklemek için inşa edilen bu vakıflara ait kayıtlar ve belgeler buna şahitlik yapmaktadır. Vakıf sistemi, sosyal yapının güçlendirilmesi konusunda büyük etkiye sahip olan çeşitli aktivitelerle, kurumlarla ve projelerle sıkı bir irtibat halindedir.Ayrıca vakıf sistemi; arazi, gayrimenkul ve üretim araçları gibi muhtelif servet türlerini, bunun yanı sıra dinî, iktisadi ve ictimai hayatın çeşitli alanlarını kapsayacak şekilde geniş bir yelpazeye sahiptir. Arap ve İslam toplumlarının ilerlemesinde ve gelişmesinde, ayrıca iktisadi kalkınmaya katkıda bulunan modern mevzuatın ortaya çıkmasında büyük önem taşıyan eğitim, bilgi ve bilimsel araştırma alanlarını destekleme konusunda vakıfların büyük bir etkisi bulunmaktadır. Araştırmanın önemi, vakıfların İslam iktisadı araştırmacıları nezdinde büyük bir yere sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Zira vakıflar, eğitimi, sağlığı ve bilimsel ilerlemeyi destekleyerek iktisadi kalkınma üzerinde önemli bir rolesahiptir. Ayrıca tarım, sanayi ve ticaret sektörlerinin gelişmesine, toplumun üretim kapasitesinin artmasına ve istihdam düzeyinin yükselmesine, devlet üzerindeki yüklerin hafifletilmesine ve daha pek çok konuda katkısağlamışlardır. Bu nedenle vakıf sistemi, İslam ülkelerindeki ekonomilerin gelişmesinde ve diğer milletlere nazaran temayüz etmesinde büyük etkisi olan ve olmaya devam eden sistemlerden biridir. Bunların yanı sıra, İslam ülkelerinin geri kalmışlık tezahürlerinden mustarip olmaları, vakıfları, İslam toplumlarına hizmet edecek şekilde iktisadi kalkınmayı destekleme konusunda daha büyük bir role sahip olmaları yönünde onları zorlamaktadır. Bütün bunlar, konunun İslam Hukuku açısından ele alınarak incelenmesini gerekli kılmıştır. Buradan hareketle konuyu “Vakıfların İslam İktisadının Gelişmesindeki Etkisi” başlığı altında inceledik. Tez bir giriş, iki bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır. Giriş kısmında araştırmanın amacı, önemi, metodu ve kaynakları hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde vakıf kavramı, vakfın vi meşruiyeti, rükünleri, tarihi, türleri, fonksiyonları ve karşılaştığı sorunlar ele alınmıştır. İkinci bölümde vakıfların iktisadi hayatın gelişmesine etkisi, iktisadi fonksiyonları, vakıf yatırımları ve destekleri, finansman temini ve ortaklık, vakıf işletmeleri, vakıfların eğitime katkısı ve sosyal hayattaki rolü gibi konular üzerinde durulmuştur. Sonuç bölümünde ise araştırma boyunca elde edilen bulgular özetlenerek önerilere yer verilmiştir. Böylece vakıfların İslam iktisadına etkisinin olup olmadığı, varsa nasıl bir etkisinin olduğu ve nasıl bir katkı sağladığı temel kaynaklar ışığında tespit edilmiş oldu. Araştırma neticesinde vakıfların, muhtelif rolleriyle, etki alanlarıyla ve yatırımlarıyla toplum ve birey üzerinde olduğu kadar iktisat üzerinde de olumlu ve önemli bir etkiye sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Bizlere düşen, vakıfların toplum içindeki rolünü tıpkı önceki dönemlerde olduğu gibi, hatta daha iyi bir şekilde ihya etmek ve devam ettirmektir. Anahtar Sözcükler: Vakıf, İslam Hukuku, İktisat, Yatırım, İşletme. vii ABSTRACT Name and surname : Lobna Jaber University : Bursa Uludağ University Institute : İnstitute of Social Sciences Field : Islâmic Sciences Subfield : Islâmic Law Degree awarded : PhD. Date of degree awarded : 09 / 08/ 2022 Supervisor : Prof. Dr.Ali Kaya Waqf Islâmic Economic Development Effect The waqfs impact on the cultural building and development of the Islâmic countries, and meet the diverse needs of the community and support beneficial programs for the general public, and Islâmic history is full of waqfs experiencesthat have achieved the interests of the Muslims since the era of prophecy to the present era, and attested to by the evidence and the texts of the Sunnah, and Islâmic history, records and special documents of Waqfs constructed to support the work of righteousness and goodness and development, such as building mosques, schools, libraries and care for orphans and health services and even animal care and environmental protection. Waqf system was associated with a wide range of activities, institutions and projects a significant impact on the supporting of social construction. In addition to the expansion of the waqf system to include various types of wealth from the land and estate and means of production, and various religious, economic and social spheres of life and to waqf has significant impact in supporting education, knowledge and scientific research , which has important large in the progress of the Arab and Muslim societies and their evolution and the emergence of modern legislation that contribute to the development economic. And research acquires its importance the waqf it being status of large among researchers in the Islâmic economy because of its role in economic development through the support of education, health and scientific progress, and contribute to the advancement of agricultural, industrial , commercial sector, and work to increase the productivity of society and raise the level of employment, easing the burden onState and others, and this it waqf of systems that was and continues to have a deep impact on the development of Islâmic economics and distinguish it from other nations, as well as the suffering of the Muslim countries of backwardness is pushing to have to the waqf a greater role in supporting economic development in order to serve Islâmic societies. research topic is "Waqf Islâmic Economic Development Effect", the topic consists of an introduction, two chapters, and a results sectionthe introduction section contains the purpose of the study, its importance, the definitions of the sources and the theory of the study.In the first chapter the concept of waqf, legality, pillars, history, types, functions in the community as well as the problems currently faced by the waqf and some of the proposed solutions and information on the subject. In the second chapter is addressed what economic life in Islâm, the areas of waqf and its economic functions from making investments or supporting them from securing financial financing or participating in work, the waqf also viii performs various activities in the community, it active role in society in terms of educational and social terms, all these topicsIt will be mentioned in the second chapter, either the epilogue section is subject will be mentioned this study in short summary, as well as will be mentioned recommendations or proposals, and thus have been identified in the light of the basic sources of whether to waqf the influence of the Islâmic economy or not, and what is the areas of the work of waqfs in society and howcontributes to the economy, as a result of the study was that to waqf Bodourah and the fields of various investments, has a significant impact on the economy positively and effectively to society and the individual alike, we shouldrevive the role of the waqf in societies, as in previous eras and better. Keywords: Waqf, Islâmic Law, Economy, Invesmenet, Employment. ix ÖNSÖZ Vakıflar, İslam şeriatını farklı kılan en önemli özelliklerden biri kabul edilmektedir. Bu farklılık, vakıfların sahip olduğu birçok özellikten kaynaklanmaktadır. Bunlar içinde en önemlisi ebediyettir, yani vakfın, asıl amacının Allah Teâlâ’ya yaklaşmak ve Rıza’sını kazanmak olan sürekli bir hayır işi olmasıdır. Diğer amaçlarına baktığımızda bunların sayıca çok olduğunu görürüz. Vakıflar, toplumun en önemli dayanaklarından biridir ve onun ekonomik, sosyal, politik ve diğer alanlarda kalkınması için bir sebeptir. Bunun en iyi kanıtı, Osmanlı Devleti'nin kendi döneminde diğer ülke ve devletlere nazaran gösterdiği ilerleme ve gelişmedir. Bu konuda en büyük katkıyı vakıflar yapmıştır. Çünkü o dönemde vakıflar çeşitli alanlarda etkili bir şekilde çalışıyordu. Osmanlı toplumunda yaşayan bir insan, doğumundan ölümüne kadar vakıflara ait hizmetlerden yararlanabiliyordu. Ancak daha sonraları, İslam ülkelerinin dağılmasından ve dış güçlerin devlet yönetimine müdahalesinden sonra vakıflara ait faaliyetler bazı bölgelerde durmuş, bazılarında ise oldukça zayıflamıştır. Tarihi dikkatlice okuyan ve araştıran insanlar bu zayıflamayı ve gerilemeyi açık bir şekilde göreceklerdir.Günümüzde dünyanın içinden geçtiği çeşitli krizler ve sorunlar göz önüne alındığında, bunlara çözümler bulmak adına vakıfların oynamış olduğu rol yeniden ele alınmış ve kapsamlı bir ilerleme elde etmek için toplumdaki birçok rolünü yeniden canlandırmaya yönelik çalışmalar yapılmıştır.Vakıfların amacı, bazılarının zannettiği gibi, örneğin sadece cami inşa etmek değildir. Aksine vakıfların iktisadi ve yatırıma yönelikçeşitlifaaliyetleri vardır ve bu sayede vakıflar, toplumun sosyal, politik veya eğitim hayatında etkili olurlar. Bu araştırmada, vakıfların toplumda etkili olduğuiktisadi rollerine, genel olarak ekonomiyi nasıl etkilediğine ve iktisadi açıdan hangi alanlarda rol oynayabileceğine, gerek bağımsız bir şekilde gerekse devlet desteğiyle topluma nasıl yardımcı olacağına değinilecektir.Dolayısıyla çalışmamız, vakıfların iktisadi açıdan etkili olan muhtelif rolleri hakkında konuşmayı amaçlamaktadır. Klasik kaynaklarda,konu ile alakalı özel bir bölüm veya başlık olmadığı gibi ilk dönem âlimler tarafından yazılan müstakil bir eser de tespit edilememiştir.Vakıflar konusu genel olarak ele alınmış, buna ilave olarak yatırıma dairbazı şekiller güncellenmiştir. Ayrıca bazı işlemlerde teknoloji kullanımınadayer verilmiştir. Ne var ki, bütün bunların hepsi bu kaynaklarda zikredilmemektedir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu döneminde, araştırma konusunu destekleyen çeşitli vakıf faaliyetlerine dair pek çok örnek bulunmaktadır. Tamamen iktisadi bir bakış açısıyla vakıfların toplumdaki çeşitli rollerinden bahseden bazı çağdaş çalışmalar mevcuttur. Dolayısıyla bu çalışma, vakıfların ekonomik açıdan etkili rollerine daha fazla odaklanması ve bu konuları hukuki açıdan incelemesi bakımından önceki çalışmalardan farklıdır. Ayrıca çalışma, bazı iktisadi rollerin toplumsal, eğitimsel veya diğer açılardan nasıl çok yönlü etkileri olduğuna da değinmiştir. Çalışma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında araştırmanın konusu, önemi, amacı ve metodu hakkında bilgiler verilmiş, çalışmanın hazırlanmasında yararlanılan kaynak ve araştırmalardan söz edilmiştir. Birinci bölümde vakfın tanımı, meşruiyeti, rükünleri, tarihi, fonksiyonları ele alınmıştır. Ayrıca vakfın karşılaştığı sorunlar ve bazı çözümleri genel olarak incelenmeye çalışılmıştır. Tezin ikinci bölümünde iktisadi hayatın mahiyeti, İslami iktisadın en önemli ilkeleri ve özellikleri hakkında bilgiler verilmiştir. Bunun yanı sıra iktisat alanında öne x çıkan bazı İslam düşünürlerine değinilmiştir. Bu bölümde üzerinde durulan en önemli konu, vakıfların iktisadi hayata etkisi olmuştur. Yatırımlar yapmak, toplumdaki yatırımları desteklemek, vakıfların sahip oldukları nakit sermaye veya sabit varlıkları kullanarak belirli projeler yapmak yoluyla vakıfların bütün faaliyetlerinin, iktisadi veya ictimai hareketin kalkınması ya da toplumdaki bireylerin eğitim alanında ilerleme kaydetmesi hedefine yönelik olarak nasıl etkili olabileceği üzerinde durulmuştur. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında yardımlarını ve desteğini hiçbir zaman esirgemeyen çok değerli danışman hocam Prof. Dr.Ali Kaya’ya,yönlendirmeleriyle ve rehberlikleriyle çalışmamıza istikamet veren tez izleme komitesi üyeleri Prof. Dr. Halil İbrahim Acar ve Prof. Dr. M. Asım Yediyıldız hocalarıma ve Prof. Dr. Recep Cici’ye ve Prof. Dr. Vecdi Akyüz’e çok teşekkür ederim. Filistin’den Türkiye’ye gelmemde yardımcı olan ve doktora eğitimim için bana bu fırsatı sunan Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı’na teşekkürü borç bilirim. Ayrıca yetişmemde ve eğitimimde büyük pay sahibi olan, uzak da olsa her daim yanımda hissettiğim sevgili anneme, teşvik edici sözlerini daima hatırımda tuttuğum rahmetli babama, sabır ve tahammül gerektiren bu zor süreçte bana desteklerini eksik etmeyen küçük aileme hususi teşekkürlerimi sunar, çalışmanın bu konuda yapılacak yeni araştırmalara yol gösterici olmasını temenni ederim. LobnaJaber BURSA-2022 İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ ......................................................................................................... iv ÖZET............................................................................................................................v ABSTRACT ..............................................................................................................vii ÖNSÖZ .......................................................................................................................ix İÇİNDEKİLER .........................................................................................................xi KISALTMALAR ................................................................................................... xvii GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ ......................................................... 1 II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖNTEMİ ....................................................... 3 III. KAYNAKLARI .................................................................................................... 5 BİRİNCİ BÖLÜM VAKFIN TANIMI, FONKSİYONLARI VE KARŞILAŞTIĞI PROBLEMLER I. VAKFIN DOĞUŞU ve TARİHSEL GELİŞİMİ ................................................. 9 A. Kadim Medeniyetlerde Vakıf .......................................................................... 10 B. Eski Türk Tarihinde Vakıf .............................................................................. 11 C. İslami Dönemde Vakıf ..................................................................................... 11 II. VAKF’IN ANLAMI ........................................................................................... 13 A. Vakf’ın Lügat Anlamı ...................................................................................... 13 B. Vakf’ın Terim Anlamı ..................................................................................... 14 1. Hanefi Mezhebinin Tarifi: ............................................................................ 14 2. Mâlikî Mezhebinin Tarifi: ............................................................................. 15 3. Şafiî Mezhebinin Tarifi: ................................................................................ 16 4. Hanbelî Mezhebinin Tarifi:........................................................................... 16 5. Tercih Edilen Tarif ........................................................................................ 17 III . VAKFIN MEŞRUİYETİ ................................................................................... 18 A. Kur’ân-ı Kerim: ............................................................................................... 18 B. Sünnet: ............................................................................................................. 19 C. İcmâ:................................................................................................................. 20 IV. VAKFIN RÜKÜNLERİ ..................................................................................... 20 A. Vâkıfın Şartları: ............................................................................................... 21 B. Mevkûfun Şartları: .......................................................................................... 22 xii C. Mevkûfun ‘Aleyhin Şartları: ........................................................................... 24 D. Sîga (irâde beyanı)’nın Şartları (Îcâb/Kabul): ............................................... 26 V. VAKIF TÜRLERI.............................................................................................. 29 A. Mevkûfun Aleyhe Göre Vakıf Türleri: ........................................................... 29 B. Vakıf Yapanların Sayısına Göre Vakıf Türleri: ............................................. 29 C. Vakfedilen Varlığa Göre Vakıf Türleri: ......................................................... 30 1. Gayrimenkul Vakıflar: .................................................................................. 30 2. Menkul Vakıflar: ........................................................................................... 30 3. Hizmet ve Menfaat Vakıfları: ....................................................................... 30 4. Hakların Vakfı : ............................................................................................ 31 D. Süreye Göre Vakıf Türleri: ............................................................................. 32 1. Ebedi vakıflar: ............................................................................................... 32 2. Geçici vakıflar: .............................................................................................. 32 E. İktisadi Muhtevasına Göre Vakıf Türleri:...................................................... 32 1. Doğrudan vakıflar: ........................................................................................ 32 2. Yatırım vakıfları: .......................................................................................... 32 F. İdarelerine Göre Vakıflar ................................................................................ 33 1. Evkaf-ı Kadime .............................................................................................. 33 2. Mazbut Vakıflar ............................................................................................ 33 3. Gayr-i Mazbut Vakıflar ................................................................................ 33 VI.VAKFIN HÜKMÜ ............................................................................................... 34 VII. VAKFA BENZER BATILI SİSTEMLER ........................................................ 37 A. Trust ................................................................................................................. 37 1. Özel Trust ...................................................................................................... 38 2. Charity Trust (Hayır Vakfı) .......................................................................... 38 B. “Foundation and Endowment” Gibi Diğer Hayır Kurumları ....................... 39 VIII.VAKIFLARIN FONKSİYONLARI ................................................................ 42 A. Ekonomik Açıdan Vakıfların Rolü ................................................................. 42 1. Vakıfların Ticari Hareketliliğe Etkisi ........................................................... 43 2. Üretim Hareketini Kolaylaştırmada Vakıfların Rolü .................................. 43 a. Tüketim Harcamaları ...................................................................................................43 b. Hizmet ve Yatırım Harcamaları ................................................................................44 B. Servetin Dağıtılmasında ve Toplum Sınıfları Arasındaki Eşitsizliğin Azaltılmasında Vakıfların Rolü ............................................................................ 45 C. Vakıfların Kendi Kendilerini Finanse Etmesi ................................................ 46 D. İşsizlik Sorununun Dolaylı Çözümünde Vakıfların Rolü ............................... 46 E. Toplumda İyi Ahlâkın Güçlendirilmesinde Vakıfların Rolü ......................... 46 F. Vakıfların Yoksulluk Düzeyinin Azaltılmasına Katkısı ................................. 47 G. Diğer Toplumlara Açılımda ve Onlarla İletişim Kurmada Vakıfların Rolü . 47 H. Devletin Omuzlarındaki Yükü Hafifletmede Vakıfların Rolü ....................... 48 İ. Vakıfların Eğitimdeki Rolü ............................................................................. 48 1. Vakıflar ve Camilerdeki Rolü ....................................................................... 49 2. Vakıflar ve Mekteplerdeki Rolü ................................................................... 50 3. Vakıfların Medreselerde ve Bilimsel Araştırma Merkezlerindeki Rolü ..... 50 4. Vakıflar, Eğitimciler ve Öğrenciler .............................................................. 51 xiii 5. Vakıflar ve Kütüphaneler ............................................................................. 51 6. Vakıflar ve Cehaletin Yok Edilmesi.............................................................. 52 7. Vakıflar ve Bilimsel Araştırmalardaki Rolü ................................................ 52 J. Vakıfların Sağlık Alanındaki Rolü .................................................................. 53 K. Vakıfların Alt Yapı Alanındaki Rolü .............................................................. 58 1. Yolların Asfaltlanması ve Onarılmasında Vakfın Rolü ............................... 58 2. Emniyet Merkezlerinin İnşa Edilmesi .......................................................... 59 3. Yeni Şehirlerin Kurulması ............................................................................ 59 4. Mevcut Şehirlerin Geliştirilmesi ................................................................... 59 IX. VAKIFLARIN KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR ................................................ 60 A. Sömürgecilik ve İşgal Sorunu .......................................................................... 60 B. İdari Sorunlar .................................................................................................. 61 1. Devletin Vakıfları Yönetmesiyle Alakalı Sorunlar ....................................... 61 2. Yönetişim ve Yanlış Yönetim Gibi İdari Sorunlar ....................................... 63 a. Vakıf Sisteminin Yönetimi.........................................................................................64 b. Vakıf Kurumlarının Yönetimi ...................................................................................65 3. Vakıf Sisteminin Pratik Zorlukları (Bir Model Olarak Vakıf Fonları) ...... 67 C. Vakıfların Küresel Sorunları........................................................................... 67 1. Vakıfların Yaşadığı Sorunları Gösteren Uygulamalı bir Araştırma ........... 69 a. Vakıf Yapanlardan Kaynaklanan Sorunlar .............................................................69 b. Aile Vakıflarında Mütevellilerden (Nâzır) Kaynaklanan Sorunlar....................70 c. Lehtarlardan Kaynaklanan Sorunlar .........................................................................70 d. Alimlerin Fetvalarından Kaynaklanan Sorunlar ....................................................70 e. Yasal ve İdari Ortamdaki Sorunlar ...........................................................................71 (1). Bakanlığın Denetimiyle İlgili Olanlar ................................................ 71 (2). Vakıf Fonlarının Yönetimi ve Yatırımı ile İlgili Olanlar ................... 72 (3). Vakfın Toplumsal Rolüyle İlgili Olanlar ............................................ 72 X. VAKIFLARA AİT PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜNE YÖNELİK EĞİLİMLER ............................................................................................................. 73 A. Bazı Vakıf Sorunlarının Çözümünde “Blockchain” Teknolojisinin Kullanılması .......................................................................................................... 75 B. Blockchain Teknolojisinin Vakıflar Açısından Avantajları ........................... 75 C. Blockchain Teknolojisinin Çağdaş Finansal İşlemler Üzerindeki Fıkhî Etkisi: 77 1. Blockchain Teknolojisine Dayalı İşlemlerde Akit Meclisi ........................... 77 2. Blockchain Teknolojisine Dayalı İşlemlerde Sîga: ....................................... 79 3. Blockchain Teknolojisine Dayalı İşlemlerde Kabz Durumu ve Etkisi ........ 80 4. Blockchain Teknolojisinde Kabz Süresi ve Etkisi ........................................ 81 5. Blockchain Teknolojisiyle Yapılan Akitlerde Muhayyerliğin Sabit Oluşu . 82 İKİNCİ BÖLÜM VAKIFLARIN İKTİSADİ HAYATIN GELİŞMESİNE ETKİSİ I. İKTİSADİ HAYAT ............................................................................................ 85 ixv A. İslam İktisadının Genel İlkeleri....................................................................... 87 1. Çifte Mülkiyet İlkesi ...................................................................................... 87 2. İktisadi Özgürlük İlkesi................................................................................. 87 3. Sosyal Adalet İlkesi ........................................................................................ 88 B. İslam İktisadının Özellikleri ............................................................................ 88 1. İstihlâf ............................................................................................................ 88 2. Tekamül ve Kapsayıcılık ............................................................................... 89 3. Ahlâki Değerlere Bağlılık .............................................................................. 90 4. Rabbânîlik ..................................................................................................... 92 5. Çifte Kontrol .................................................................................................. 92 6. Denge .............................................................................................................. 94 7. Sabit Olan ile İlerlemenin Bir Arada Olması ............................................... 94 8. Madde ile Mana Arasında Denge .................................................................. 94 9. Özel ve Kamu Maslahatları Arasında Denge ............................................... 95 10. Evrensellik ....................................................................................................... 95 11. Adalet ........................................................................................................... 96 C. İlk Dönem İslam Alimlerinde İktisadi Düşünce ............................................. 98 1. Halife Ömer b. el-Hattâb ............................................................................... 98 a. Devletin İktisadi Alandaki Görevinin Belirlenmesi: ............................................98 b. Servetin Yatay Dağılımı ve Belirli bir Zümrenin Elinde Toplanmasının Engellenmesi: .....................................................................................................................98 c. Toplumun İktisadi Çıkarlarının Bireyin Çıkarlarına Üstün Tutulması: ............99 d. İktisadi Kaynakların Atıl Bırakılmaması: ...............................................................99 e. Fiyatların İstikrarı ve Tekelleşmenin Önlenmesi: ............................................... 100 2. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî ................................................................ 100 a. Tüketim: ....................................................................................................................... 101 b. Üretim: .......................................................................................................................... 102 3. Ragib el-İsfahânî.......................................................................................... 103 a. İhtiyaçlarla ilgili olanlar: .......................................................................................... 103 b. Tüketimle ilgili olanlar: ............................................................................................ 103 c. Üretimle ilgili olanlar: ............................................................................................... 103 d. Ekonomik entegrasyon ve iktisadi sektörlerin ön ve arka bağlantılarıyla ilgili olanlar: ............................................................................................................................... 104 e. Ekonomik teşviklerle ilgili olanlar: ........................................................................ 104 f. Para ile ilgili olanlar: ................................................................................................. 104 4. İmam Gazzâlî ............................................................................................... 105 a. Göreceli kıtlık fikrinin tanımı: ................................................................................. 105 b. Para: .............................................................................................................................. 106 c. Tüketim: ....................................................................................................................... 107 d. Kârın maksimize edilmesi: ....................................................................................... 107 II. VAKIFLARIN İKTİSADİ FONKSİYONLARI ............................................. 108 A. Vakıfların İdâresi........................................................................................... 108 B. Vakıfların Doğrudan Yatırımı ...................................................................... 111 1. Vakıf Yatırımının Anlamı ........................................................................... 111 2. Vakıf Yatırımının Hükmü ........................................................................... 112 3. Vakıf Yatırımının Genel Şartları ................................................................ 115 xv 4. İslami Vakıflara Ait Yatırım Güvenliği Şekilleri ve Kriterleri .................. 116 a. Vakfın İktisadi Unsurları .......................................................................................... 116 (1). Likit Olmayan Varlıklar ................................................................... 116 (2). Likit Varlıklar ................................................................................... 117 (3). İş ve Denetim ..................................................................................... 117 (4). Tasarruf ve Yatırımın Birleştirilmesi ............................................... 117 b. İslam İktisadında Vakıf Yatırım Şekilleri ............................................................. 118 (1). Bireysel Yatırım ................................................................................ 118 (2). Ortaklık Yoluyla Yatırım ................................................................. 119 (a). Ulusal Yatırım ................................................................................. 119 (b). İslam Dünyasından Ortaklarla Yatırım ............................................ 119 (c). Yabancı Yatırım .............................................................................. 120 5. Vakıf Yatırımına Ait Güvenlik Standartları .............................................. 120 a. İktisadi Planlamanın Yöntemi ................................................................................. 120 (1). Yatırım Şeklinin Seçimi .................................................................... 121 (2). Yatırım Projesinin Fizibilitesi İçin Ön Çalışma ............................... 122 (3). Bilinçli İdarenin Seçilmesi ................................................................ 123 (a). Uzmanlık alanı ile vakıf tesisinin yönetimi arasında uyum olması: .. 123 (b). İşletmecinin kârlılığı ile ücret arasında bağlantı kurulması: ............. 123 (4). İktisadi Vakıf Kuruluşlarının İhtiyaçlarının Belirlenmesi:............. 123 C. Vakıfların İstibdâli ........................................................................................ 124 1. Vakıfların İstibdâline Dair Şeri Hüküm ..................................................... 125 a. Vakıf Yapanın İstabdâl Konusunda bir Duruş Sergilemesi............................... 125 (1). Vakfeden Tarafındanİstibdâlİçin İzin Verilmesi ............................. 126 (2). Vakfeden Tarafından Vakfın İstibdâlinin Yasaklanması................ 128 b. Vakıf Yapanın İstibdâl Konusunda Sükût Etmesi ............................................... 130 (1). Mescit Dışındaki Vakıfların İstibdâli ............................................... 130 (a). Faydasız Hale Gelen Vakfın İstibdâlinin Hükmü ........................ 130 (b). Menfaati Devam Eden Vakfın İstibdâlinin Hükmü..................... 139 2. Vakıfların İstibdâl Hükümlerini Gösterir Şema Error! Bookmark not defined. D. Vakıf Yatırımlarına Dair Bazı Uygulamalar ................................................ 149 1. Kiralama Şeklini Değiştirme ....................................................................... 149 a. İcâreteyn: ...................................................................................................................... 151 b. Mukâtaa / Hikr: ........................................................................................................... 152 c. İcâre-i Vâhide-i Kadîme: .......................................................................................... 152 d. Mersad .......................................................................................................................... 153 e. Gedik: ........................................................................................................................... 153 E. Vakıf Yatırım Destekleri ............................................................................... 155 1. Vakıfların Finansman Sağlayarak Yatırımları Desteklemedeki Rolü ...... 155 2. Toplum Projelerine Likidite Sağlamak İçin Para Vakfı Uygulamaları .... 158 a. Doğrudan Para Vakfı ................................................................................................. 158 b. Karz-ı Hasen ................................................................................................................ 159 c. Vakıf Fonları ............................................................................................................... 161 F. Vakıf Fonlarının Kalkınma Boyutu .............................................................. 161 1. Sürdürülebilir Sosyo-Ekonomik Kalkınmanın Sağlanmasına Etkisi ........ 161 2. Sermaye Birikiminin Artması ..................................................................... 162 3. Vakıf Sukûkuyla Finansman ....................................................................... 163 4. Posta ve Banka Hesapları ............................................................................ 164 xvi 5. Elektronik Para Vakfı ................................................................................. 164 G. Vakıfların Müşâreke Yoluyla Yatırımları Desteklemesi .............................. 167 1. Özel Anlaşmalı Mudârebe ........................................................................... 167 2. Eksilen Müşâreke Yoluyla Finansman ....................................................... 168 3. Müsâkât ve Müzâraa Akdiyle Müşâreke: .................................................. 170 a. Müsâkât’ın lügat anlamı: .......................................................................................... 170 b. Müsâkâtın İslam Fıkhına göre tarifi: ...................................................................... 171 c. Genel Olarak Müsâkâtın Hükmü ............................................................................ 172 (1). Mâlikîlerin Görüşü ........................................................................... 172 (2). Hanefilerin Görüşü ........................................................................... 172 (3). Şafiilerin Görüşü ............................................................................... 172 (4). Hanbelilerin Görüşü ......................................................................... 173 d. Vakıf Arazilerinin Müsâkât Yoluyla Yatırıma Dönüştürülmesi ve Finanse Edilmesiyle İlgili Alimlerin Tutumu ........................................................................... 173 e. Vakıf Arazi Yatırımlarının Müsâkât Akdiyle Finanse Edilmesi ...................... 174 (1). Ürünün bir Kısmı Karşılığında Yapılan Sulama: ............................ 174 (2). Ücret Karşılığında Sulama: .............................................................. 175 (3). Devlet Desteğinden Yararlanma ....................................................... 175 H. Vakıf Ortaklığının İktisadi Açıdan Topluma Etkisi ..................................... 176 1. Finanse Edilen Projelere Maddi ve Manevi Destek Sağlanması: .............. 176 2. Finansmanın, Amacı Doğrultusunda Harcandığından Emin Olunması ... 176 3. İflas ve Zarar Etme Durumunda Destek ve Yardım Sağlanması .............. 177 4. Müşâreke Risklerinin Üstlenilmesi ............................................................. 177 İ. Vakıf Hisseleri ile Finansman........................................................................ 177 J. Vakıfların Ekonomik Canlılığa Etkisi........................................................... 178 1. Sosyal Güvenlik ........................................................................................... 179 2. Sosyal Sorumluluğun Kazanılması ............................................................. 180 3. Tüketim, Tasarruf ve Yatırıma Etkisi ........................................................ 182 4. Sosyal Çatışmayı Engellemesi ..................................................................... 182 5. Sosyal Bütünleşme ve Entegrasyonu Sağlaması ......................................... 182 K. Vakıf İşletmelerinin Kuruluşu ...................................................................... 184 1. İşletmelerin Selem Akdiyle Kurulması ....................................................... 187 a. İslami Bankalarla Selem Akdi: ................................................................................ 188 (1). Bankaların Para veya Araçlarla Vakıfları Finanse Etmesi:............ 188 (2). Bankaların Sabit Varlıkları Finanse Etmesi .................................... 188 b. İmalat Sanayiinde Selem Akdi ................................................................................ 189 c. Zirai Ürünlerde Selem Akdi ..................................................................................... 189 2. İşletmelerin İstisnâ’ Akdiyle Kurulması..................................................... 189 a. İslami Bankalarla Ortaklaşa Yapılan İstisnâ’: ...................................................... 191 (1). Vakıflar Müdürlüğü’nün Müstasni’ Olması: .................................. 191 (a). Malların Tedariki İçin İstisnâ’ Akdi ................................................. 191 (b). İhalelere girmek Yoluyla İstisnâ’ Akdi ............................................ 192 (2). Vakıf Kurumunun Sâni’ Olması: ..................................................... 192 (a). Müteahhitlik Alanında İstisnâ’ Akdi ................................................ 192 b. Zâtî İstisnâ’ .................................................................................................................. 192 (1). Paralel İstisnâ’................................................................................... 192 (2). İş Yapmak Yoluyla İstinâ’ Akdi ....................................................... 193 (3). Vakıf Arazisinin İnşaat İçin Kullanılması Yoluyla İstisnâ’ Akdi ... 193 xvii c. İstisnâ’ Tahvilleri ....................................................................................................... 193 3. İşletmelerin Murâbaha Akdiyle Kurulması ............................................... 193 a. İslami Bankalarla Murâbaha Akdi .......................................................................... 195 b. Vekâleten Murâbaha .................................................................................................. 196 (1). Satın Almada Vekalet ....................................................................... 196 (2). Satmada Vekalet ............................................................................... 196 L. Vakıfların İstihdam Desteği .......................................................................... 197 1. Vakıfların İstihdama Katkıda Bulunma Yolları ........................................ 197 a. Yeni iş alanlarının açılması ...................................................................................... 197 b. Mevcut İstihdam Alanlarının Genişletilmesi ........................................................ 197 2. İş Güvencesinin Sağlanmasında Vakıfların Rolü ....................................... 198 a. Ücret Politikası ve Asgari Ücret.............................................................................. 198 b. Ücretlerle İlgili İktisadi Şartların Dikkate Alınması ........................................... 199 c. İş ve İşçilerin İdari Takibi ........................................................................................ 200 d. Çalışanların Psikolojik Durumunu Dikkate Almak ve Eğitim Düzeylerini Yükseltmek ....................................................................................................................... 201 3. Osmanlı döneminde bazı vakıf kurumlarına ait meslek, sayı ve ücret örnekleri: ......................................................................................................... 202 a. Fatih Sultan Mehmet II Vakıfları Vakfiyesi ......................................................... 202 b. Süleymaniye Vakfiyesi ............................................................................................. 204 M. Vakıfların Eğitime Desteği ............................................................................ 207 1. Vakıf Medreseleri: ....................................................................................... 208 a. el-Medresetü’z-Zâhiriyye: ........................................................................................ 209 b. Mısır Sâlihiye Medresesi: ......................................................................................... 209 c. Bağdat Mes’ûdiye Medresesi: ................................................................................. 209 d. Halep Sâlihiye Medresesi: ........................................................................................ 209 e. el-Medresetü’l-Gıyâsiyye: ........................................................................................ 209 f. el-Medârisü’l-Erba’a: ................................................................................................ 209 2. Vakıf Bîmâristanlar ve Tıp Medreseleri ..................................................... 210 a. Dımaşk (Şam) en-Nûrî Bîmâristanı:....................................................................... 210 b. Dehvâriye Tıp Medresesi: ........................................................................................ 211 3. Vakıf Üniversiteleri ..................................................................................... 211 4. Vakıf Eğitim Yatırımlarına Dair Çağdaş Şekiller ...................................... 215 5. Bilimsel Alandaki Vakıfların İktisadi Kalkınmaya Katkısı ....................... 216 SONUÇ .................................................................................................................... 219 KAYNAKÇA ........................................................................................................... 224 xviii KISALTMALAR as : aleyhisselâm a. yer. : aynı yer a.g.e. : adı geçen eser / tez akt. : aktaran b. : ibn /bin bk. : bakınız BM : Birleşmiş Milletler c. : cilt çev. : çeviren / tercüme eden DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı DPT : Devlet Planlama Teşkilatı ed. : editör h. : hicrî haz. : hazırlayan H. no : hadis numarası Hz. : Hazreti Krş. : Karşılaştırınız md. : madde MÖ. : Milattan önce MS. : Milattan sonra nşr. : nâşir / neşreden ö. : ölüm ra : radıyallahuanh/anha sav : sallallahü aleyhi ve sellem sy. : sayı s. : sayfa ss. : sayfa sayısı / sayfalar arası TDK :Türk Dil Kurumu TDV : Türkiye Diyanet Vakfı Thk. : tahkik TMK : Türk Medeni Kanunu ts. : tarihsiz t.y : tarih yok vb. : ve benzeri vd. : ve diğerleri / ve devamı vs. : vesaire yay. : yayınları, yayınevi, yayıncılık YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu yy. :yüzyıl 1 GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE ÖNEMİ Vakıflar, İslam Medeniyetinin gölgesi altında ortaya çıkması ve gelişmesi sebebiyle İslam'ın övünç kaynaklarından biri olarak kabul edilmektedir.Hz. Peygamberin (sav) döneminden bu yana, çağlar boyunca büyüyen, çeşitlenen ve genişleyen vakıflar, insanların temel ihtiyaçları ve geçimleri konusunda gerekli olan her şeyi içermiştir. Vakıfların ilgi ve alakası sadece insanlarla sınırlı kalmamış, aksine bu kurumların hayır ve iyiliği binek hayvanları ve kuşlar gibi diğer canlılara hatta daha önceki medeniyetlerde rastlanılmayan alanlara kadar ulaşmıştır. İslam dinî, vakfı büyük bir konuma yerleştirmiş ve hatta onu Müslüman toplumun önceliklerinden biri haline getirmiştir. Nitekim Ömer b. el-Hattâb (ra), İslam'da fakir Müslümanlar için arazi vakfeden ilk kişidir.Onu, “Rûme” kuyusunu satın alan ve insanların su ihtiyaçlarını karşılamak için vakfeden Osman b.Affân izlemiştir.Allah Resulü (sav) de, vakıf sistemini benimsemiş ve Müslümanların paralarıyla KubaMescidi'ni inşa ederek bu sistemi uygulamalı bir şekilde tatbik etmiştir. Vakıflar, bir dizi şartlar ve kurallar çerçevesinde birlikte yaşam sistemi sunar. Ne zengine baskı yaparak özel mülkiyetteki hikmeti ortadan kaldırır, ne de ihtiyaç sahiplerini gelir kaynağından yoksun bir şekilde psikolojik hastalıkların pençesine bırakır. Bunların hepsi aklı başında sağlıklı bir toplum inşa etmek içindir. Vakıfların tarihini okuyan kişi, devletlerin ve medeniyetlerin yükselişinin, çöküşünün, ilerlemesinin ve güçlenmesinin vakıflarla yakından irtibatlı olduğunu açık bir şekilde görecektir. Halklar ve milletler vakıfların gölgesinde iktisadi güven ve toplumsal istikrar içinde yaşamışlardır. Bu durumu, özellikle Osmanlı Devleti tarihinde belirgin bir şekilde görmek mümkündür. Merhum Fuat Köprülü şöyle demektedir: Vakıf Müessesesi, İktisadî Tarih, İçtimaî Tarih, Şehir Tarihî,İskân Tarihi, Tarihî Topografya, İdarî ve Mâlî Tarih, Dinî Tarih hülâsa eski Türk cemiyetinin dâhilî bünyesini, muhtelif içtimaî tabakaların hayat şartlarını, hukukî, içtimaî münasebetlerini bize gösterecek bütün tarih şubeleri bundan en büyük istifadeyi temin edecektir. Şehirlere nasıl iskân edildiğini, yeni mahallelerin nasıl teşekkül ettiğini, muhtelif sanat mensuplarının nerelerde temerküz ettiğini, muhtelif ticarî faaliyetlerinin inkişâf derecesini, muhtelif 2 halk tabakalarının hayat seviyelerini, eşya ve para kıymetlerini, muhtelif vergilerin mahiyetini, ilmî ve dinî müesseselerle içtimaî yardım müesseselerin inkişafını bize vesikalar anlatacaktır.1 Bu yüzden vakıfları, çağlar boyunca vefarklıbölgelerde, toplumlarda beşeri ve sosyal uygarlığın inşasına katkıda bulunan en önemli iktisadi ve ictimai kurumlardan biri olarak kabul etmek mümkündür. Vakıf müessesesi, İslamiiktisat kurumları içinde ekonomik bir kurum olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle yoksulluk sorununu azaltmak ve toplumun farklı kesimleri arasında yanlış gelir dağılımını önlemek suretiyle Arap ve İslam toplumlarının ekonomik sorunlarının çözümünde küçümsenmeyecek bir role sahiptir. Bunun yanı sıra vakıflar, bazen büyük sermaye birikimi yaratan devasa yatırımlara ve büyük gelirlere sahip olabilmektedirler. İktisadi muhtevası itibariyle vakıflar, bir kalkınma ameliyesinden ve üretime yönelik bir servetten ibaret oldukları için satılamazlar, tüketilemezler, ayrıca onlardan eksiltme yapılması caiz olmadığı gibi, yatırım yapmaktan alıkonulmaları da yasaktır.Dolayısıyla, eskilerine her zaman yenilerinin eklenmesi suretiyle günden güne artan ve biriken bir servettir. Vakıfları geliştirmek, yatırıma dönüştürmek ve gelirlerini toplumun bütün alanlarda ilerleme kaydetmesi için gerekli olan kalkınma hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik kullanmak için, çağdaş yatırım yolları ve yöntemleri geliştirilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: İslami bankalarda yatırım mevduatları, hisse senetleri ve tahviller, vakıf fonlarındaki paylar ve elektronik vakıflar.Bunlar, vakıflarıniktisadi içeriğinin gerçekliğiyle insicam içinde olan modern şekillerdir. Bu yüzden konu ile ilgili araştırmalar ve çalışmalar, vakıfların rolünü etkinleştirmeye yönelik olmuştur. Zira vakıflar günümüzde, ciddi anlamda bir durgunluktan ve zayıflıktan mustariptirler. Ayrıca, vakıfların önemi ve toplumdaki rolü konusunda insanlar arasında bir farkındalık eksikliği de bulunmaktadır. Bu sebeple genel eğilim, vakıfların etkili olduğu ve toplumun her alanına destek verdiği önceki dönemlerde olduğu gibi vakıfların rolünü yeniden canlandırmaya yönelik olmuştur. Dolayısıyla, vakıfların iktisadi rollerinin yanı sıra İslam ekonomisini etkileyen yönlerini konu edindiğimiz, ayrıca vakıf faaliyetlerinden kaynaklanan iktisadi etkilere ışık tuttuğumuz bu çalışmamız büyük önemi haizdir. 1 Fuat Köpürlü, “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî Ehemmiyet”, Vakıflar Dergisi, 1 (1938): 1-6, 5. 3 YÖK’ün tezler kataloğu tarandığında vakıflarla alakalı yapılan 2000 tezden büyük çoğunluğunun tarih ile ilgili olduğu, gerisinin de eğitim, mimarlık, ekonomi, kamuyöntemi gibi alanlarda hazırlandığı, sadece 97 tanesinin din bilimleri alanında yapıldığı, bunların çoğunun da din eğitimi, din sosyolojisi ve sanat tarihialanlarındaolduğu, buna karşılık İslam Hukuku ve İslam Ekonomisi ile ilgili en fazla 6 tez hazırlandığı görülmektedir. Bu tezler de genel olarakpara vakıfları ile alakalıdır. Bu çalışma, vakıfların oynadığı rolü fıkhi ve iktisadi açıdan ele almaktadır. Zira vakıfların karşılaştığı en önemli sorunlardan bahsedilecek ve bunların nasıl çözüleceğine değinilecektir. Çünkü vakıflardan en iyi şekilde istifade etmek mümkündür. Aynı şekilde, vakıfların yürütmüş olduğu projelere ve faaliyetlere, bunların şeri hükümlerine, ekonomi ve toplum üzerindeki etkilerine değinilecektir. Araştırmanın İslam Hukuku alanında, vakıfların iktisada etkisi ile alakalı var olan boşluğu kısmen de olsa dolduracağını ve alana katkı sunacağını, benzer konularda çalışma yapan araştırmacılara rehberlik yapacağını düşünüyoruz. II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE YÖNTEMİ Vakıflar, İslam toplumunun temel direklerinden biri olmasının yanı sıra aynı zamanda onun kalkınma sebeplerinden biridir. Bu çalışma İslam ekonomisinin gelişmesinde ve ilerlemesinde vakfın etkisini açıklamayı hedeflemektedir. Bunun için, daha önce de bahsettiğimiz üzere, öncelikle vakfın tanımı, meşruiyeti, tarihi, dayandığı temel esaslar hakkında bilgi verilmiş, ardından yaşadığı sıkıntıların yanı sıra faaliyetlerini sınırlandıran problemler üzerinde durulmuştur ve bu problemlere bazı çözümler getirilmiştir. Daha sonravakfın iktisadi işlevlerine yer verilmiş, fıkhi hükmüne değinilmiş ve toplumdaki iktisadi etkisi üzerinde durulmuştur. Bu nedenle araştırmanın problemini; “Vakıflarınİslam iktisadı üzerinde etkisi ile alakalı hükümlerin ortaya konması” şeklinde ifade etmek mümkündür. Buna bağlı olarak alt problemlerini de şu şekilde ifade etmek mümkündür: Vakfın iktisadi fonksiyonları nelerdir? Bununla ilgili fıkhi hükümler nelerdir? Vakıf ve karşılaştığı sorunlar nelerdir? Böylece bu çalışmayla; “Vakıf nedir? Vakıfların iktisada etkisi var mıdır? Varsa bu etkisi nasıldır ve bu etkinin dayanakları nelerdir? Vakfın iktisadi fonksiyonları 4 sırasındameydana gelen çeşitli durumlar ve bunların İslam hukukuna göre hükmünedir?” gibi soruların cevabı somut örnekler, İslam Hukuku’nun temel kaynakları ve modern çalışmalar göz önünde bulundurularak ortaya konmaya çalışılmıştır.Görüldüğü üzere araştırmanın ulaşmak istediği temel hedef (birincil hedef) ve yan hedefler (ikincil hedef) mevcuttur. Araştırma ile ulaşılmak istenen temel hedef, vakıfların iktisadi hayata yönelik olarak ortaya koyduğu büyük ve olumlu etkiyi tespit edip ortaya koymaktır. Araştırmanın ulaşmak istediği ikincil hedefler ise şu şekilde özetlenebilir: -Vakıf tanımının incelenmesi, - Vakıfların günümüzde karşılaştığı sorunlar ve çözümleri. - Vakıfların iktisadi alanda yaptığı işlemlerin (yatırım, işletme, eğitim destekleri, vb. işlemler) tespiti veİslam Hukuku açısından incelenmesi. Tez konusu çalışılırken yöntem olarak öncelikle literatür taraması yapılmış, konuyla ilişkili bazı ansiklopedi maddeleri ile Arapça-Türkçe-İngilizce makaleler okunarak ulaşılabilen kaynaklar incelenmiştir. Modern hukuktan istifade edilerek ve gerekli mukayeseler yapılarak ortaya konan bu araştırmada takip edilen metot, literatürtarama ve tahlil metodudur. Kur’an ve Sünnet’ten istidlal ile konuya açıklık getirilmeye çalışılmış olup tasviri bir yaklaşımla ortaya konan materyaller farklı yönleriyle ele alınmıştır. Araştırmanın bir yönünü vakıfların teşkil etmesi ve vakıfların da geniş bir arka plana sahip olması nedeniyle iktisat, sosyoloji, tarih gibi çeşitli alanlara müracaat edilmiştir. Bu alanlarda vakıf ve iktisatlailgili çalışmalar incelenerek İslam hukuku ile benzer ve farklı yönleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmada belli bir mezhebe bağlı kalınmamış, bütün mezheplerin kaynak ve görüşlerine yer verilmiştir. Çünkü tezde tek bir mezhebin görüşlerini ortaya koymaktan ziyade İslam Hukuku’nun bu konudaki genel düşünce yapısının tespiti amaçlanmıştır. Nitekim bize göre İslam Hukuku tek bir mezhepten ibaret değildir ve İslam hukuk kültürü bütün mezheplerin görüşlerinin toplamından oluşmaktadır. Hatta tek bir mezhep içerisindeki görüş farklılıklarına da, düşünce yapısını ve bakış açılarını yansıtabilmek adına yeri geldikçe değinilmiştir. Araştırmada zaman zaman modern hukuka atıflar yapılmış, böylece konunun daha iyi anlaşılmasına ve gerekli mukayeselerin yapılabilmesine imkân tanınmıştır. 5 III. KAYNAKLARI Vakıfların gerçek büyümesi, hem düşünce hem de pratik olarak, geçmişte İslam toplumlarında gerçekleşmiştir. Vakıfların büyümesi ve yaygın hale gelmesi, bölgenin Avrupalı sömürgecilerin hırslarına hedef olmasına ve Osmanlı Devleti’nin çöküşüyle eş zamanlı olarak büyük bir bölümünün askeri işgale uğramasına kadar devam etmiştir.Çoğu İslam ülkesinde vakıf arazileri, toplam tarım arazilerinin üçte birini oluşturması nedeniyle vakıf uygulamaları tamamen kesintiye uğramamış, ancak vakıflarla ilgili sorunlar o dönemden itibaren ortaya çıkmaya başlamış ve vakıflar zamanla yavaş yavaş ihmal edilmiştir. Dolayısıyla vakıfları ihya etme ve sorunlarını tartışmaya yönelik çalışmaların yirminci yüzyılın ilk çeyreğinden sonra yapıldığını görüyoruz. Bu çalışmaların çoğu uzun zaman önce değil, yakın zamanda yapılmıştır. Ayrıca İslam toplumlarında teknoloji kullanımı başlamış, buna bağlı olarak, tartışılması ve vakıfların çalışmalarıyla uyumlu hale getirilmesi gereken yeni fıkhi meseleler ortaya çıkmıştır. Çalışmamızda genel olarak dört mezhebin görüşleri esas alınacaktır. Bu görüşler incelenirken müracaat edilen en önemli kaynaklar klasik fıkıh kitapları olacaktır. Nitekim bu kitaplarda vakıflarla ilgili konular “Bâbu’l-Vakf”, “Kitâbu’l-Vakf”, “Kitâbu’l-Habs” gibi başlıklar altında işlenmiştir. Mezheplerin görüşleriyle ilgili olarak sıklıkla müracaat edeceğimiz eserler arasında şunlar bulunmaktadır: Hanefî mezhebiyle ilgili olarak; es-Serahsî’nin (ö. 483/1090 )el-Mebsût, et- Tahâvî’nin (ö. 321/933) ve İbnü’l-Hümâm’ın (ö. 861/1457) el-Hidâye üzerine yaptığı şerhiFethu’l-kâdîr, Muhammed Kadri Paşa’nın(ö. 1306/1886), Kânûnu’l-‘Adlve’l- İnsâffi’l-Kadâi ‘alâMüşkilâti’l-Evkâfgibi birçok eser çalışmamızda yararlancağımız kaynaklar arasında olacaktır. Ayrıca erken dönemlerde kaleme alınmış, Hanefî fakîhler Hilâl b.Yahya (ö. 245/858) ile Hassâf’a (ö. 261/874) ait vakıf hakkındaki ilk monografik eserler, Ahkâmü’l-vakf ve Kitâbuahkâmi’l-evkâfda bu çalışmanın öne çıkan kaynakları arasında yer alacaktır. Ayrıca bu iki kaynağın bir araya getirilmesi suretiyle telif olunan Tarâblusî’ninel-İs‘âffîAhkâmi’l-Evkâfisimli eseri de kaynaklarımız arasındadır. Birkısım fetva mecmuaları da sıkça müracaat ettiğimiz kaynaklar arasında olacaktır. Bu konuda Tarsûsî’nin (ö. 758/1356) el-Fetâva’t-Tarsûsîye’si, Remlî’ninel- 6 Fetâva’l-Hayriyyelinef‘il-beriyye’si, İbnTeymiyye’ninel-Fetâvâ’l-kübrâ’sı örnek olarak verilebilir. Zikredilen eserlere ilave olarak, çalışmanın kapsamı gereği, Osmanlı hukukunda bulunan ve vakıf ahkâmını konu edinen eserler de kaynaklar arasında olacaktır. Bu bağlamda her ne kadar içerisinde vakıf bahsi bulunmasa da Osmanlı’nın ilk kanun metni olma özelliği taşıyan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye de müracaat edeceğimiz kaynaklardan biri oalcaktır. Hanbelî mezhebiyle ilgili olarak müracaat edilecek kaynakların çoğu müteahhirîn dönem âlimleri tarafından derlenen eserlerden oluşacaktır. Bunlar arasında en çok müracaat edilecek olan İbn Kudâme’nin (ö. 682/1283) el-Muğnî adlı eseridir. İbn Muflih’in (ö.763/1362) el-Mübdi’ ve el-Buhûtî’ninKeşşâfu'l-kınâ’ı da müracaat edilecek eserler arasında olacaktır. Mâlikî mezhebinin görüşleriyle ilgili olarak müracaat edilecek başlıca eserler arasında, muteahhirûn dönemi ulemâlarındaned-Desûkî’nin (ö. 1230/1815) ed-Derdîr’in şerhine yazdığı Hâşiye’si ve el-Adevî (ö. 1189/1775) tarafından el-Haraşî şerhine yazılan Hâşiye olacaktır. Malikî mezhebinin en temel kaynaklarından sayılan Sahnûn’un (ö. 240/854) el-Müdevvene’si ise görüşlerin teyidi için kullanılacaktır. Şâfiî mezhebine ait eserler arasında eş-Şirbinî’nin (ö. 977/1570) Muğni’l- muhtâc’ı ile Hâşiyetun ‘alâ’l-Ğureri’l-Behiyye Şerhu Manzûmeti’l-Behceti’l- Verdiyye’si, , el-Mâverdî’nin (ö.450/1058) el-Hâvi’l-Kebîr’i, Şemseddîn er-Remlî’nin (ö. 1004/1596) Nihâyetü’l-Muhtâc’ı, el-Behûtî’nin(ö.1050/1641)Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘an Metni’l-İknâ’ı, en-Nevevî’nin(ö.676/1277)el-Mühezzebme’a’l-Mecmû’u, el-Ensârî’nin (ö.926/1520)Esnâ’l-metâlib’i, el-‘İmrânî’nin (ö.558/1163) el-Beyân fî mezhebi’l-İmâm eş-Şâfi’î’siveel-Gazzâlî’nin(ö.495/1102), İhyâ’ü ‘ulûmi’d-dîn’ibu konuda yararlanılacak temel kaynaklar arasında olacaktır. Vakıflar konusunu veya bu mevzuyla alakalı iktisadi konuları ele alan çağdaş eserler arasında şunlar yer almaktadır: Hamdi Döndüren’inTicaret Rehberi, Nazif Öztürk’ün Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi ve Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Mustafa Güler’inOsmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları, Suat Ballar’ınYeni Vakıflar Hukuku, Köprülü’nün Vakıf Müessesesinin 7 Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü, Tahsin Özcan’nınOsmanlı Para Vakıfları: Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği , Ali Kaya’nın Güncel Fıkhi Konular, MansûrSelîm’inel-Vakf ve devruhufi’t-tenmiyeti’l-ictimâ’iyye,es-Sâlih’inel-Vakffi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye ve eseruhu fî tenmiyeti’l-Mucteme’ isimli eserleri. Aynı şekilde,gerek yurt içinde gerekse yurt dışında, bu çalışmamıza fıkhî, tarihi, ictimai ve diğer açılardan destek verecek, konuyla alakalı çok sayıda tez, makale ve tebliğ bulunmaktadır. Bunlardan bazılarını vermek istiyoruz:  Münir Yaşar Kaya, İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Aile Vakıfları, Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.  Ahmet Akgündüz, Dünya Vakıflar Konferansı, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 2014.  Bülent Köprülü,“Tarihte Vakıflar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara 1951.  Fuat Köprülü, “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 2, Ankara 1942.  Halim Baki Kunter, “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüt”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 1, Ankara 1938.  Fatoş Gökşen, Türkiye’deki Vakıfların Niteliksel Değerlendirmesi, Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı, İstanbul 2005.  Nihal Cihan Temizer, “Vakıf Sistemi: Osmanlı ve Batı Karşılaştırması”, International Journal of IslâmicEconomicsand Finance Studies, 2021/2.  İntisâr el-Yusuf, el-Mekâsıdu’t-teşrî’iyyeli’l-evkâfi’l-İslâmiyye, Ürdün: al- Câmi’atu’l-Ürdüniyye, Yüksek Lisans Tezi, 2007.  İbrahim Ateş, “Vakıflarda Eğitim Hizmetleri ve Vakıf Öğrenci Yurtları”, Vakıflar Dergisi,Ankara1982.  Ayla Demiroğlu, “17. Asırda Ser-Etıbbâ Emir Çelebî’ninEnmûzec-i Tıb Adlı Eserindeki Göz Hastalıkları ve Tedavileri Bahsi”, I. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, İstanbul: 1981.  HâzimSâsî, “İstihdâm tatbîkâtu Blockchain litatvîri’l-usûli’l-vakfiyye: Waqf Chain Finterra nemûzecen”, el-Mütemerü’l-‘âlemîhavle’d-dînve’s-sekâfeve’l- havkeme fi’l-‘âlemi’l-mu’âsır, Malezya, 3-4 Ekim 2018. 8  Arif Ersoy, “İslam İktisadı ve İktisadi Yapısı: İnsan Merkezli Fıtri İktisat ve İktisadi Yapısı”, İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi, 2015.  Abdulkâdir ‘Azzûz, Fıkhuistismâri’l-vakf ve temvîluhufi’l-İslâm: Dirâsetatbîkiyye ‘ani’l-vakfi’l-Cezâirî, Cezâyir: Câmi’atu’l-Cezâir, Doktora tezi, 2004.  H. Hüsnü Koyunoğlu, “Osmanlı Vakıflarının İktisadi Faaliyetleri ve Etkileri” Vakıf ve İktisat- Sempozyum-, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara2014.  Murat Düzenli,Vakfa Bağlı İktisadi İşletmelerin Vakıflara Kâr Dağıtımı Yapmaları Durumunda Gelir Vergisi Tevkifatı, Okan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.  Mevlüt Çam, “Vakfiyelere Göre İktisadi Teşekküller”, Vakıf ve İktisat- Sempozyum–, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2014.  Yağmur Aykut, İslam Ekonomisinde Vakıf Müessesesi ve İstihdam: Yeni Bir Yaklaşım, Sabahattin Zaim Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021. 9 BİRİNCİ BÖLÜM VAKFINTANIMI, FONKSİYONLARIVE KARŞILAŞTIĞI PROBLEMLER Vakıfların İslam iktisadı üzerindeki etkisini tartışmak ve analiz etmek için her şeyden önce vakfın tarihçesine dönemler halinde kısaca yer verilecektir, Ayrıca vakfın tanımından, meşruiyetinden, rükünlerinden ve türlerinden bahsetmek gerekecektir. Aynı şekilde araştırma, vakıfların ekonomideki rolünü ele aldığında dolayı vakıfların günümüzde karşılaştığı en önemli sorunlardan bahsedilecek ve bazı çözüm önerileri sunulacaktır. I. VAKFIN DOĞUŞU ve TARİHSEL GELİŞİMİ İyilik ve genel olarak hayırseverlik, bireysel bir biçimde veya kurumsal olmayan bir grup aracılığıyla, örneğin yoksullara ve muhtaçlara yapılan yardımlar veya akrabalar ve komşular aracılığıyla ihtiyaç sahiplerine verilen destekler ya da ibadethanelerin inşası ve tamiratı için yapılan bağışlar gibi, eski zamanlardan beri var olagelmiştir. Konuya kurumsal açıdan baktığımızda karşımıza vakıf müessesesi çıkmakta ve bu kurum tarih boyunca birçok tarihsel gelişime ve değişime tanık olmuştur. Vakfın ilgilendiği konular insanların ihtiyaçlarına göre yenilenmekte ve toplumların zaman içinde karşılaştıkları sorunlara göre de değişiklik arz etmektedir. Burada vakıfların, kadim toplumlardan modern toplumlara kadar olan tarihsel gelişimi sunulacaktır: A. Kadim Medeniyetlerde Vakıf Babilliler döneminde vakıf kavramı, malın başkalarının kullanımına açılması ve buna imkân tanınması düşüncesinden ortaya çıkmıştır. Bu düşünceyi gerçekleştiren ilk kişi kralın kendisiydi ve o, kendi topraklarından vazgeçerek hepsini halka bağışlamıştır. Böylece halk bu toprakları işleyip ondan faydalanmıştır. Eski Mısır'da vakıf kavramı, bugüne kadar ayakta kalan tapınaklar ve anıtlar üzerindeki çizimlerden ve resimlerden açık bir şekilde anlaşılmaktadır. Zira bu resimlerde, yaptıkları iyilik ve tahsislerle kendi tanrılarına bağlılıklarını ve yakınlıklarını göstermektedirler.2 2 Ahmet Akgündüz, “İslam Vakıf Hukukunda Terminoloji ve Gaye”, Dünya Vakıflar Konferansı, (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2014), 25-40. 10 Antik Yunan'da ise vakıflar, malın veriliş amacına göre kullanılıyordu. İnsanlar mallarını bağış veya vasiyet yoluyla amacı doğrultusunda kullanılmak üzere bir gruba/cemaate tahsis ediyorlardı. Buradaki amaçlarına baktığımızda vakıfların, bu şekilde bir tasarrufta bulunarak, bireysel menfaati gerçekleştirmenin bir vesilesi olduğunu görüyoruz.3 Roma'ya gelince, çok eski zamanlardan beri onlarda vakıf vardı, ama Müslümanlar gelince onu geliştirip çeşitli faaliyetlerle zenginleştirmişlerdir.4 Geçmişte Roma'da vakıflar konusunda riayet edilmesi gereken en önemli şey dinî inançlar ve vakıfların Tanrıyla olan irtibatıydı. Vakıf işleri, Hıristiyan dininin kabulüne kadar bireysel olarak yapılmıştır. Sonrasında vakıflar yasal ve organize bir şekle dönüşmüştür. 5 Hıristiyanlığın kabulünden önce Roma'daki vakıflar, Antik Yunan'da olduğu gibi, kişisel çıkar veya övünme amacıyla yapılırdı. Bu ise, vakıfların etkin olmasına ve ana hedefleri olan toplumun yeniden inşasına veya kamu yararını gerçekleştirmelerine engel olmuştur. Ancak dinsel bir toplum haline geldiğinde, bu durum, vakfın en yüksek ve gerçek anlamını gerçekleştirmesine, bir bütün olarak toplumsal düzeyde kamu yararının elde edilmesine yardımcı olmuştur.6 Bizans devletinde kiliseler, manastırlar, ibadethaneler, hayır kurumları ve bunlara ait bütün tesisler tüzel kişilik olarak kabul ediliyordu. Bizans kanunlarına göre bireyler tüm servetlerini kendi iradeleriyle hayır işlerine ayırabiliyorlardı. Ayrıca kişi, tesisin menfaatinin bir kısmını veya tamamını kendisine veya mirasçılarına tahsis edebiliyordu. Buna karşılık dinî kurumların mülkiyeti devredilemez ve değiştirilemezdi.7 B. Eski Türk Tarihinde Vakıf Anadolu’da vakfın kuruluşuna dair ilk işaretler, Hitit kralının düşmanı hezimete uğrattıktan sonra bir taş üzerine yazdırdığı M.Ö. 1290-1280 tarihine ait kitabede görülmektedir.Kitabeye göre Hitit kralı, bir ev ve müştemilatını tanrıça İştar’atapınmak üzere vakfetmiştir.8 3 Bülent Köprülü,“Tarihte Vakıflar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8/3-4,(Ankara 1951), 48. 4 Fuat Köprülü, “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, Vakıflar Dergisi, 2, (Ankara 1942), 5-6. Öztürk, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, 33. 5 Suat Ballar, Yeni Vakıflar Hukuku, (İstanbul Seçkin Yayınevi, 2008), 6. 6 Florence Dupont, Daily Life in Ancient Rome, (USA, Mishawaka: Blackwell Pub., 1994), 8. 7 Köprülü, “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, 4. 8 Halim BakiKunter, “Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüt”, VakıflarDergisi, 1, 11 Budist Uygur Türklerine ait birkitabe Doğu Türkistan’da Turfan kazıları sırasında bulunmuştur ve bu kitabe Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde muhafaza altına alınmıştır. Bir manastırda bulunan ve tahtaya yazılan vesikada,yardım etmenin sevabı ve teşvik edilmesine yönelik telkinler yer almaktadır.9 Vakıf kurumları çeşitli düzeylerde idi ve aralarında farklılıklar bulunuyordu. Bu ise,o dönemde hâkim olan bir dizi toplumsal gelenek ve görenekten kaynaklanıyordu. Genellikle iktidar sahibi kişiler, Türk töresinde yaygın bir şekilde bilinen, fakirlere yiyecek ve giyecek yardımında bulunmak gibi, başkalarına yardım faaliyetlerini yürütürlerdi. O çağda, geleneksel herhangi bir hayır kurumuna baktığımızda, bahsedilen bu faaliyetleri yerine getirdiğini görürüz.10 C. İslami Dönemde Vakıf İslam'ın kabulüyle birlikte Türk toplumunda dinî kaynaklı birçok vakıf kurumu kurulmuştur.Türkler Anadolu'ya gelmeden önce eğitim ve sağlık alanında özel vakıf kurumları kurmuşlardır. Anadolu'nun Türkler tarafından fethinden sonra imar faaliyetleri başlamış ve 13. yüzyıldan itibaren yerleşik hayata geçişle birlikte bu faaliyetler artı bir değer sağlamış ve bir zenginlik kaynağı oluşturmuştur. Böylece güçlü vakıf kurumlarının kurulmasını sağlamıştır. Selçuklular döneminde vakıfların gayesi sadece dinî amaçlı olmayıp, sosyal alanlarda çalışan vakıf kurumları da bulunmaktaydı. Bu dönemde Anadolu'da medreseler vakıf kurumu olarak çalıştığı için bu okullarda eğitim ücreti alınmıyordu. Öğrencilerin yiyecek ve ikamet masrafları vakıf gelirlerinden karşılanıyordu. Eğitim- vakıf kurumlarında okutulacak bilim dallarının yanı sıra, ihtiyaç duyulan öğretmen sayısı da önceden belirlenirdi. Özel alanlarla ilgili hizmet veren medreseler de vardı. Darü'l-Hadis, Fıkıh medreseleri, Tıp medreseleri gibi farklı düzeylerde eğitim veren kurumlar bulunmaktaydı. Ayrıca bu dönemde ticaret alanında birçok vakıf müessesesi kurulmuş ve bunlar kervansaraylar olarak önemli ve pek çok hizmetlerde bulunmuşlardır. Örneğin bu kervansaraylarda yolcular için dinlenme yerleri ve hayvan barınma mekânları vardı. Müslüman, Hıristiyan, zengin, fakir, köle, hür ayrımı (Ankara 1938),117. 9 Köprülü,“TarihteVakıflar”, 492. 10 Ahmet Caferoğlu, “Türk Teamül Hukukuna Göre İçtimai Muavenet Müessesesi”,Vakıflar Dergisi, 2, (Ankara 1942), 185. 12 yapılmaksızın, yolcuların yiyecek ve ihtiyaçlarının karşılanmasının yanı sıra yeni ayakkabı temini, ayakkabı tamiri, hayvanların bakımı için tıbbi hizmetler verilmesi gibi yolcuların diğer ihtiyaçları da karşılanmaktaydı. Ayrıca Selçuklu vakıf kurumları birçok sosyal ihtiyacı karşılamış ve yoksullara, yaşlılara, engellilere, hastalara ve hapiste olanlara yardım etmişlerdir.11 Osmanlı döneminde vakıflar, Selçuklularda olduğu gibi ağırlıklı olarak dinî bir saikle kurulmuştur. Bu eğilimin kaynağı, vakfın sevap kazanmanın bir yolu olduğunu gösteren Hz. Peygamberin (sav.) hadisleri olduğunda şüphe yoktur. Hadisler, vakfın ahireti kazanmanın yollarından biri olduğunu Müslümanlara açıkça göstermektedir. Bu anlayış, Müslümanları, şaşırtıcı sayıda sosyal ihtiyaca cevap verebilmek için birbirinden mümkün olduğunca farklı vakıflar kurmaya yöneltmiştir.12 Vakıf kurmak için önemli bir diğer neden, klasik dönem boyunca Osmanlıların tam anlamıyla mülkiyet haklarına sahip olmamaları ve müsadere tehdidi ile karşı karşıya kalmalarıydı. Bu yüzden vakıflar, mülkiyet haklarının korunması için ihtiyati bir tedbir niteliğindeydi. Bu bağlamda, diğer taraftan bakıldığında, haksız veya gayr-ı meşru kazanç elde etme yolunda olan kişilerin malvarlığına el konulmasının önünün açılması olarak görülüyordu. Devletin müsaderesi 1830'larda Tanzimat reformlarıyla birlikte sona ermiş ve o zamana kadar yönetici seçkinlerin bir mensubu, mülkünü ancak vakfa çevirerek, yani onu Allah'ın mülküne dönüştürerek koruyabiliyordu. Bunun için olmazsa olmaz şart, o mülkün bu dönüşümden önce tartışmasız bir şekilde özel mülk statüsünde olmasıydı. Sosyal prestij elde etmenin, vakfın kurulması için bir diğer önemli neden olduğundan bahsetmiyorum bile.13 Ama genel olarak, İslami vakıfların kuruluşunda temel saik, Aziz ve Yüce olan Allah'a yaklaşmak ve sevabını yalnızca O'ndan ummaktı. Yoksa doğrudan maddi çıkar elde etmek, insanlar arasında iyi bir itibar elde etmek veya takipçileri ve arkadaş grubunu artırmak değildi. 11 Bkz. Hande Seher Demir, “Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Din-Devlet İlişkilerinin Laiklik, Sekülerizm, Teokrasive Din Devleti Sistemleri Kapsamında İncelenmesi”, Ankara Barosu Dergisi, (Ankara 2013), 272-280. 12 Murat Çizakça, A History of Philanthropic Foundations, (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2000), 6. 13 Fatoş Gökşen, Türkiye’deki Vakıfların Niteliksel Değerlendirmesi, (İstanbul: Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı, 2005), 60-76. 13 II. VAKF’IN ANLAMI A. Vakf’ınLügat Anlamı “Vakıf” kelimesi Türkçe’yeArapça’dan geçmiştir ve sözlükte “durdurma”, “muhafaza etme”, “ayırma”, “alıkoymak”anlamlarına gelmektedir. Bütün bu anlamların hepsi “hayır işleriyle irtibatlı olması sebebiyle bir mülkün ya da malın satılmaması” maddesi altında yer almaktadır.14 Aynı zamanda vakıf bir malın ya da mülkün, hayır yapmak veya insanların menfaatine sunmak amacıyla, ebedi bir şekilde mülkiyetten çıkarılmasıdır.15 Arap dili âlimlerinden ‘Asma’î, “Vakf” kelimesinin başına hemze getirerek yapılan “Evkafa” (أوقف) kelimesinin doğru olmadığını ve bu kelimenin başında hemze olmadan kullanıldığını söyler. Çünkü "أوقفت عن الأمر" (işi yapmayı bıraktım)cümlesi "أقلعت عنه" (işi bıraktım, terk ettim)manasına gelmektedir ve fasih dilde bundan başka anlamı yoktur.16 Vakfın anlamlarından biri de “hapsetmek”tir. Bu isim ha harfinin fethalı, be harfinin sükûn yapılmasıyla okunur. Arapçada " أ حبْ سْتُ أ حبْ اسًاح "ب سْتُ ح بسًْا و denir ve vakfettim anlamına gelir. Atın Allah yolunda kullanılması amacıyla hapsedilmesi, onun mücahitlere vakfedilmiş olduğu manasına gelir. Arapçada " ه فهو مُح بَّسٌ وح ب "يسٌ أ حبْ س , yani “onu hapsetti, o da hapsedildi ve hapis” denir. ٌح ب يس kelimesinin müennesi ة ,dir’ح ب يس çoğulu da ح بائ س’tir. ٌح ب يس kelimesi Fe’îl vezninde olup hangi şekilde olursa olsun hayır maksadıyla hapsedilmiş her şeyi kapsar. Aynı şekilde sahibinin vakfettiği her şeye de bu kelime kullanılır. Bu isim ha ve be harflerinin dammeli okunmasıyla “Hubus” şeklinde de kullanılır ve vakfedilen her şeyi içerir. Vakfedilen şey bu durumda vakfedene haram olur. Arazi, hurma, bağ ya da bina türünden vakfedilen şey artık ne miras olarak bırakılır ne de satılır. Asıl olan şey ebediyen vakıf olarak hapsedilir, buna karşılık meyvesi, ürünü, geliri ve faydası, Allah ü Teâlâ’ya kurbiyet kazanmak maksadıyla hayır olarak dağıtılır.17 14 Ferit Develioğlu, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat (Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1993), 1134; Hacı Mehmet Günay,“Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2012), 42/475. 15 Erol Cansel, Vakıf kuruluşu, İşleyişi ve Amacı, Vakıflar Dergisi, 20 (1988), 322. 16 Muhammed İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, “V-k-f” mad, (Beyrut: Dârü sâdır, 2000) , 9/359-360. 17 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, “V-k-f” mad, , 9/359-360. 14 B. Vakf’ın Terim Anlamı Vakf kelimesi terim olarak “bir malın mâliki tarafından dinî, içtimaî ve hayrî bir gaye ile ebediyen tahsisi” şeklinde özetlenebilecek hukukî bir işlemle kurulan ve İslâm medeniyetinin önemli unsurlarından birini teşkil eden hayır müessesesini ifade eder.18 Fakihler vakfın şeri bir ıstılah olarak tarifi konusunda ihtilaf etmişlerdir ve bu yüzen onu farklı şekillerde tarif etmişlerdir. Onların ihtilaf sebeplerini şu şekilde sıralamak mümkündür: - Vakfın lüzumlu olup olmaması açısından fakihlerin tabi oldukları mezheplerin farklı görüşlere sahip olmaları. - Vakıfta Allah’a yakınlığın şart koşulması konusunda mezheplerin ihtilaf etmeleri - Malın vakfedildikten sonra sahipleri ile ilgili var olan ihtilaflar - Vakfın bizzat kendisi ile ilgili, onun bir akit mi yoksa bir iskât mı olduğu ile ilgili ihtilaflar Şimdi fıkıh mezheplerinin vakıf ile ilgili bazı tariflerine yer vermek istiyoruz: 1. Hanefi Mezhebinin Tarifi: Hanefi mezhebi âlimleri kendi aralarında vakfın tarifi ile ilgili olarak iki gruba ayrılmışlardır. Ebû Hanîfe vakfı şu şekilde tarif etmiştir: “Vakıf, malın (‘aynın) vakfedenin mülkiyetine hapsedilmesi ve yararının ödünç verir (âriyet) gibi sadaka verilmesidir.”19 Ebû Hanîfe, vakfedenin vakıf üzerindeki mülkiyetinin, hâkimin bir hükmü olmaksızın ya da kendi ölümüne bağlayıp “ölürsem bu evimi şuraya vakfettim” demedikçe kaybolmayacağını ifade eder.20 Bu tarife şu şekilde itiraz edilmiştir: 1- Bu tarif, vakfedenin hükmünün baki olduğunu, yani vakfedilen şeyin vakfedenin mülkiyetinden çıkmadığını ve vakfın lazım olmayan bir vakıf türü olduğunu ifade eder ki Ebû Hanîfe de bunu söylemektedir. Lakin bu durum “hapis” kelimesiyle uyumlu değildir. Zira lazım olmayan vakıf türünde hapis söz konusu olmamaktadır.21 18 Günay, “Vakıf”, 42/475. 19 Kemâlüddîn İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, (Beyrut: Darü’l-fikr, ts.), 203. 20 İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, 203. 21 Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd el-Kâsânî, Bedâi’u’s-Sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’, (Beyrut: Darü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 2003), 218; Muhammed Emîn b. Ömer İbn ‘Âbidîn, Hâşiyetü İbn ‘Âbidîn, (Beyrut: Darü’l-fikr, 1992), 495; İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, 40. 15 2- Ebû Yusuf ve Muhammed b. el-Hasan vakfın “Allah’ın mülkü olması hükmü gereğince malın hapsedilmesi” yani “vakfedenin mal üzerindeki mülkiyetinin Allah Teâlâ’ya geçmesi ve menfaatinin kullara dönmesi” şeklinde tarif ederler.22 Tarifte geçen “hüküm” kelimesinden, eşyaların hem vakfedilmeden önce hem de vakfedildikten sonra Allah’ın mülkü olmak üzere hapsedildiği anlaşılmaktadır. Eşyayı vakfetmekle mülkiyetin etkisi yani ahkâmı, daha öncekinin tam tersine, sadece Allah u Teâlâ’ya geçmiştir. Hakiki malik Allah Teâlâ olmakla birlikte insanlar için satma, satın alma, kiralama, kiraya verme gibi mülkiyete ait hükümler bulunmaktadır.23Bu böyledir, zira fukaha nezdinde mülkiyetten kastedilen şey, malın sahibine satma, hibe etme, rehin verme gibi tasarruf hakkı veren mülkiyet şeklidir. Böyle bir mülkiyet şeklinin Allah u Teâlâ için tasavvur edilmesi mümkün değildir. Bu yüzden İbnu’l-Hümâm’ın, vakfı tarif ederken “hüküm” kelimesini kullanmadığını görüyoruz. O, “malın kulların yararına hapsedilmesi cihetiyle mülkiyetin ortadan kalkması” dışında başka bir şey söylemeye ihtiyaç olmadığını ifade eder. Çünkü Allah’ın eşya üzerindeki mülkiyeti asla yok olmaz ve her daim kalıcıdır.24 2. Mâlikî Mezhebinin Tarifi: Mâlikîler vakfı, takdiren de olsa mülkiyeti vakfedende baki kalmakla birlikte bir şeyin menfaatini mevcudiyeti müddetince vermek olarak tarif etmişlerdir. Mâlikîler vakfı bağlayıcı bir tasarruf olarak görürler ve ondan geri dönüş caiz değildir. Aynı şekilde vakfedilen malın mülkiyeti vakfedenden çıkmaz ve mal vakfedenin malı olarak kalır. Vakfedilen malın kendisiyle ilgili olarak, onun satılması ve hibe edilmesi gibi mülkiyetin intikaline sebebiyet verecek olan tasarrufların engellenmesinin dışında ona başka bir şey terettüp etmez. Vakfeden öldüğünde vakfettiği mal miras olarak bırakılmaz.25 3. Şafiî Mezhebinin Tarifi: Şafii mezhebi fukahası vakfı farklı şekilde tarif etmişlerdir. Ne var ki bu tarifler arasında müşterek noktayı el-Kalyûbî’nin tarifinde bulmak mümkündür. O, vakfı şu 22 İbnü’l-Hümâm, Fethu’l-Kadîr, 203. 23 İbn Âbidîn, Hâşiyetü İbn ‘Âbidîn, 338-339. 24 Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid İbnü’l-Hümâm, el-Hidâyeme’aFethi’l-Kadîr, (Darü’l- kütübi’l-ilmiyye, 2003), 203-204. 25 Mansûr b. Yusuf el-Behûtî, Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘an Metni’l-İknâ’ (Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993), 240- 241. 16 şekilde tarif etmiştir: “Aslı (‘aynı) mubah bir kullanıcıya ait olmakla birlikte kendisinden faydalanılması mümkün olan bir malın tutulmasıdır/hapsedilmesidir.”26 Buna göre vakfedilen mal vakfedenin mülkiyetinden çıkmakta ve menfaati kullara ait olmakla birlikte Allah’ın mülkiyetine geçmektedir. Menfaatin bağışlanması bağlayıcı bir bağış olup vakfedenin bundan dönmesi mümkün değildir. Aynı şekilde vakfedilen malın, kullardan herhangi birine intikali söz konusu olamaz. Hanefi mezhebinden Ebû Yusuf ve Muhammed ile iki görüşünden birinde İmam (Ebu Hanife) bu görüşü benimsemiştir. 4. Hanbelî Mezhebinin Tarifi: İmam Ahmed b. Hanbel vakfı genel olarak birkaç şekilde tarif etmiştir. Bunlardan bazıları şu şekildedir: İbn Kudâme vakfı “Aslın hapsedilmesi ve meyvesinin hayır olarak verilmesi” şeklinde tarif ederken27Şemsuddin el-Makdisî ise “Aslın hapsedilmesi ve menfaatin hayır olarak verilmesi” şeklinde tarif etmiştir.28 Yukarıdaki tariflerden bu görüşün Hz. Peygamberin (sav) Ömer b. Hattâb’a söylemiş olduğu şu sözden iktibas edildiği anlaşılmaktadır: “Aslını tut (hapset) ve meyvesini sadaka olarak ver.”29 Tarifte “asıl”dan kastedilen şey vakfedilen mal (‘ayn), “menfaatin hayır olarak verilmesi”nden murat edilen şey ise vakfedilen malın gelir, meyve gibi yararının vakfedilen amaca uygun olarak verilmesidir. Bu tarife göre vakıf, vakfedilen malı (‘ayn) vakfedenin mülkiyetinden çıkarır ve kendilerine vakfedilenlerin mülkiyetine sokar. Buradaki mülkiyet eksik bir mülkiyet olup satma, hibe etme ve daha başka mülkiyeti intikal ettirecek tasarruflarda bulunmalarına cevaz vermez. Sadece gelirinden kalıcı olarak istifade ederler. Ne vakfeden ne de varisleri malın mâlikî değildirler. Vakıf işlemi hem hâlihazırda hem de gelecekte onların malik olmalarını engellemiştir. 26 Ahmed Selâme el-Kalyûbî – Ahmed el-Berlesî ‘Umeyra,.HâşiyetâKalyûbî ve ‘Umeyra, (Beyrut: Dâru’l-fikr, 1995), 97; İbn Hacer el-Heytemi, Tuhfetu’l-muhtâcbişerhi’l-Minhâc, (Mısır: el- Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ, 1983), 6/235. 27 Ebû Muhammed el-Makdisî İbn Kudâme, el-Muğnî, (Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968) , 5/597. 28 Ebü’l-FerecŞemsüddîn el-Makdisî İbn Kudâme, eş-Şerhu’l-Kebîr ‘alâMetni’l-Mukni’ ‘alâHâmişi’l- Muğnî, (Darü’l-Hicr, 1. Basım, 1993), 6/206. 29 Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmiʿu’s-sahı̂h, nşr.MuhammedZüheyrb.Nasr(b.y.: DâruTavki’n-Necât, 1422/2001), “Şurût”, 19 (No. 2737). 17 5. Tercih Edilen Tarif Yukarıdaki vakıf tariflerinden efradını cami ağyarını mani kapsamlı bir tarif çıkarmamız mümkündür. Muhtemelen kapsamlı tarif el-Kalyûbî’nin tarifi olarak karşımızı çıkmaktadır: “Aslı (‘aynı) mubah bir kullanıcıya ait olmakla birlikte kendisinden faydalanılması mümkün olan bir malın tutulmasıdır/hapsedilmesidir.”30 30 el-Kalyûbî – ‘Umeyra, Hâşiyetâ’l-Kalyûbî ve ‘Umeyra, III, 97. 18 II. VAKFIN MEŞRUİYETİ Vakfın meşruiyet ile ilgili olarak şu delilleri zikretmekm mümkündür: A. Kur’ân-ı Kerim: Fukaha, vakfın meşru oluşuna, sadakayı teşvik eden ayetlerin hepsiyle istidlal etmişlerdir. Bu ayetlerden biri şudur: “Onlar, harcadıklarında ne israf ne de cimrilik edenlerdir. Onların harcamaları, bu ikisi arası dengeli bir harcamadır.”31İbn Kesîr şöyle demektedir: “Allah Teâlâ Kendisine ve peygamberine en kâmil şekilde iman edilmesini, bu hususta devamlı ve sürekli şekilde sebat edilmesini emretmiştir. Ayrıca ödünç olarak insanlara vereilen mallardan infak etmeyi teşvik etmiştir. Allah Teâlâ insanlardan, kendilerine verdiği malları O’nun rızası doğrultusunda kullanmalarını öğütlemiştir. Böyle yaparlarsa ne âlâ, aksi takdirde bu sahip oldukları mallar sebebiyle onları hesaba çekecektir ve yerine getirmeleri gereken ödevlerini terk etmelerinden dolayı onları cezalandıracaktır.”32 Allah Teâlâ diğer bir ayette şöyle buyurmaktadır: “Rabbinizin bağışına, genişliği göklerle yer arası kadar olan ve Allah’a karşı gelmekten sakınanlar için hazırlanmış bulunan cennete koşun.” 33 Sahâbe-i kirâm bu ayet-i kerimeden muradın elinizdeki mallarla bunu elde etmek için acele edin ve çalışmaya koyulun şeklinde anlamıştır. Enes b. Mâlik’ten rivayet edildiğine: Ebu Talha, ensâr arasında Medine’de en zengin insandı. En sevdiği malı da Beyruhâ isimli bahçesiydi. Mescidin karşısında bulunan bu bahçeye Hz. Peygamber girer ve orada bulunan tatlı su kaynağından içerdir. Enes şöyle demektedir: Ne zaman ki “Sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcamadıkça iyiliğe asla erişemezsiniz”34ayeti nazil oldu, Ebû Talha kalkıp Hz. Peygambere (sav) gitti ve şöyle dedi: Allah Teâlâ buyurmaktadır. Benim de en sevdiğim malım Beyruhâ’dır. Bu malımı Allah rızası için sadaka olarak veriyorum. Allah katında bu bahçeden bir sevap ve ecir umuyorum. Ey Allah’ın Resulü (sav), bu bahçeyi al ve dilediğin gibi kullan. Allah Resulü (sav) şöyle buyurdu: “Ne kadar güzel! Bu, kazandıran bir mal, kârlı bir 31 Furkân, 25/67. 32 İbn Kesîr, Tefsîru’l-Kurâni’l-‘Azîm, 4/185; Nazif Öztürk, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, (Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1983), 40-41. 33 Âl-i İmrân, 3/133. 34 Âl-i İmrân, 3/92. 19 maldır. Senin bu bahçe hakkında söylediklerini duymuştum ve bu yüzden bahçeyi akrabalarına vermeni uygun buluyorum.”35 Diğer bir ayette Allah Teâlâ şöyle buyurmaktadır: “(Mallarınızı) Allah yolunda harcayın. Kendi kendinizi tehlikeye atmayın. İyilik edin. Şüphesiz Allah iyilik edenleri sever.”36 B. Sünnet: 1- Ebû Hureyre’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: “İnsan ölünce üç şey dışında ameli kesilir: Sadaka-i câriye (faydası kesintisiz sürüp giden sadaka), kendisinden faydalanılan ilim ve kendisine dua eden hayırlı evlât.”37 2- İbn Mâce, Sünen’inde, Ebû Hureyre’den rivayetle şöyle dedi: Allah Resulü (sav) şöyle buyurdu: “Müminin öldükten sonra kendisine amelinden ve hayırlı işlerinden ulaşanlar; öğrettiği ve yaydığı ilim, geride bıraktığı salih evlat, miras bıraktığı mushaf, yaptırdığı mescit, yolcular için inşa ettirdiği ev, akıttığı su, sağlığı yerindeyken malından verdiği sadakadır. Bunlardan hangisini yapmış ise ölümünden sonra onun sevabı kendisine ulaşır.”38 3- Abdullah b. Ömer’in rivayet ettiği görüştür. O bu hususta şöyle demiştir: “Ömer’in payına Hayber’den bir arazi düşmüştü. O da Hz. Peygambere (sav) gelerek o arazisiyle ilgili olarak emirlerini talep etti ve şöyle dedi: Hayber’de benim payıma, daha önce hiç sahip olmadığım enfes bir arazi düştü. Onunla ilgili olarak bana ne emredersin? Hz. Peygamber (sav): Dilersen aslını hapseder (tutar) ve onu sadaka olarak verirsin. Bunun üzerin Ömer o araziyi, aslı satılmamak, hibe edilmemek ve miras bırakılmamak üzere gelirini, fakirlere, yakın akrabaya, kölelere, Allah yolunda olanlara, misafirlere ve yolculara tasaddukta bulundu. O yere mütevelli olan kimsenin o vakfın gelirinden örfe göre yemesinde veya bir dostuna ondan, onu zengin etmeyecek şekilde yedirmesinde bir günah yoktur.”39 35 Buhârî, “Zekat”, 44 (No. 1392). 36 Bakara, 2/195. 37 Müslim, Sahih, el-Vasiyye, V, 3, Hadis no: 3084; Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şirbînî, Muğnî’l-Muhtâc ilâ ma’rifetime’ânielfâzi’l-Minhâc, (Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1994), 3/522. 38 İbn Mâce,“Mukaddime”, 20(No: 242). el-Elbânî bu hadisi Hasen kabul etmiştir. 39 Buhârî, Sahih, Vasâyâ, (II, 184), no: 2772; Müslim, Sahîh, Vasiyye, (V, 74), no: 3085; el-Behûtî, Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘an Metni’l-İknâ’, (Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye), 4/240; Öztürk, Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, 44. 20 4- Câbir şöyle demiştir: “Allah Resul’ünün ashabı içinde imkân sahibi olup da vakfetmeyen kimse yoktur. Bu durum öyle yaygınlaştı ki, hiç kimse buna karşı çıkmadı ve böylelikle icma meydana geldi.” 40 Malumdur ki vakıf harcamalarının büyük bir kısmı genellikle fakirlere yapılırdı ve böylelikle vakıf Hz. Peygamber döneminde fakirliği ortadan kaldıran faktörlerden biri olmuştur. C. İcmâ: Kurtubî şöyle demiştir: “Köprülerin ve mescitlerin vakfedilmesinde (hapsedilmesinde) imamlar arasında ihtilaf yoktur, ama bunların dışındaki hususlarda ihtilaf etmişlerdir. Vakıf, mutlak tasarruf sahibi mükellef, hür ve reşit olan mâlikin bizzat kendisi ya da vekili aracılığıyla, istifade edilen malını, aslı baki kalmakla birlikte vakfedenin ve diğer insanların o mal ile ilgili tasarruflarını engelleyerek hapsetmesidir.”41 III. VAKFIN RÜKÜNLERİ Fukaha, bir şeyin mahiyetine dâhil olan şeylerin belirlenmesi konusundaki ihtilafları sebebiyle vakfın rükünlerini izah etmede ihtilafa düşmüşlerdir. Hanefi fukahası42vakfın rüknünün, vakfedenin kendi hür iradesiyle vakfettiğine dair ortaya koymuş olduğu sîga (irade beyanı) olduğunu söylemişlerdir. Buna karşılık Şafiî 43 , Malikî44 ve Hanbelî45 mezheplerine mensup cumhur fukaha vakfın rükünlerinin dört tane olduğunu söylemişlerdir. Bunlar; vâkıf (vakfeden), mevkûf (vakfedilen şey), mevkûfun aleyh (vakıf ciheti ya da kendisine vakfedilen) ve sîga (irade beyanı). Bu rükünlerin her birisinin kendine göre şartları mevcuttur. Vakfın sahih olabilmesi için bu şartların mevcut olması gerekir. Bazı çağdaş İslam fukahası46vakfın şer’î bir rüknü olduğu görüşündedirler: vâkıf, açık bir şekilde vakfettiğini ifade eden sîga ile kabul ettiğini söylemenin yanı sıra maddi 40 İbn Kudâme, el-Muğnî, 3/6. 41 el-Behûtî, Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘anMetni’l-İknâ’, 4/240. 42 Burhânuddîn et-Tarâblusî, el-İs’âf fî Ahkâmi’l-Evkâf, (Lübnan: Dâru’l-‘Arabî, 1981), 14. 43 el-Bâcûrî, Hâşiyetu’l-Bâcûrî ‘alâ metni EbîŞucâ’, (es-Su’udiyye: Dâru’l-Minhâc, 2016), 2/48. 44 Ebu Abdillah Muhammed el-Haraşî,Muhtasaru’l-Haraşî, (Beyrut: Dâru’l-Fikrli’t-Tibâ’a), 362. 45 el-Kermî, Ğâyetu’l-Müntehâfi’l-Cem’i beyne’l-iknâ’ ve’l-Müntehâ, (Küveyt: MüessestüĞarâsli’n- Neşrve’t-Tevzî’ ve’d-Di’âyeve’l-İ’lân, 2007), 299. 46 ez-Zerkâ, Ahkâmu’l-Evkâf, 1/29. 21 rükünlerin mevcut olması; yani vâkıfın, mevkûfun ve mevkûfun aleyhin (vakıf ciheti) mevcut olması gerektiğini ifade ederler. Kânûnu’l-‘Adlve’l-İnsâffi’l-Kadâi ‘alâMüşkilâti’l-Evkâf isimli eserinde şunları söylemektedir ikinci maddesinde şunlar zikredilmektedir: Vakıf, kendine has lafızlarla, vakıf yapmaya ehil kişilerden sadır olmasıyla, ayrıca vakfın hükmünü kabul edebilecek bir mahal (mal) olmasıyla ve sıhhat şartlarını taşımasıyla gerçekleşir. Vakfeden kişi (vâkıf): “Bu arazim (mevkûf) fakirlere (mevkûfun aleyh) ebedi olarak vakfedilmiş bir sadakadır (sîga)” der ve diğer şartlar da oluşursa, bu durumda vakıf sözle gerçekleşmiş olur.47 Tam burada ben de vakfın; vâkıf, mevkûf, mevkûfun aleyh ve sîga olmak üzere dört rüknü olduğunu söyleyen cumhurun görüşünü destekliyorum. Burada her bir rükne ait şartları zikretmek istiyorum: A. Vâkıfın Şartları: Mâlikin hür iradesiyle mülkiyetin ortadan kaldırılması ancak tam ehliyet sahibi olan kişi tarafından gerçekleştirilebilir48. Bu yüzden vakfeden kişide şu şartlar aranır: a. Bâliğ Olması: Temyiz çağındaki küçük çocuğun, velisi izin vermiş olsa dahi, vakfetmesi sahih değildir. Çünkü vakıf kendi malından bağışta bulunmaktır. Hiç kimse, çocuğun malını korumak adına, böyle bir izin verme hakkına sahip değildir.49 b. Akıllı Olması: Deli ve bunak birinin yada temyiz çağına gelmemiş küçük bir çocuğun vakfetmesi sahih değildir.50 Bu böyledir, çünkü vakfetme işi, akıl ve temyizi gerektiren bir tasarruftur. c. Hürriyet ve İhtiyar (İradenin var olması): Yani bu yönde bir tasarrufa zorlanmış olmaması gerekir. Eğer vakıf, zorlama sonucu gerçekleşmişse batıldır.51 d. Sefâhet veya Gaflet Sebebiyle Mahcûr olmaması (mâlî tasarruftan menedilmemiş olması): Eğer kişi sefahet ya da gaflet sebebiyle üzerinde hacr (hakları kullanma ehliyetinin kısıtlanması) varsa yaptığı vakıf batıl sayılır. Çünkü bu kişi mâlî 47 Muhammed Kadri Paşa, Kânûnu’l-‘Adlve’l-İnsâffi’l-Kadâi ‘alâMüşkilâti’l-Evkâf, 48. 48 Nazif Öztürk, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar,(Ankara: Diyanet Vakıf Yayınları, 1995), 63. 49 Şemseddin Muhammed b. Ahmed er-Remlî, Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, (Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1984), 5/359; Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed ed-Derdîr, Akrebü’l-mesâlikli-mezhebi’l- İmâm Mâlik (Cezayir: Mektebetü’r-rehâb, 1987), 101. 50 Kalyûbî ve ‘Umeyra, Hâşiyetâ’l-Kalyûbî ve ‘Umeyra ‘alâKenzi’r-Râğibîn Şerhu Minhâci’t-Tâlibîn, 3/148. 51 İbn Ömer, Hâşiyetu’l-Büceyramî ‘alâ Şerhi Menheci’t-Tullâb ve me’a’ş-Şerh Takrîrâtu ve Ta’lîkâtu Muhammed b. Ahmed el-Mersafî, 3/218. 22 tasarruflarda bulunmaktan menedilmiştir. Bazı fakihler 52, hâkimin hüküm vermesi halinde sefîhin kendisine ya da çocuklarına, zürriyetine ve kesintisiz şekilde daha sonraki nesline vakfetmesini caiz görürler. Çünkü bu bir teberru değildir, aksine malının boşa harcanıp kaybolmasından korumaktır. Başkalarının vakıf konusunda hak sahibi olmaları o kişinin ölümünden sonra olur. e. Borç Sebebiyle Mahcûr olmaması: Borcundan dolayı mahcur olan kişinin, alacaklıların izin vermeleri hariç, borçlu olduğu miktarı vakfetmesi sahih olmaz.53 f. Ölüm Hastalığına Yakalanmış Olmaması: Ölüm hastalığına yakalanmış olan kişinin üçte birden fazla malını vakfetmesi sahih olmaz. Çünkü bu miktar vasiyet hükmündedir.54 g. Vakfettikten Sonra İslam Dininden Çıkmaması: Vâkıf malını vakfettikten sonra İslam dininden çıkarsa ameli boşa çıkar ve yaptığı vakıf bâtil olur. İslam’a geri dönse bile yapmış olduğu vakıf geçerli olmaz, ancak vakfını yenilerse sahih olur. Çünkü vakıf Allah’a yakınlaşma vesilesidir, dinden çıkmak ise bu yakınlaşmayı boşa çıkarır, dolayısıyla vakıf batıl olur. Caferî mezhebinin55 meşhur görüşüne göre irtidattan önce vakıf bâtil olmaz. Çünkü vakıf sahih şartlara göre gerçekleşmiştir. Mürted kadının vakfı sahih olur, çünkü mürted kadın öldürülmez. Ne var ki kadının vakfı hac, umre ve benzeri şeyler üzerine olması durumunda sahih olmaz. Mürted erkeğin vakfının sahih olabilmesi ise İslam dinine geri dönmesine bağlanmış, askıya (mevkûf) alınmıştır.56 B. Mevkûfun Şartları: Mevkûf, habs edilmesi ve kendisiyle ilgili tasarrufun menedilmesi, ayrıca menfaatinin tasadduk edilmesi yoluyla vakıf eyleminin üzerinde gerçekleştiği ‘ayn (mal) dır57. Vakfedilen malda şu hususların bulunması şart koşulmuştur: a. Mütekavvim (ticari değeri olan) bir mal olması gerekir: İster gayrimenkul olsun ister ona tabi taşınır bir mal olsun, isterse vakfedilmesi örfen kabul edilen bir taşınır olsun kıymeti olan her şey mütekavvim maldır. Bu malın bilfiil ihraz edilmesi, 52 el-Hassâf, Ahkâmu’l-Evkâf, (Kahire: Matba’atu Bulak el-Emîriyye, 2005), 293. 53 İbnu’l-Humâm, Şerhu Fethi’l-Kadîr ‘alâ’l-Hidâye, 38. 54 el-Hassâf, Ahkâmu’l-Evkâf, 293; el-Buğa ve eş-Şerbecî, el-Fikhu’l-Menhecî, (Dimaşk: Dâru’l- Mustafa, 2016), 217. 55 Muhammed Kadri Paşa, Kânûnu’l-‘Adlve’l-İnsâffi’l-Kadâi ‘alâMüşkilâti’l-Evkâf, (Mekke: Müessesetü’r-Reyyân, 2007), 163. 56 et-Tarâblusî, el-İs’âf fî Ahkâmi’l-Evkâf, 149. 57 Öztürk, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, 74. 23 kendisinden şeran istifade edilmesi58 ve üzerinde tasarrufta bulunulması gerekir. Bu yüzden sudaki balıkların, içkinin, domuzun ve borcun vakfedilmesi sahih değildir. Kısaca vakıf, satışı caiz olan ve aslı baki kalmak kaydıyla kendisinden devamlı istifade edilmesi mümkün olan bir malda sahih olur.59 Mescit ya da mezarlık olmadığı müddetçe, vakfedilen ‘aynifraz edilmeksizin (ayırmaksızın) müşterek malın vakfedilmesi sahihtir. Çünkü bunun vakfedilmesi ancak ifraz edilmesiyle gerçekleşir.60 b. Vakfetme anında bilinmesi gerekir: Vakfedilen şeyin vakıf anında bilinmesi gerekir ki daha sonra anlaşmazlığa sebebiyet verecek cehaleti ortadan kaldırsın. Vakfedilen şeyin bilinilirliği de onun tayin edilmesi, sınırlandırılması, meşhur olması ya da onu temayüz ettirecek vasıflarının açıklanmasıyla olur.61 c. Vakfedenin vakfetme anında tam mülkiyete sahip olması gerekir: Vakfedenin, malın aslını hapsetmesi ve menfaatini mevkûfun aleyhe temlik edebilmesi için tam bir mülkiyete sahip olması gerekir. Miri arazinin, onu tasarrufunda bulunduran kişi tarafından vakfedilmesi sahih olmadığı gibi ona sahip olan sultan tarafından vakfedilmesi de sahih değildir. Çünkü bu miri arazi onu vakfeden kişilerin mülkü değildir.62Fakihlerin pek çoğu, vakfedilen şeyin aslına malik olmayan vâkıfların yaptığı vakfın sahih olmadığı görüşündedirler. Vakfedilen şeyle ilgili bazı meseleler bulunmaktadır. Bunlar: 1-Gasp edilmiş malın vakfedilmesi sahih değildir. O malı sahibinden satın almış veya o mal konusunda onunla anlaşmış olsa dahi bu böyledir. Çünkü o mala vakfedildikten sonra malik olmuştur.63 2- Kişinin başka birinin mülkünü kendi mülküymüş gibi vakfetmesi sahih olmaz. Mülk sahibi ona izin vermiş olsa dahi bu böyledir. Çünkü izin ancak sahih olan işlemlerde geçerlidir. 64 Mülk sahibinin izin vermesiyle Fud