''•l• • U.Ü. VETERINER FAK. DERGISI Sayı : 1-2-3, Cilt: 17, 1998 ı i •ll:'J. , t i ' • \~ı, ENZIM KATILARAK HAZlRLANAN RASYONtARLA BESLENEN TAVUKLARDA KARACiGERDE MEYDANA GELEN DEGiŞiKLiKtERiN HiSTOLOJiK VE HiSTOŞiMiK YÖNTEMLERLE iNCELENMESi Hatice ERDOST* Mine YA KIŞI K** Serdar KARDEş*** ÖZET Bu çalışmada arpa ve buğday ağırlıklı olarak hazırlanan rasyon/ara yem katkı maddesi olarak enzimierin katılmasıyla karaciğerde meydana gelebilecek değişikliklerin histolojik ve histoşimikyöntem/er ile sapianmasını amaçladık. Çalışmamızda günlük-etlik civciv/er yedi farklı . rasyon/a beslenerek, denemenin 15., 21. ve 40. günlerinde karaciğer numuneleri alınmıştır. Alman numuneler histoloji tekniğine uygun işlemlerden geçiri/erek parajinde bloklannııştır. Hazırlanan histolojik kesitierin bir .kısmına yapısal özeilik/erin belirlenmesi için Crossmon'ın üçlü boyama tekniği, diğer bir kısmına ise glikozaminoglikanlarm belirlenebi/mesi için Mc. Manus'un Periodio-Acide Schiff (PAS) metodu uygulanmıştır. Karaciğerde mevcut lipid varlığının belirlenmesi amacıyla da Sudan Black-B metodu ku/lanı/ınıştır./5 günlük yaştaki civcivlerden hazırlanan karaciğer preparatlarında normal histolojik yapı dışında herhangi bir değişiklik görülmemiştir. Mısır ile beslenen 21 günlük yaştaki grubun hepatositlerinde hücre içi vakuoller saptanmıştir. Mısır, arpa, buğday, buğday+arpa ağırlıklı enzimSiz rasyon/o beslenen kırk günlük yaştaki civcivlerin hepatositlerinde vakuoliasyonun oldukça arttığı görülmüştür. Enzim katılan özellikle arpa enzim/i grupta, buğday enzim/i ile buğday+arpa enzim/i gruplarda glikozanıinoglikan birikiminde belirgin artış belirlenmiştir. Enzinıli rasyon ile beslenen gruplarda karaciğer hepotosit/erinin orta derecede lipid içerdiği saptanmıştır. Çalışmamızda rasyonda kullanılan enzim katkı maddelerinin karaciğerde herhangi bir dejenerasyona sebebiyef' vermediği ve karaciğer yağlanmasını azalttığı sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelime/er: Enzim, Tavuk, Karaciğer, Histoloji. •• t. Iri Yard. Doç. Dr.; U.Ü. Vet. Fak. Histoloji Anabilim Dalı, Bursa-Türkiye Doç. Dr.; U.Ü. Vet. Fak. Histoloji Anabilim Dalı, Bursa-Türkiye Dr.; U.Ü. Vet. Fak. Hayvan Besleme ve Besleme Hast. Anabilim Dalı . Bursa-Türkiye 15 SUMMARY Histological and Histochemical İnvestigations on the Livers of the Chicken Fed W ith a Diet Supplementation of Enzyme The study was conducted to investigate the effects of enzyme supplementation ofa di et based on barley and wheat on the livers oft he chicken Liver sarnp/es were takenfrom the broiler chickens at the 15th, 21st and 40th daysafter feeding with 7 different diets.Rutine histoloj"ical methods app/ied to the sarnp/es and then para.ffine embedded. Some of the sections were stained by Crossmon's Trip/e Stain for structural properties and the others by lv/c Manus's Periodic - Acide Schiff (PAS) for glycozaminoglicans. Sudan Black - B stain was applied to de termine the lipid content of the liver. Apart from normal histo/ogical structures, no changes could be seen on the liver sections prepared from the 15/h day old chicks. Some vacuols were observed in the hepotoey/es oft he livers of the 21sı day - old chicks feda diet based on corn. An increasing vacuolisation was rather in the hepatocytes of the 4olh day - old chickens fed with a died based on corn , barley, wheat and barley+wheat. Glycozaminog/ican depositian was increased in the chicks fed with a di et supp/emented wi th enzyme based on barley, wheat and barley+ wheat respectively. A moderate amount of lipid was seen in the hepatocytes oft he chickens fe d wi th the enzyme supplemented die ts. Any dejeneration wasn't observed in the livers of the chickens fed with enzyme supp/emented diets. Enzyme suplementation to the diets decreased lipid infiltration in the liver. Key Words: Enzym Supplement, Chicken, Hepar, Histology. GİRİŞ Ülkemizde kişi başına düşen günlük hayvansal protein tüketimi 20 g civannda olmasına karşılık gelişmiş ülkelerde bu oran 3 5 g düzeyinde bulunmaktadır. Sağlıklı beslenme ve sağlıklı nesiller yetiştirilmesi için gerekli olan hayvansal proteininin en ekonomik şekilde karşılanması tavukçuluk sektörünün geliştirilmesi ile mümkündür. Bunun sebebi mevcut yem kaynaklanın en hızlı ve etkin bir biçimde et ve yumurtaya dönüştüren hayvan türünün tavuklar olmasıdır. ~~lik. piliçler 1 ~g hayvansal . ~rotein üretmek için ortalama 2 ı. 5 kg yem tüketırlerk~n ~u mıkta~. sığ~rl~ ıçı~ 69 kg civanndadır1 . Bu avantajından dolayı beyaz et uretım ve tüketımındekı doğal artış karma yem üreten sektöre de yansım~dır. Diğer ~~n karma yem üretiminde kullanılan bitkisel yem ham ~addele~nden olan ve uretım sırasında yetersizliği görüldüğü için zaman zaman ıtlıal edilmek zorunda kalırulan soya küspesi, mısır, sorgum özellikle kanatlı rasyonlannda kullamlan temel yem ham maddeleridi~. Bu maddelerin her yıl ithalat miktarlannda öneınli artışlar olmaktadır3. 16 Ülkemizde üretim düzeyleri incelendiğinde, kanatlı rasyonlarında kullanılabilecek tahılların başında mısırdan sonra buğday ve arpa gelmektedir. Ancak bu tahıl kaynaklarının Teorik Metabolize Olabilir Enerji (TME) değerlerinin mısırdaki değerlerden dikkat çekici düzeyde düşük olduğu göze çarpmaktadır4. Bu tahılların TME düzeylerinin nişasta yapısında olmayan polisakkarit bileşiklerinden (NOP) olumsuz yönde etkilendiği düşünülmektedif. NOP bileşiklerinin bitkisel hücre duvarının yaklaşık% 70-95'ini oluşturdukları ve kanatlıların bu bileşiklere yönelik endojen enzimleri olmadığından dolayı besin maddesi ve eneıji kaynağı olarak en az yararlanılabiten bileşikler olduğu bildirilmektedir6. Kanatlı rasyonlarında NOP bakunından zengin buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi yem ham maddeleri ağırlıklı olarak kullanıldığında karşılaşılan performans kayıpları, doğrudan NOP bileşiklerinin eriyebiiirliklerine bağlanmaktadır7. Sindirim kanalı içeriğinin vizkozitesinin artması, endojen sindirim enzimleri ile bunların substratları ve ürünlerinin barsak yüzeyinden difuzyonunu güç 1e ştirerek besin maddelerinin tamarnının sindirimini engelieyebildiği belirtilmektedir8.9. Rasyondaki içerikten gereği kadar yararlarramayan caniıda çeşitli metabolik fonksiyon yetersizlikleri İneydana gelirken özellikle karaciğer fonksiyonlarında olumsuz gelişmeler söz konusu olmaktadır10 . Rasyondaki enerjinin büyük oranda karbonhidratlardan karşılanması, protein oranımn düşük veya yüksek olması ya da bağırsaklarda bazı esansiyel maddelerin (kolin, metiyonin, Vit E gibi) emiliminin yetersizliği lipidlerin sentez ile yıkımlanması arasındaki dengeyi bozmakta ve hepatositlerde yağ birikimi şekillendirmektedir1 ı- 16. Canlının gereksinim duyduğu enerji rasyonda büyük oranda karbonhidratlar tarafından sağlandığıda, oluşan ara ürünler yağ asidi sentezini arttırır. Trigliseridlerin eneıji amacıyla kullamını ileri derecede azalır, böylece mevcut ya~ depoları enerji gereksinimi için kullanılmaz, hatta depoların artmasına yol açar1 . Bunun sonucu şekillenen yağlı karaciğer sendromu özellikle etçi ve yumurta yönlü tavuklarda yüksek oranda mortaHteye neden olur12.ı s-ıo_ Sendrom 3-5 haftalık civcivle!de felç_semptoml~ ile ~~~en ortay~ çıkarak: ~and~ ~likoz se~iye~inin ani düşmesıne ve bır kaç saat ıçınde ölume sebebıyet verdığı belırtılmektedir7·19 26. Özellikle kanatlı rasyonlarının ekonomik olması amacıyla kullanınuna ihtiyaç duyulan arpa, buğday, yulaf, çavdar gibi yem maddelerindeki NOP bileşiklerinin olumsuz etkilerini azaltan ya da tamamen ortadan kaldıran enzimierin rasyona katılmasıyla rasyondaki besin maddelerinin sindirilebilirliğinde artışlar saptanrnıştı~7-30 . Tavuklarda enzim katkılı besleme yapılan deney gruplarında serum kolesterol, total lipid, total protein düzeylerinin yükseldiği ve nişasta gibi besin maddelerinin sirıdirilebilirliğinin arttığı saptannuştı..ıs-32. Ancak yapılan literatür taramalarında enzimli rasyonla beslenen etçi tavuklarda karaciğerin histolojik görünümüyle ilgili bir çalışmaya rastlanamanuştır. Bu araştırmada rasyona yem katkı maddesi olarak enzimierin katılmasıyla karaciğerde meydana gelebilecek değişikliklerin histolojik ve histoşimik yöntemler ile saptanması amaçlannuştır. 17 Tablo: I Araştannada Kullanılan Broyler Başlangıç Rasyonlannın Yem Ham Maddesi İcerikleri (0-21. Günler Arası) Yem ~~~deleri Arpa Buğday Arpa + Buğday nf!•••rn % ontrol Eıulmll EnEimsiz Eıuimli Eıuimsiz EnEimli Eıuimslı MISIR 59.20 -- -- -- - - -- -- ARPA -- 60.00 60.10 -- -- 30.00 30.10 BUÖDAY -- -- -- 64.00 64.10 30.00 30.00 SOYA KüSPESI-48 16.90 8.15 8.15 12.51 1251 6.87 6.87 TAMYAÖLISOYA 15.70 21.56 21.56 13.30 13.30 24.50 24.50 ET-KEMİK UNU-35 2.00 4.28 4.28 3.43 3.43 3.15 3. 15 BALIKUNU 4.50 0.93 0.93 4.50 4.50 3.38 3.38 BITK.ISEL YA Ö -- 3.00 3.00 -- -- -- -- MERMERTOZU 0.90 0.95 0.95 1.10 1.10 1.05 1.05 TUZ 0.20 0.27 0.27 0.25 0.25 0.24 0.24 DL-METHlONİNE 0.23 0.29 0.29 0.21 0.2 1 0.24 0.24 L-LYSINE 0.12 0.22 0.22 0.35 0.35 0.22 0.22 V!T-M!N PEMİKSI' 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 ENZIM 1' -- 0.1 -- -- -- -- -- ENZIM?! -- -- -- -- -- 0.10 -- ENZIM3' -- -- -- 0.10 -- -- -- 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 1Kavimht VM 224:2.5 Kg' de Viiamin A 12 000 000 !U• Vitamin D' 1 500 000 !U• Vitamin E 30 000 mg, Vitamin B' 3()()()mg, Vitamin B' 6000mg, Vitamin B' 5000 mg. Vitamin B" 30 mg. Nicotin Amid 40 000 mg, Cal. D. Panth 1O 000 mg, Folic Acid 750 mg. D-Biotin 75 mg, Choline Chloride 450 000 mg. Zinc Bacitracine 50 000 mg, Meticlorpindol 125 000 mg, Mangıın 80 000 mg, Demir 40 000 mg, Çinko 60 000 mg, Bakır 5000 mg, lyot 2000 mg, Kobalt 500 mg, Selonyum 150 mg, Antiaksidan 125 000 mg, Kalsiyum 158 885 mg, 'Enzim 1 : Avizyme ll 00, 1 g'da P-glukonaz 100 U, Ksilanaz 300 U, Proteaz 800 U ~Enzim 2: Avizyme 1200, 1 g'da 13-glukooaz 100 U, Ksilanaz 2500 U, Proteaz 800 U 'Enzim 3: Avizyme 1300, 1 g'da Ksilanaz 2500 U, Proteaz 800 U Tablo: ll Araştannada Kullanılan Broyler Geliştirme Rasyonlannın Yem Bam Maddesi İçerikleri (21-40 . Günler Arası) Yem ~~~deleri lK~ısır1n Arpa Buğday Arpa+ Buğday ontrol Eıulmli EnEimsiz E nEimli Eıuimsiz EnEimli Enzimsiz MISIR 61.00 5.74 5.84 -- -- -- -- ARPA -- 60.00 60.00 -- 29.75 BUÖDAY -- -- 29.85 -- -- 65.00 65.10 35.00 35.00 SOYA KÜSPESİ-48 12.41 -- -- 7.00 7.00 2.26 2.26 TAM YAÖLI SOYA 19.70 27.50 27.50 19.80 19.80 27.00 27.00 ET-KEMİK-UNU 4.40 4.23 4.23 3.00 3.00 3.08 -- 3.08 BALIKUNU 0.94 - - 2.80 -- 280 1.00 1.00 BİTKİSEL YA Ö 0.72 0.72 -- -- MERMERTOZU -- --0.67 0.65 0.65 1.21 1.21 0.76 0.76 TUZ 0.25 0.30 0.30 0.29 0 .29 0.29 DL-METHlONtNE 0.29 0.20 0.23 0.23 0.20 0.20 0.21 L-LYSİNE 0.21 0.08 0.18 0.18 0.25 0.25 VIT-MIN 0.21 PEM1Ksl' 0.21 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 0.25 ANTİOKSIDIAL' 0.25 0.10- o.ı o 0.10 0.10 0.10 ENZIM 1' -- o.ı o 0 .10 0.10 -- ENZIM 2' - -- -- ---- -- -- -- ENZIM3' -- -- -- 0.10 ---- 0.10 -- ' Kavimix VM ~24:2.5 Kg'de Viiamin A 12 000 000 !U, Vitamin])'" 1 500 -- -- 3()()()mg, V ılamin B' 6000mg. V ılamin B' 5000 v· . B" O . . 000 !lJ, Vıtaının E 30 000 mg, Vıtamın B' 1 Folic Acid 750 mg, D-Bioıin 75 mg. Choline C~de~ ~~c ~~C:ı:::cf.:~~ oo omg,mfi~~İoıpD. !:rı~~ mg, Mangıın 80 000 mg, Demır 40 000 mg. Çinko 60 000 Bak 5000 1 2000 ' mg, Antiaksidan ı 25 000 mg, Kalsiyum 158 885 m mg, ır mg, yot mg, Kobalt 500 mg. Sclcnyum 150 mg, :Karoban : 1k g' da l 00 gr Monensin Sodyum g. ,Enzım ı : Avızyme ı 100, ı s:d a P-glukonaz 100 u. Ksilanaz 300 u. Protcaz 800 u ,Enzım 2. Avızyme 1200, l g da P-glukonaz 100 U, Ksilanaz 2500 U Protcaz 800 u Enzım 3: Avızyme l 300, 1 g'da Ksilanaz 2500 U, Proteaz SOO U ' 18 MATERYAL ve METOT Araştımıada günlük-etçi civcivler 7 farklı rasyon ile beslenerek büyümenin farklı dönernlerinde karaciğerlerinden alınan örnekler materyal olarak kullanılmıştır o Bakım ve besleme Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi'ne ait Uygulama ve Araştınna Merkezinde gerçekleştirilmiştir. Çalışmada 84 adetAvian Farm broyler günlük civciv kullanılmıştır. Araştırmayı oluşturan temel rasyonlardan biri kontrol grubunu oluşturmak üzere mısır ağırlıklı, deneme gruplan ise enzim katkılı ve enzim katkısız olmak üzere arpa, buğday ve arpa+buğday ağırlıklı olarak hazırlanmıştır. Enzim katkılı, arpa ağırlıklı rasyona B- glukanaz 100 U/kg; Ksilanaz 300 U/kg, Proteaz 800 U/kg, buğday ağırlıklı rasyona Ksilanaz 2500 U/kg, Proteaz SOOU/kg ve buğday+arpa ağırlıklı rasyona ise B-glukonaz 100 U/kg, Ksilanaz, 2500 U/kg, Proteaz .800 U/kg enzim aktivitesine sahip karma enzim preparatlan katılmıştır. Rasyonlan oluşturan yem ham maddelerinin tümü bir yem fabrikasından Sağlanmıştır. Araştinnada kullanılan rasyon bileşimi Tablo I ve II'de verilmiştir. Bannak her metrekareye ll civciv hesap edilerek bölmeler halinde hazırlanmış olup deneme boyunca araştırınayı oluşturan hayvaniann tümü ad libitum olarak beslenmiştir. Denemenin 15., 21. ve 40. günlerinde her gruptan (toplam 7 grup) rastgele 4 civcivden karaciğer örnekleri alınmıştır. Alınan örnekler tarnponlu formolde tespit edilerek histoloji tekniğine uygun işlemlerden geçirilip parafinde bloklanmıştır. Bloklardan elde edilen 5-7 mikron kalınlığındaki histolojik kesitierin bir kısmına yapısal özelliklerin belirlenmesi için Crossmon'ın üçlü boyama tekniğin, diğer bir kısmına ise glikozaminoglikanlann saptanması için Mc. Marrus'un Periodic-Acide Schiff (PAS)34 metodu uygulanmıştır. Karaciğerde mevcut lipid varlığının ortaya konması amacıyla doku örnekleri % 10 formol- calcium solusyonunda +4 oc tespit edilmiştir. Dondunna mikrotornunda 10-15 mikron kalınlığında kesitler alınarak Sudan Black-B35 metodu ile boyanrnışlardır. BULGULAR Kontrol ve deneme gruplarından üçlü boyama tekniği ile hazırlanan karaciğer preparatlannda karaciğer lobçuklarının birbiriyle yakın ternasta olduk- ları , bu yüzden lobçuklann kesin sınırlan belli olmayıp ancak çevresinde safra kanal lan, lenf damarlan , sinirler ve kan darnarları içeren bağ doku alanlan (Portal Aralık) ile belirginleştikleri saptanmıştır. Parenşirnin sinuzoitlerle çevrili hücre kordonlanndan oluştuğu bu kordoruann lopcuğun merkezinden peruerine doğru ışınsal biçimde yerleşmiş iki sıralı hepatositlerden şekillendiği saptanmıştır. 15 günlük yaştaki civcivlerden üçlü boyama tekniği ile hazırlanan karaciğer preparat- lannda normal histolojik yapı dışında herharlgi bir değişiklik görülmemiştir. Ancak 21 günlük yaştaki civcivlerin kontrol ve deneme grupları arasında farklılıklar saptanmıştır. Mısır ağırlıklı rasyonla beslenen gruptaki hepatositlerde hücre içi vakuoller saptanmıştır. Yine aynı yaşta sadece arpa .ve buğday enzimsiz rasyonla beslenen hayvaniann hepatositlerinde mısır grubu kadar çok olmarnakla birlikte vakuoller görülmüştür. 40 günlük yaştaki civcivlerin mısır, arpa, buğday, buğday +arpa enzimsiz rasyonla beslenen gruplann hepatositlerinde vakuolizasyonun oldukça arttığı saptanmıştır (Resim 1). 19 ı '' Resim: 1 Mısır ağırlıklı rasyon la beslenen 40 günlük yaştaki civcivlerin hepatositlerinde vakualizasyon (ok/ar) Üçlü boy. tek. x600. Vacuolization in the hepatocytes oft he 40th day-old chickens fed with a di et based an corn (arrows). Trip/e x600. Aynca misır ve buğday ağırlıklı rasyonlada beslenen civcivlerde portal aralıkta yer yer lenfasit infiltrasyonlarina ve lenf nodüllerine rastlaiımıştır. Bunlara ilaveten safra kanallannda proliferasyon ve kanal epitellerinde hiperplazi görülmüştür (Resim 2). Resim: 2 Buğday ağırlıklı rasyon la beslenen 40 günlük yaştaki civcivlerin safra kanallarında proliferasyon (p) ve porta/ aralık lenfasit infiltrasyonu (i). Üçlü. boy. tek. x 400. Proliferation ofb ile ducts (p) and infiltration of lymhocyte in the porta/ area (i) of the 40th day old chickens fe d with adi et based on wheat. Trip/e x 400. 20 PAS boyama tekniği ile boyanarak hazırlanan preparatlar incelenerek karaciğerde bulunan glikoıaminoglikanın miktan reaksiyon derecelerine göre kalitatif olarak tespit edilmiş ve Tablo ill 'de gösterilmiştir. On beş günlük kesimde en güçlü reaksiyon mısır ile beslenen grupta bulunmuştur. Buğday+arpa içeren deney grubu en az reaksiyon veren grup olarak saptanmıştır. 21 günlük kesimlerde mısır içeren deney grubunda hepatositlerin diğer gruplara oranla oldukça yoğun reaksiyon verdiği saptanmıştır (Resim 3). Resim: 3 21 Günlükyaştaki mısır ağırlıklı rasyon ile beslenen civcivlerin hepatositlerinde glikozaminoglikamn yerleşimi. PAS x 350 Glicozaminog/ican localisation in the hepatocytes oft he 21 st day-old chickensfed with a diet based on corn. PAS x350. Enzim içeren arpa, buğday, arpa+buMay ağırlıklı, rasyonlarla beslenen gruplarda hepatositlerin enzimsiz olan aynı grup rasyonlarla beslenenlere göre daha yoğun reaksiyon verdiği görülmüştür. Arpa erızimli ile buğday enzirnli gruplannın diğerlerine oranla daha yoğun ancak mısırdan daha az reaksiyon verdiği saptarldı (Resim 4). Kırk günlük yaştaki civcivlerde mısır, buğday+enzimli ve arpa+enzirnli rasyonla beslenen gruplarda karaciğerde PAS reaksiyonu yoğun olarak bulunmuş­ tur. Yoğunluğun bütün gruplarda asinuslann özellikle birinci bölgesinde fazla olduğu, ikinci ve üçüncü bölgelere doğru gittikçe azaldığı saptanmıştır (Resim 5). Sudan Black B boyama yöntemiyle hazırlanan preparatlar incelenerek karaciğerde bulunan yağın mikroskobik bulgulan Tablo IV'de verilmiştir. Bu tabloya göre civciv gelişiminin ilerleyen dönernlerinde asinuslardaki yağ miktannın her grupta arttığı saptanmıştır. Onbeş günlük civcivlerde özellikle mısır ile beslenen grupta karaciğer hepatositlerinde diğer gruplara oranla oldukça fazla yağ saptanmıştır. Enzim içeren rasyonla beslenen grubun hepatositlerinin enzim içermeyen rasyonla beslenenlere göre daha az yağ içerdiği görülmüştür. Karaciğerin mısırlı rasyon ile beslenen 21 günlük civcivlerde en çok yağ içerdiği saptarunıştır. 21 günlük yaştaki mısır ile beslenen civcivlerin hepatositlerinde 21 görülen vakuollerin (Üçlü boyama tekniği ile hazırlanan preparatlarda) lipid içerdiği yapmış olduğumuz yağ boyamasıyla belirlenmiştir. Enzim içeren rasyonla beslenen gruplarda ise karaciğerde orta derecede lipid varlığının mevcut olduğu gözlenmiştir (Tablo IV). 40 günlük civcivlerde özellikle mısır içeren rasyonla beslenen grupta lipid hepatositleri tamamen doldurmuş, diffuz yayılımlı yağ damlacıklar halinde olduğu saptanmıştır (Resim 6). ı 1 1 ! ). Resim: 5 . Buğday+ enzim rasyon~a beslenen 40 günlük yaştaki civcivlerin karaciğer asınusunda glıkozamınoglıkanın yerleşimi 1. Bölge {1), 2. Bölge (2), 3. Böl e (3). PASx300. g G~icoza~inog/ican localisation in the liver acini of the 40 th. day-old chickens fed wıth a dıet bazal on wheat+enzyme, 1 st· · regı·on (1) , -?· nd. regı· on (211 , 3 r d 1 regı· on (3). PASx300. 22 Resim: 6 Mısır ağırlıklı rasyon ile beslenen 40 günlük yaştaki civcivlerin hepatositlerinde lipid. Sudan Black B x 500. Lipid in the hepatocyts oft he 40th day-old chickens fe d with a di et basa/ on corn. Sudan Black B x 700. Enzinıli grupların ise orta derecede lipid içerdiği saptanmış olup (Tablo IV), lipid hücre içinde damlacıklar tarzında yerleşim göstermiştir. Enzim içeren rasyonlar ile beslenen gruplarda lipidterin hepatositler içinde bir dejenerasyon şeklinde değil lipid damlacıklan toplanması tarzında olduğu görülmüştür (Resim 7). Resim: 7 Arpa enzim/i rasyonl a beslenen 40 günlük yaştaki civciv/erin hepatositlerinde lipid. Sudan Black. B x 500 Lipid in the hepatocyts oft he 40th day-old chickens fe d wi th adie t basa/ on barley+enzyme. Sudan Black B x500. 23 Tablo: m _ Karaciğerde Glikozamiooglikan Varlığının Mikroskobik Bulgulan lS GÜNLUK 21 GÜNLÜK 40 GÜNLÜK MISIR r-ı. ~ ++ + ++ +++ ARPA + - +- ++ ARPA+ENZIMLİ + - ),' ++ ,..;,.~J~-.' + ++ BUGDAY + ~~ + '' ' if>'··· + BUGDAY+ENZİMLI + ":16 "' ++ ·--Wf :· ++ + BUGDAY+ARPA - + - ,:;.::;:_ + ARPA+BUGDAY+ ENZİMLİ + - + ++ : Glikozamınoglikan ıçermeyen hcpaıosıtler + + . Orta derecede gl iko zaminogl ikan i çer en hep at osiıler + . : Çok az glikozaminoglikan içeren hepatosiıler + + + : Yoğun glikozaminoglikan içeren hepatositler + : Az glikozaminoglikan içeren hepatositler + + + + : Şiddetli glikozaminoglikan içeren hepatositler Tablo: IV Karaci2erde Ya~ Birikimi ile llgili Mıkros k o b"ı k B uı1g uıar lS GÜNLüK 21GÜNLUK 40GÜNLÜK MISIR -" + + -t ++++ ++++ ARPA , -t + + + + ++ + ARPA+ENZİMLİ + ++ ++ BUGDAY ++ .. -. + +"+ +++ BUGDAY+ENZİMLİ + ++ + '+ BUGDAY+ARPA ++ ++ +++ ARPA+BUGDAY+ENZİMLİ .. + - ++ ++ + - : . . Çok az hpıd ıçerenler + + + . Çok lıpıd ıçerenler + : Az lipid içerenler + + + + : Şiddetli derecede lipid içerenler + + : Orta derecede lipid içerenler TARTIŞMA Klasik kitaplarda karaciğerin fonksiyonel ·ü niteleri olan karaciğ~r lobülleri klasik karaciğer lobülü, portal lobül ve asinus olarak tanırnlanrnakta~37 . Klasik karaciğer lobülü enine kesitlerde altıgen şeklinde olup her köşesinde Glisson Üçgeni (Porta! Aralık), ortasında Vena Senf!.alis ve ışınsal seyirli karaciğer kordonlarından (Remark Kordonlan) ibarettir. Uçlü boyama tekniği ile hazırlanan preparatlarda kanatlı karaciğerinin esas yapı itibariyle memeli karaciğeri ile benzerlik gösterdiği saptanmştı~37 • İki komşu klasik lobül içinde aynı interlobuler venden kanlanan hücre grupları hepatik asinus olarak tanırnlarımaktadır. Hepatik asinusta dağıtıcı venlere olan yakınlığına göre hücreler zonlara aynlır. Birinci zondaki hücreler damarlara en yakın ve bu nedenle de gelen kandan ilk olarak değişen ya da etkilenen hücrelerdir. II. zondaki hücreler kana ikinci derecede cevap veren hücrelerdir. Üçüncü zondaki hücreler ise I. ve II. zondaki hücreler tarafından değiştiritmiş olan portal ven kanıyla karşılaşacaktır. Bu bilgilere uygun olarak çalışmamızda glikozaminoglikanın asinuslann I. bölgesinden m. bölgesine doğru azalan şekilde yerleşim gösterdiği saptanmıştır. - 11 Eröksüz 78.000 adet etlik piliç karaciğeri ile yapmış olduğu araştırmasında portal bölgede heterofil ve mononüklear hücre infiltrasyonunu, arenşimde fibrosit ve fibroblastlardan ibaret bağdokunun varlığını saptamıştır. Çalışmamızda mısır ve buğday ağırlıklı rasyonla beslenen civcivlerde portal -24 aralıkta lenfosit infiltrasyonlanna, safra kanallarmda proliferasyona ve kanal epitellerinde hiperplaziye rastlanmıştır. Kanatlılarda rasyondaki protein ve karbonhidrat dengesinin önemi tüm araştırınacılar tarafından belirtilmektedirı ı. ı3. ı 4. ı s.ı6 . Kafes kuşlanyla yapılan bir çalışmada ı 9 rasyondaki dengesiz karbonhidrat ile protein oranlan ve diğer predispose faktörlerin bir araya gelmesiyle şekillenen yağlı karaciğer sendromunda (FLDS) ölüm oranının % 47 olduğu belirtilmiştir. Genç ve ergin ayrımı yapılmaksızın hem dişilerde hem de erkeklerde yağlı karaciğer sendromu tespit edilmiştir. Etçi tavuklar ile yapılan diğer bir çalişmada38 7-9 haftalık yaşta FLDS görülme oranı %51.1 olarak bulunurken bu oran yaz aylarmda % 63.7'ye yükselmiştir. Bu oran bir başka çalışmada39 % 16.48 olarak saptanmıştır. HE ve arkadaşları«> 1981- 1983 yıllan arasında belli bir bölgede FLDS bağlı ölümlecin% 31.4 - 3 7. 8 olduğunu saptaınışlardır. Sebep olarak hazırlanan rasyonların dengeli olmayışım, mısırın miktar olarak rasyonda oldukça fazla yer almasım göstermişlerdir. Aştı ve arkadaşlan 17 mısır, ayçiçek yağı ve hayvansal yağ içeren rasyonlarla beslenen etçi tavukların karaciğerinde yağlanmamn mısıra dayalı rasyon ile beslenenlerde oldukça şiddetli olduğunu belirtmişler ve hayvansal yağ verilen gruplarda lipid darnlacıklannın sayısının ayçiçek yağı verilen gruptan daha az olduğunu saptamışlardır. Aştı ve arkadaşlan diğer bir çalışmalannda41 yüksek enerjili rasyonla üç ay beslenen etçi tavuklarda karaciğerde Jipidierin bulunuşunun dejenerasyondan çok lipid toplanması şeklinde olduğıınu tespit etmişlerdir. Yumurtacı tavuklarla yapılan çalişmalarda21 •22 yüksek enerjili rasyonla beslemenin 22-24 haftalannda karaciğer yağlanmasını arttırdığı saptanmıştır. Hillard ve arkadaşları42 rasyondaki enerJının % 25 oranında karbonhidratlardan sağlandığında canlıcia yağ asitlerinin sentezinin arttığını belirtınişlerdir. Bu oran bir başka çalışmada21 rasyondaki mısırın % 50 'den fazla olarak kullammıyla şekillendiği yönündedir. Bizim çalışmamızda mısır rasyonda % 59.20 oranında kullamlmıştır. Jensen ve arkadaşlan43 kanatlı rasyonlarında enerji kaynağı ohirak mısırın kullanılması halinde FLDS görülme oranının arttığını belirtmişlerdir. Çalışmamızda mısır ağırlıklı rasyonla beslenen gruplarda 15,21. ve 40. günlerde karaciğer he~atositlerinde yağ birikiminin en fazla bulunması bir çok çalışmanın17•2 .22.42.43 bulgularıyla parelellik göstermektedir. Mısır ağırlıklı rasyonla beslenen kırk günlük yaştaki grupta karaciğer hepatositlerinde şiddetli derecede lipid varlığı saptanarak, mısırdan sonra buğday, arpa ve buğday+arpa ağırlıklı rasyonlarla beslemede karaciğerde lipid varlığının arttığı saptanmıştır. FLDS görülen hayvanlarda karaciğer örneklerinin mikroskopik incelemelerinde karaciğer epitel hücrelerinin diffuz yağ damlacıkları ile dolu olduğu belirtilirkenı 8 bir başka çalışmada ise11 sınırlı, berrak yuvarlak veya ova! şekilde diffuz yayılımlı, değişen büyüklükte yağ vakuolleri gözlenmiştir. Aştı ve arkadaşlan41 karaciğer epitel hücrelerinin sitoplazmaları içinde çok sayıda irili ufaklı lipid damlacıklan görmüşlerdir. Lipid damlacıklannın karaciğer epitel hücrelerinde bulunuşunun bir dejenerasyon şeklinde olmayıp lipid toplanması biçiminde olduğu belirtilmiştir. Literatür bilgileri ile paretel şekilde çalışmamızın 40. gününde mısır ağırlıklı rasyonla beslenen grupta da hepatositlerde damlacıklar tarzında şiddetli derecede lipid saptanmıştır. 25 Ülkemiz koşullarında mısınn büyük oranda rasyonda kullanuru ekonomik olmamaktadır. Aynı zamanda rasyonda dengeli kullanılmadığı taktirde karaciğer yağlanmasına da neden oHıbilmektedir. Yaptığımız histolojik muayene sonu~un~a rasyonda kullanılan enzim katkı maddelerinin· karaciğerde herhangı . ~ır dejenerasyona sebebiyet vermediği ve bu enzimierin yemiere katılımı~~ karac~ger yağlanmasını da azalttığı gözlenmiştir. Böylece enzim katkı roaddelen ıle bırlikte buğday ve arpanın rasyonlarda daha fazla kullanılabilme olanağı sağlanarak, mısır oranı düşük tutulabilecek ve ülke ekonomisine büyük oran_da katkı sağlanacaktır. 1 t: J l: KAYNAKLAR ... Jt , \ t . ı. TÜR.KOGLU, M.: Türkiye tavukçuluğıınun durumu. YUTAV 95 Uluslararası Tavukçullik Fuarı ve Konferansı, İstanbul, 15-21 (24-27/05/1995). 2. ZINCİRLİOGLU, M.: Kanatlı yemleri üretimi yönünden karma yem sanayinin gelişimi, YUTA V 95 Uluslararası Tavukçullik Fuarı ve Konferansı, İstanbul, 126-143 (24-27/05 /1995). 3. ANONiM: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Kayıtları, Ankara (1994). 4. ALLEN, RD. : Ingredient analysis table: 1990 edition. Feedstuff, 62:31, 24-32, 34-37, 1990. 5. BROZ, J.: Enzymes as feed additives in poultry nutrition-current applications and future trends. Mh.Vet. Med. ,' 48:213-217 (1993). 6. ADAMS, C. A ; PUGH, R: Non-starch po1ysaccarides and their digestion in poultry. Feed Compaunder, 13:1, 19-21 (1993). 7. ANNISON, G.: Feed enzyınes-the science, future development and practical aspects in feed formulatiön. lOth European Symposium on Poultry Symposium on Poultry Nutrition) Antalya, 193-201, October 15-19tl' (1995). 8. ANNISON, G.: The role ofwheat non-starch polysaccarides in broiler nutrition. Aust. J. Agric. Res., 44: 405-422 (1993). 9. IKEDA, K. ; KUSANO, T.: In vitro inhibition of digestive enzymes by indigestible polysaccarides. Cereal Chemistry, 60: 260-263 (1983). 10. 9(}KHAN, N.; ÇAVUŞOGLU, H.: Tıbbi Fizyoloji, Nobel Tıp Kitapevi, Istanbul, 2 cilt 1206-1245, (1986). ll. ERÖ KSÜZ, H. : Broiler piliçlerde karaciğerde gözlenen morfolojik değişikler. Türk Veteriner ve Hayvancılık Dergisi, 19: 391-395 (1995). 12. CROSS, K. , E., DODDS P., F., NOBLE, R,C., MCCARTNEY, R and CONNOR, K._: Eff~cts of age and diet on the lipid content and composition of gallbladder bıle, lıver and serum in laying strains of hen. British Poultry Science, 28 577-584 (1987). 13. CH~R, A , :INCH~SOV, Y., NIR, I. and NITSAN, L: Effects of dietary proteın_ under hıgh ~n:ıbıent tem_parature on body weight breast meat yield, and abdornınal_ fat deposıtıon of broıler stocks differing in growth rate and fatness. Poultry Scıence, 74 968-975 (1995). 26 14.ZHONC, C., NAKAUE, HS., HU, C.Y. and MIROSH L.W.: Effect of full feed and early feed resttiction on broiler performance, abdominal fat level, cellularity, and fat metabolism in broiler chıckens, Poultry Science, 74: 1636- 1643 (1995). 15.EVANS, A. 1.; BANMSTER, DW.; WHİTEHEAD, C.C. : Same aspects of lipid metabolism in fatty liver and kidney syndrome in chicks Research in Veterinary-Science, 18: 1 100-104 (1975). 16.BRUGERE-PICOUX, J.; BRUGERE, H.: Fatty liver in poultry Receeil-de- Medicine Veterinaire, 150: 11/12, 1023-1030 (1974). 17. AŞTI, R, TUNCER, Ş.D. ,KALAYCIOGLU, L., COŞKUN, B., BAŞPlNAR B. , ÇELİK İ. : Broylerlerde yağlı karaciğer sendromu üzerinde histolojik ve biyokimyasal çalışmalar. Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 3, 1, 233-246 (1987). 18. TUNCER, Ş. D.; AŞTI, R, COŞKUN, B., ŞEKER, E., DEMİRCİ, Ü.: Broyler rasyonlarına değişik miktarlarda katılan biotinin besi performansı ve karaciğer yağlanmasına etkisi. Selçuk Üniv. Veteriner Fak. Dergisi, 4 (1) 33-349 (1988). 19. NICHOLLS; P.K.; BAILEY, T.A.; SAMOUR, J.A. : Fatty liver syndrome captive bustards:clinical pathological and epidemiological findings. Avian Pathology, 26, 19-31 (1997). 20. WHITEHEAD, C. C. and BLAIR, R: Fatty liver and kidney syndrome in chicks, the involvement of dietary energy-protein ratio and house temparature. Res. Vet. Sci, 17, 86-90 (1974). 21. SALLMANN, H.P. ,SCHOLE, 1.: The problem of fatty liver in laying hcns. I. Effect of high- energy and restricted diets on bodyweight, performance, blood lipids and total liver lipids of hens in cages at the start of the laying period. Zentralblatt-fur-Veterinarmedizin, 20, 116-127 (1973). 22. WOLFORD, J.H. ; POLiN, D.: Induced fatty liver-hemorrhagic syndrome (FLDS) and accumulation of hepatic lipid in force-fed laying chickens. Poultry- Science, 53: 1, 65-74 (1974). 23. BALNAV E, D., CUMIVIING, RB. ; SUTHERLAND ,T. M.: The role of dietary fat in alieviating fatty liver and kidney syndrome in broilers. Australian- Veterinary-Journal, 52: 9,433-34 (1976). 24. WHITEHEAD, C.C; BANMSTER, D.W .; CLELAND, M. E .: Metabolic changes associated with the occurrence of fatty liver and kidney syndrome in chicks. British-Journal ofNutrition , 38: 3, 319-328 (1977). 25.BALNAVE, D. ; CUMMING, RB.; SUTHERLAND, L M.: Abiochemical explanation for the fatty liver and kidney syndrome of broilers: lts alleviation by the short-temı use of dietary fat. British-Journal of nutrition, 38, 319-328 (1977). 26. BALNAV E, D., WOLFENDEN, J. , BALL, F.M., CUMMING, RB., LENG. RA : Studies of fatty liver and kidney syndrome in chickens: dynarnics of glucose metabolism. British Journal of Nutrition, 36: 3, 329-339, 19 (1977). 27 27.MARQUARDT,R.R. ; BOROS, D.; GUENTER, W. ; CROW, G.: The nutritive value of barley, rye, wheat and com for young chicks as affected by use of a Trichoderma reesei enzyme preparations. Animal Feed Science and Technology, 45: 363-378 (1994). 28.PETERSON, D.; GRAHAM, H.; AMAN, P.: The nutritive value for broiler of pelling and enzyme supplementation of a diet containing barley, wheat and rye. Animal Feed Science and Technology, 33: 1-14 (1991). 29.EDNEY, M.J.;, CAMPBELL, G.L.; CLASSEN, H.L.: The effect ofB-glucanase supplementation on nutrient digestibility and growth inbroilers given diets containing barley, oat groats or wheat. Animal Feed Science and Technology, 25: 193-200 (1989). 30.FRIESEN, O.D.; GUENTER, W.; ROTTER, b.A; MARQUAARDT, R.R.: The effect of enzyme supplementation on the nutritive value of rye grain fon the young broiler chick. Poultry Science, 70: 2501-2508 (1991). 31. PETTERSON, D.; AMAN, P. : Production responses and serum lipid concentration of broiler ·chickens fed diets based on oat bran and e"-iracted oat bran with and without enzyme supplementation. Journal of the Science of Food and Agriculture, 58: 4, 569-576 (1992). 32. SIRVIDIS, V.; MISHKINENE, M.: Blood chemical values and meat quality of turkey,hens ona diet whit the enzyme preparation Protosubtilin G3x. Nauchnye Trudy Vuzov Litovskoi ,SSR, Biologiya, 26: 30-35 (1 988). 33. CROSSMONN, G.: A ~Odmcation of mallory's connective tissue stain with a discussion of the principles involved, Anat. Rec., 3 3-8 (ı 93 7). ' . 34. MC MANUS, J. F. A.: Mc Manus metod for glicozaminoglican, Stain Tech., 23: 99-108. (19.48). ,, · ,.. . ..,_., ' 35. HERXHEIMER, G. W.: Suillin Black B Method for Fat Zbl. Allg. Path. Anat. , 14: 481 (1903). . . 36. GARTNER L.P.; HIAT,J. L.:Cölor TeXtbook of Histology, W. B. Saunders Company, Philadelphia, 346-350 (.1997). 37. TELFORTD, LR.; BRIDGMAN C.F.: Introduction to functional hıstology, Harper&Row, Publishers, New York, 378-389 (1989). 38.REDDY, K.P. , SIVARAMAKRISHNA, B. , RADHAKRISHMAH, K .: Ineidence ·offatty liver heamorrhagic syndrome in broiler chicken. Poultry-Adviser, 28 : 4; 21-23: 15 (1995). 39.GHODASARA, D. J. , JOSID, B. P., JAN! P .B., GANGOPADHUAY, R. M ., PARAJAPATI, K.S.: Pattem ofmortality in chicken. Indian-Veterinary-Journal 69: 14, 888-890 (1992). . , 40.HE-~. , LIV-HZ. , ':'AN~FY., WANG XP. , ZHAO, TY.: Investigations on the fatty lıver syndrome ın chickens and study of ıts etiology. Chinese-Joumal of Veterinary-Science and Technology, 7, 23-25, (1987). 41. AŞT~, R. N., TANYOLAÇ, A. , ÇELİK, İ.: Kafeste tutulan tavuklarm yüksek enerJili ve yüksek -~ozda vitamin A'li rasyonla beslenmelerinde karaci~er yağlanması. Selçuk Univ. Vet. Fak. Derg. I. sayı , 15-24 (1985). 28 42. HILLARD, B. L., LUNDIN, P., CLARKE, S. D.: Essentiality of dietary carbohydrate for rnaintenance of liver lipogenesis in the chick. Journal of Nutrition, 110:8, 1533-1542 (1980). 43. JENSEN, L. S., CHANG, C.H. and WYA IT, R. D.: lnfluence of carbonhydrate source on liver fat accumulation in hens. Poultry Sci., 55: 700- 709, (1976). Yazımn Geliş Tarihi: 27.07.1998 29