Şahin, Emine (2020). “19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 21, S. 38, s. 1-30. DOI: 10.21550/sosbilder.562368 Araştırma Makalesi ------------------------------------------------------ 19. YÜZYIL SONLARINDA AVRUPA’DA BİR ARAP  MUHALİF: NECİB HİNDİYE VE HİLAFET GAZETESİ  Emine ŞAHİN Gönderim Tarihi: Mayıs 2019 Kabul Tarihi: Mayıs 2019 ÖZET Suriyeli bir Keldanî olan Necib Hindiye uzun yıllar İstanbul’da yaşamış ve 1870’lerde Arap ilim adamı Ahmed Faris’in sahibi olduğu el-Cevâib gazetesinde çalışmıştır. 1885-1887 yıllarında ise Selim Faris’in Kahire’de çıkarmış olduğu el-Kahire ve el- Kahire el-Hurre gazetelerinin editörlüğünü yapmıştır. Bu yıllarda Sultan Abdülhamid’e karşı bağlılığını bildiren bir Osmanlı vatandaşı iken 1890’larda Londra’da muhalif bir aydın olarak karşımıza çıkmaktadır. Londra’da Selim Faris ve çevresine yakın duran Hindiye, 1899 yılında uygun bir zemin bulduğu anda, Türk ve Arap Vatanperver Cemiyeti’nin bir organı olarak Hilafet gazetesini çıkarmıştır. On beş̧ günde bir yayınlanan bu gazete Arapça ve Türkçe olarak basılmıştır. Hilafet, Osmanlı hükümeti tarafından yakın takibe alınmış ve zararlı bir neşriyat olduğuna hükmedilerek ülkeye girişi yasaklanmıştır. Bu çalışmada Avrupa’da Arap ayrılıkçı söylemleriyle öne çıkan ilk isimlerden biri olan Necib Hindiye ve onunla birlikte Osmanlı basın tarihinde az bilinen Hilafet gazetesi ayrıntılı olarak ele alınmakta ve buradan hareketle II. Abdülhamid döneminde Londra’da oluşan Arap ayrılıkçı muhalefet anlatılmaktadır.  Bu makale, “Arap Gazeteci Selim Faris’in Hayatı (1826-1908), Faaliyetleri ve Sosyal Çevresi” başlıklı yayınlanmamış yüksek lisans tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Ayrıca 2018 yılında Bamberg’de düzenlenen Turkologentag 2018 Sempozyumunda “19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif, Necip Hindiye ve Hilafet Gazetesi” başlığı ile bildiri olarak sunulmuştur.  Arş. Gör., Düzce Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, eminesahin@duzce.edu.tr Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 1 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Anahtar Kelimeler: Necib Hindiye, Araplar, II. Abdülhamid, Hilafet, Muhalif th An Arab Dissident in Europe towards the End of the 19 Century: Najib Hindiya and the Khilafat Journal ABSTRACT Najib Hindiya was a Syrian Chaldean who lived in Istanbul for many years, and began to work for al-Jawa’ib, a journal owned by Arab scholar Ahmad Faris in the 1870s. During 1885-1887 he was the editor of the journals al-Qahira and al-Qahira al-Hurra. Although he was an Ottoman citizen who openly declared his loyalty to Sultan Abdulhamid in this period, he later emerged as dissident intellectual in London in the 1890s. In 1899, when a suitable opportunity arose, Hindiya, who maintained a close relationship with Salim Faris and his circle of friends in London, began to publish the Khilafat journal as an organ of the Turk-Arab Society of Patriotism (Türk ve Arap Vatanperver Cemiyeti). This journal that was published twice a month was printed both in Turkish and Arabic. Khilafat was monitored closely by the Ottoman government, and the journal was banned from entering the country on the ruling that it was a corruptive publication. In this study, both Najib Hindiya, one of the first names to emerge with his Arab separatist discourse in Europe, and the Khilafat journal that is rarely mentioned in the history of the Ottoman press are discussed in detail, and based on this also explains the Arab separatist opposition that was formed in London during the period of Abdulhamid II. Key words: Najib Hindiya, Arabs, Abdulhamid II, Khilafat, Dissident Giriş Saltanatı, otuz üç yıllık uzunca bir dönemi kapsayan II. Abdülhamid, devleti ayakta tutabilmenin tek yolunun sadece top ve tüfek olmadığını fark etmiş, bu mücadelenin aynı zamanda fikirler, biçimler ve imgelerle de ilgili olduğunu anlamıştır (Deringil 2002: 151, 153). Bu yüzden Osmanlı hükümeti üzerinde oluşan olumsuz havayı ortadan kaldırmak için basını kullanmıştır. İç basında devlet ve kendisi aleyhinde haberlerin çıkmaması için bir baskı oluşturmuş ve basının muhalif fonksiyonunu devre dışı bırakmıştır. Ayrıca dış basını yakından da takip etmiştir. Ancak iç basında uyguladığı siyaseti dış basında Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 2 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi gerçekleştirememiştir. (Tahsin Paşa 1990: 160). II. Abdülhamid’in merkeziyetçi politikaları bağlamında ortaya çıkarttığı tartışma ve aydınların bu tartışma içerisinde aldıkları yer önemlidir. Osmanlı hükümetinin politikalarını eleştiren aydınlar, görüş ve düşüncelerini kamuoyuna basın yoluyla duyurmuşlardır. Basın, bu dönemde kullanılan en etkin muhalif yayın kaynağı olmuştur. Paris, Cenevre ve Kahire merkezli yayın yapan Jön Türkler zamanla Londra’da da basın faaliyetleri gerçekleştirmişlerdir. Ayrıca İngiltere 19. yüzyılda Fransa’ya göre matbuatın serbest olduğu bir ülke olmuş, Fransa’da basına karşı daha fazla sansür ve ağır cezalar uygulanmıştır (Tütengil 2011: 4). Suriyeli bir Osmanlı vatandaşı olan Necib Hindiye de Sultan Abdülhamid’e muhalif olan aydınların toplanma yeri olan ve aynı zamanda matbuat serbestliğinin yaşandığı Londra’ya giderek bu tartışmalara katılmış; istibdadın kaldırılmasını istemekle beraber hem Osmanlı Sultanı hem de Müslümanların halifesi sıfatına sahip olan II. Abdülhamid’in görevinden azledilmesi gerektiğini savunmuştur. Bu çalışma, Hindiye’nin Dersaadet’ten uzaklaşmasıyla birlikte sadakatten muhalefete geçiş sürecini mercek altına almakta olup İstanbul’dan Londra’ya kadar uzanan serüvenini anlatmaktadır. Bu bağlamda Londra’da yayınlamış olduğu ve Arap ayrılıkçı iddialarını öne sürdüğü ve basın tarihinde çok yer bulmayan Hilafet gazetesiyle bu gazete üzerinde Osmanlı hükümetinin uyguladığı politika gösterilmektedir. 1. Necib Hindiye’nin Kimliği ve Siyasi Faaliyetleri Necib Hindiye’nin hayatının ilk dönemleriyle ilgili malumat oldukça azdır. Kaynaklarda daha çok 1890’lardan sonra II. Abdülhamid’e muhalif olduğu dönem hakkında bilgiler bulunmaktadır. Bilhassa 1899 yılında çıkarmış olduğu Hilafet gazetesinden sonra Hindiye ismi arşiv belgelerinde ve literatürde geçmektedir. Kaynaklarda daha çok Selim Faris’in gazetecilik ve muhalif faaliyetleri anlatılırken Hindiye de yanında yer alan kişi olarak zikredilmiştir (Tütengil 2011: Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 3 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi 88; Hanioğlu 1985: 103). Necib Hindiye hem Osmanlı vatandaşı hem de Suriyeli Katolik bir Keldanî olup uzun yıllar İstanbul’un Ortaköy semtinde oturmuş ve aynı zamanda Beyoğlu Sakız Ağacında bulunan Halepli kilisesine sıkça gidip gelmiştir. Necib Hindiye’nin ailevi yaşantısıyla ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Hindiye’nin iki erkek kardeşinin Mısır’da olduğu, bir erkek ve bir kız kardeşinin ise İstanbul’da yaşadığı bilinmektedir. Bu yüzden onun bu şehirlerle bağı 1 hiçbir zaman kopmamıştır. Hindiye’nin kardeşlerinden Selim Hindiye, 2 Osmanlı topraklarında bir dönem adliye memuru olarak görev yapmış, diğer iki erkek kardeşi olan Emin ve Abdullah ise Kahire’de 3 matbaacılık işiyle uğraşmışlardır. Necib Hindiye uzun yıllar yaşadığı İstanbul’da gazetecilik faaliyetleri yaparak hayatını devam ettirmiş ve İstanbul’da yayınlanan 4 Arapça bir gazete olan el-Cevaib’te muhabir olarak çalışmıştır. Gazetenin sahibi Lübnanlı bir Marunî olan Ahmed Faris Şidyak (1801- 1887), 19. yüzyıl Arap dili alanında çalışma yapmış önemli isimlerden birisi olarak kabul edilir. 1850’li yıllarda Tunus’ta iken İslam dinine ısınmış ve 60 yaşlarında İngiliz eşi ve oğlu Selim Faris ile birlikte İslamiyet’i seçmiştir. (Matvi 1989: 137) 1858 yıllarında ailesiyle birlikte Tunus’tan ayrılıp İstanbul’a gelmiş ve burada bir süre matbaada çalışmıştır (Civelek 1997: 49, 51, 92-93; Çetin 1995: 169). Etrafında 1 BOA, HR.SYS. 1763/11, 9 Eylül 1900 (14 Cemaziyelevvel 1318). 2 BOA, İ.AZN. 20/22, 25 Haziran 1896 (14 Muharrem 1314). 3 İki kardeşin matbaa işiyle uğraştığı Necib Hindiye’nin Hilafet gazetesini çıkarmadaki rollerinde ayrıntılı olarak görülmektedir. BOA, HR.SYS. 1763/11, 9 Eylül 1900 (14 Cemaziyelevvel 1318). 4 el-Cevaib gazetesi tarafından 31 Mayıs 1861 tarihinde yayınlanmıştır. Haftalık olarak çıkan gazete genellikle dört sayfa olarak basılmış, yoğun siyasi olayların yaşandığı dönemlerde hacmi sekiz sayfaya kadar çıkmıştır. Bk. Çetin 1993: 435-436; Çetin 1984: 476-477. Ayrıca Necib Hindiye’nin bu gazetede çalıştığı Osmanlı hükümetine yazdığı bir mektuptan anlaşılmaktadır. BOA, Y.PRK. AZJ. 18/103, 19 Nisan 1891 (10 Ramazan 1308). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 4 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi bulunan nüfuzlu kişilerin yardımıyla Arapça bir gazete çıkarmaya karar vermiştir. Ahmed Faris Şidyak, Arap uyanış hareketinin en önemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilir. Gazetesinde İslam’ı ve doğu medeniyetini savunurken, aynı zamanda İslam medeniyetinin üstünlüklerini göstermek için de uğraşmıştır. Batı toplumuyla bir kıyas yaparak her zaman doğu ve Osmanlı’dan yana olmuştur (Dawn 1993: 381). Necib Hindiye de Osmanlı hükümetiyle iyi ilişkiler içerisinde olan bu gazetede bir süre çalışmış ve gazetecilik mesleğini burada öğrenmiştir. el-Cevâib’in müdürlüğünü 1870’lerden sonra Ahmed Faris’in oğlu Selim Faris Şidyak devralmıştır. Necib Hindiye ve Selim Faris’in uzun süre devam edecek olan dostlukları ve iş arkadaşlıkları bu tarihten itibaren başlamıştır. Şidyak ailesinin gazetesinde uzun yıllar çalışan Hindiye, 1884 yılında el-Cevâib’in kapatılmasıyla birlikte Selim Faris ile birlikte Kahire’ye gitmiştir (Civelek 1997: 381-382). Bu tarihe kadar Osmanlı yanlısı bir siyaset takip eden Hindiye, Mısır’da Faris’le birlikte muhalif olmaya doğru ilerleyen bir süreç içerisine girmiş, II. Abdülhamid’in yönetim merkezinden uzaklaştıkça söylemleri sertleşmeye ve muhalif duruşu daha çok ortaya çıkmaya başlamıştır. Selim Faris ve Necib Hindiye’nin basın faaliyetlerine Kahire’de devam etmelerinin bazı sebepleri vardır. Bu sebeplerin başında İngiliz işgaliyle bölgede Osmanlı’ya muhalif fikirlerin daha rahat söylenebileceği özgür bir ortamın oluşması gelmektedir. Bir diğer sebep ise el-Cevâib’in yayınlandığı yıllarda Selim Faris’in Mısır hidivleriyle kurduğu yakınlıktır. Buna binaen Ahmed Faris, 1884 yılında Selim’in gazete çıkarabilmesi için Mısır’a gidip daha evvel ilişkilerini iyi tuttuğu Hidiv ailesiyle görüşmüştür (Abduh 1944: 59; Matvi 1989: 172). Aynı zamanda Selim Faris, gazetesini çıkarabilmek için İngiliz hükümetinden Britanya’nın lehine bir siyaset takip etmesi sözü vererek maddi yardım talebinde bulunmuş ve bu talebi karşılık bulmuştur. Selim Faris yaklaşık üç yıl boyunca Kahire’deki faaliyetlerini İngiltere’den aldığı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 5 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi maddi destekle sürdürmüştür (Buzpınar 2010: 4-5). İlk gazetesi el- Kahire, 23 Kasım 1885 yılında haftada iki kez olmak üzere yayınlanmaya başlamış, kısa bir süre sonra ise günlük olarak faaliyetlerine devam etmiştir ve bu esnada Necib Hindiye de bu gazetede çalışmaya başlamıştır. Selim Faris 1886 yılında kısa süreli bir İstanbul seyahati için el-Kahire’nin yönetimini Hindiye ailesinin bir ferdi olan ve Kahire’de matbaacılık yapan Emin Hindiye’ye bırakmıştır. Hindiye ise bu kısa süre içerisinde daha evvel İngiltere’den yardım alarak Osmanlı’ya muhalif faaliyetler gerçekleştiren Aleksan Sarrafyan 5 ile bir ortaklık kurarak Selim Faris’i idareden uzaklaştırmıştır. Bunun üzerine Selim Faris, Kahire’ye dönerek her ikisini de mahkemeye 6 vermişse de nihayetinde gazete 1887 yılında kapatılmıştır. Ancak Faris, aynı yıl içerisinde el-Kahire el-Hurre (Özgür Kahire) adlı bir gazete çıkarmaya başlamış ve yine bu gazetenin de editörü Necib Hindiye olmuştur (Tarrazi 1913: 27-28). Faris ile Hindiye ailesinin arası 5 Aleksan Sarrafyan el-Kahire gazetesi öncesinde bir dönem Dersaadet’te İbret gazetesini çıkarmış, bir süre sonra ise gazetesini devrederek Kahire’ye gitmiş ve burada ez- Zaman gazetesini yayınlamaya başlamıştır. Bk. (Yazıcı 2000: 368). Ancak Sarrafyan’ın İngilizler için çalışıp onların parasal desteği ile gazete çıkardığı Osmanlı Devleti tarafından tespit edilmiş ve ez-Zaman gazetesi kapatılmıştır. Mısır fevkalede komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paşa Mısır’dan bir mektup yazarak Sarrafyan hakkındaki kanaatlerini saraya bildirmiştir. Mektupta geçen ifadelerden bir kısmı şöyledir: “ez-Zaman namı altında ve Aleksan Sarrafyan imzası üzerinde çıkan gazetenin müdürü ve sahib-i imtiyazı Aleksan fi’l-asl Dersaadetli olub vaktiyle İbret gazetesinin imtiyazını alan ve siyâk-ı halime nazaran her nasılsa bir aralık buraya savuşmuş olan bir Ermeni’dir. Bu adam zaten fesad-ı ahlak ile me’lûf olmağla beraber kullandığı münasebetsiz lisan halkın bâdi-i nefreti olmuş ve nazarı rağbet ammeden düşmüş ise de İngilizlerin iâne ve yardımıyla çıkmakta bulmuştur.” Bk. BOA, YPRK.MK 2/28, 18 Mart 1886 (12 Cemaziyelahir 1303). Gazetenin yeniden neşredilmesi için Mısır’da bulunan İngiliz komiseri devreye girmiş olsa da Gazi Ahmet Paşa’yla görüşmeler bir sonuç vermemiştir. BOA, Y.EE. 130/60, 1 Eylül 1886 (2 Zilhicce 1303). Bunun üzerine yayın faaliyetlerine son verilen Sarrafyan, Necib Hindiye ile el-Kahire gazetesi için anlaşmıştır. 6 BOA, DH.MDK, 2/46, 30 Aralık 1886 (3 Rebiulahir 1304). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 6 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Aleksan Sarrafyan yüzünden açılmış olsa da görünen o ki bu sorun kısa 7 süre içerisinde çözülmüştür. Ancak Selim Faris Kahire’de beklediği ilgiyi bulamayınca gazetenin yönetimini Muhammed Arif Mardinî’ye devrederek 1887 yılında Londra’ya gitmiştir (Tarrazi 1913: 27-28). Necib Hindiye, Kahire’deki gazetenin editörlüğünü yaptıktan sonra Dersaadet’e geri dönmüş ve bu süre zarfında taşrada münasip bir görev almak için Osmanlı hükümetinden talepte bulunmuştur. Hindiye’nin hangi tarihte gazetedeki görevini devredip Kahire’den döndüğü bilinmemektedir. Ancak 1891 tarihli bir belgede Osmanlı hükümetine iş talebinde bulunduğu görülmektedir. Beklediği süre zarfında büyük sıkıntılar çektiğini bir mektup yazarak dile getirmiştir. Mektupta, uzun yıllar el-Cevâib ve el-Kahire gazetelerinde muharrir olarak iyi hizmetlerde bulunduğunu ve ardından Dersaadet’e gelerek burada bir görev istediğini söylemiştir. Takriben bir sene kadar mülazemet beklediğini ve bu süre içerisinde çok sıkıntı çektiğini de ifade etmiştir. Bu bekleyişin kendisini çok yorduğundan ve ümitsizliğe düştüğünden bahsederek artık taşrada dahi olsa bir göreve atanmak 8 istediğini söylemiştir. Necib Hindiye’nin Osmanlı hükümeti tarafından bir göreve getirildiği ve Selim Faris’in buna dair teşekkür mektubu gönderdiği 9 bilinmektedir. Ancak Necib Hindiye bu görevde uzun süre kalmamış 7 Necib Hindiye ile kardeşleri arasında bu süreçte bir sorun olup olmadığı bilinmemektedir. Ancak sonraki yıllarda Hilafet gazetesinin çıkarılması işinde birlikte çalışmaya devam ettikleri görülmektedir. 8 Necib Hindiye’nin mektubunun tamamı için bk. BOA, Y.PRK. AZJ 18/103, 19 Nisan 1891 (10 Ramazan1308). 9 Selim Faris Osmanlı hükümetine Londra’dan yazdığı mektupta şu ifadeleri kullanmıştır: “Necib Efendi hakkında gösterdiğiniz iltifata binlerce teşekkürler ederim. Kendisini zeki ve sevimli bulmuşsunuz. Necib Efendi Mısır’da el-Kahire gazetesine üç sene kadar muharrirlik etmiştir. Mumâ-ileyhin yirmi dört aydan beri kayb ettiğim muhabbetini sayenizde tekrar kazandım.” BOA, Y.PRK.AZJ, 17/106, 18 Ekim 1890 (4 Rebiulevvel 1308). Ayrıca sonraki yıllarda Londra’ya firar eden Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 7 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi ve İstanbul’dan ayrılıp Londra’ya firar ederek II. Abdülhamid’e karşı faaliyetler içerisinde olan Selim Faris ve çevresine katılmıştır. 1894- 1897 yıllarında Selim Faris’in II. Abdülhamid’in siyasetini eleştirdiği ve meşruti yönetim tarzını savunduğu Hürriyet gazetesinde 10 çalışmıştır. Necib Hindiye, muhalif faaliyetler içerisinde olduğu için Osmanlı hükümeti tarafından yargılanmış ve vatana ihanetten idam cezasına çarptırılmıştır. Ancak Hindiye Osmanlı ülkesinde bulunmadığı 11 için bu ceza uygulanamamıştır. Yargılandığı dava neticesinde anarşist olduğuna hükmedilen Hindiye’nin mallarına el konulmuştur. 1900’lü yıllarda Sayda kasabasında iki erkek kardeşi ile sahip olduğu bin beş yüz liralık kıymeti olan arsası “erbab-ı fesad”dan addolunarak müsadere 12 edilmiştir. Devlet tarafından anarşist ve hain olarak görülen Necib Hindiye’nin bu şekilde itham edilmesine en büyük sebep Hilafet gazetesi olmuştur. 2. Londra’da Muhalif Bir Yayın: Hilafet Gazetesi Hürriyet gazetesinin 1897 yılında kapatılmasından sonra yaklaşık iki sene boyunca İngiltere’de Türkçe bir gazete yayınlanmamıştır. 1899 yılında Türk ve Arap Vatanperver Cemiyeti’nin bir organı olarak Londra’da Hilafet adında bir gazete çıkarılmaya başlanmıştır. On beş günde bir yayınlanan bu gazete Arapça ve Türkçe olarak yayınlarını sürdürmüştür. Türkçe ilk sayısı 6 Ekim 1899 tarihinde olup son sayısı 20 Ağustos 1903 tarihli 92. sayıdır. Arapça Hindiye’nin kimliği soruşturulurken “rusûmât-ı emanet-i tercüme kalemi ketebesi”nden olduğu söylenmiştir. Bu görevi ifa ederken firar ettiği de verilen bilgiler arasındadır. Bk. BOA, HR.SFR.3. 500/8, 4 Ağustos 1900 (7 Rebiulahir 1318). 10 Hilafet gazetesi ile Selim Faris bağlantısı soruşturulurken Hindiye’nin zamanında Hürriyet’te çalıştığından bahsedilir. BOA, HR.SFR.3 723/6, 14 Temmuz 1900 (16 Rebiulevvel 1318). 11 BOA, HR. SFR 3, 504/1 3 Ocak 1901 (12 Ramazan 1318), HR.SFR.3. 500/8, 04 Ağustos 1900 (7 Rebiulahir 1318). 12 BOA, DH.TMIK.S. 33/7; 9 Şubat 1901 (19 Şevval 1318). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 8 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi olarak tespit edilen ilk sayısı 20 Ekim 1899 tarihli olup son sayısı ise 15 Ocak 1903’teki 85. sayıdır (Tütengil 2011: 87-89). Hilafet gazetesinin ilk sayılarında muharririn kim olduğu ve haberlerin kim tarafından yazıldığına dair bir bilgi yer almamıştır. Ancak gazetenin 44. sayısında gazetenin yazışma adresinin değişmesiyle birlikte ilk kez bir isim zikredilir. “Muhabirlerimize İlan” başlığı altında, “Hilafet muharririmiz ile muhâberesi bulunan zevât-ı kirâmın mektublarını ba‘dema âtideki hususi adrese göndermeleri rica kılınır; N. HINDIE 75 Prince’s Square Bayswater W. London” 13 denilerek gazetenin Necib Hindiye bağlantısı meydana çıkarılmıştır. Bir başka sayıda ise Sultan Abdülhamid’in tahta çıktığı günün kara gün olarak ilan edilmesine mukabil yayınlanan haberin altında Necib 14 Hindiye’nin baş harfleri olan nun ve he harfleri yer almıştır. Aynı zamanda gazetenin Girit, Bulgaristan, Kıbrıs ve Dersaadet’te bazı temsilciliklerinin olduğu söylenmiş, ancak bu kişilerin kimlikleri 15 hakkında bilgi verilmemiştir. II. Abdülhamid’e muhalif bir yayın olmasıyla ön plana çıkan Hilafet gazetesi Osmanlı hükümeti tarafından yakın takibe alınmış ve Osmanlı’nın Londra ve Paris’te bulunan elçilikleri gazetenin nerede ve kim tarafından basıldığını araştırmıştır. Yapılan tahkikatta gazeteyi Necib Hindiye’nin yayınladığı, Selim Faris’in ise Hilafet gazetesini çıkarmada destek verdiği Osmanlı hükümeti tarafından iddia 16 edilmiştir. Osmanlı’nın Londra’daki sefiri Andropulos Paşa Hilafet 13 Hilafet, nr. 44, 19 Nisan 1901 (29 Zilhicce 1318). 14 Hilafet, nr. 28, 1 Eylül 1900 (6 Cemaziyelahir 1318). 15 Hilafet, nr. 9, 23 Ocak 1900 (21 Ramazan 1317). 16 Arap yazarlardan Tarrazi de aynı kanaatte olup Londra’da yayınlanan Arapça gazeteler listesinde Hilafet’in adını zikrederken kurucusunun Selim Faris olduğunu iddia etmiştir. Bk. Tarrazi 1913: 383. Dönemin Abdülhamid karşıtı aydınlarından Ahmet Bedevi Kuran da aynı fikirde olmuş, kendisini Jön Türk gibi gösteren Selim Faris’in Londra’da Hilafet gazetesini çıkardığını dile getirmiştir. Bk. Kuran 1959: Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 9 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi gazetesinin yayınlanmasında Selim Faris’in dâhil olduğu şayiasının, gazetenin Londra’da dağıtımını yapan Necib Hindiye’nin vaktiyle Faris’in gazetesi Hürriyet’te yazı yazmasından kaynaklandığını ileri sürmüştür. Ayrıca gazetenin zaten Kahire’de basıldığını, Selim’in iki buçuk aydan beri de İngiltere’de bulunmadığını, buradan giderken sefarete gelip padişaha bağlılığını bildirdiğini belirtmiştir. Osmanlı devlet yetkilileri Selim Faris ile Hilafet gazetesi arasında bir bağlantı olduğundan kuşkulanmış olsalar da Selim Faris’in 1897 yılında Hürriyet’i kapatması karşılığında aldığı Beyrut su imtiyazı neticesinde Sultan Abdülhamid’e bağlılığını henüz belirtmesi, onun muhalif bir 17 çalışma içerisinde olamayacağını düşündürtmüştür. Ancak Selim Faris’in Hürriyet gazetesini çıkarırken kullandığı takma ad ile Hilafet gazetesinde de yazılar yazdığı görülmektedir. Gazetenin 39. sayısında bir haberin içerisinde “Gazetemizin Muharriri Civanpir Efendi” ibaresinin kullanılması Faris ile Hilafet gazetesi arasında bağlantı 18 olduğunu göstermektedir. Görünen o ki bu yıllarda Selim Faris Osmanlı hükümetinden Beyrut su imtiyazı ile aldığı maddi desteği bir yandan devam ettirmiş ancak Sultan Abdülhamid’e karşı muhalif faaliyetlerden de geri durmamıştır. Kısacası Hilafet gazetesinde aktör olarak Necib Hindiye ön planda olmuş, Selim Faris ise geri planda 162-163. Nitekim Jön Türklerin yönetici kesimi de Hilafet’in arkasında Selim Faris olduğunu iddia etmişlerdir. Arap ayrılıkçı bir izlenim veren Hilafet gazetesinin çıkmasında rolü olduğunu düşündükleri Selim Faris’i ağır bir şekilde eleştirmişlerdir. Bk. (Hanioğlu 1995: 44). 17 Selim Faris’in Beyrut su imtiyazı alması Bk. Geyikdağı 2011: 166. BOA, HR.SFR (3), 722/26, 30 Nisan 1898 (8 Zilhicce 1315); BOA, İ.TNF. 7/19, 18 Mayıs 1898 (26 Zilhicce 1315). 18 Hilafet, nr. 39, 31 Ocak 1901 (10 Şevval 1318). Ayrıca Selim Faris’in İstanbul’daki Cevaib matbaasında çıkarmış olduğu İbdau Ma kane fi Suver Selâtîn-i Âli Osman adlı eserin reklamı da gazetede yapılmış ve Mısır’da ve Tunus’ta satışının devam ettiği; isteyenlerin Londra’daki Hilafet gazetesinden de kitabı temin edebilecekleri söylenmiştir. Bk. Hilafet, nr. 23, 1 Ağustos 1900 (5 Rebiussâni 1318). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 10 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi kalarak Osmanlı’dan aldığı mevcut imtiyazlarını kaybetmeden faaliyetlerini sürdürmüştür. Osmanlı hükümeti yetkilileri Necib Hindiye’nin Hilafet gazetesinin basımında Londra dışından yardım aldığını tespit etmiş ve gazetenin Mısır’da matbaa sahibi olan kardeşleri tarafından basıldığını 19 iddia etmişlerdir. 1901 yılında yapılan tahkikatta Hilafet’in 20 Londra’daki İngiliz matbaalarından birinde basılmadığı anlaşılmıştır. Ayrıca gazetede okuyucuların mektuplarını göndermesi için verilen adresin Hindiye’nin ikametgâh adresi olup matbaası olmadığı tespiti de 21 yapılmıştır. Mısır’da basılıp Londra’da dağıtılması için Necib Hindiye’ye gönderildiği anlaşılan gazetenin Kahire’den çıkışı engellenmeye çalışılmıştır. Mısır Fevkalade Komiserliği’ne Sadaret’ten gönderilen emirlerde Hilafet gazetesinin Hindiye’nin kardeşleri tarafından basılmasına engel olunması ve bu yayının hiçbir şekilde 22 başka yerlere gönderilmemesi gerektiği vurgulanmıştır. Ancak matbaa basım islerinde Mısır’da böyle bir yaptırım uygulanamayacağı anlaşıldıktan sonra Hindiye’yi Londra’da mahkemeye verme fikri ortaya çıkmıştır. Fakat İngiltere’deki matbuat serbestliğinden dolayı bu uğraşlardan da bir sonuç alınamamıştır. Hilafet’in Londra’dan başka yerlere gönderilmemesi için de faaliyetlere girişilmiş, Osmanlı hükümeti İngiliz Dışişleri’ne bu konuda bir müracaatta bulunmuştur (Farah 2005: 219-220). Hilafet gazetesinin dönemin Avrupa’da muhalif yayınlar yapan Jön Türk neşriyatlarından biri olup olmadığı konusu da tartışılmıştır. Kimi yazarlar gazeteyi Jön Türk neşriyatı listesine dâhil etmiş, kimisi 19 BOA, Y.PRK.MK. 9/43, 27 Kasım 1899 (23 Receb 1317). 20 BOA, Y.PRK.EŞA, 37/65, 11 Mart 1901 (20 Zilkade 1318); Y.MTV, 231/111, 25 Haziran 1902 (18 Rebiulevvel 1320). 21 BOA, BEO 1858/139287, 12 Haziran 1902 (5 Rebiulevvel 1320) 22 BOA, Y.A.HUS. 432/6, 8 Temmuz 1902 (1 Rebiulahir 1320); Y.MTV. 231/111, 25 Haziran 1902 (18 Rebiulevvel 1320). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 11 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi ise bu listelerde ismini zikretmemekle birlikte Arap ayrılıkçıların 23 desteğiyle çıkarılan bir yayın olduğunu vurgulamıştır. İttihad ve Terakki örgütünün yayın organları da Hilafet’i ayrılıkçı birtakım görüşler öne sürmesinden ötürü ağır bir biçimde eleştirmişlerdir (Hanioğlu 1985: 848). Örgütün resmi yayın organı olan Osmanlı gazetesi bu hususta bir açıklama yapma gereği duyarak Hilafet gazetesinin düşüncelerinden örgütün sorumlu bulunmadığını 24 belirtmiştir. Ayrıca İshak Sükûti gibi örgütün içerisindeki bazı aydınlar da gazeteye destek verdiği düşünülen Selim Faris hakkında 25 ağır ithamlarda bulunmuşlardır. Osmanlı hükümeti tarafından yakından takip edilip ülkeye girmesine izin verilmeyen Hilafet gazetesi yayın politikası olarak Sultan Abdülhamid’e karşı sert bir dil kullanmıştır. Gazetenin genel olarak okuyucusuna göstermek istediği, II. Abdülhamid’in tahta geçtiğinden beri halkına karşı uyguladığı baskı ve zulümdür. Hilafet’e göre bu zulüm ve istibdat neticesinde ülke karışıklar içerisindedir ve farklı milletten insanlar her an imparatorluktan ayrılabilir. II. Abdülhamid’in halifeliği meselesinin de sorgulandığı Hilafet’te, halifeliğin gerçek sahipleri olan Arapların eline geçmesiyle bu milletin birlik olarak ayakta durabileceği vurgulanmıştır. Hilafet, Arapların Osmanlı 23 Dündar Akünal, Jön Türk gazeteleri listesinde Hilafet gazetesine yer vermez. Bk. Akünal 1985: 851-856. Ancak bu listeleri ilk yapanlardan biri olan Avram Galanti Hilafet’i Jön Türk neşriyatına dâhil etmiştir. Bk. Galanti 1341: 134. 24 Osmanlı, nr. 55, 2 Mart 1900 (29 Şevval 1317); nr: 56, 16 Mart 1900 (14 Zilkade 1317). Ayrıca bk. Hanioğlu 1991: 33. 25 Selim Faris bu dönemde Beyrut su imtiyazı alarak Hürriyet gazetesinin faaliyetlerine son vermiş ve bir daha muhalif faaliyetler içerisinde olmayacağına dair söz vermiştir. Görünen o ki İttihad ve Terakki’nin önde gelenleri Faris’in muhaliflikten çekildiğine inanmamış ve onun söylemlerini daha da sertleştirerek Arap ayrılıkçılarının propagandasını yaptığını iddia etmişlerdir. Buna binaen İshak Sükûti özel bir mektubunda; “Bu Arap köpeği ne yaptığını bile bilmiyor.” diyerek Selim Faris’e ağır hakarette bulunmuştur. Bk. Hanioğlu 1991: 33. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 12 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi İmparatorluğu’ndan ayrılıp kendi aralarında bir birlik oluşturmasını Avrupa’da yüksek sesle söyleyen ilk yayınlardan bir tanesi olmuştur. Ayrıca İngiliz hükümeti ile de Osmanlı’nın dostluğunun ve birlikteliğinin önemini vurgulayarak yayınlarında bu bağlamda bir siyaset izlemeyi tercih etmiştir. Necib Hindiye’nin Suriyeli olmasından dolayı Arap dünyasından haberlere gazetede sıklıkla yer verilmiştir. Ancak asıl sebebinin Arapların II. Abdülhamid’in yaşattığı zulümden dolayı artık imparatorluktan ayrılmaları gerektiği inancını taşıması ve bu bağlamda Arap vilayetlerindeki karışıklıkları ön plana çıkarmak istemesi olduğu söylenebilir. “Araplar ve Hilafet-i İslamiyye” başlığı altında muhabirlerinden aldıkları bilgilere göre Arabistan kıtasında yaşanan isyanlar neticesinde Arapların Türkiye’den ayrılacağının sinyallerinin verildiği iddia edilmiştir. Hilafet’e göre Arabistan yarımadası gerek konumu itibariyle gerekse Bağdat Demiryolu sebebiyle Avrupalılar nezdinde önemli bir konumdadır ve kamuoyunun gözü bu bölgededir. Araplar ise her geçen gün Abdülhamid’e karşı daha büyük bir kin ve nefret içerisindedirler. Ayrıca Arap topraklarında seyit soyundan gelen Seyyid Hamiduddin adlı bir şahsın hilafet iddiası vardır. Seyyid’e göre ülkenin başındaki padişah, Hilafet-i İslamiye’ye ehliyet ve liyakata sahip değildir ve bu yüzden de halifelik makamını gasp etmiştir. Buna karşın Seyyid ise hem Rasulullah soyundan gelmektedir hem de makama uygun ve layıktır. Halifelik iddiasında bulunan bu şahıs Yemen ve çevresinde büyük taraftar toplamıştır. Gazete bu gibi haberlere yer vererek Yemen’deki şeyhin halifeliğine sıcak baktığını 26 okuyucusuna göstermiştir. Yemen’de yaşanan karışıklıklar ve buna bağlı olarak Osmanlı hükümetinin bölgeye müdahalesi Hilafet’te sıklıkla işlenen konular arasında yer almıştır. Gazetede Yemen halkının kalkıştığı bu isyan 26 Hilafet, nr. 72, 15 Haziran 1902 (8 Rebiulevvel 1320). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 13 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi girişiminden ötürü tıpkı Anadolu’daki Ermeniler gibi onların da katledileceği söylenmektedir. İzmir’den alınan hususi bir mektubun bildirdiğine göre Yemen’de yaşanan isyanların bastırılması için şehirden vapurla bölgeye adam gönderilmektedir. Kendileri gibi Müslüman olan Arapları öldürecek olan bu insanlar çok büyük bir günah işleyeceklerdir. Ayrıca gemide bölgeye gidenleri kontrol etmek 27 için casuslar da yer almıştır. Hilafet Yemen’de yaşanan hadiselerin tek sorumlusunun ülkeyi bir korku imparatorluğuna çeviren Sultan Abdülhamid ve onun emrindekiler olduğunu söylemiştir. Hilafet, Dersaadet’te Arapların toplanarak bazı muhalif oluşumlar içerisinde olduğunu da iddia etmiştir. İstanbul’da caddelerde ve mescitlerde isimsiz bazı ilanlar bulunmuş ve bunların bir örneği de gazeteye gönderilmiştir. Yazıda Arapların içerisinde bulundukları zilletten bir an önce kurtularak birlik olmaları ve eski ihtişamlı günlerine geri dönmeleri için çaba sarf etmeleri gerektiği söylenmiştir. Haberin bir kısmı aşağıdaki gibidir: “Siz, şerefli ve yüce milletin çocuklarısınız. İnsanlar arasında en hayırlı ümmet değil misiniz? Yeryüzüne hâkim olan ve ülkeler feth eden bir millet değil misiniz? Siz en yüce millet değil misiniz ki Farisiler, Hunlar, Frenkler, Çinliler ve Türkler sizin hâkimiyetiniz altındaydı. Size ne oluyor ki en düşük millet haline gelip diğer milletlerin kölesi oldunuz. Sizin mallarınızı alıp ülkelerinizi sömürdüler ve siz hala buna karşı suskun kalmaktasınız. Ortaya çıkan bu kötü durum hilafetin boşluğundandır. Hilafet -nasla belirlendiği gibi- sizin hakkınızdır. Bütün başınıza gelenler sizin ayrılığınız yüzündendir. Tek bir ümmet olamadınız. Başka ülkeler de birlik olamadıkları zaman dağıldılar. Bütün Arap ülkeleri -Irak, Arap Yarımadası, Şam, Mısır, Sudan, Tunus, 28 Cezayir- birdir. Yetmiş milyon insansınız. Bu zilletten uyanın!” Hilafet gazetesi, II. Abdülhamid dönemi saltanatında Arap vilayetlerinin her zaman bir karışıklık ve kargaşa içerisinde olduğunu ve 27 Hilafet, nr. 71, 2 Haziran 1902 (24 Safer 1320). 28 Hilafet, nr. 24, 6 Ağustos 1900 (9 Rebiülahir 1318). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 14 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi bu durumun halk nezdinde tedirginlikle karşılandığını okuyucusuna göstermek istemiştir. Bu bağlamda da bölgeden haberleri sütunlarına sıklıkla taşımıştır. Bu haberlerin bir tanesinde “Beyrut’ta İhtilal” başlığı altında vilayetten sürekli kötü haberlerin geldiği ve cinayetin gerçekleşmediği bir günün bile olmadığı okuyucuya aktarılmıştır. Beyrut ahalisi gece evlerinden çıkmaya bile cesaret edememekte ve bilhassa ecnebiler büyük tedirginlik içerisinde yaşamaktadırlar. Hatta geçenlerde yaşanan bir elim hadise bütün halkı da korku içerisinde bırakmıştır. Hilafet’in haberine göre bir Protestan rahip sokaktan geçtiği esnada eşkıyalar tarafından saldırıya uğramış ve üzerine ateş edilmiştir. Bunun üzerine İngiltere hükümeti suçluların yakalanması hususunda Osmanlı hükümetinden talepte bulunmuş ancak hükümet bu konuda 29 ihmalkârlık göstermiştir. Ayrıca gazeteye göre Abdülhamid’in Arap vilayetlerine gönderdiği memurlar da halka zulmetme noktasında eşkıyalardan geri kalmamaktadırlar. Nitekim “Arabistan’da Resmi Haydutluk” başlığı altında yer alan bir haberde Basra’ya vali olarak atanan Seyyid Talib’in yağmacı Bedeviler gibi halkın mallarına göz 30 dikip bölgedekileri huzursuz ettiğinden bahsedilmiştir. II. Abdülhamid’in idaresi altındaki her bölgenin karıştığını ve ülkede büyük bir kaosun olduğunu göstermek isteyen gazete, Arap vilayetleri haricinde Anadolu’da yaşananlara da yer vermiştir. Avrupa kamuoyunun da yakından takip ettiği Ermenilerle ilgili meseleler gazetede sıklıkla zikredilmiştir. “Anadolu Katliamlarının Sonuçları” başlığı ile yer alan bir haberde Ermeni patriğinden alınan son rapora göre Ermenilerin Osmanlı hükümetinden talep ettikleri birtakım haklardan bahsedilmiştir. Gazetede Ermeni milletinin Anadolu’da zulüm görmüş olmaları ve buna binaen de Osmanlı hükümetinden 31 yardım talep ettikleri söylenmiştir. Osmanlı topraklarında zulme 29 Hilafet, nr. 88, 16 Mart 1903 (16 Zilhicce 1320). 30 Hilafet, nr. 89, 15 Nisan 1903 (17 Muharrem 1321). 31 Hilafet, nr. 2, 21 Ekim 1899 (15 Cemaziyelahir 1317). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 15 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi uğrayan Ermenilerin Mısır’a göç etmeleri ve burada Hidiv tarafından büyük hürmet ve merhametle karşılanmaları da vurgulanan hadiseler arasındadır. Necib Hindiye’nin bir dönem bulunduğu Mısır hakkındaki olumlu intibalarının Hilafet döneminde de devam ettiği Hidiv hakkında 32 söylenen bu gibi takdir edici sözlerden anlaşılmaktadır. Hilafet, II. Abdülhamid’in yönetim tarzını eleştirip Osmanlı hükümetine karşı muhalif bir tavır sergileyenlerin başına neler geldiğine de değinmiştir. II. Abdülhamid için, “Her kim kendisine karşı çıkarsa onu ayağıyla ezer. Nasıl ki mukaddem İstanbul ve Anadolu’da Ermenileri mahv etmiş el-yevm Türk gençlerimizi ezmekte bulunmuştur” denilmektedir. Yine bu minvalde gazetenin üçüncü sayısında yer alan bir haber oldukça dikkat çekicidir. “Yıldız Sarayının İzmir’deki Desaisi” başlıklı yazıda İzmir’de bulunan altı gencin bir sebep gösterilmeksizin ailelerinin yanından koparılarak kimsenin bilmediği diyarlara sürgün edildikleri söylenmiştir. Bu gençlerin 33 akıbetleri hakkında da başka bir bilgiye ulaşılamamaktadır. Bir başka haber ise Avrupa’da bulunan Osmanlı gençleri ile ilgilidir. Gazetenin 71. sayısında Paris’te okuyan Talebe-i Osmaniye’den kırk kişinin Hürriyetperveran Kongresi’ne katıldığı gerekçesiyle maaşlarının kesildiği zikredilmiştir. Ancak Hilafet bu talebelere kefil olarak onların 34 bu kongreye “maalesef” iştirak etmediklerini söylemiştir. Ayrıca İstanbul’da Sultan Abdülhamid’in baskısından hükümet memurlarının ve Yıldız’da görevli olan bazı şahısların da oldukça rahatsız olduğunu dile getirerek Sultan’a bir takım suikast girişimleri yapıldığından bahsetmiştir. Ülkenin her yerinden gelen kötü haberlerin artık herkesin sabrını taşırdığı ve Abdülhamid’in tahtının sallantıda olduğu gazetede 35 vurgulanmıştır. 32 Hilafet, nr. 22, 2 Ağustos 1900 (5 Rebiulahir 1318). 33 Hilafet nr. 3, 5 Kasım 1899 (1 Receb 1317). 34 Hilafet, nr. 68, 15 Nisan 1902 (6 Muharrem 1320). 35 Hilafet, nr. 71, 2 Haziran 1902 (24 Safer 1320). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 16 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Hilafet gazetesi II. Abdülhamid’in iç siyasetini eleştirmenin yanı sıra dış siyasette de Avrupa’ya karşı doğru hamleler atmadığını iddia etmiştir. Gazetenin genel olarak İngiltere’ye yakın duran bir siyaset takip ettiği yayınladığı haberlerde sıklıkla görülmektedir. Buna karşı olarak da Osmanlı’nın Rusya ile yakınlaşmasından büyük bir rahatsızlık duyduğu görülmektedir. İngiltere ve Türkiye’nin bir ittifak gerçekleştirmesi gerektiği, bunun ülkenin menfaatine olacağı sıklıkla vurgulanmıştır. Çünkü Türklerin bugünkü hayata devam edebilmelerini sağlayan İngiltere’dir ve bu yüzden onlara şükran duymaları gerekmektedir. Ancak şu anki hükümet ve devlet bunun tam aksine “dünyanın en medeni devleti” olan İngiltere’ye düşmanlık beslemektedir. Hilafet, bunun nedeni olarak Osmanlı’nın büyük bir Rusya baskısı altında olduğunu söyler. Nitekim Osmanlının ilk amirinin Rusya, ikincisinin Abdülhamid olduğunu iddia ederek Rusya ile İngiltere’nin büyük bir rakip olmalarından ötürü Osmanlı’nın bu 36 devletle ittifak gerçekleştirememesini eleştirir. Hilafet’e göre İngiltere’nin Osmanlı’ya dost olmasını zaten bütün Müslümanlar da 37 arzu etmektedir. Gazetenin İngiliz yanlısı bir söylem içerisinde olmasının, yayınını bu ülke içerisinde serbestçe yapabilmesinden de kaynaklı olduğunu söylemek mümkündür. Osmanlı hükümeti ve Sultan Abdülhamid hakkında ağır eleştiriler yapan Hilafet gazetesi II. Abdülhamid’in kapatılma isteklerine rağmen İngiltere’deki matbuat serbestliğinden yararlanarak yayınlarını Londra’da devam ettirmiştir. Ayrılıkçı fikirleriyle ön plana çıkan Hilafet gazetesinin Osmanlı topraklarına girişi engellenmeye çalışılmıştır. Hakkında çokça “Memalik-i Şahane’ye menʻ-i idhali” hususunda irade ve hüküm bulunan gazetenin okunmaması ve dağıtılmaması için Osmanlı 36 Hilafet, nr. 69, 1 Mayıs 1902 (22 Muharrem 1320). 37 Hilafet, nr. 89, 15 Nisan 1903 (17 Muharrem 1321). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 17 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi 38 hükümeti büyük bir çaba göstermiştir. Hicaz, Yemen, Trablusgarp gibi imparatorluğun muhtelif bölgelerine emirler verilerek gazetenin yurda girişinin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Ancak bunun pek de 39 mümkün olmadığı görülmektedir. Nitekim Anadolu’da dahi okunup dağıtıldığına delil olarak Konya Postahanesi’nde ele geçirilen bir 40 nüshanın Dersaadet’e gönderilmesi gösterilebilir. Gazetenin Beyrut gibi bazı yerlere de İngiliz gazetelerinin içerisine sarılarak sokulduğu tespit edilmiş ve bu konu hakkında önlemler alınması gerektiği 41 Babıâli’ye bildirilmiştir. Osmanlı hükümeti gazetenin basılmasının ve dağıtılmasının önüne geçmeye çalışırken bir başka yol olarak Necib Hindiye ile anlaşma yoluna gitmeyi denemiştir. Sultan II. Abdülhamid kendisine muhalif olanları pasifize etmek için onlara türlü tahsisatlar ve hediyeler vererek bu yoldan vazgeçirmeye çalışmıştır. Kendisiyle yapılan görüşmede aylık otuz lira maaş bağlanması ve yaklaşık iki bin lira verilmesi karşılığında gazetenin yayınını durdurabileceğini Osmanlı’nın 42 Londra’daki sefaretine bildirmiştir. Necib Hindiye’nin uzun yıllar beraber çalıştığı Selim Faris de sultandan aldığı imtiyaz ile muhalif kanattan uzak tutulmuştur. Aynı şekilde Jön Türklerin önemli liderlerinden olan Mizancı Murad 1897 yılında Celaleddin Paşa ile yaptığı anlaşma neticesinde Mizan’ı kapatıp İstanbul’a geri dönmüştür 38 BOA, BEO, 1387/103996, 18 Ekim 1899 (12 Cemaziyelahir 1317); DH.MKT, 2257/26, 6 Ekim 1899 (9 Cemaziyelahir 1317); DH.MKT, 2258/82, 19 Ekim 1899 (13 Cemaziyelahir 1317); DH.MKT, 2265/138, 5 Kasım 1899 (1 Receb 1317); BEO, 1875/140582, 22 Haziran 1902 (15 Rebiulevvel 1320); DH.MKT, 516/69, 3 Haziran 1902 (25 Safer 1320); İ.HUS, 97/36, 2 Haziran 1902 (24 Safer 1320). 39 BOA, DH.MKT. 2258/82, 19 Ekim 1899 (13 Cemaziyelahir 1317); DH.MKT. 2474/ 29, 18 Nisan 1901 (28 Zilhicce 1318). 40 BOA, MF.MKT. 553/14, 21 Nisan 1901 (2 Muharrem 1319). 41 BOA, MF.MKT. 553/14, 21 Nisan 1901 (2 Muharrem 1319); MF.MKT. 649/47, 4 Ağustos 1902 (28 Rebiulahir 1320). 42 BOA, HR.SFR.3. 723/6, 14 Temmuz 1900 (16 Rebiulevvel 1318). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 18 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi (Kuran 1959: 191; Hanioğlu 1985: 267-268). Ancak Necib Hindiye ile yapılan anlaşmanın olumlu neticelenmediğini sonraki yıllarda da gazetenin yayın faaliyetlerine devam etmesinden anlamak mümkündür. Osmanlı hükümeti Hindiye’nin daha evvel Diyarbakır’da devlet memuru olarak görev yapan kardeşi Selim Hindiye’yi de bu hususta devreye sokmuş ve Necib Hindiye ile ona yardım eden Kahire’deki kardeşlerini muhalefetten vazgeçirmesi için onlara nasihat vermelerini istemiştir. Bunun üzerine Selim Hindiye, Babıâli’ye bir mektup yazarak durumu bildirmiştir. Bu mektupta kardeşlerine türlü nasihatlerde bulunduğunu ancak henüz bunun bir karşılığını alamadığını söylemiştir. Daha evvel de kendilerini bu hususta uyardığını ve yeniden bir mektup yazarak bu yoldan vazgeçmelerini istediğini dile getirmiştir. Kendisinin 43 ise Sultan’a itaatten başka bir şey yapmadığını da vurgulamıştır. Ancak bu mektuptan evvel görevinden azledildiği görülmektedir. Diyarbakır ve Mamüretü’l-Aziz bölgelerinde müfettiş olarak görev yapan Selim Hindiye, sonraki yıllarda bir takım muhalif faaliyetler içerisinde olduğu tespit edilerek görevinden alınmıştır. Diyarbakır’da bazı Ermenilerle görüştüğünün tespit edilmesi ve üzerinde bir takım “evrâk-ı muzırra” bulunmasından ötürü adliye müfettişliği işine son 44 verilmiştir. Kendisi Sultan’a ve hükümete bağlılığını kanıtlamak için İstanbul’a gelmek istese de bir süre Diyarbakır’da alıkonulmuş, akabinde bir mazuliyet maaşı bağlanarak resmi işlerden uzak 45 tutulmuştur. 43 BOA, HR. SFR 3, 505/18, 6 Ocak 1902 (26 Ramazan 1319). 44 “Evrak-ı muzırra” olarak kast edilenin Hilafet olma olasılığı vardır. Nitekim gazete o tarihlerde yayın faaliyetlerine başlamıştır. BOA, Y.PRK.AZN. 20/75; 15 Aralık 1899 (11 Şaban 1317). 45 Diyarbekir ve Mamuretülaziz vilayetleri adliye müfettişlerinden olup azledilen Selim Hindiye’nin Dersaadet'e azimet için mürûr tezkiresi talebinde bulunduğuna dair Adliye Nezareti’nin arzı. BOA, Y.MTV. 191/144, 5 Temmuz 1899 (25 Safer 1317). Mamuretülaziz ve Diyarbekir vilayetleri Adliye eski Müfettişi Selim Hindiye Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 19 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Osmanlı hükümeti Hilafet gazetesini susturmak için yaptığı girişimlerde bir süre başarılı olmuşsa da gazete sonraki yıllarda yayınlanmaya devam etmiştir. 1904 tarihli bir belgede yayın faaliyetleri bir süre duran Hilafet gazetesinin yeniden neşrolunduğu ifade 46 edilmektedir. Yapılan tahkikatla da gazetenin eskiden olduğu gibi 47 yine Necib Hindiye tarafından basıldığı tespit edilmiştir. Görünen o ki Hindiye Osmanlı hükümetinin yoğun baskılarına rağmen bu yıllarda muhalif faaliyetlerini sonlandırmamış ve Babıâli tarafından takip 48 edilmiştir. Osmanlı vatandaşı olmasından dolayı vatana ihanetten yargılanıp ölüm cezasına çarptırıldığı için Osmanlı topraklarına geri dönememiş ve Londra’da firari olarak yaşamaya devam etmiştir. Necib Hindiye’nin 1904 yılından sonraki faaliyetleri hakkında elimizde bir bilgi bulunmamaktadır. Sonuç olarak Suriyeli bir Keldanî olan Necib Hindiye İstanbul’da başladığı gazetecilik faaliyetlerini Kahire ve ardından Londra’da devam ettirmiştir. II. Abdülhamid’in yönetim merkezinden uzaklaştıkça söylemleri sertleşmeye ve muhalif duruşu ortaya çıkmaya başlamıştır. Londra’da Arap ayrılıkçı kanaatten yana olup yayınladığı Hilafet gazetesinde Arapların Osmanlı’dan ayrılıp kendi başlarına birlik olmaları fikrini öne sürmüştür. İmparatorlukta yaşanan zulümlerin Efendi’ye mazuliyet maaşı tahsisi. BOA, İ.TKS. 12/23, 24 Eylül 1901 (10 Cemaziyelahir 1319). 46 BOA, HR.SFR.3. 545/77, 6 Ekim 1904 (26 Receb 1322). Ayrıca Ahmed Bedevi Kuran 1907 yılında Paris’te toplanan “Osmanlı Muhâlifin Fırkaları Kongresi” beyannamesini imzalayanlar arasında “Hilafet, heyet-i tahririyesi, Türkçe ve Arapça vâsıta-i neşriyat” ismiyle Hilafet’in de olduğunu söyleyerek yayının sonraki yıllarda da devam ettiğini ileri sürmüştür. Ancak bu bilgi haricinde gazetenin o yıllara ait neşriyatı ile ilgili başka bir ipucuna ulaşılamamıştır. Bk. Kuran 1945: 242. 47 BOA, HR.SFR.3. 545/78, 11 Ekim 1904 (1 Şaban 1322). 48 Hindiye o yıllarda da yayınlanması yasak olan Eski Sadrazam Fuad Paşa’nın Sultan Abdülaziz’e sunduğu layihayı Londra’da bastırmak istemiştir. Kendisi hakkında “kanunsuz faaliyetlerden (dolayı) mahkûm ve müfsid bir kişiliğe sahip” olduğu söylenmiştir. BOA, HR. SFR 3, 536/14, 1 Mart 1903 (1 Zilhicce 1320). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 20 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Arapların Osmanlı’dan ayrılmasına neden olacağı savını öne atmıştır. Bu yüzden de sıklıkla halkın uğradığı zulümlerden, yaşanan haksızlıklardan bahsederek ayrılıkçı iddialarına bu şekilde bir zemin hazırlamıştır. Arapların ise içerisinde bulundukları bu kötü halden kurtularak yeniden eski ihtişamlı günlerine geri dönmelerinin mümkün olabileceğini iddia etmiştir. 1900’lerin başında bir ideoloji olarak Arap milliyetçiliği var olmasa da Necib Hindiye bağlamında Hilafet gazetesinin bu iddialarının o yolda atılan önemli adımlardan bir tanesi olduğu kabul edilebilir. Gazetenin muayyen bir örgüt çatısı altında olup olmadığı konusunda yeterli bir kanıt bulunmamaktadır. Ancak Hilafet’i Abdülhamid’in yönetimini eleştiren ve ayrılıkçı iddiaların yoğun olduğu Avrupa’daki muhalif gazetelerden biri olarak kabul etmek mümkündür. Kaynaklar 1. Arşiv Kaynakları ve Gazeteler * 1.1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) 1. Bâbıâli Evrak Odası (BEO.) 2. Dahiliye Nezareti (DH.) -Dahiliye Nezareti, Matbuat-ı Dahiliye Kalemi (DH.MDK.) -Dahiliye Nezareti, Mektûbi Kalemi (DH.MKT.) - Dahiliye Nezareti, Islahat (DH.TMIK.S.) 3. Hariciye Nezareti (HR.) -Hariciye Nezareti, Siyasi (HR. SYS.) -Hariciye Nezareti, Londra Sefareti Belgeleri (HR.SFR.(3)) * Kullanılan belgeler metinde gösterilmiştir. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 21 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi -Hariciye Nezareti, Paris Sefareti Belgeleri (HR.SFR.(2)) 4. İradeler (İ) - İrade, (İ.AZN.) - İrade, Hususi (İ.HUS.) - İrade, Ticaret ve Nafia (İ.TNF.) - İrade, Tekaüd Sandığı (İ.TKS.) 5. Maarif Nezareti (MF). - Maarif Nezareti, Mektubî Kalemi (MF.MKT). 6. Yıldız Tasnifi (Y.) - Yıldız, Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) - Yıldız, Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ.) - Yıldız, Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı (Y.PRK.AZN.) - Yıldız, Esas Evrakı (Y.EE.) - Yıldız, Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.) - Yıldız, Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı (Y.PRK.MK.) - Yıldız Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.) * 1.2. Süreli Yayınlar el-Cevâib Hilafet Hürriyet Osmanlı * Kullanılan belgeler metinde gösterilmiştir. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 22 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi 2. Kaynak Eserler ve İncelemeler Abduh, İbrahim (1944). Alamü’s-Sıhafeti’l-Arabiyye. Kahire: Matbaatü't-Tevekkül. Akünal, Dündar (1985). “Jön Türk Gazeteleri”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 851-856. Buzpınar, Ş. Tufan (2010). “The Use of Constituonalism As a Means of Opposition to Abdulhamid II’s Rejime: Constitutionalism Among The Syrians”. Civil Academy: Journal of Social Scienses, C. 8, S. 1, s. 1-10. Civelek, Yakup (1997). Ahmed Faris eş-Şidyak: Edebi Şahsiyeti ve el- Cevâib Gazetesi. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Çetin, Atilla (1993). “Cevâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 7, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 435-436. _____ (1984). “el-Cevâib Gazetesi ve Yayını”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. 3, s. 475-484. _____ (1995). “Faris eş-Şidyak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 12, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 168-170. Dawn, Ernest C. (1993). “From Ottomanism to Arabism: The Origin of an Ideology”. The Modern Middle East: A Reader, Ed: Albert Hourani, Philip Khoury ve Mary C. Wilson. London: I.B. Tauris, s. 375-395. Deringil, Selim (2002). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi 1876-1909. Çev: Gül Çağalı Güven, İstanbul: Doğan Kitap. Farah, Caesar E. (2005). “The Young Turks and the Arab Press”. Frontiers of Ottoman Studies 1, Ed: Colin İmber ve Keiko Kiyotaki. London: İ.B. Turis, s. 217-240. Galanti, Avram (1341). Küçük Türk Tetebbuaları. İstanbul: Kâğıtçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 23 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi Geyikdağı, V. Necla (2011). Foreign Investment in the Ottoman Empire: International Trade and Relations 1854-1914. London: I.B. Tauris Publishers. Hanioğlu, M. Şükrü (1985). Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük: (1889-1902). İstanbul: İletişim. ________ (1985). “Jön Türk Basını”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul: İletişim Yayınları, s. 844-856. ________ (1995). The Young Turks in Opposition. New York: Oxford University. ________ (1991). “The Young Turks and the Arabs Before the Revolution of 1908”. The Origins of Arab Nationalism. Ed: Rashid Halidi, Lisa Anderson, Muhammed Muslih ve Reva S. Simon. New York: Columbia University, s. 31-49. Kuran, Ahmet Bedevi (1945). İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Tan Matbaası. ______ (1959). Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele. İstanbul: Çeltüt Matbaası. Matvi, Muhammed el-Hadi (1989). Ahmed Faris Şidyak. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, C. I-II. Tarrazi, Filib di (1913). Tarihü’s-Sıhafeti’l-Arabiyye. Beyrut: Matbaatü'l-Edebiyye, C. I-IV. Tütengil, Cavit Orhan (2011). Yeni Osmanlılar’dan Bu Yana İngiltere’de Türk Gazeteciliği (1867-1967). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Yazıcı, Nesimi (2000). “İbret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını s. 368- 370. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 24 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi EKLER EK-I: Necib Hindiye’nin taşrada münasip bir görev talebi. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 25 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi (BOA, Y.PRK.AZJ. 18/103, 20 Ramazan 1308) EK-II: Hilafet gazetesinin bir nüshası. (Hilafet, nr. 68, 6 Muharrem 1320.) Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 26 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi EK-III: Avrupa’da bulunan muhaliflerin listesi içerisinde Necib Hindiye’nin de adının zikredilmesi. (BOA, HR. SFR.3. 504/1, 12 Ramazan 1318) Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 27 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi EK-IV: Kahire’de basılan Hilafet gazetesinin Mısır’da tabının men edilip edilemeyeceği hususu hakkında Mısır fevkalade komiserliğinin yazısı. (BOA, Y.A.HUS 432/6, 25 Rebiulevvel 1320). Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 28 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi EXTENDED ABSTRACT Conflict among the elite of the society due to modernization attempts in the last period of the Ottoman Empire and the role the intellectuals played in these disputes are extremely important. These individuals from different professions and different classes of the society travelled to Europe and published newspapers with the aim of spreading their own ideologies. It appears somewhat impossible to advert to a general ideology that applies to all of these individuals. However, we can suggest that one thing they all had in common was their aversion towards the Abdulhamid II regime, their desire to overthrow this regime and replace it by establishing a constitutional regime. Although Najib Hindiya was an Ottoman citizen loyal to the sultan during this period, he later chose to travel to London and side with the opposition. This study aims to discuss Najib Hindiya, one of the first names to emerge with his Arab separatist discourse in Europe and the Khilafat newspaper that is rarely mentioned in the history of the Ottoman press, in detail. Additionally, in revealing that an Ottoman citizen supported the ideas of the Arab caliphate at the beginning of the 1900s proves that the separatist assertions were introduced from an early period. We also see that the Arabs idea of separating from the Ottoman Empire and uniting, which they were unable to voice openly before the Second Constitution first began to appear in the Khilafat newspaper. In this respect, this study also reveals the formation process in the first phase of the Arab separatist movement during the period of Abdulhamid II. There is considerably limited information in literature regarding Najib Hindiya and the Khilafat newspaper. Hindiya became a prominent figure during the time he was in London with Salim Faris as an adversary of Sultan Abdulhamid II. Although the Khilafat is mentioned in books on the history of the press, there is no information regarding Najib Hindiya, the publisher of the newspaper. In view of this, this study is mainly based on archive scripts. As the Khilafat was published in London, a significant number of documents and information regarding Hindiya and his newspaper appeared in the Ministry of Foreign Affairs records in Ottoman archives. As a part of the investigation to determine where and by whom the newspaper was published, there were long correspondences exchanged between the Sublime Porte and the embassy in London. After discovering that the newspaper was published by Hindiya’s brother in Cairo, correspondence was made between the High Commissariat in Cairo and the Ottoman State. Information regarding Najib Hindiya’s identity and activities was obtained from these documents. Abrupt language was used in criticism of Sultan Abdulhamid as a publishing policy of the Khilafat newspaper. Generally, the aim of the newspaper was to expose Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 29 19. Yüzyıl Sonlarında Avrupa’da Bir Arap Muhalif: Necib Hindiye ve Hilafet Gazetesi the oppression and despotism Sultan Abdulhamid imposed on the people since he had come to the throne. According to Khilafat, the country was in a state of chaos, and foreign citizens could abandon the empire at any moment as a result of this oppression and despotism. It also asserted that this oppression in the empire would be the cause of the Arabs separating from the Ottoman Empire. In view of this, Khilafat prepared the foundation for the separatist allegations by frequently mentioning the injustices and oppression imposed on the public. The main point emphasized in Khilafat was the issue of the caliphate of Sultan Abdulhamid II. The newspaper also emphasized that this nation would only survive if the rightful owners, namely the Arabs seized control of the caliphate. Consequently, the Khilafat was the first publication to openly voice the Arabs intention of separating from the Ottoman Empire and forming a union among their own nations. Although the Khilafat and therefore Najib Hindiya were critics of Abdulhamid, due to their separatist assertions they were not recognized by the Young Turks in Europe. As a result, in the beginning of the 1900s these assertions of Najib Hindiya and in this context the Khilafat can be classified as one of the most important steps in Arab nationalism existing as an ideology. There is insufficient evidence to suggest whether or not the newspaper was published within the body of any particular organization. Although the Khilafat was claimed to be published as an organ of the Turk-Arab Nationalist Association, there is no information on how this connection was made or regarding other participants of the organization. However, Najib Hindiya and the Khilafat newspaper can be classified as one of the early period Arab opposition organizations formed in Europe. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Social Sciences Cilt: 21 Sayı: 38 / Volume: 21 Issue: 38 30