T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ PSĠKOLOJĠ ANABĠLĠM DALI PSĠKOLOJĠ BĠLĠM DALI KADINLARDAKĠ GERÇEK VE STRATEJĠK SAHTEKÂR FENOMENĠNĠN BAġARI ve BAġARISIZLIK SOSYAL TEMSĠLLERĠ ÜZERĠNDEN ĠNCELENMESĠ (DOKTORA TEZĠ) GAMZE ÖZDEMĠR PLANALI BURSA 2023 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ PSĠKOLOJĠ ANABĠLĠM DALI PSĠKOLOJĠ BĠLĠM DALI KADINLARDAKĠ GERÇEK VE STRATEJĠK SAHTEKÂR FENOMENĠNĠN BAġARI ve BAġARISIZLIK SOSYAL TEMSĠLLERĠ ÜZERĠNDEN ĠNCELENMESĠ (DOKTORA TEZĠ) GAMZE ÖZDEMĠR PLANALI DanıĢman: PROF. DR. M. ERSĠN KUġDĠL BURSA-2023 i Üye (Tez DanıĢmanı ve Sınav Komisyonu BaĢkanı) Prof. Dr. M. Ersin KUġDĠL Bursa Uludağ Üniversitesi T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Psikoloji Anabilim Dalı, Psikoloji Bilim Dalı'nda öğrenim gören 711545001 numaralı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI‟nın hazırladığı “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı doktora tezi ile ilgili savunma sınavı, 17/02/2023 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmıĢtır. Alınan cevaplar sonunda adayın baĢarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiĢtir. ii Üye Prof. Dr. Leman Pınar TOSUN Bursa Uludağ Üniversitesi T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Psikoloji Anabilim Dalı, Psikoloji Bilim Dalı'nda öğrenim gören 711545001 numaralı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI‟nın hazırladığı “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı doktora tezi ile ilgili savunma sınavı, 17/02/2023 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmıĢtır. Alınan cevaplar sonunda adayın baĢarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiĢtir. iii Üye Prof. Dr. Rıza SAM Bursa Uludağ Üniversitesi T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Psikoloji Anabilim Dalı, Psikoloji Bilim Dalı'nda öğrenim gören 711545001 numaralı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI‟nın hazırladığı “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı doktora tezi ile ilgili savunma sınavı, 17/02/2023 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmıĢtır. Alınan cevaplar sonunda adayın baĢarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiĢtir. iv Üye Prof. Dr. Sevim CESUR Ġstanbul Üniversitesi T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Psikoloji Anabilim Dalı, Psikoloji Bilim Dalı'nda öğrenim gören 711545001 numaralı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI‟nın hazırladığı “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı doktora tezi ile ilgili savunma sınavı, 17/02/2023 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmıĢtır. Alınan cevaplar sonunda adayın baĢarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiĢtir. v Üye Dr. Öğr. Üyesi Nuri AKDOĞAN Dicle Üniversitesi T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Psikoloji Anabilim Dalı, Psikoloji Bilim Dalı'nda öğrenim gören 711545001 numaralı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI‟nın hazırladığı “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı doktora tezi ile ilgili savunma sınavı, 17/02/2023 günü 10.00 – 12.00 saatleri arasında yapılmıĢtır. Alınan cevaplar sonunda adayın baĢarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiĢtir. vi Yemin Metni Doktora tezi olarak sunduğum “Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Başarı ve Başarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden İncelenmesi” baĢlıklı çalıĢmanın bilimsel araĢtırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına Ģerefim üzerine yemin ederim. 17/02/2023 Adı Soyadı: Gamze ÖZDEMĠR PLANALI Öğrenci No: 711545001 Anabilim Dalı: Psikoloji Anabilim Dalı Programı: Psikoloji Doktora Programı Statüsü: Y.Lisans Doktora vii DOKTORA ĠNTĠHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ PSĠKOLOJĠ ANABĠLĠM DALI BAġKANLIĞINA Danışman Prof. Dr. M. Ersin KUŞDİL 01/02/ 2023 Tez BaĢlığı: Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin BaĢarı ve BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden Ġncelenmesi Yukarıda baĢlığı gösterilen tez çalıĢmamın a) Kapak sayfası, b) GiriĢ, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluĢan toplam 265 sayfalık kısmına iliĢkin, 01/02/2023 tarihinde Ģahsım tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından aĢağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmıĢ olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %8‟dir. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüĢme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez ÇalıĢması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları‟nı inceledim ve bu Uygulama Esasları‟nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalıĢmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiĢ olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. 01/02/2023 Adı Soyadı: Gamze ÖZDEMĠR PLANALI Öğrenci No: 711545001 Anabilim Dalı: Psikoloji Anabilim Dalı Programı: Psikoloji Doktora Programı Statüsü: Y.Lisans Doktora viii ÖZET Yazar adı soyadı Gamze ÖZDEMĠR PLANALI Üniversite Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim dalı Psikoloji Bilim dalı Psikoloji Tezin niteliği Doktora Mezuniyet tarihi 17/02/2023 Tez danıĢmanı Prof. Dr. M. Ersin KUġDĠL Kadınlardaki Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin BaĢarı ve BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri Üzerinden Ġncelenmesi Sahtekâr Fenomeni (SF) kiĢilerin baĢarılarını içselleĢtiremeyerek kendilerinin birer sahtekâr olduklarına inanmaları olarak tanımlanır. Ġki türü olduğu ileri sürülmektedir: Gerçek SF (GSF) ve Stratejik SF (SSF). Ġki çalıĢmadan oluĢan bu araĢtırma 3 amaç doğrultusunda gerçekleĢtirilmiĢtir: SF’nin (1) Türkiye’deki kadınlardaki yaygınlığının ve demografik risk faktörlerinin belirlenmesi, (2) türlerinin incelenmesi ve (3) “baĢarı” ve “baĢarısızlık” sosyal temsilleri (ST) ile iliĢkisinin keĢfedilmesi. Her iki çalıĢmada da Clance SF Ölçeği, HiyerarĢik ÇağrıĢımlar Testi, Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği, Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği, Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği ve Demografik Bilgi Formu kullanılmıĢtır. ST’lerle iliĢkili veriler hem nitel (Prototip Analizi) hem de nicel analizlerin bir arada kullanılmasıyla incelenmiĢtir. Birinci çalıĢmaya Türkiye’nin dört büyükĢehrinden (Ankara, Bursa, Ġstanbul ve Ġzmir) birinde çalıĢan ya da lisans/lisansüstü öğrencisi olan 677 kadın (Ort.yaş = 31. 36, SS = 9.67) katılmıĢtır. Bulgular, katılımcıların %65.73’ünün en az orta düzeyde sahtelik hisleri deneyimlediğini göstermiĢtir. SF’nin yaĢ, meslekteki süre, sosyo-ekonomik durum ve eğitim durumu ile iliĢkili olduğu görülmüĢtür. Temsillere yönelik nicel analizler “çalıĢmak”, “kariyer”, “azim” ve “inanmak” ifadelerinin kullanım sıklığı ve/veya önem düzeyleri açısından GSF, SSF ve SF olmayanlar arasında farklılıklar olduğunu ortaya çıkarmıĢtır. Ġlk çalıĢmanın tekrarlanabilirliğini test etmek ve kadınların sosyal temsillerini erkeklerinkiyle karĢılaĢtırmak için ikinci çalıĢma yapılmıĢtır. Ġkinci çalıĢmaya 204’ü (%52.7) kadın toplam 387 akademisyen (Ort.yaş = 39.29, SS = 9.05) katılmıĢtır. Bulgular akademisyen kadınların %68.63’ünün en az orta düzeyde SF’ye sahip olduğunu göstermiĢtir. Temsillere yönelik nicel analizler, “emek”, “mutluluk”, “tatmin” (“baĢarı” ST’leri), “mutsuzluk”, “üzüntü” ve “hayal kırıklığı” (“baĢarısızlık” ST’leri) ifadelerinin frekansı ve/veya önem düzeyleri açısından gruplar arasında farklılıklar olduğunu ortaya çıkarmıĢtır. Nitel ve nicel analizlerden elde edilen bulgular bir arada değerlendirilmiĢ ve literatür ıĢığında tartıĢılmıĢtır. Anahtar kelimeler: Sahtekâr Fenomeni, BaĢarı, BaĢarısızlık, Sosyal Temsiller, Prototip Analizi, Yaygınlık, Demografik özellikler ix ABSTRACT Name & Surname Gamze ÖZDEMĠR PLANALI University Bursa Uludag University Institute Institute of Social Sciences Field Psychology Subfield Social Psychology Degree awarded PhD. Date of degree awarded 17/02/2023 Supervisor Prof. Dr. M. Ersin KUġDĠL Investigation of True and Strategic Imposter Phenomenon in Women Through Social Representations of Success and Failure The Imposter Phenomenon (IP) is characterized by an individual’s belief of being a fraud by not internalizing their success. Two types of the IP have been proposed: True IP (TIP) and Strategic IP (SIP). This research, consisting of two studies, was carried out with 3 purposes: (1) to determine the prevalence and demographic risk factors of IP in women in Turkey, (2) to examine its types, and (3) to explore its relationship with social representations (SRs) of "success" and "failure". In both studies, the Clance IP Scale, Hierarchical Evocations Test, Rosenberg Self-Esteem Scale, Self-Debilitation Scale, Depression Anxiety Stress Scale, and Demographic Information Form were used. Data related to SRs were analyzed using a combination of both qualitative (Prototypical Analysis) and quantitative analysis. In the first study, 677 women who were either working or studying at the undergraduate or graduate level in one of four major cities in Turkey (Ankara, Bursa, Ġstanbul, and Ġzmir) participated (Mage = 31.36, SD = 9.67). The findings showed that 65.73% of the participants experienced at least a moderate level of impostor feelings. IP was found to be associated with age, duration in occupation, socio-economic status, and educational status. Quantitative analyses of representations showed differences in the frequency of usage and/or significance levels of the expressions “working”, “career”, “perseverance” and “to believe” among participants with TIP, SIP, and non-IP. The second study was conducted to test the first study's reproducibility and compare the social representations of women with those of men. A total of 387 academics (Mage = 39.29, SD = 9.05), 204 (52.7%) of whom were women, participated in the second study. The findings showed that 68.63% of the female academics had at least a moderate level of IP. Quantitative analyses of representations showed differences in the frequency and/or significance levels of the expressions “effort”, “happiness”, “satisfaction” (SRs of “success”), “unhappiness”, “sadness”, and “disappointment” (SRs of “failure”) among the groups. The findings obtained from qualitative and quantitative analyses were evaluated together and discussed in the light of the literature. Keywords: Impostor Phenomenon, Success, Failure, Social representations, Prototypical Analysis, Prevalence, Demographic characteristics x ÖNSÖZ “Irmak bitti, devrildi dağ, büyüdüm.” 1 Yüksek lisans tezimin önsözünde, "o olmasaydı bu tezin çalıĢılması da tamamlanması da mümkün olmazdı" demiĢtim. Bugün ise kendisinin danıĢmanlığında bir baĢka tez çalıĢmasının sonuna geldim. Aradan geçen yıllardan sonra söyleyebilirim ki o yalnızca bu çalıĢmaları mümkün kılmadı. Aynı zamanda, uzun ve karanlık bir koridorun sonundaki her daim kapısı açık odasından süzülen ıĢık gibi, hem bir araĢtırmacı hem de bir insan olarak kendi yolumu bulmamı sağladı. Doğrularımı ve amaçlarımı ona borçluyum. Bugünümü ve yarınımı ona borçluyum. DanıĢmanım Prof. Dr. M. Ersin KUġDĠL'e tüm emekleri, zamanı, çabası, desteği ve güveni için sonsuz minnetimi sunarım. Daima öğrencisi olacağım ve bu, hayatımın en önemli gururu... Tez önerimi sunduğum günden beri, bıkmadan usanmadan bu çalıĢmanın bugünkü haline ulaĢması için zaman ve çaba harcayan, her tez izleme oturumunda motivasyonumu yenileyen, dahası iyi günlerde olduğu kadar kötü günlerde de desteklerini benden hiç esirgemeyen Değerli Tez Ġzleme Komitesi ve Savunma Sınavı Jüri Üyeleri Prof. Dr. Leman Pınar TOSUN ve Prof. Dr. Rıza SAM'a tüm süreç için ne kadar teĢekkür etsem az. Tez savunma sınavımda bulunmayı kabul ederek beni onurlandıran, bu tez çalıĢmasının son haline ulaĢması için emeklerini esirgemeyen Değerli Tez Savunma Sınavı Jüri Üyeleri Prof. Dr. Sevim CESUR ve Dr. Öğr. Üyesi Nuri AKDOĞAN'a değerli zamanları ve katkıları için teĢekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca Tez Savunma Sınavı Yedek Jüri Üyesi olarak sağlamıĢ olduğu destek ve katkıları için Doç. Dr. Ahu ÖZTÜRK'e de çok teĢekkür ederim. Son beĢ yıldır bana ikinci bir ev olan ÇOMÜ Psikoloji Bölümüne de ayrıca teĢekkür etmek isterim. BaĢta, her daim yanımda olduğunu bildiğim Doç. Dr. Gözde KIRAL UÇAR olmak üzere, ÇOMÜ Psikoloji bölümü akademisyenlerine tez çalıĢmam boyunca sağladıkları manevi destek ve anlayıĢları için müteĢekkirim. Ailem... Tüm baĢarılarımın gerçek sahipleri... BaĢta, bir temmuz ayazında okumamı vasiyet eden babam Doğan ÖZDEMĠR'e minnettar olduğumu belirtmek isterim. Gideli yirmi yıl olsa da hayatımdaki etkisi hiçbir zaman azalmadı, azalmayacak. Ama asıl, ona beni okutacağının sözünü vererek bugünlere ulaĢmam için hem benimle hem hayatla mücadele etmekten asla vazgeçmeyen, sadece çalıĢmalarımın değil varlığımın da yegâne sahibi olan annem Nihal ÖZDEMĠR'e sonsuz minnetimi gönderiyorum. KoĢulsuz iyiliğin ve koĢulsuz sevginin gerçek baĢarı olduğunu ben ondan öğrendim. Bugünüm onun sabrı, sevgisi ve gücünün eseridir. Onun kızı olmak, bu hayatta baĢıma gelen en güzel Ģeydi ve sonsuza dek öyle kalacak. Ayrıca tüm savaĢlarda el ele mücadele ettiğimiz, bana her daim örnek bir akıl ve yedek bir kalp olan ablam Hilal ALTINTAġ'a, tüm desteği için abim Beytullah ALTINTAġ'a ve geleceğe umutla bakmamı sağlayan yeğenim Çınar ALTINTAġ'a sonsuz teĢekkürlerimi sunuyorum. Çocukluğumuzdan bu yana, bıkmadan usanmadan, dostluğu ve Ģefkati ile beni; entelektüel birikimi ve becerisiyle akademik yaĢamımı iyileĢtiren kız kardeĢim Betül SARI'ya müteĢekkirim. 1 Birhan Keskin‟in “Bir Mevsim Yok Anne Gibi” isimli Ģiirinden alıntıdır. xi Son olarak, kendi yaĢamını ikinci plana atmak pahasına, hem hayatın hem de akademinin dönemeçli yollarında bir an olsun elimi bırakmayan, gözyaĢlarım dinmezken tebessümüm, bitmek bilmez kaygılarımda huzurum olan ve beni her gün biraz daha iyi bir insan yapan eĢim Samet PLANALI'ya her Ģey için çok teĢekkür ederim. Biliyorum ki "daha gidilecek yollarımız var." 2 Ve bu tez çalıĢmasını iki muhteĢem kadına adıyorum: Bu hayatta tanıĢma Ģerefine nail olamadığım Prof. Dr. Neslihan SAM'a ve tanıdığım en gerçek, en güçlü kadın annem Nihal ÖZDEMĠR'e. Kelimelerle ifadesi mümkün olmayan bir sevgi ve kor gibi yanan bir hasretle... Gamze ÖZDEMĠR PLANALI Bursa/2023 2 Özdemir Asaf‟ın “Kalmak Türküsü” isimli Ģiirinden alıntıdır. xii Ġçindekiler Yemin Metni ............................................................................................................................... vi ÖZET……… ............................................................................................................................ viii ABSTRACT ................................................................................................................................ ix ÖNSÖZ………............................................................................................................................. x TABLOLAR .............................................................................................................................. xv ġEKĠLLER .............................................................................................................................. xvii KISALTMALAR ve SEMBOLLER .................................................................................... xviii 1.GĠRĠġ.. ...................................................................................................................................... 1 1.1.Farklı Analiz Düzeylerinden Öncülleriyle Sahtekâr Fenomeni .............................................. 4 1.2.Sahtekâr Fenomeninin Ölçümü ............................................................................................... 9 1.2.1.Harvey Sahtekâr Fenomeni Ölçeği ...................................................................................... 9 1.2.2.Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği ..................................................................................... 10 1.2.3.Algılanan Sahtekârlık Ölçeği ............................................................................................. 14 1.2.4.7-Madde Sahtekâr Fenomeni Ölçeği .................................................................................. 14 1.2.5.Durumluk Sahtekâr Fenomeni Ölçeği ................................................................................ 15 1.2.6.Genç Sahtekâr Fenomeni Testi .......................................................................................... 16 1.2.7.31 Madde Sahtekâr Profili Ölçeği ...................................................................................... 16 1.2.8.Yeni Sahtekâr Fenomeni Ölçeği ........................................................................................ 17 1.3.Sahtekâr Fenomeninin Sonuçları .......................................................................................... 18 1.4.Sahtekâr Fenomeninin Yaygınlığı ........................................................................................ 19 1.5.Sahtekâr Fenomeni, Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet ........................................................... 22 1.6.Sahtekâr Fenomeninin Demografik DeğiĢkenlerle ĠliĢkisi ................................................... 25 1.7.Sahtekâr Fenomeni ve “BaĢarı” Kavramı ............................................................................. 27 1.8.Sahtekâr Fenomeninin Türleri: Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeni .............................. 30 1.9.Kuramsal Çerçeve ................................................................................................................. 33 1.9.1.Sosyal Temsil Kuramı ........................................................................................................ 34 1.9.2.Sosyal Temsil Süreçleri ..................................................................................................... 36 1.9.3.Sosyal Temsil Kuramının Yapısal YaklaĢımı .................................................................... 37 1.9.4.Sosyal Temsillerin Yapısal YaklaĢımında Kullanılan Araçlar .......................................... 39 1.9.4.1.Sözel ÇağrıĢım Görevi .................................................................................................... 42 1.9.4.1.1.ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ................................................................................... 44 1.9.4.1.2.Prototip Analizi ............................................................................................................ 45 1.9.4.1.3.Benzerlik Analizi ......................................................................................................... 51 1.9.4.1.4.Azalan HiyerarĢik Kümeleme Analizi ......................................................................... 52 1.9.4.1.5.Uyum Analizi ............................................................................................................... 53 1.9.4.1.6.Sosyal Temsile Yönelik Olumluluk Düzeylerinin Analizi .......................................... 53 1.9.4.2.Diğer Araçlar .................................................................................................................. 55 1.9.5.Sosyal Temsil Kuramı Perspektifinden Sosyal Kimlik ve Toplumsal Cinsiyet ................. 56 1.9.6.Sosyal Temsiller Kuramı Perspektifinden Duygular ......................................................... 60 1.9.6.1.Sosyal Temsillerin OluĢum Sürecinde Duyguların Rolü ................................................ 60 1.9.6.2.Sosyal Temsillerin Yapısında Duyguların Rolü ............................................................. 63 1.9.7.Sosyal Temsiller ve Objeye Mesafe Kavramı .................................................................... 64 1.9.8.“BaĢarı” Kavramına Yönelik Sosyal Temsiller ................................................................. 68 2.BĠRĠNCĠ ÇALIġMA .............................................................................................................. 72 2.1.ÇalıĢmanın Amacı, AraĢtırma Soruları ve Denenceleri ........................................................ 72 2.1.1.AraĢtırmanın Kapsamı ve Amaçları ................................................................................... 72 2.1.2.AraĢtırmanın Denence ve Soruları ..................................................................................... 75 2.2.Yöntem .................................................................................................................................. 79 2.2.1.Örneklem............................................................................................................................ 79 2.2.2.Veri Toplama Araçları ....................................................................................................... 85 2.2.2.1.HiyerarĢik ÇağrıĢım Testi ............................................................................................... 85 2.2.2.2.Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği .................................................................................. 85 2.2.2.3.Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği .................................................................... 86 2.2.2.4.Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği ................................................................................... 86 2.2.2.5.Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği ......................................................................... 87 2.2.2.6.Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği ................................................................................. 87 2.2.2.7.Demografik Bilgi Formu ................................................................................................. 88 2.2.3.ĠĢlem…… ........................................................................................................................... 88 2.2.4.Veri Analizi ........................................................................................................................ 88 2.3.Bulgular................................................................................................................................. 90 2.3.1.Veri Temizliği ve Ön Analizler ......................................................................................... 90 2.3.2.Ölçeklerin Geçerlik ve Güvenirlik Analizleri .................................................................... 92 2.3.2.1.Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğine Yönelik Yapı Geçerliliği ve Güvenirlik Analizleri………………………………………………………………………………………..92 2.3.2.2.Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeğine Yönelik Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi…………………………………………………………………………………………..96 xiii 2.3.2.3.Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi ....................... 97 2.3.2.4.Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi ............ 98 2.3.2.5.Depresyon Anksiyete Stres Ölçeğinin Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi ................ 99 2.3.3.DeğiĢkenler Arası Korelasyon Analizleri ........................................................................ 100 2.3.4.Sahtekâr Fenomeninin Türkiye‟deki Kadınlarda Yaygınlığı ........................................... 101 2.3.5.Sahtekâr Fenomenin Demografik DeğiĢkenlerle ĠliĢkisi ................................................. 102 2.3.5.1.Sahtekâr Fenomeni ile Sürekli Demografik DeğiĢkenler Arasındaki ĠliĢkiler .............. 102 2.3.5.2.Sahtekâr Fenomeni ile Kategorik Demografik DeğiĢkenler Arasındaki ĠliĢkiler ......... 103 2.3.6.Sahtekâr Fenomeni Grupların OluĢturulması ve AyrıĢtırılması ....................................... 108 2.3.7.Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin KarĢılaĢtırılması .......................................... 112 2.3.8.BaĢarı Kavramına Yönelik Sosyal Temsillerin Ġncelenmesi ........................................... 115 2.3.8.1.Genel Örneklemin BaĢarı Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi ....................................... 115 2.3.8.1.1.Genel Örnekleme Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ...................................... 116 2.3.8.1.2.Genel Örnekleme Yönelik Prototip Analizi ve Bulguları .......................................... 116 2.3.8.1.3.Genel Örnekleme Yönelik Benzerlik Analizi ve Bulguları ....................................... 120 2.3.8.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi ve KarĢılaĢtırılması………. ........................................................................................................... 122 2.3.8.2.1.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ................. 122 2.3.8.2.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik Prototip Analizi ve Bulguları ..................... 123 2.3.8.2.3.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Sosyal Temsil Ġçeriklerinin Nicel Analizler Aracılığıyla KarĢılaĢtırılması .................................................................................................... 130 2.3.8.2.4.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Temsil Ġçeriklerinin Olumluluk Düzeyleri Açısından KarĢılaĢtırılması: Kutupluluk Ġndeksi ve Varyans Analizi Bulguları ....................................... 135 2.4.Sonuç ve TartıĢma ............................................................................................................... 137 2.4.1.Yaygınlık ve Demografik Risk Faktörleri ....................................................................... 137 2.4.2.Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeni Gruplarının OluĢturulması ve Nicel Değerler Üzerinden AyrıĢtırılması ........................................................................................................... 142 2.4.3.BaĢarı Sosyal Temsilleri .................................................................................................. 144 2.4.3.1.Kadınların BaĢarı Sosyal Temsilleri ............................................................................. 144 2.4.3.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsilleri ............................................ 146 3.ĠKĠNCĠ ÇALIġMA .............................................................................................................. 151 3.1.ÇalıĢmanın Amacı, AraĢtırma Soruları ve Denenceleri ...................................................... 151 3.1.1.AraĢtırmanın Kapsamı ve Amaçları ................................................................................. 151 3.1.2.AraĢtırmanın Denence ve Soruları ................................................................................... 153 3.2.Yöntem ................................................................................................................................ 159 3.2.1.Örneklem.......................................................................................................................... 159 3.2.2.Veri Toplama Araçları ..................................................................................................... 165 3.2.2.1.HiyerarĢik ÇağrıĢım Testi ............................................................................................. 165 3.2.2.2.Demografik Bilgi Formu ............................................................................................... 165 3.2.3.ĠĢlem…….. ....................................................................................................................... 166 3.2.4.Veri Analizi ...................................................................................................................... 166 3.3.Bulgular............................................................................................................................... 168 3.3.1.Veri Temizliği ve Ön Analizler ....................................................................................... 168 3.3.2.Ölçeklerin Geçerlik ve Güvenirlik Analizleri .................................................................. 171 3.3.2.1.Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğine Yönelik Yapı Geçerliliği ve Güvenirlik Analizleri………………………………………………………………………………………171 3.3.2.2.Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi...... 174 3.3.2.3.Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizleri ................. 175 3.3.2.4.Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizleri ...... 176 3.3.2.5.Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği Yapı Geçerliği ve Güvenirlik Analizi ................... 177 3.3.3.DeğiĢkenler Arası Korelasyon Analizleri ........................................................................ 178 3.3.4.Sahtekâr Fenomeninin Akademisyen Kadınlarda Yaygınlığı .......................................... 180 3.3.5.Sahtekâr Fenomenin Demografik DeğiĢkenlerle ĠliĢkisi ................................................. 181 3.3.6.Sahtekâr Fenomeni ve Cinsiyet ........................................................................................ 182 3.3.7.Sahtekâr Fenomeni ile ÇalıĢılan Birimin Cinsiyet Dağılımı Arasındaki ĠliĢkiler ............ 183 3.3.8.Sahtekâr Fenomeni Grupların OluĢturulması ve AyrıĢtırılması ....................................... 184 3.3.9.Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeninin Nicel Veriler Üzerinden KarĢılaĢtırılması ... 189 3.3.10.BaĢarı Kavramına Yönelik Sosyal Temsillerin Ġncelenmesi ......................................... 190 3.3.10.1.Kadın ve Erkek Katılımcıların BaĢarı Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi ................... 191 3.3.10.1.1.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ................. 191 3.3.10.1.2.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik Prototip Analizi ve Bulguları ..................... 192 3.3.10.1.3.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik Benzerlik Analizi ve Bulguları ................... 198 3.3.10.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi ve KarĢılaĢtırılması………….. ...................................................................................................... 201 3.3.10.2.1.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ............... 201 3.3.10.2.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik Prototip Analizi Sonuçları ........................ 202 xiv 3.3.10.2.3.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Sosyal Temsil Ġçeriklerinin Nicel Analizler Aracılığıyla KarĢılaĢtırılması .................................................................................................... 212 3.3.10.2.4.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Temsil Ġçeriklerinin Olumluluk Düzeyleri Açısından KarĢılaĢtırılması………….. ...................................................................................................... 217 3.3.11.BaĢarısızlık Kavramına Yönelik Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi .............................. 220 3.3.11.1.Kadın ve Erkek Katılımcıların BaĢarısızlık Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi .......... 220 3.3.11.1.1.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ................. 220 3.3.11.1.2.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik Prototip Analizi ve Bulguları ..................... 221 3.3.11.1.3.Kadın ve Erkek Katılımcılara Yönelik Benzerlik Analizi ve Bulguları ................... 226 3.3.11.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarısızlık Sosyal Temsillerinin Ġncelenmesi ve KarĢılaĢtırılması………. ........................................................................................................... 229 3.3.11.2.1.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri ............... 230 3.3.11.2.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik Prototip Analizi Sonuçları ........................ 231 3.3.11.2.3.Sosyal Temsil Ġçeriklerinin Nicel Analizler Aracılığıyla KarĢılaĢtırılması ............. 238 3.4.TartıĢma ve Sonuç ............................................................................................................... 246 3.4.1.Yaygınlık ve Demografik Risk Faktörleri ....................................................................... 246 3.4.2.Sahtekâr Fenomeni ve Cinsiyet ........................................................................................ 247 3.4.3.Gerçek ve Stratejik Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Nicel Değerler Üzerinden OluĢturulması ve AyrıĢtırılması ................................................................................................ 250 3.4.4.BaĢarı Sosyal Temsilleri .................................................................................................. 251 3.4.4.1.Kadın ve Erkeklerin BaĢarı Sosyal Temsilleri .............................................................. 251 3.4.4.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsilleri ............................................ 253 3.4.5.BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri .......................................................................................... 256 3.4.5.1.Kadın ve Erkeklerin BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri ..................................................... 256 3.4.5.2.Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri ................................... 257 4.GENEL DEĞERLENDĠRME ............................................................................................ 261 KAYNAKÇA ........................................................................................................................... 271 EKLER………......................................................................................................................... 291 EK-1: Birinci ÇalıĢma Anket Formu ........................................................................................ 291 EK.1.1. BilgilendirilmiĢ Onam Formu ...................................................................................... 291 EK-1.2. BaĢarıya Yönelik HiyerarĢik ÇağrıĢımlar ................................................................... 292 EK-1.3. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği .............................................................................. 293 EK-1.4. Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği (Öz Değerlendirmeler) ........................... 294 EK-1.5. Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği ..................................................................... 295 EK-1.6. Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği ................................................................................ 296 EK-1.7. Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği (Yansıtmalı Değerlendirmeler) .............. 297 EK-1.8. Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği .............................................................................. 298 EK-1.9. Demografik Bilgi Formu ............................................................................................. 300 EK-1.10. Katılım Sonrası Bilgi Formu ..................................................................................... 302 EK-2: Birinci ÇalıĢma Etik Kurul Ġzni ..................................................................................... 303 EK-3: Ġkinci ÇalıĢma Anket Formu .......................................................................................... 304 EK-3.1. BilgilendirilmiĢ Onam Formu ..................................................................................... 304 EK-3.2. HiyerarĢik ÇağrıĢım Testi (BaĢarı) .............................................................................. 305 EK-3.3. HiyerarĢik ÇağrıĢım Testi (BaĢarısızlık) ..................................................................... 306 EK-3.4. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği .............................................................................. 307 EK-3.5. Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği (Öz Değerlendirmeler) ........................... 308 EK-3.6. Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği ..................................................................... 309 EK-3.7. Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği ................................................................................ 310 EK-3.8. Öz ve Yansıtmalı Değerlendirmeler Ölçeği (Yansıtmalı Değerlendirmeler) .............. 311 EK-3.9. Depresyon Anksiyete Stres Ölçeği .............................................................................. 312 EK-3.10. Demografik Bilgi Formu ........................................................................................... 314 EK-3.11. Katılım Sonrası Bilgi Formu ..................................................................................... 315 EK-4: Ġkinci ÇalıĢma Etik Kurul Ġzni ....................................................................................... 316 EK-5: Dijital Ekler .................................................................................................................... 317 EK-6: ÖzgeçmiĢ ........................................................................................................................ 318 xv TABLOLAR Tablo 1. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği‟nin Yapı Geçerliğine Yönelik AraĢtırmalar ve Bulguları ..................................................................................................................................... 12 Tablo 2. Katılımcıların Bölümlerine Göre Dağılımlarının Türkiye‟deki Kadın Öğrencilerin Bölümlere Göre Dağılımları ile KarĢılaĢtırılması (n = 321) ....................................................... 82 Tablo 3. Katılımcıların Mesleklerine Göre Dağılımları (n = 506) .............................................. 84 Tablo 4. Ölçeklerden Alınan Ortalama Puanlar, Standart Sapma Puanları ve Normal Dağılıma Yönelik Değerler (N = 677) ........................................................................................................ 92 Tablo 5. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğinin (CSFÖ) Faktör Analizi Bulguları ..................... 95 Tablo 6. AraĢtırmanın Sürekli DeğiĢkenleri Arasındaki Korelasyon Katsayıları (N = 677) .... 100 Tablo 7. Kategorik Demografik DeğiĢkenlere Göre Göre Sahtekâr Fenomeni Puanlarının Dağılımları ................................................................................................................................ 104 Tablo 8. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının AraĢtırma DeğiĢkenlerinden Aldıkları Puanlar ve Betimleyici Ġstatistikleri (N = 677) ........................................................................................... 110 Tablo 9. Ayrılık Analizi Bulguları (N = 677) ........................................................................... 112 Tablo 10. Tüm Örneklemin BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri (N = 677) ................................................................................................................................... 116 Tablo 11. Tüm Örneklemin BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (N = 677) ........................................................................................................................................... 118 Tablo 12. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri .................................................................................................................... 123 Tablo 13. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (N =677) .................................................................................................................... 124 Tablo 14. BaĢarı Sosyal Temsillerinde Merkezi Çekirdek ve Birinci Çevresel Alanda Yer Alan Unsurların Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Göre Frekansları ve Önem Ortalamaları ............... 132 Tablo 15. BaĢarı Sosyal Temsilleri Kapsamında Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Prototipiklik Puan Dağılımları (N = 677) ...................................................................................................... 134 Tablo 16. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Kutupluluk Ġndeksleri .................................................................................................................................. 135 Tablo 17. BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Olumluluk Düzeylerinin Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Göre Dağılımı ......................................................................................................... 136 Tablo 18. Katılımcıların Cinsiyetlerine Göre Demografik Özellikleri (N = 387) .................... 160 Tablo 19. Katılımcıların Bölümlerine Göre Dağılımlarının Türkiye‟deki Akademisyenlerin Bölümlere Göre Dağılımları ile KarĢılaĢtırılması ..................................................................... 162 Tablo 20. Ölçeklerden Alınan Ortalama Puanlar, Standart Sapma Puanları ve Normal Dağılıma Yönelik Değerler (N = 387) ...................................................................................................... 170 Tablo 21. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğinin (CSFÖ) Faktör Analizi Bulguları ................. 173 Tablo 22. AraĢtırmanın Sürekli DeğiĢkenleri Arasındaki Korelasyon Katsayıları (N = 387) .. 179 Tablo 23. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının AraĢtırma DeğiĢkenlerinden Aldıkları Puanlar ve Betimleyici Ġstatistikleri (N = 677) ........................................................................................... 186 Tablo 24. Ayrılık Analizi Bulguları (n = 204) .......................................................................... 188 Tablo 25. Kadın ve Erkeklerin BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri (N = 387) .................................................................................................................. 191 Tablo 26. Kadın ve Erkek Katılımcıların BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (N = 387) ................................................................................................................... 194 xvi Tablo 27. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri (n = 204) .................................................................................................... 202 Tablo 28. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (n = 204).................................................................................................................... 204 Tablo 29. BaĢarı Sosyal Temsillerinde Merkezi Çekirdek ve Birinci Çevresel Alanda Yer Alan Unsurların Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkek Katılımcılar Ġçin Frekansları ve Önem Ortalamaları (N = 387) .............................................................................................................. 214 Tablo 30. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Kadın ve Erkeklerin BaĢarı Sosyal Temsilleri Baz Alınarak Hesaplanan Prototipiklik Puanlarına Yönelik Betimleyici Ġstatistikleri (n = 204) .... 216 Tablo 31. BaĢarı Sosyal Temsilleri Ġçin Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkeklere Yönelik Kutupluluk Ġndeksleri (N = 387) ............................................................................................... 218 Tablo 32. BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Olumluluk Düzeylerinin Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkekler Ġçin Dağılımı (N = 387) .......................................................................... 219 Tablo 33. Kadın ve Erkeklerin BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri (N = 387) .................................................................................................................. 221 Tablo 34. Kadın ve Erkek Katılımcıların BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (N = 387) ...................................................................................................... 223 Tablo 35. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik ÇeĢitlilik ve Nadirlik Ġndeksleri (n = 204) .................................................................................................... 230 Tablo 36. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Prototip Analizi Bulguları (n = 204) ....................................................................................................... 232 Tablo 37. BaĢarısızlık Sosyal Temsillerinde Merkezi Çekirdek ve Birinci Çevresel Alanda Yer Alan Unsurların Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkek Katılımcılar Ġçin Frekansları ve Önem Ortalamaları (N = 387) .............................................................................................................. 240 Tablo 38. Sahtekâr Fenomeni Gruplarının Kadın ve Erkeklerin BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri Baz Alınarak Hesaplanan Prototipiklik Puanları (n = 204) ...................................................... 242 Tablo 39. BaĢarısızlık Sosyal Temsilleri Ġçin Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkeklere Yönelik Kutupluluk Ġndeksleri (N = 387) ............................................................................................... 244 Tablo 40. BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Olumluluk Düzeylerinin Sahtekâr Fenomeni Grupları ve Erkekler Ġçin Dağılımı (N = 387) .......................................................................... 245 xvii ġEKĠLLER ġekil 1. Araçlara Yönelik Karar Ağacı ....................................................................................... 41 ġekil 2. Prototip Analizi Sonucunda Elde Edilen Yapı............................................................... 46 ġekil 3. Objeye Mesafe Kavramının ġematik Temsili ................................................................ 66 ġekil 4. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğinin Kırılma Grafiği (N = 677) ................................. 93 ġekil 5. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği‟nin (CSFÖ) Doğrulayıcı Faktör Analizi ................ 96 ġekil 6. Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik Dağılım Grafiği (N = 677) ........................... 111 ġekil 7. Tüm Örneklemin BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Analizi Grafiği (N = 677) ........................................................................................................................................... 121 ġekil 8. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeğinin Kırılma Grafiği (N = 387) ............................... 172 ġekil 9. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği (CSFÖ) Doğrulayıcı Faktör Analizi ..................... 174 ġekil 10. Sahtekâr Fenomeni Gruplarına Yönelik Dağılım Grafiği (n = 204) .......................... 187 ġekil 11. Kadın Katılımcıların BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Analizi Grafiği (n = 204) ........................................................................................................................................ 199 ġekil 12. Erkek Katılımcıların BaĢarı Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Analizi Grafiği 200 ġekil 13. Kadın Katılımcıların BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Grafiği ... 227 ġekil 14. Kadınların BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Analizi Grafiği (n = 204) ........................................................................................................................................... 227 ġekil 15. Erkeklerin BaĢarısızlık Sosyal Temsillerine Yönelik Benzerlik Analiz Grafiği (n = 183) ........................................................................................................................................... 228 xviii KISALTMALAR ve SEMBOLLER α : Alfa f : Frekans (Sıklık) Değeri F : F Değeri N veya n : Örneklem Büyüklüğü/ Katılımcı Sayısı χ 2 : Ki Kare 𝜂 2 : Etki Büyüklüğü Değeri (Eta Kare) P : P (Olasılık) Değeri r : Korelasyon Katsayısı < : Küçüktür > : Büyüktür = : EĢittir % : Yüzde ASÖ : Algılanan Sahtekârlık Ölçeği BBT : Bağlam Bağımsızlığı Testi BS : Benlik Saygısı CFI : Comparative Fit Index CSFÖ : Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği D : Diversity Index (ÇeĢitlilik Ġndeksi) DAS : Depresyoın Anksiyete Stres Ölçeği DSFÖ : Durumluk Sahtekâr Fenomeni Ölçeği GFI : Goodness of Fit Index GSF : Gerçek Sahtekâr Fenomeni H : Hapax Index (Nadirlik Ġndeksi) HÇG : HiyerarĢik ÇağrıĢım Görevi HSFÖ : Harvey Sahtekâr Fenomeni Ölçeği KA : Karakterizasyon Anketi KĠ : Kutupluluk Ġndeksi KZD : Kendini Zayıflatma DavranıĢları KZDÖ : Kendini Zayıflatma DavranıĢları Ölçeği Maks. : Maksimum Min. : Minumum Ort. : Ortalama ÖDÖ : Öz Değerlendirme Ölçeği ÖRT : Özellik Reddetme Tekniği Öz Değ. : Öz Değerlendirmeler Ö-Y Farkı : Öz Değerlendirmeler ile Yansıtmalı Değerlendirmeler Farkı RBSÖ : Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği RMSEA : Root Mean Squared Error of Approximation SÇG : Serbest ÇağrıĢım Görevleri Sd : Serbestlik Derecesi SF : Sahtekâr Fenomeni SF olmayanlar : Sahtekâr Fenomeni Olmayanlar SRMR : Standardized Root Mean Square Residual xix SS : Standart Sapma SSF : Stratejik Sahtekâr Fenomeni TBġY : Temel BiliĢsel ġemalar Yöntemi vd. : Ve diğerleri Yansıtmalı Değ. : Yansıtmalı Değerlendirmeler YDÖ : Yansıtmalı Değerlendirme Ölçeği 1 1. GĠRĠġ Orta çağdan post modern zamanlara, dıĢ dünyada zaman aksa da kadınlar adeta bir zaman döngüsü içinde mahsur kalmıĢ gibidir. Cinsiyetler arası eĢitsizlik, her defasında yalnızca küçük yara bantlarıyla kapatılmaya çalıĢılan derin bir yara gibi kadınları etkilemeyi sürdürmektedir. Ġstatistikler, bu eĢitsizliğin günümüzdeki durumunu gözler önüne serer. Örneğin Türkiye‟nin de dâhil olduğu 146 ülkenin verilerine odaklanan Güncel Küresel Toplumsal Cinsiyet EĢitsizliği Ġndeksi (World Economic Forum, 2022) mevcut ilerleme hızı korunursa ekonomik katılım, sağlık, eğitim ve siyaset alanlarında kadınların aleyhine olan cinsiyet eĢitsizliğinin giderilmesi için daha 132 yıla ihtiyaç olduğuna iĢaret etmiĢtir. Söz konusu rapor detaylı incelendiğinde kadınlar ve erkekler arasındaki en büyük uçurumun ekonomik ve siyasi katılım alanlarında olduğu görülmüĢtür. Türkiye istatistikleri incelendiğinde bu durumun ülkemiz için de geçerli olduğu anlaĢılır. Türkiye Ġstatistik Kurumu ([TUĠK]; 2022) istihdam oranının erkekler için %65.3, kadınlar için ise %30.8 olduğunu raporlamıĢtır. Buna ek olarak, kadınların Türkiye Büyük Millet Meclisindeki temsil oranı %17.4, belediye meclislerindeki temsil oranı ise %11‟dir (TUĠK, 2022). Bu veriler, tüm dünyada olduğu gibi, Türkiye‟de de kadınların iĢgücü ve siyaset alanlarına katılımının hâlâ oldukça kısıtlı olduğunu kanıtlamaktadır. Öte yandan cinsiyet eĢitsizliği yalnızca imkânlara eriĢimdeki eĢitsizlikten kaynaklanmaz. Aksine, hiyerarĢik bir yapılanmada eĢitsiz sistemin devamlılığını sağlayan en önemli unsurlardan biri de dezavantajlı grup üyelerinin bu eĢitsizliği çeĢitli mekanizmaların etkisiyle içselleĢtirmesidir (bkz., Jost vd., 2004; Sidanius ve Pratto, 1999). Kadınlar söz konusu olduğunda bu duruma yol açan mekanizmaların belki de en önemlisinin toplumsal cinsiyet pratikleri olduğu düĢünülebilir. Bu pratikler doğrultusunda, içine doğdukları dünyada kadınlara “sevecenlik”, “sıcaklık”, “fedakârlık” gibi özellikler ve bu özelliklere paralel roller atanırken; erkeklere ise “zekâ”, “atılganlık”, “üstünlük” gibi özellikler ve bunların getireceği roller uygun görülür. Bu pratiklerin tanıdıklığı, doğallığı ve kaçınılmaz olarak yansıtılması kadınların kendilerini, çevrelerini ve isteklerini kendi varlıklarından çok önce oluĢum göstermiĢ ve eĢitsizliğe hizmet eden bu mekanizmalar üzerinden inĢa etmelerini ve böylece 2 cinsiyetler arası güç eĢitsizliğini yeniden üretmelerini sağlar (Flores-Palacios ve Oswald, 2019; Pratto ve Walker, 2004). ĠçselleĢtirilmiĢ toplumsal cinsiyet pratikleri, kapanması için hâlâ bir yüzyıldan fazla bir zamanın gerektiği öngörülen cinsiyet uçurumuna pek çok sosyal psikolojik fenomen aracılığıyla hizmet eder. Kadınların kariyer yaĢantılarında bariyer görevi görenler bunların en bilinenleri ve onların iĢgücü ya da siyaset alanlarına katılımını veya bu alanlarda ilerlemelerini doğrudan etkileyenleridir. Kadınların yükselmeleri önündeki görünmez engelleri ifade eden “cam tavan sendromu” (glass ceiling syndrome; bkz., Taparia ve Lenka, 2022), ilerlemenin mümkün olmadığı iĢlerde çalıĢma olarak açıklanan “yapıĢkan zemin sendromu” (sticky floor syndrome), kadınların kariyerlerinden vazgeçiĢlerini kavramsallaĢtıran “sızdıran boru sendromu” (leaky pipeline syndrome), hak edilen ödülü isteyememe ile karakterize “tiara sendromu” (tiara syndrome) ve aynı iĢ için kadınların kendilerinin erkeklere kıyasla daha az ödemeyi hak ettiklerine inanmalarını ifade eden “bastırılmıĢ hak sahipliği etkisi” (depressed entitlement effect; Jost, 1997) bunlardan bazılarıdır (derleme çalıĢmaları için bkz., Ambri vd., 2019; Kıroğlu Bayat ve Baykal Parıldar, 2021). Bu kavramlar, sadece cinsiyet ayrımcılığının bir sonucu olarak kadınların karĢılaĢtığı dıĢsal bariyerlerin değil, aynı zamanda kadınların baĢarıya ulaĢmalarının önündeki kanıksanmıĢ engellerin de bir sonucudur. Bu kavramlarla birlikte ele anılabilecek (bkz., Kıroğlu Bayat ve Baykal Parıldar, 2021) ancak doğrudan içsel bir bariyer olmasıyla diğer kavramsallaĢtırmalardan farklılaĢan ve giderek artan bir bilimsel ilginin objesi haline dönüĢen (bkz., Stone-Sabali vd., 2023) bir baĢka sosyal psikolojik yapı “Sahtekâr Fenomeni” (Impostor Phenomenon) olarak isimlendirilir. Sahtekâr Fenomeni kısaca kiĢilerin baĢarılarını kabullenemeyerek kendilerini sahtekâr gibi hissetmeleri anlamına gelir (Clance ve Imes, 1978). Bazı araĢtırmalar (örn., Leary vd., 2000) bu sahtelik hislerinin kimileri tarafından bir tür benlik sunumu stratejisi olarak kullanıldığına iĢaret etmiĢse de bu stratejilerin önemli bir bölümünün toplumsal cinsiyet rolleriyle bağlantılı olduğu ve bu nedenle onların da cinsiyet ayrımcılığına hizmet edebileceği ileri sürülebilir (bkz., Deaux ve Major, 1987). 3 Bilimsel mecrada karĢılaĢılan en büyük tehlikelerden biri ise bu fenomenin çoğu zaman içsel ve bireysel birtakım özelliklerle açıklanmasına yönelik çabadır. Bilimsel söylemin gerçeğin inĢasındaki gücü göz önünde bulundurulduğunda, kurbanı suçlamaya karĢılık gelecek bu yönelimin eĢitsizliği artıran mekanizmaları güçlendirebileceğini ileri sürmek mümkündür (Feenstra vd., 2020; Özdemir ve KuĢdil, 2016). Üstelik yalnızca dezavantajlı grupların değil, bağlamın koĢulları neticesinde -belki çok daha az yıkıcı sonuçlara sebep olmakla birlikte- yaygın olarak da deneyimlenebileceği görüldüğünden, hem Sahtekâr Fenomenini anlamak hem de kadınları bu hisler karĢısında güçlendirmek için bu olgunun özcü olmayan bir perspektifle çalıĢılmasına ihtiyaç vardır. Böyle bir ihtiyacın ürünü olan bu tez çalıĢmasında Sahtekâr Fenomeni, insanın inanç ve davranıĢlarını gelenekler tarafından belirlenmiĢ, kararlı ancak dinamik yapılar merkezinde açıklayan Sosyal Temsil Kuramı (Social Representation Theory, Moscovici, 1984; 2000) ve onun yapısal yaklaĢımı (Abric, 1993) perspektifinden araĢtırılmıĢtır. Bu tez çalıĢmasının içerdiği birinci araĢtırmanın temel amacı, kadınların “baĢarı” kavramına yönelik sosyal temsillerinin gerçek yahut stratejik Sahtekâr Fenomeni ile iliĢkisini incelemektir. Ġkinci görgül araĢtırma ise bu defa hem “baĢarı” hem de “baĢarısızlık” sosyal temsillerini merkezine almıĢtır. Bu tez çalıĢması vasıtasıyla hedeflenen, bu tür psikolojik olgulara karĢı geliĢtirilecek önleyici uygulamalara katkı sağlamaktır. Dört bölümden oluĢan bu tez çalıĢmasının ilk bölümü kendi içinde iki alt bölüme ayrılmıĢtır. Ġlk alt bölümde Sahtekâr Fenomeni ile ilgili literatür tanıtılırken, ikinci alt bölümde Sosyal Temsil Kuramı ve onun yapısal yaklaĢımı açıklanmıĢtır. Ġlgili literatür ıĢığında, Sosyal Temsil Kuramı çerçevesinden geliĢtirilen denencelerin sınanmasına yönelik birinci çalıĢma ikinci bölümde; ikinci çalıĢma ise üçüncü bölümde aktarılmıĢtır. Son bölümde ise çalıĢmalardan elde edilen bulgular, ilgili literatür ıĢığında tartıĢılmıĢ ve gelecek çalıĢmalara yönelik önerilerde bulunulmuĢtur. 4 1.1. Farklı Analiz Düzeylerinden Öncülleriyle Sahtekâr Fenomeni Klinik Psikoloji alanında çalıĢan Clance ve Imes (1978), farklı sosyo-ekonomik art alanlardan gelen, farklı meslek kollarında uzmanlaĢmıĢ ve kariyerlerinde farklı basamaklarda bulunan kadın danıĢanlarının bazı ortak özellikleri olduğunu keĢfetmiĢlerdir. Bu kadınlar, baĢarılarını kendi özellikleriyle açıklamakta güçlük çekiyor, onun yerine ulaĢtıkları baĢarılı konumu Ģans, doğru zamanda doğru yerde olmak ya da çok çalıĢmak gibi dıĢsal ve geçici birtakım durumlara atfediyorlardı. Üstelik bu baĢarıları takdir gördüğünde çevrelerindeki insanları kandırdıklarını düĢünüyor ve bu nedenle de kendilerinin aslında birer sahtekâr olduklarına inanıyorlardı. Bu sahtekârlıklarının açığa çıkması ise en büyük korkularıydı. Clance ve Imes (1978) karĢılaĢtıkları bu ortak özelliklerin henüz tanımlanmamıĢ psikolojik bir yapıyı yansıttığını düĢünmüĢ ve “Sahtekâr Fenomeni” kavramını ileri sürmüĢlerdir. Sahtekâr Fenomeni, kiĢilerin sahip oldukları baĢarıları içselleĢtiremeyerek onları dıĢsal birtakım değiĢkenlerle açıklamaları, bunun sonucunda da kendilerinin aslında entelektüel birer sahtekâr olduklarına inanmaları ve bu gerçek dıĢı durumun açığa çıkacağına yönelik derin bir korku yaĢamaları olarak tanımlanır (Clance ve Imes, 1978). Bu gerçek dıĢı inanç ve korkuların altında hangi mekanizmalar yatıyor olabilir? Bu soruyu cevaplamaya çalıĢan öncü araĢtırmacılar Sahtekâr Fenomenine toplum ve ailenin yol açtığını ileri sürmüĢtür (Clance vd., 1995; Clance ve Imes, 1978; Clance ve O‟Toole, 1987). Onlara göre, küçük yaĢlardan itibaren toplumdan ve aileden alınan hatalı mesajlar, eğitim ve kariyer hayatında kadınların yaĢadıkları sahtelik hislerinin nedeni olarak görülebilir. Bu hatalı mesajların kaynağında ise toplum tarafından sunulan roller ve beklentiler vardır. Toplum, üyelerinden onlara sunduğu rollere uygun özelliklere sahip olmasını bekler. Aksi halde, üyeler gruptan dıĢlanma tehlikesiyle karĢılaĢabilirler. Benzer Ģekilde, toplumun en küçük yapı taĢını oluĢturan aile, çocuklarının bu rollere uygun özelliklerini pekiĢtirirken, onlarla çeliĢen özelliklerini göz ardı eder. KiĢiler ise benliklerini onay gören özellikler üzerine inĢa ederken, göz ardı edilen özelliklerinin farkına bile varmazlar. Ancak bu rollerin cinsiyetlere göre durumu incelendiğinde, özellikle eğitim ve kariyer baĢarısı açısından oldukça asimetrik olduğu görülebilir. Erkeklerin desteklenen özellikleri bu tür baĢarılarla yakından iliĢkiliyken, kadınlar için durum böyle değildir. Bu nedenle, kadınlar eğitim ve kariyer hayatlarında 5 baĢarılı olduklarında bunu kendi özellikleriyle açıklayamazlar. Dolayısıyla kadınlar baĢarının kaynağını kendilerinde değil, dıĢsal birtakım sebeplerde ararlar (Clance vd., 1995; Clance ve Imes, 1978; Clance ve O‟Toole, 1987). Öte yandan fenomenin öncüllerini irdeleyen araĢtırmacılar çoğunlukla bu açıklamaları göz ardı etmiĢ ve klinik gözlemler ardından yapılan görgül araĢtırmalarda erkekler tarafından da deneyimlendiği tespit edilen (bkz., Bravata vd., 2020) sahtelik hislerini açıklamak için bireysel birtakım özelliklere yönelmiĢlerdir. Bu araĢtırmacıların önemli bir kısmı benlik saygısı üzerine eğilerek iki psikolojik yapı arasında negatif yönlü bir iliĢki olduğuna iĢaret etmiĢlerdir (örn., Mascarenhas vd., 2019; Schubert ve Bowker, 2019; Naser vd., 2022; Peteet vd., 2015; Sonnak ve Towell, 2001; Topping ve Kimmel, 1985). Schubert ve Bowker (2019), bu araĢtırmaların bir adım önüne geçerek, yüksek benlik saygısına sahip olsalar dahi, benlik saygısı istikrarsızlığı (self-esteem instability) eğilimi yüksek olanların Sahtekâr Fenomeni karĢısında daha savunmasız olduğunu göstermiĢtir. Sahtekâr Fenomenini araĢtıran bireysel perspektifli çalıĢmaların bir kısmı ise kiĢilik özelliklerine odaklanmıĢtır. Bu çalıĢmalara göre, Sahtekâr Fenomeni beĢ büyük kiĢilik özelliğinden nevrotizm ile pozitif yönde iliĢkilidir (Bernard vd., 2002; Chae vd., 1995; Ross vd., 2001; Vergauwe vd., 2015). Aynı zamanda dürüstlük (Bernard vd., 2002), uyumluluk (Chae vd., 1995), sorumluluk ve dıĢa dönüklük (Chae vd., 1995; Ross vd., 2001) özelliklerinin sahtelik hislerini azalttığı gözlemlenmiĢtir. Hayes ve Davis (1993) ise Sahtekâr Fenomeni ile A tipi kiĢilik özelliği arasındaki iliĢkileri incelemiĢtir. Bu çalıĢmada kadınlar için A tipi kiĢiliğin sahtelik hislerini azalttığı ancak erkekler için artırdığı bulunmuĢtur. Sahtekâr Fenomeninin kökenlerini, bireyin içsel süreçlerinde arayan araĢtırmacıların yanı sıra, görece az olmakla birlikte, kiĢilerarası bağlama odaklananlar da mevcuttur. Bazıları, Clance (1985) tarafından da önerildiği gibi, aile içi süreçleri incelemiĢtir. Ancak aileyi hedef alan kiĢilerarası perspektifli bu çalıĢmalar çoğunlukla aile yaĢamındaki sorunlara odaklanır. Elde edilen sonuçlar alkol bağımlısı ebeveyne sahip olmanın (Robinson ve Goodpaster, 1991), aĢırı korumacı ebeveyn davranıĢlarının (Sonnak ve Towell, 2001; Want ve Kleitman, 2006) ve çocuğun ebeveyn rolünü 6 üstlenmesinin (Castro vd., 2004) sahtelik hislerini artırabileceğini göstermiĢtir. Sahtelik hislerine yol açan ya da onları tetikleyen kiĢilerarası süreçlere odaklanan diğer araĢtırmalar ise yetiĢkinlik dönemindeki sosyal iliĢkilerle ilgilenmiĢtir. Bu çalıĢmalardan yetiĢkinlikteki bağlanma stillerini inceleyenler kaygılı bağlanma (anxious attachment; Gibson-Beverly ve Schwartz, 2008) ve kaçıngan bağlanmanın (avoidant attachment; Jensen ve Deemer, 2020) sahtelik hislerini yordayabildiğini açığa çıkarmıĢtır. Ayrıca sosyal karĢılaĢtırma eğiliminin (social comparison orientation) sahtelik hislerine yol açabildiği görülmüĢtür (Chayer ve Bouffard, 2010; Fassl vd., 2020; Hutchins ve Rainbolt, 2017; Jensen ve Deemer, 2020; Lane, 2015). Fenomeni daha toplumsal bir analiz düzeyinden inceleyen araĢtırmalar ise oldukça kısıtlıdır. Bu araĢtırmaların bir kısmı, toplumsal cinsiyet rollerine odaklanmıĢtır. 3 Söz konusu çalıĢmalar, kadınsı cinsiyet kalıpyargılarının sahtelik hislerinin öncülü olabildiği sonucunu elde etmiĢtir (örn., Fassl vd., 2020; Patzak vd., 2017). Toplumsal perspektifli çalıĢmaların diğer kısmı ise etnik kimliği nedeniyle dezavantajlı bir grubun üyesi olanların yaĢadıkları sahtelik hislerinin altındaki mekanizmaları araĢtırmıĢtır. Bu yöndeki çalıĢmaları baĢlatan Ewing ve arkadaĢları (1996), Afro-Amerikan dünya görüĢü önyargı ve ayrımcılığa karĢı reaktif biçimde geliĢen kiĢilerin, etnik kimlikleriyle iliĢkili tutarlı ve bütüncül bir dünya görüĢüne sahip olanlara kıyasla daha fazla sahtelik hisleri deneyimlediğini bulmuĢlarıdır. Bu ilk çalıĢmanın ardından yapılan araĢtırmalar Sahtekâr Fenomeninin, düĢük kolektif benlik saygısı (Lin, 2007), düĢük etnik kimlik saygısı (Bernard, 2015), etnik kimlikle düĢük düzeyde özdeĢleĢme (Lige vd., 2017; Peteet vd., 2015), yüksek düzeyde algılanan etnik ayrımcılık (Bernard, 2015) ve artan azınlık stresi (Cokley vd., 2013) ile iliĢkili olduğunu ortaya koymuĢtur. Son yıllarda Sahtekâr Fenomeninin deneyimlendiği bağlam ve durumun özellikleri de araĢtırmacıların ilgisini çekmeye baĢlamıĢtır. Örneğin, Ivie ve Ephraim (2009) araĢtırmalarında, erkek egemen olarak değerlendirilen astronomi alanındaki kadınların erkeklere göre daha fazla sahtelik hisleri deneyimlediklerini bulmuĢlardır. AraĢtırmacılara göre kadınların sahtelik hislerinin temelinde, astronomi alanında hoĢ karĢılanmamaları ve sağlıklı bir akıl hocalığı görmemeleri vardır. 3 Sahtekâr Fenomeni ile toplumsal cinsiyet arasındaki iliĢkiye yönelik araĢtırmaların bulguları “Sahtekâr Fenomeni, Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet” (bkz., sf. 22) baĢlığı altında detaylı olarak aktarılmıĢtır. 7 McElwee ve Yurak (2010) ise Sahtekâr Fenomeninin sabit bir kiĢilik özelliğinden ziyade belirli koĢullarda herkes tarafından deneyimlenebilecek bir olgu olduğunu ileri sürmüĢtür. Fenomenolojik yöntemi kullandıkları araĢtırmalarında McElwee ve Yurak (2010) katılımcıların tamamının sahtelik hisleri yaĢadıkları bir anıyı kolayca yazabildiklerini gözlemlemiĢlerdir. Bu hisler, çoğunlukla kiĢilerin karĢısında eĢit veya kendilerinden daha yüksek statüye sahip ancak kendilerinden daha yetenekli, güvenilir ve fikrine önem verilen biri olduğunda deneyimlenmiĢtir. Ayrıca araĢtırmada, baskı yaratması gibi nedenlerle baĢkaları tarafından övülmenin negatif duygular yaratabildiği bulunmuĢtur. Görece daha yeni çalıĢmalar ise eğitim programlarının ortamlarına odaklanmıĢtır. Örneğin Canning ve arkadaĢları (2020) fen, teknoloji, mühendislik ve matematik alanlarında eğitimine devam eden lisans öğrencileriyle yürüttükleri boylamsal bir çalıĢmada, sınıf içinde algılanan rekabetin tüm öğrencilerin sahtelik hislerini artırdığını bulmuĢlardır. Lisansüstü programlarının özellikleri ve sahtelik hisleri arasındaki iliĢkiyi inceleyen Cohen ve McConnel (2019), akıl hocalığının kalitesindeki düĢüĢün, artan finansal rekabetin ve kiĢilerin kendilerini izole olarak algılamasının yüksek Sahtekâr Fenomeni düzeylerini yordadığını göstermiĢtir. Grubb ve Grubb (2021) ise eğitim kurumunun etik iklimi ile sahtelik hisleri arasındaki iliĢkiyi incelemiĢtir. AraĢtırmacılar, standartları yüksek, güçlü bir etik iklimin varlığında kiĢisel standartlar ile sahtelik hisleri arasında artan bir pozitif iliĢki olduğunu ortaya çıkarmıĢlardır. Son olarak Chakraverty ve Rishi (2021), doktora öğrencileriyle yaptıkları nitel yöntemli çalıĢmalarında akademik Ģiddet davranıĢlarının (nezaketsizlik, fiziksel ya da fiziksel olmayan taciz, mikro saldırganlıklar vb.) kadınların sahtelik hislerine katkısını araĢtırmıĢlardır. AraĢtırmacılar kadınlardaki sahtelik hislerine yol açan akademik Ģiddetin failinin yalnızca bu kadınların erkek akranları ve üstleri olmadığını göstermiĢlerdir. Aynı zamanda üst statüdeki kadınlar da bu tür bir Ģiddetin faili olabilmektedir. Nitekim yalnızca erkeklerin çoğunlukta olduğu değil, kadınların çoğunlukta olduğu bölümlerde okuyan kadınlar da daha yoğun sahtelik hisleri deneyimlemiĢtir. Özellikle kadın danıĢmanların sergiledikleri zorbalık, gaslighting ve empati eksikliği gösteren küçümseyici davranıĢların kadın öğrencilerin sahtelik hislerini tetiklediği açığa çıkarılmıĢtır. 8 Özetle, Sahtekâr Fenomeninin öncülleri konusunda farklı analiz düzeylerinden açıklamalar getiren araĢtırmalar yürütülmüĢse de literatür incelendiğinde ağırlıkla bireysel düzeydeki değiĢkenlerle sahtelik hisleri arasındaki iliĢkiye odaklanıldığı görülmektedir. Bunun temel nedeninin, Clance ve Imes (1978) tarafından düĢünüldüğü gibi fenomenin yalnızca kadınlar tarafından değil, erkekler tarafından da deneyimlenebildiğinin keĢfedilmesi 4 ve ana akım psikolojide bireye yapılan vurgu olduğu ileri sürülebilir. Bunun bir sonucu olarak, kiĢilerarası ve toplumsal süreçler oldukça az araĢtırılırken, durumsal ve bağlamsal özellikler ise yeni yeni araĢtırılmaya baĢlanmıĢtır. Oysa Sahtekâr Fenomeninin kiĢinin konumunu içselleĢtirememesi ile iliĢkili olduğu dikkate alındığında, bireysel açıklamaların bu fenomenin nedenlerini kapsamlı biçimde kavramak için yeterli olmayacağı açık bir biçimde anlaĢılabilir. Üstelik cinsiyet ve etnik kimlik açısından dezavantajlı grupların deneyimledikleri sahtelik hislerinin temelinde toplumsal düzeydeki mekanizmaların rol alabildiği görülmektedir. Sahtelik hislerinin temelinde grup üyeliğine bağlı bu farklılaĢmalar bazı bireysel perspektifli çalıĢmalarda dahi açığa çıkabilmektedir (örn., Hayes ve Davis, 1993). Bu bulgular, toplumsal faktörlerin daha belirleyici olabileceğinin bir iĢareti olarak değerlendirilebilir. Öte yandan kiĢilerarası ve toplumsal perspektifli araĢtırmaların dahi bağlanma stilleri (örn., Jensen ve Deemer, 2020) sosyal karĢılaĢtırma eğilimi (örn., Fassl vd., 2020) ya da kolektif (Lin, 2007) ve etnik benlik saygısı (Bernard, 2015) gibi çoğunlukla bireylere içsel ve kalıcı olarak atfedilen birtakım özelliklerle ilgilendiği dikkat çekmektedir. Dolayısıyla fenomenin öncüllerini araĢtıran çalıĢmaların büyük bir kısmının özcü olduğunu ileri sürmek mümkündür. Sahtekâr Fenomeninin herkes tarafından deneyimlenebilecek bir olgu olduğunu ileri süren ve onun öncüllerini içinde bulunulan bağlam ve koĢullarda arayan araĢtırmalar ise toplumsal süreçleri ve anlamı inĢa eden özneleri göz ardı etmektedirler. Sahtekâr Fenomenine yönelik araĢtırmaların kurbanı suçlamayı beraberinde getirmesi kaçınılmaz olan bu aĢırı düzeyde bireyselleĢtirilmiĢ yönleri bazı araĢtırmacılar tarafından da eleĢtirilmiĢtir (örn., Feenstra vd., 2020; Özdemir ve KuĢdil, 2016). 4 Sahtekâr Fenomeni ile cinsiyet arasındaki iliĢkinin detayları “Sahtekâr Fenomeni, Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet” (bkz., sf. 22) baĢlığı altında aktarılmıĢtır. 9 Özdemir ve KuĢdil (2016), fenomeninin daha iyi anlaĢılabilmesi ve etkili çözümler üretilebilmesi için toplumsal düzeydeki açıklamalara odaklanmak gerektiğini ileri sürerken, Feenstra ve arkadaĢları (2020), toplum ve kültürün, kurumsal yapıların, günlük etkileĢimlerin ve kiĢilerarası iliĢkilerin sahtelik hislerinin Ģekillenmesinde nasıl kritik roller oynayabileceğinin araĢtırılması gerektiğini vurgulamıĢlardır. Buna karĢın, sahtelik hislerini özcü açıklamalardan uzaklaĢarak farklı analiz düzeyleri üzerinden anlamaya ve açıklamaya çalıĢan araĢtırmaların hâlâ oldukça kısıtlı sayıda olması dikkat çekicidir. 1.2. Sahtekâr Fenomeninin Ölçümü Clance ve Imes‟ın (1978) Sahtekâr Fenomenini psikolojik bir olgu olarak tanımlamalarından günümüze dek gelen süre içerisinde fenomeninin ölçümüne yönelik sekiz farklı ölçüm aracı geliĢtirilmiĢtir. Bu ölçüm araçlarının bazılarının kullanım alanı yalnızca tek bir çalıĢmayla sınırlı kalmıĢken, bazıları hâlâ hem bilimsel araĢtırmalarda hem de klinik uygulama alanlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu ölçüm araçları (kronolojik bir sırayla) “Harvey Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (Harvey, 1982), “Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (Clance, 1985), “Algılanan Sahtekârlık Ölçeği” (Kolligian ve Sternberg, 1991), “7-Madde Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (Leary vd., 2000), “Durumluluk Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (Fujie, 2010), “Genç Sahtekâr Fenomeni Testi” (Villwock vd., 2016), “31 Madde-Sahtekâr Profili Ölçeği” (Ibrahim vd., 2020) ve “Yeni Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (Walker ve Saklofske, 2023) olarak isimlendirilmiĢtir. Bu bölümde söz konusu ölçüm araçları ayrıntılı olarak tanıtılmıĢtır (Sistematik bir inceleme için bkz., Mak vd., 2019). 1.2.1. Harvey Sahtekâr Fenomeni Ölçeği Harvey (1982) tarafından geliĢtirilmiĢ olan Harvey Sahtekâr Fenomeni Ölçeği (Harvey Impostor Phenomenon Scale; [HSFÖ]) 14 maddeden oluĢan ve 7‟li Likert tipi (1 = Hiçbir zaman, 7 = Her zaman) değerlendirme ile sunulan bir ölçüm aracıdır. Orijinal ölçüm aracının dili Ġngilizcedir. Ölçek yüksek puan almanın yüksek düzeydeki Sahtekâr Fenomenine iĢaret ettiği 7 maddeyi (örnek madde: “Ġnsanlar gerçekte olduğumdan daha yetkin biri olduğuma inanma eğilimindedir.”) ve 7 adet ters kodlanmıĢ maddeyi (örnek madde: “Gelecekte baĢarılı olacağımdan eminim.”) içermektedir. Orijinal çalıĢmada 10 güvenirliğinin yüksek olduğu rapor edilmiĢtir (Cronbach α = .85). Fakat bazı araĢtırmalar bunun aksine iĢaret etmiĢtir (Cronbach α = .34 -.64; Edwards vd., 1987; Kolligian ve Sternberg, 1991). HSFÖ‟nün yapı geçerliği orijinal versiyonun kullanıldığı az sayıdaki araĢtırmayla ve Açımlayıcı Faktör Analizi (Exploratory Factor Analysis) ile incelenmiĢtir. Ölçeğin yapı geçerliğinin Doğrulayıcı Faktör Analizi (Confirmatory Factor Analysis) ile sınandığı bir çalıĢmaya ise ulaĢılamamıĢtır. Elde edilen bulgular birbiri ile farklılık göstermektedir. Buna göre, Fried-Buchalter (1992) ölçeğin dört alt ölçekten oluĢtuğu sonucuna ulaĢırken; Edwards ve arkadaĢları (1987) üç, Hellman ve Caselman (2004) ise iki faktörlü bir yapı önermiĢlerdir. Psikometrik özelliklerine yönelik bu tutarsız bulgular nedeniyle HSFÖ‟nün ilgili literatürde görece nadir kullanıldığı görülmektedir. 1.2.2. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği (Clance Impostor Phenomenon Scale; [CSFÖ]), söz konusu psikolojik kavramın temellerini atan Clance (1985) tarafından klinik gözlemlerden hareketle geliĢtirilmiĢ, 20 maddeden oluĢan, 5‟li Likert tipi (1= Hiçbir zaman; 5 = Her zaman) bir ölçüm aracıdır. Ölçekte ters kodlanmıĢ madde yer almamaktadır (örnek madde: “Bazen elde etmiĢ olduğum konumun ya da kazandığım bir baĢarının aslında doğru zamanda doğru yerde bulunmaktan ya da doğru insanları tanımaktan baĢka bir nedeni olmadığını düĢünürüm.”). Orijinal dili Ġngilizce olmakla birlikte farklı dillere yönelik uyarlama çalıĢmaları bulunmaktadır (örn., Brauer ve Wolf, 2016; Özdemir ve KuĢdil, 2016). Ölçeğin güvenirliğinin incelendiği çalıĢmalar, tutarlı bir biçimde iç tutarlılığının yüksek olduğuna iĢaret etmektedir (Cronbach α = .85-96; Holmes vd., 1993; Prince, 1989; akt., Chrisman vd., 1995; ayrıca bkz., Mak vd., 2019). CSFÖ‟nün faktör yapısı da hem Açımlayıcı Faktör Analizi hem de Doğrulayıcı Faktör Analizi ile çok sayıda araĢtırmacı tarafından test edilmiĢtir. Bu araĢtırmaların ayrıntıları, kronolojik bir sırayla Tablo 1‟de sunulmuĢtur. Tablo 1 incelendiğinde, CSFÖ‟nün yapı geçerliğinin ilk kez Chrisman ve arkadaĢları (1995) tarafından incelendiği görülmektedir. Bu araĢtırmada, orijinal ölçeğin üç faktörlü bir yapıya sahip olduğu ortaya çıkarılmıĢtır. Bu faktörler, “Sahtelik” (Fake), “Önemini Azaltma” (Discount) ve “ġans” (Luck) olarak isimlendirilmiĢtir (Chrisman vd., 1995). 11 Brauer ve Wolf (2016) tarafından ölçeğin Almanca versiyonu için yapılan geçerlik çalıĢması da orijinal çalıĢmayla paralel sonuçlar üreterek ölçeğin üç faktörlü yapısına iĢaret etmiĢtir. Öte yandan hem orijinal ölçek hem de farklı dillerdeki versiyonları için yapılan araĢtırmalarda ölçeğin faktör sayısına iliĢkin farklı sonuçlar da ortaya çıkmıĢtır. Bazı araĢtırmacılar CSFÖ‟nün dört faktörlü (Yaffe, 2020) ya da iki faktörlü (French vd., 2008; Meurer ve Costa, 2021) bir ölçüm aracı olarak değerlendirilmesi gerektiği sonucuna ulaĢmıĢtır. Bazıları ise CSFÖ‟nün tek boyutlu olarak kullanılması gerektiğini önermiĢtir (Erekson vd., 2022; Freeman vd., 2022; Jöstl vd., 2012; Özdemir ve KuĢdil, 2016; Simon ve Choi, 2018; ġahin ve Uslu GülĢen, 2022). Simon ve Choi (2018) yaptıkları araĢtırmada bir, iki ve üç boyutlu olmak üzere ölçeğin farklı modellerini test etmiĢ ve en geçerli sonuçların tek boyutlu yapıda elde edildiğini ortaya çıkarmıĢlardır. Ayrıca Wang ve arkadaĢları (2022), ölçeğin 10 maddelik kısa versiyonunu geliĢtirmiĢ ve CSFÖ-10‟un da tek boyutlu olarak kullanılması gerektiğini ileri sürmüĢlerdir. CSFÖ‟nün Türkçeye adaptasyon çalıĢması ise Özdemir ve KuĢdil (2016) tarafından yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada Türkçe ölçeğin 18 maddelik tek boyutlu bir ölçüm aracı olarak kullanılabileceği ortaya çıkarılmıĢtır. Türkçe CSFÖ‟nün güvenirlik katsayısının .84 ve .86; test-tekrar test güvenirliğinin ise .81 olduğu tespit edilmiĢtir. CSFÖ‟nün yapısına yönelik bulgular arasında bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. Ancak ölçeğin araĢtırmalar arasında farklılaĢan boyut sayısına karĢın çalıĢmaların çoğunda yapı geçerliğine yönelik tatmin edici sonuçlar elde edildiği anlaĢılmaktadır. Ayrıca ölçekte yer alan maddelerinin, Sahtekâr Fenomeninden muzdarip olanlarla olmayanları ayrıĢtırmada etkili olduğu ortaya çıkarılmıĢtır (French vd., 2008; Holmes vd., 1993). Psikometrik özelliklerinin tatmin edici olması, madde sayısının uygulama açısından elveriĢliliği ve maddelerin ayırt ediciliği gibi sebepler doğrultusunda, CSFÖ‟nün ilgili literatürde en sık kullanılan ve üzerine en çok çalıĢılan Sahtekâr Fenomeni ölçeği olduğu görülmektedir. 12 Tablo 1. Clance Sahtekâr Fenomeni Ölçeği‟nin Yapı Geçerliğine Yönelik AraĢtırmalar ve Bulguları Referans Toplam Madde Sayısı Faktörler Birinci Faktör Ġkinci Faktör Üçüncü Faktör Dördüncü Faktör Uyum Ġndeksleri Chrisman vd. (1995) a 18 (çıkarılan maddeler: 1 ve 2) 3 faktör -Sahtelik -Önemini azaltma -ġans Sahtelik: 3, 4, 6, 7, 8,12, 13, 14, 17, 18, 20 (Açıklanan varyans: %45.2) ġans: 5, 9, 11, 15 (Açıklanan varyans: %6.6) Önemini Azaltma: 10, 16, 19 (Açıklanan varyans: %6.1) - - French vd. (2008) a 16 (çıkarılan maddeler: 17, 18, 19, 20) 2 faktör -Sahtelik/Önemini azaltma -ġans Sahtelik/ Önemini azaltma: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, ġans: 14, 15, 16 - - χ 2 (61) = 1472.85, p < 0.05, SRMR = 0.057, TLI = 0.963, CFI = 0.796, WRMR = 3.06 McElwee ve Yurak (2010) a 20 3 faktör -BaĢarısızlık Korkusu -ġans - Önemini azaltma BaĢarısızlık Korkusu: * (Açıklanan varyans: %26.78) ġans: (Açıklanan varyans: %19.59) Önemini azaltma: (Açıklanan varyans: %14.87) Jöstl vd. (2012) b 16 (çıkarılan maddeler: 2, 7, 8, 19) 1 faktör - - - - χ 2 (101) = 429.85, p < .001; CFI = .92, RMSEA = .07, SRMR = .05 Brauer ve Wolf (2016) b 16 (çıkarılan maddeler: 1, 2, 8, 13) 3 faktör -Sahtelik -Önemini azaltma -ġans Sahtelik: 6, 14, 15, 18, 7, 12, 17, 20 (Açıklanan varyans: %34.1) Önemini Azaltma: 3, 4, 10, 16 (Açıklanan varyans: %5.29) ġans: 5, 9, 11, 19 (Açıklanan varyans: %4.53) - χ 2 (100) = 225.23, p < .001; RMSEA = .09, CFI = .92, TLI = .90 Özdemir ve KuĢdil (2016) c 18 (çıkarılan maddeler: 1, 2) 1 faktör (Açıklanan varyans: %28. 84) - - - - Simon ve Choi (2018) a 20 1 faktör - - - - GFI = 0.99, AGFI = 0.99, NFI = 0.99, SRMR = 0.04 Lee vd. (2020) a 17 (çıkarılan maddeler: 1, 3, 9) 3 faktör -Öz Ģüphe -Korku -ġans (Açıklanan toplam varyans: %52) Öz Ģüphe 2, 6, 7, 8, 10, 17 Korku: 4, 5, 11, 12, 13, 14, 15, 16 ġans: 18, 19, 20 - χ 2 (114) = 268.287, CFI = .95,TLI = .94, RMSEA = .06, SRMR = .04 13 Referans Toplam Madde Sayısı Faktörler Birinci Faktör Ġkinci Faktör Üçüncü Faktör Dördüncü Faktör Uyum Ġndeksleri Yaffe (2020) d 19 (çıkarılan maddeler: 2) 4 faktör -Önemini azaltma -Sahtelik -ġans -Korku Önemini azaltma: 3, 4, 10, 16 (Açıklanan varyans: %16.28) Sahtelik: 6, 7, 13, 17, 19, 20 (Açıklanan varyans: %14.29) ġans: 5, 8, 9, 11, 15 (Açıklanan varyans: %13.43) Korku: 1, 12, 14, 18 (Açıklanan varyans: %10.80) - Meurer ve Costa (2021) e 16 (çıkarılan maddeler: 1, 2, 19, 20) 2 faktör -Sahtelik -ġans Sahtelik: 3, 4, 6, 7, 8, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 (Açıklanan varyans: %48.58) ġans: 5, 9, 11 (Açıklanan varyans: %9.39) - - χ 2 = 390.09, p < .001; CFI = .94, PCFI = 0.81, GFI = .91, PGFI = .69, RMSEA = .07, MECVI = .90 Bezerra vd. (2021) e 20 1 faktör Açıklanan varyans: %46.3 (Birinci çalıĢma); %57 (Ġkinci çalıĢma) ġahin ve Uslu GülĢen (2022) c 17 (çıkarılan maddeler: 1, 2, 5) 1 faktör - - - - χ 2 (117) = 378.11, p < .001; χ 2 /sd =3.23 CFI = .96, GFI = .90, RMSEA = .07, NNFI = .96, SRMR = .06 Freeman vd. (2022) a 20 1 faktör - - - - - Erekson vd. (2022) a 16 (çıkarılan maddeler: 1, 2, 18 ** , 19) 1 faktör - - - - RMSEA = .07, CFI = .91, TLI = .89, SRMR = .05 a Orijinal (İngilizce) versiyon, b Almanca versiyon, c Türkçe versiyon, d İbranice versiyon, e Portekizce versiyon * McElwee ve Yurak (2010) tarafından yapılan çalışmada faktörlere yüklenen madde numaraları belirtilmemiştir. ** Erekson ve arkadaşları (2022), ölçek yapısının cinsiyetler arası değişmezliğini (invariance) sağlamak için 18. maddenin çıkarılmasını önermişlerdir. 14 1.2.3. Algılanan Sahtekârlık Ölçeği Kolligian ve Sternberg (1991) tarafından geliĢtirilen Algılanan Sahtekârlık Ölçeği (Perceived Fraudulence Scale; [ASÖ]), 51 maddeden oluĢan 7'li Likert tipi (1 = Kesinlikle katılmıyorum; 7 = Tamamen katılıyorum) bir ölçüm aracıdır. Ölçek, alınan puanlar arttıkça Sahtekâr Fenomeni düzeyinin arttığına iĢaret eden 41 maddeyi (örnek madde: “Kendimle ilgili özel hislerim ve algılarım bazen, kamusal eylemlerim veya davranıĢlarım aracılığıyla baĢkalarına verdiğim izlenimlerle çatıĢır.”) ve ters kodlanmıĢ 10 maddeyi (örnek madde: “Akademik veya mesleki uğraĢlarımla ilgili olarak elde ettiğim her türlü onur, tanınırlık veya övgüyü hak ettiğimi düĢünüyorum.”) içermektedir. Ölçeğin orijinal dili Ġngilizcedir. Orijinal çalıĢmada ölçeğin hayli yüksek bir güvenirliğe sahip olduğu gösterilmiĢtir (Cronbach α = .95 ve .85; Kolligian ve Sternberg, 1991). Aynı çalıĢmada uygulanan Açımlayıcı Faktör Analizi bulguları, ASÖ‟nün iki faktörlü bir yapıya sahip olduğunu açığa çıkmıĢtır. Bu iki faktör, içerdiği maddeler doğrultusunda “Özgün olmama” (Inauthenticity) ve “Kendini küçük görme” (Self- deprecation) olarak isimlendirilmiĢtir. Ek olarak, ASÖ‟den alınan puanlar ile CSFÖ‟den (r = .86, p < .001) ve HSFÖ‟den (r = .76 ve .83, p < .001) elde edilen puanlar arasında pozitif yönde yüksek korelasyonlar olduğu saptanmıĢtır (Kolligian ve Sternberg, 1991; Leary vd., 2000). Bu bulgular ölçeğin geçerli ve güvenilir bir araç olduğuna iĢaret etse de psikometrik özelliklerini inceleyen farklı çalıĢmaların bulunmadığı ve bu ölçüm aracının nadiren kullanıldığı (örn., Jannetti, 1997; Striegel-Moore vd., 1993) görülmüĢtür. Ölçeğin çok sayıda madde içermesi ve bunun uygulamada bazı zorluklara yol açması, ölçeğin az kullanılmıĢ olmasının nedeni olabilir. 1.2.4. 7-Madde Sahtekâr Fenomeni Ölçeği Leary ve arkadaĢları (2000) tarafından geliĢtirilen 7-Madde Sahtekâr Fenomeni Ölçeği (7-Item Imposter Scale) 7 maddeden oluĢan, 5‟li Likert tipi (1 = Bana hiç uygun değil; 5 = Bana tamamen uygun) bir ölçüm aracıdır. AraĢtırmacılar tarafından Sahtekâr Fenomeninin özü olduğu iddia edilen “gerçek olmama hissini” değerlendirmesi için oluĢturulmuĢtur. Ölçeğin orijinal dili Ġngilizcedir ve ters kodlanmıĢ madde 15 içermemektedir (örnek madde: “Bazı zamanlar diğer insanların ne kadar bilgisiz ve beceriksiz olduğumu anlamalarından korkuyorum.”). AraĢtırmalar ölçeğin güvenirliğinin oldukça yüksek olduğuna iĢaret etmektedir (Cronbach α = .87 - .94; Freeman vd., 2022; Leary vd., 2000). Freeman ve arkadaĢları (2022) tarafından yapılan Açımlayıcı Faktör Analizi sonucunda orijinal ölçeğin tek faktörlü bir yapıya sahip olduğu görülmüĢtür. Ek olarak, 7-Madde Sahtekâr Fenomeni Ölçeği‟nden elde edilen puanların diğer üç ölçekten elde edilen puanlarla .60 ile .83 arasında değiĢen düzeylerde pozitif yönde iliĢkili olduğu görülmüĢtür (Freeman vd., 2022; Leary vd., 2000; McElwee ve Yurak, 2007). Ölçeğin Türkçeye adaptasyonu Akın ve arkadaĢları (2015) tarafından yapılmıĢtır. Bu çalıĢmada gerçekleĢtirilen Doğrulayıcı Faktör Analizi bulguları ölçeğin tek boyutlu bir yapıya sahip olduğunu kanıtlamıĢtır. Türkiye örneklemlerinde gerçekleĢtirilen az sayıdaki çalıĢma ölçeğin Türkçe versiyonunun da güvenilir bir ölçüm aracı olduğuna iĢaret etmiĢtir (Cronbach α = .89 - .93; Akın vd., 2015; Mirel ve Ögel-Balaban, 2021). Öte yandan ölçeğin Sahtekâr Fenomenini kapsamlı bir biçimde ele almaması nedeniyle görece az sayıda araĢtırmada kullanıldığı görülmektedir. 1.2.5. Durumluk Sahtekâr Fenomeni Ölçeği Fujie (2010), Sahtekâr Fenomenini deneyimlenme ihtimalinin belirli koĢullara bağlı olarak artacağı görüĢünden (Harvey ve Katz, 1985) hareketle, fenomeni duruma özgü olarak değerlendirmenin daha uygun olacağını savunmuĢtur. Bu amaçla üç farklı koĢul yapılandırmıĢtır. Bu koĢullar, “yeni deneyim” (örn., uzmanlık alanı dıĢındaki bir konuda makale yazma), “değerlendirme almak” (örn., ders notunu önemli Ģekilde etkileyen bir sınava girmek) ve “beklenmeyen baĢarı” (örn., zor olduğu düĢünülen bir dersten çok iyi bir not almak) olarak isimlendirilmiĢtir. Fujie (2010), kiĢilerin bu farklı koĢullar karĢısında Sahtekâr Fenomenini ne düzeyde deneyimlediklerini ölçebilmek için 16 maddelik Japonca CSFÖ‟yü (Clance, 1985), koĢullara uygun olacak Ģekilde yeniden düzenlemiĢ ve bu halini “Durumluk Sahtekâr Fenomeni Ölçeği” (State Impostor Phenomenon Scale; [DSFÖ]) olarak isimlendirmiĢtir. Farklı koĢullar için ayrı ayrı uygulanan Japonca ölçeğin güvenirliğinin ise .79 ile.86 arasında değiĢtiği görülmüĢtür. 16 Orijinal çalıĢmada, ayrı koĢullar için ayrı Açımlayıcı Faktör Analizleri yapılarak DSFÖ‟nün yapı geçerliği de incelenmiĢtir. Ölçeğin tüm koĢullarda iki faktörlü bir yapıya sahip olduğu ortaya çıkmıĢtır. Bu faktörler “Diğerlerini Kandırma Hissi” (Feelings of Fraudulence toward Others) ve “Öznel Yetersizlik” (Subjective Incompetence) olarak isimlendirilmiĢtir (Fujie, 2010). Orijinal çalıĢmada elde edilen bulgular ölçeğin psikometrik ölçütleri sağladığına iĢaret etmiĢse de ulaĢılabildiği kadarıyla, literatürde DSFÖ‟nün kullanıldığı bir baĢka araĢtırma bulunmamaktadır. Bu durumun iki sebebinin olduğu ileri sürülebilir. Bunlardan ilki ölçeğin dilidir. AraĢtırmacılar, baĢta Ġngilizce olmak üzere, pek çok dilde hâlihazırda geçerlik ve güvenirliği test edilmiĢ olan CSFÖ‟yü (Clance, 1985) kullanmayı, Japonca bu ölçeği kendi dillerine uyarlayarak kullanmaktan daha pratik buluyor olabilirler. Ġkinci sebebin ise ana akım psikoloji kapsamında gerçekleĢtirilen pek çok araĢtırmanın özcü bakıĢ açısına sahip olmasıdır (Burr, 2012). Nitekim ilgili literatürde Sahtekâr Fenomenini duruma bağlı olarak inceleyen çok az sayıda çalıĢma mevcuttur (ayrıntılı bilgi için bkz., sf. 4). 1.2.6. Genç Sahtekâr Fenomeni Testi Villwock ve arkadaĢları (2016) tarafından Sahtekâr Fenomeninin var olup olmadığını değerlendirmek amacıyla geliĢtirilen Genç Sahtekâr Fenomeni Testi (Young Imposter Phenomenon Test) 8 maddeden oluĢmakta ve her bir madde “evet” ya da “hayır” biçiminde iki uçlu cevapları gerektirmektedir. Ölçeğin orijinal dili Ġngilizcedir ve ters kodlanmıĢ madde içermez (örnek madde: “Bazen kendinizden Ģüphe duymanız nedeniyle zorluklardan kaçınıyor musunuz?”). AraĢtırmacılar maddelerin en az 5 tanesine “evet” yanıtı verenlerin Sahtekâr Fenomeni olarak değerlendirilmesini önermiĢlerdir (Villwock vd., 2016). Söz konusu testin alandaki çok az çalıĢmada kullanıldığı görülmektedir (örn., Khan vd., 2022). Testin dikotomik yapısı nedeniyle tercih edilmediğini ileri sürmek mümkündür. 1.2.7. 31 Madde Sahtekâr Profili Ölçeği Ibrahim ve arkadaĢları (2020), tek boyutlu ölçeklerin fenomenin temel özelliklerini ayırt etmede yetersiz kalacağını ileri sürmüĢlerdir. Bu nedenle, fenomenin farklı yönlerini yansıttığı öne sürülen maddelerden oluĢan 31 Madde Sahtekâr Profili Ölçeği‟ni (31- 17 Impostor-Profile) geliĢtirmiĢlerdir. Orijinal ölçeğin dili Almancadır. Ölçekte, yüksek puan almanın yüksek Sahtekâr Fenomenine iĢaret ettiği 25 maddenin (örnek madde: “Çoğu zaman gerçek kiĢiliğimi saklıyormuĢum gibi hissediyorum.”) yanı sıra 6 adet de ters kodlanmıĢ madde (örnek madde: “BaĢarısızlık, yeteneklerimden Ģüphe etmem için bir sebep değildir.”) mevcuttur. Katılımcılar değerlendirmelerini %0 (“Hiçbir açıdan geçerli değildir”) ile %100 (“Tamamen geçerlidir”) arasında değiĢen bir görsel analog skalası üzerinden yaparlar. Orijinal çalıĢmada ölçeğin yeterli güvenirliğe sahip olduğu bulunmuĢtur (Cronbach α = .79). Ibrahim ve arkadaĢları (2020) tarafından yapılan orijinal araĢtırmada Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinden elde edilen bulgular ölçeğin 6 alt ölçekten oluĢtuğuna iĢaret etmiĢtir. Bu alt ölçekler, “Yetkinlik ġüphesi” (Competence Doubt), “ÇalıĢma Tarzı” (Working Style), “YabancılaĢma” (Alienation), “Ben-Diğerleri Ayrımı” (Other-Self Divergence), “Kanaatkârlık” (Frugality) ve “Sempati Ġhtiyacı” (Need for Sympathy) olarak isimlendirilmiĢtir. UlaĢılabildiği kadarıyla, 31 Madde Sahtekâr Profili Ölçeği henüz yalnızca bir araĢtırmada kullanılmıĢtır (bkz., Koshy vd., 2022). Ölçeğin yakın zamanda geliĢtirilmiĢ olması bu durumun bir nedeni olarak görülebilir. Öte yandan CSFÖ‟nün (Clance, 1985) aksine yalnızca Almanca versiyonunun olması, çok sayıda madde içermesi ve psikometrik özelliklerine iliĢkin bulguların henüz yeterli olmaması gibi sebepler, bu ölçeğin araĢtırmacılar tarafından tercih edilmemesine yol açıyor olabilir. 1.2.8. Yeni Sahtekâr Fenomeni Ölçeği Çok güncel bir araĢtırmayla Walker ve Saklofske (2023), Yeni Sahtekâr Fenomeni Ölçeği‟ni (Novel Imposter Phenomenon Scale) tanıtmıĢlardır. AraĢtırmacıların temel motivasyonu, biliĢsel, duygusal ve davranıĢsal faktörlerin ölçümünü içeren kapsamlı bir ölçüm aracı geliĢtirmektir. Yeni Sahtekâr Fenomeni Ölçeği, 54 maddeden oluĢan (örnek madde: “BaĢkalarının beni baĢarılı mı yoksa baĢarısız mı olarak göreceği konusunda sık sık endiĢelenirim.”), 6‟lı Likert tipi (1 = Kesinlikle katılmıyorum; 6 = Tamamen katılıyorum) bir ölçektir. Ölçekte 2 adet ters madde yer almaktadır (örnek madde: “Çoğunlukla, kendim için belirlediğim standartları karĢıladığımı görüyorum.”). Orijinal ölçeğin dili Ġngilizcedir. Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizleri ölçeğin 3 alt 18 boyutu olduğuna iĢaret etmiĢtir. Bunlar, “BaĢarı Hakkında ġüpheler” (Doubts About Achievement), “KiĢisel UyuĢmazlık” (Personal Discrepancy) ve “Kendini Sabotaj DavranıĢları” (Self-Handicapping Behaviors) olarak isimlendirilmiĢtir. Orijinal çalıĢmada ölçeğin güvenirliğinin yüksek olduğu bulunmuĢtur (Cronbach α = .95). Özetle, Sahtekâr Fenomeninin ölçümüne yönelik arayıĢların, fenomenin kavramsallaĢtırılması ile baĢladığı ve günümüzde hâlâ sürdüğü görülmektedir. Öte yandan, literatürde çok sayıda ölçüm aracı olmasına karĢın, hem bilimsel araĢtırmalarda hem de klinik uygulamalarda en çok kullanılan ve psikometrik özellikleri açısından en tatmin edici bulunan ölçüm aracının hâlâ CSFÖ (Clance, 1985) olduğunu söylemek mümkün gözükmektedir. 1.3. Sahtekâr Fenomeninin Sonuçları Sonuçları açısından ele alındığında Sahtekâr Fenomeninin, ondan muzdarip olan kiĢiler için olumsuz sonuçları olabileceğini tahmin etmek güç değildir. Klinik gözlemler ve görgül araĢtırmaların bulguları doğrultusunda Sahtekâr Fenomenin olumsuz sonuçlarını, kariyer yaĢantısına ve psikolojik sağlığa etkileri olarak ayrı ayrı incelemek mümkündür. Klinik gözlemler, yaĢanılan sahtelik hislerinin bir yandan kiĢinin gerçek potansiyelini sergilemesini engellediğini göstermiĢtir (Clance ve O'Toole, 1987). Görgül araĢtırmalar da fenomenin kariyer yaĢantısı açısından olumsuz birtakım sonuçlarına iĢaret etmektedir. Örneğin Neureiter ve Traut-Mattausch (2016), Sahtekâr Fenomeni ile kariyer öz-yönetimi (career self-management) arasındaki iliĢkileri incelemiĢtir. AraĢtırmada iĢ ile iliĢkili rol ve değiĢimlere uyum sağlama (career adaptability) ve iĢ piyasası hakkındaki bilgi birikimi de dâhil olmak üzere, Sahtekâr Fenomeni düzeyleri yüksek olan bireylerin kariyer öz yönetimi baĢarılarının düĢük olduğu bulunmuĢtur. Neureiter ve Traut-Mattausch (2017) bir baĢka çalıĢmalarında sahtelik hislerinden muzdarip olanların aynı zamanda oldukça düĢük düzeyde mesleki öz yeterlilik (occupational self-efficacy) inançlarına sahip olduğunu göstermiĢtir. Ayrıca bu kiĢilerin kariyerleri hakkında karar vermekte daha fazla zorlandıkları tespit edilmiĢtir. Hudson ve González-Gómez (2021) ise yaptıkları görgül araĢtırmada (çalıĢma 4) Sahtekâr Fenomeni ile iĢ bulabilmeye yönelik inanç olarak açıklanabilecek algılanan dıĢsal istihdam edilebilirlik (perceived external employability) arasında negatif yönlü iliĢkiler 19 olduğunu açığa çıkarmıĢlardır. Ek olarak bu çalıĢmada Sahtekâr Fenomeninin nesnel kariyer baĢarısı ile doğrudan ve negatif yönde bir iliĢkisi olduğu da kanıtlanmıĢtır. Buna göre, Sahtekâr Fenomeni düzeyleri arttıkça alınan terfi ve olumlu değerlendirme sayısı azalmıĢtır. Psikolojik sağlık üzerindeki etkileri açısından incelendiğinde ise en genel haliyle Sahtekâr Fenomeni düzeyleri arttıkça bireylerin psikolojik iyi oluĢlarının azaldığı söylenebilir (September vd., 2001). Ayrıca yüksek düzeydeki Sahtekâr Fenomeninin depresyon (Fimiani vd., 2021; Maftei vd., 2021; McGregor vd., 2008; Mirel ve Ögel- Balaban, 2021; Oriel vd., 2004; Tigranyan vd., 2021; Wang vd., 2019), psikolojik stres (Holden vd., 2021; Levant vd., 2020), anksiyete (Badawy vd., 2018; Fimiani vd., 2021; Fraenza, 2016; Liu vd., 2022; Maftei vd., 2021; Wang vd., 2019) ve tükenmiĢlik sendromu (Alrayyes vd., 2020; Clark vd., 2022; Liu vd., 2022; Villwock vd., 2016) düzeylerindeki artıĢla iliĢkili olduğu bilinmektedir. Brennan-Wydra ve arkadaĢları (2021) ise Sahtekâr Fenomeni ile intihar düĢünceleri arasındaki pozitif yönlü iliĢkiyi ortaya çıkararak sahtelik hislerinin göz ardı edilemeyecek kadar önemli olduğunu bir kez daha vurgulamıĢlardır. Özetle, Sahtekâr Fenomeninin hem kariyer hem de psikolojik sağlık üzerindeki olumsuz etkileri çok sayıda araĢtırma ile ortaya çıkarılmıĢtır. Bu sonuçlar fenomenin araĢtırılmasının ve etkili çözüm önerileri geliĢtirilmesinin gerekliliğini kanıtlar niteliktedir. 1.4. Sahtekâr Fenomeninin Yaygınlığı Gazeteci John Gravious (2007), Sahtekâr Fenomeni üzerine çok sayıda araĢtırma yürütmüĢ olan Clance ve Matthews ile yaptığı röportajda, Ģu ĢaĢırtıcı bilgiyi edinmiĢtir: AraĢtırmacıların 1980‟li yıllarda yaptıkları çalıĢmalardan elde ettikleri sonuçlar Amerika‟daki insanların yaklaĢık %70'inin, hayatlarının bir döneminde kendilerini sahtekâr gibi hissettiklerine iĢaret etmektedir. Matthews verdiği röportajda bu bulgu karĢısındaki hayretini “Bu kadar yaygın olduğunu bilmiyorduk” sözleriyle belirtmiĢtir. Sahtekâr Fenomeninin genel yaygınlığına yönelik sistematik bir çalıĢma Bravata ve arkadaĢları (2020) tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Bravata ve arkadaĢları (2020) yaptıkları bu çalıĢmada, hakem incelemesinden geçerek yayınlanmıĢ 284 makale 20 belirlemiĢ; aynı katılımcılardan elde edilen verileri birleĢtirdikten sonra, 14.161 katılımcının verisini içeren ve 1990 ile 2018 yılları arasında yayınlanmıĢ 66 makaleyi ele almıĢlardır. AraĢtırmacıların üzerine eğildikleri bu çalıĢmaların çoğu Amerika ve Kanada'da yapılmıĢ olmakla birlikte, yaklaĢık %32‟si Avusturya, Avusturalya/Yeni Zelanda, Almanya, Ġran, Ġngiltere, Belçika ve Kore örneklemlerini içermektedir. Çoğunda CSFÖ‟nün kullanıldığı bu araĢtırmaların yarısı öğrenci örneklemi, yarısı ise çalıĢan örneklemler üzerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Bravata ve arkadaĢları (2020) katılımcıların genel olarak sahtelik hislerine sahip olduğu sonucuna ulaĢmıĢlardır. Örneğin, CSFÖ‟nün kullanıldığı ve ölçekten alınan toplam puanların sunulduğu çalıĢmalarda (22 çalıĢma), ortalama toplam puanın 50 ile 73.05 arasında değiĢtiği kaydedilmiĢtir. CSFÖ‟deki maddelerden alınan ortalama puanların kullanıldığı araĢtırmalarda (5 çalıĢma) ise bu puan 2.55 ile 3.95 arasında değiĢim göstermiĢtir. Bununla birlikte, yaygınlığın incelendiği araĢtırmalarda (19 çalıĢma) sahtelik hislerinin araĢtırmadaki örneklemlerin %9‟u ile %82‟si arasında deneyimlenebildiği görülmüĢtür. AraĢtırmacılar, ortaya çıkan bu geniĢ yaygınlık ranjının, Sahtekâr Fenomeni olanlarla olmayanları ayırt etmekte izlenen yolların araĢtırmalar arasında farklılaĢmasından kaynaklandığına dikkat çekmiĢlerdir (Bravata vd., 2020; Thomas ve Bigatti 2020). Ġlgili literatür incelendiğinde Sahtekâr Fenomeninden muzdarip olanlarla olmayanları ayırt edebilmek için temel olarak üç farklı yola baĢvurulduğu görülmektedir. Bunlardan birincisi Clance (1985) tarafından önerilen sınıflandırma sisteminin kullanılmasıdır. Bu sistemde, 20 maddelik CSFÖ‟den 40 ve altında puan alanların nadiren, 41-60 arasında puan alanların orta derecede, 61-80 arası puan alanların ise sıklıkla sahtelik hisleri deneyimlediği varsayılır. Bu ölçekten 80 puanın üzerinde bir puana sahip olanların ise yoğun sahtelik hislerinden muzdarip olduğu kabul edilir. Literatürdeki çoğu araĢtırmada Clance (1985) tarafından önerilen bu sınıflandırmanın kullanıldığı görülmektedir (örn., Castro vd., 2004; Christensen vd., 2016; Egwurugwu vd., 2018; Holliday vd., 2020; Landry vd., 2022; Mascarenhas vd., 2019; Patzak vd., 2017; Shreffler vd., 2020; Yousef Jeledan, 2019). 21 Yaygınlık incelemelerinde izlenen ikinci yol ise kullanılan ölçek için önceden bir kesme puanının belirlenmesidir. Örneğin Holmes ve arkadaĢları (1993), Sahtekâr Fenomeninden muzdarip olanlarla olmayanları birbirinden ayırmak için hem CSFÖ‟nün hem de HSFÖ‟nün kesme puanının 62 olması gerektiğini ileri sürmüĢlerdir. Literatür incelendiğinde, yine çok sayıda araĢtırmacının Sahtekâr Fenomeninden muzdarip olanlarla olmayanları belirlemek için bu kesme puanını kullandığı anlaĢılmaktadır (örn., Castro vd., 2004; Chae vd., 1995; Christensen vd., 2016; Henning vd., 1998; Ikbaal ve Salim Musa, 2018; Landry vd., 2022; Leach vd., 2019; Legassie vd., 2008; Oriel vd., 2004; September vd., 2001; Thompson vd., 1998). Yapı geçerliği analizleri sonucunda, bazı ölçek maddelerinin araĢtırmadan çıkarılması gerektiği durumlarda ise 62 kesme puanı madde sayısına göre yeniden hesaplanarak kullanılmıĢtır (örn., Vergauwe vd., 2015). Yaygınlığın incelenmesinde kullanılan üçünc