T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YABANCI DİLLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI FRANSIZ DİLİ EĞİTİMİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DEKİ ÇEVİRİ KONULU MAKALELER ÜZERİNE BİBLİYOMETRİK VE TEMATİK BİR ÇÖZÜMLEME (1985-2021) YÜKSEK LİSANS TEZİ Merve GELDİ 0000-0003-1078-4438 BURSA- 2024 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YABANCI DİLLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI FRANSIZ DİLİ EĞİTİMİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DEKİ ÇEVİRİ KONULU MAKALELER ÜZERİNE BİBLİYOMETRİK VE TEMATİK BİR ÇÖZÜMLEME (1985-2021) YÜKSEK LİSANS TEZİ Merve GELDİ 0000-0003-1078-4438 Danışman Doç. Dr. Nurhayat ATAN BURSA- 2024 i BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Merve GELDİ Tarih: 16/08/2024 ii TEZ YAZIM KILAVUZU’NA UYGUNLUK ONAYI “Türkiye’deki Çeviri Konulu Makaleler Üzerine Bibliyometrik ve Tematik Bir Çözümleme (1985-2021)” adlı Yüksek Lisans tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanmıştır. Tezi Hazırlayan Danışman Merve GELDİ Doç. Dr. Nurhayat ATAN Yabancı Diller Eğitimi Ana Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Ayşegül Amanda Jane Audrey YEŞİLBURSA iii EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA BENZERLİK YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YABANCI DİLLER EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA Tarih: 16/08/2024 Danışman Doç. Dr. Nurhayat ATAN 16.08.2024 Tez Başlığı / Konusu: Türkiye’deki Çeviri Konulu Makaleler Üzerine Bibliyometrik ve Tematik Bir Çözümleme (1985-2021) Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 146 sayfalık kısmına ilişkin, 14/04/2024 tarihinde şahsım tarafından IThenticate adlı benzerlik tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %11’dir. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esaslarını inceledim ve bu Uygulama Esaslarında belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir benzerlik içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. Tarih ve İmza 16.08.2024 Adı Soyadı: Merve GELDİ Öğrenci No: 802011002 Anabilim Dalı: Yabancı Diller Eğitimi Anabilim Dalı Programı: Fransız Dili Eğitimi Anabilim Dalı Statüsü: Y. Lisans Doktora iv JÜRİ ÜYELERİNİN İMZA SAYFASI (TEZ ONAY SAYFASI) T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Fransız Dili Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda 802011002 numara ile kayıtlı Merve GELDİ’ nin hazırladığı “Türkiye’deki Çeviri Konulu Makaleler Üzerine Bibliyometrik ve Tematik Bir Çözümleme (1985-2021)” konulu Yüksek Lisans çalışması ile ilgili tez savunma sınavı, 04/09/2024 günü 11:00- 12:00 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin (başarılı/başarısız) olduğuna (oybirliği/oy çokluğu) ile karar verilmiştir. Sınav Komisyonu Başkanı Doç. Dr. Nurhayat ATAN Bursa Uludağ Üniversitesi ORCID:0000-0002-3430-8316 Üye Üye Prof. Dr. Gülhanım ÜNSAL Doç. Dr. Çiğdem KARATEPE Marmara Üniversitesi Bursa Uludağ Üniversitesi ORCID: 0000-0001-7374-3575 ORCID: 0000-0002-2902-6656 v ÖN SÖZ Geçmişten günümüze süregelen çeviri, diller ve kültürlerarası aktarımda adeta bir köprü görevini üstlenmektedir. Küreselleşen dünyanın ve sürekli gelişen teknolojinin çeviriye ve çevirmene olan ihtiyacı her geçen gün artmaktadır. Her ne kadar teknoloji hızla gelişmeye devam etmekte olup çeşitli çeviri araçları üretilmiş olsa da makine çevirisi insan çevirisinin yerini tutamamaktadır. Çeviri alanında nitelikli çalışma sayılarının artmasını ve tezimin alanyazına faydalı olmasını temenni ediyorum. Öncelikle tezimi hazırlamamda bana her türlü desteği vererek yardımlarını esirgemeyen ve çalışmam boyunca bilgi ve tecrübelerini benimle paylaşan kıymetli hocam, danışmanım Doç. Dr. Nurhayat ATAN’ a teşekkür eder, minnettarlıklarımı sunarım. Ayrıca çalışmam sırasında bilgi ve deneyimlerini paylaşarak tezime katkıda bulunan değerli hocam, Prof. Dr. Erdoğan KARTAL’ a desteği için teşekkürü bir borç bilirim. Tez jürimde bulunma nezaketini gösteren, değerli görüşleri ve katkılarıyla tezimi değerlendiren çok kıymetli hocalarım, Prof. Dr. Gülhanım ÜNSAL’a ve Doç. Dr. Çiğdem KARATEPE’ ye de sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Araştırma sürecimde (matbu ya da sanal ortamda erişim sağlayamadığım çalışmalar için) mail aracılığıyla iletişim kurarak makale talebinde bulunduğum, Türkiye’deki üniversitelerin çeşitli bölümlerinde akademisyen olarak görev yapmakta olan kıymetli bilim insanlarına, çalışmalarını benimle paylaşarak derlemimi tamamlamada yardımcı oldukları için teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak maddi manevi desteğini daima benden esirgemeyen canım aileme sonsuz teşekkürler… vi Desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen canım kardeşlerim; Emre GELDİ ve Emrullah GELDİ ’ye ithafen … vii ÖZET Yazar Adı ve Soyadı Merve GELDİ Üniversite Enstitü Bursa Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ana Bilim Dalı Yabancı Diller Eğitimi Ana Bilim Dalı Bilim Dalı Fransız Dili Eğitimi Bilim Dalı Tezin Niteliği Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı xix+ 226 Mezuniyet Tarihi Tez Başlığı Danışman Türkiye’deki çeviri konulu makaleler üzerine bibliyometrik ve tematik bir çözümleme (1985-2021) Doç. Dr. Nurhayat ATAN TÜRKİYE’DEKİ ÇEVİRİ KONULU MAKALELER ÜZERİNE BİBLİYOMETRİK VE TEMATİK BİR ÇÖZÜMLEME (1985-2021) Bu çalışma, 1985-2021 yılları arasında hakemli dergilerde yayınlanmış çeviri konulu makalelerin bibliyometrik ve tematik çözümlemesini amaçlamaktadır. Bu amaç doğrultusunda, çalışmanın bütüncesini (derlemi) oluşturmak için Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Akademik Arama veri tabanı (https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/) kullanılmıştır. Öncelikle “çeviri” anahtar kelimesi YÖK Akademik arama arayüzünden taratılarak Eğitim Bilimleri ve Öğretmen Yetiştirme, Sosyal Beşerî ve İdari Bilimler, İlahiyat ve Filoloji temel alanlarının alt bilim alanları (Çeviribilim, Dünya Dilleri ve Edebiyatları, İlahiyat, Türk Dili, Dilbilimi, Batı Dilleri ve Edebiyatları, Yabancı Dil Eğitimi, Eğitim Bilimleri, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları ve Doğu Dilleri ve Edebiyatları) filtrelenerek 2423 makalelik bir bütünce (derlem) oluşturulmuş, ancak bu araştırma kapsamında bu makalelerden sadece 1577’si incelenmeye uygun bulunmuştur. Bu çalışma, “bibliyometrik” ve “tematik” çözümlemeler kapsamında nicel ve nitel araştırma desenlerinden faydalanılarak karma bir yaklaşımla ele alınmıştır. Verilerin toplanma ve çözümlenip yorumlanması aşamalarında “doküman analizi” ve “betimsel içerik analizi” gibi temel nitel araştırma tekniklerinden yararlanılmıştır. Bu incelemenin sonucunda çeviri konulu makalelerin çoğunun tek yazarlı olduğu, 2016 yılı itibariyle makale sayısında sürekli artış gözlendiği, en çok yayının 2021 yılında gerçekleştiği, uluslararası kapsamlı dergilerde yayınlanan çalışmaların sayıca fazla olduğu, makalelerin yayınlanmasında en sık tercih edilen viii dergiler arasında Hacettepe Üniversitesi Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, Turkish Studies ve RumeliDE Dil ve Araştırma dergilerinin yer aldığı, devlet üniversitelerinde görevli akademisyenlerin çeviri alanındaki bilimsel çalışmalara daha fazla katkı sağladığı ve en fazla yayının Hacettepe Üniversitesinde görevli akademisyenler tarafından bilime sunulduğu, en fazla yayının ise İngilizce Mütercim Tercümanlık Anabilim dalında görevli akademisyenler tarafından yapıldığı görülmektedir. Öte yandan, incelenen çalışmaların sekiz farklı dilde yayımlandığı, ancak çalışmaların çoğunun yayın dilinin Türkçe olduğu, en sık tekrar eden anahtar kelimenin çeviri olduğu ve çalışmalarda edebi metin türünün diğer metin türlerine oranla daha fazla tercih edildiği görülmüştür. Son olarak, makaleler temaları açısından on temel ulamda incelenmiş ve en fazla çalışmanın çeviri türleri ulamında bulunan yazılı çeviri türünde yer aldığı gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bibliyometrik ve Tematik Çözümleme, Çeviri, Çeviri Konulu Makaleler, Mütercim Tercümanlık Bölümleri, Türkiye. ix RÉSUMÉ Auteur Merve GELDİ Université Institut Université d’Uludağ de Bursa L’Institut des Sciences de L’Éducation Département Didactiques des Langues Étrangères Section Français Langues Étrangère (FLE) Niveau de Thèse Master en didactique de FLE Nombre de page xix + 226 Date de soutenance Titre de la Mémoire Danışman Une analyse bibliométrique et thématique des articles sur la traduction en Turquie (1985-2021) Doç. Dr. Nurhayat ATAN UNE ANALYSE BIBLIOMÉTRIQUE ET THÉMATIQUE DES ARTICLES SUR LA TRADUCTION EN TURQUIE (1985-2021) Cette étude vise à analyser les aspects bibliométriques et thématiques des articles sur la traduction publiés dans des revues arbitrées entre 1985 et 2021. À cette fin, la base de donneés de la recherche académique du Conseil de l’Enseignement Supérieur (https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/) a été utilisée pour constituer le corpus de l’étude. Tout d’abord, en utilisant le mot clé “çeviri” a été recherché sur l’interface de la recherche académique de YÖK, en filtrant les sous-disciplines comme Traductologie, Langues et Littératures du Monde, Enseignement des Langues Étrangères, Science de l’ Éducation, Langues et Littératures Orientales des Domaines Fondamenteaux de Sciences de l’ Éducation et de Formation des Enseignants, Sciences Sociales et Humaines, Sciences Administrative, Théologie et Philologie. Par la suite, un corpus de 2423 articles a été créé, mais dans le cadre de cette recherche seulement 1577 articles ont été examinés. Cette étude a été abordée avec une approche mixte, essentiellement en tirant parti de modèles de recherche quantitatifs et qualitatifs dans des analyses “bibliométriques” et “thématiques”. Lors de la collecte de l’analyse et de l’interprétation des données, des techniques de recherche qualitative fondamentales telles que l’analyse documentaire et l’analyse de contenu descriptive ont été utilisées. À la fin de cette analyse, la plupart des articles sur la traduction sont à auteur unique, le nombre d'articles a augmenté continuellement depuis 2016, la plupart des publications ont eu lieu en 2021, le nombre d'études publiées dans des revues https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/ x internationales est en hausse élevé, la Revue Traductologie et d’Interprétation de l’Université Hacettepe, la revue Turkish Studies et la revue RumeliDE Journal de recherche en Langues et Littératures font partie des revues les plus fréquemment préférées pour la publication d'articles, les universitaires travaillant dans les universités d'État contribuent davantage aux études scientifiques dans le domaine de la traduction, et la plupart des publications sont réalisées par des universitaires travaillant à l'Université Hacettepe tandis que la plupart des publications sont réalisées par des universitaires travaillant au Département de traduction et d'interprétation anglaise. En outre, il a été observé que les études examinées étaient publiées dans huit langues différentes, mais que la langue de publication de la plupart des études était le turc, que le mot clé le plus récurrent était la traduction et que le type de texte littéraire était préféré aux autres types de texte dans le études. Enfin, les articles ont été examinés en dix catégories de base en fonction de leurs thèmes, et il a été observé que la plupart des études concernaient le type de traduction écrite, qui appartient à la catégorie des types de traduction. Mots-clés: Analyse Bibliométrique et Thématique, Traduction, Articles rédigés sur la Traduction, Départements de Traduction et d’Interprétation, Turquie. xi ABSTRACT Author Merve GELDİ University Institute Bursa Uludag University Institute of Education Sciences Departement Foreign Languages Teaching Departement Section French as a Foreign Languages (FFL) Degree Awarded Master of Science (MSc) Page Number xix+ 226 Degree Date Thesis Title Supervisor A bibliometric and thematic analysis of the articles in translation studies in Turkey (1985-2021) Assoc. Prof. Dr. Nurhayat ATAN A BIBLIOMETRIC AND THEMATIC ANALYSIS OF THE ARTICLES IN TRANSLATION STUDIES IN TURKEY (1985-2021) This study aims to analyze the bibliometric and thematic aspects of the articles on translation published in arbitrated journals between 1985 and 2021. To this end, the Higher Education Council Academic Research database (https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/) was used to compile the corpus of the study. First of all, the keyword “çeviri” searched on the YÖK Academic Search interface, and a corpus of 2423 articles was filtered the sub- disciplines of the main fields of Education Sciences and Teacher Training, Social Humanities and Administrative Sciences, Theology and Philology (Translation Studies, World Languages and Literatures, Foreign Language Education, Educational Sciences, Contemporary Turkish Dialects and Literatures, and Eastern Languages and Litteratures), however, for this theses, 1557 of these articles were found suitable for this examination. In this study is approched with a mixed-methods design, utilizing quantitative and qualitative research patterns, including “bibliometric”and “thematic” analyses. During the data collection, analysis, and interpretation phases, fundamental qualitative research technique such as “document analysis” and “descriptive content analysis” were employed. As a result of this analysis, has been observed that most articles on translation were written by a single author. Since 2016, there has been a continuous increase in the number of articles, and majority were published in 2021. It was also found that a signifiant number of articles published in Internationally recognized journals, the most preferred journals for publication of articles are Hacettepe University Journal of Translation Studies and Applications, Turkish Studies and RumeliDE https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/ xii Language and Research. Academics from state universities have contibuted more to scientific researchs in the field of translation. For example, the academics from Hacettepe University were the most prolific in contributing publications to the field. Most publications were produced by academics from the English Translation and Interpretation Department. Furthermore, it was observed that the articles were published in eight different languages, but the majority were in Turkish, translation being the most frequently recurring keyword. The majority of articles focused on literary text analysis, and the articles were examined within 10 main thematic categories. It was observed that the majority of articles were in the subcategory of written translation types, which falls under the translation main category. Keywords: Bibliometric and Thematic Analysis, Translation, Articles on Translation, Translation and Interpreting Departments, Turkey. xiii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI………………………………………………………………….. …..iv ÖN SÖZ………………………………………………………………………….................... v ÖZET………………………………………………………………………………...............vii RÉSUMÉ …………………………………………………………………………………….ix ABSTRACT …………………………………………………………………………............xi İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………............ xiii TABLOLAR LİSTESİ………………………………………………………………......... xvi ŞEKİLLER LİSTESİ ………………………………………………………………….…xviii KISALTMALAR …………………………………………………………………………..xix BÖLÜM 1 GİRİŞ 1.1. AlandaYapılan Çalışmalar…………………………………………………………...........4 1.2. Problem Durumu…………………………………………………………………………..4 1.3. Araştırma Soruları………………………………………………………………………....5 1.4. Araştırmanın Önemi ve Amacı…………………………………………………………....5 1.5. Varsayımlar………………………………………………………………………..............5 1.6. Sınırlılıklar………………………………………………………………………………...5 BÖLÜM 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Çevirinin Tanımı.………………………………………………………………….............7 2.1.1. Çeviri Kavramına Tarihsel Bakış………………………………………………7 2.2.2. Çevirinin Sözcük Tanımı ve Dilbilimsel Açıdan Değerlendirilmesi…………...8 2.2. Çeviri Türleri.……………………………………………………………………...............9 2.2.1. Sözlü Çeviri.………………………………………………………………......10 2.2.1.1. Ardıl Çeviri………………………………………………...11 2.2.1.2. Eşzamanlı Çeviri…….……………………………………..11 2.2.1.3. Diyalog Çevirisi…………………………………………....11 2.2.2. Yazılı Çeviri………………………………………………………...................11 xiv 2.3. Çevirinin Tarihçesi…………….........................................................................................12 2.4.Türkiye’de Çeviri Tarihine Kısa Bir Bakış……………………………………………….12 2.5. Dünyada ve Türkiye’de XX. Yüzyıldan Günümüze Çeviri………………………….......16 2.6. Türkiye’deki Çeviri Bölümleri.……………………………………..................................18 2.6.1. Çeviri Eğitiminin Verildiği Üniversiteler ………………………………….20 2.6.1.1. Türkiye’deki Çeviri Eğitimi Veren Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı.……………………......................................20 2.6.1.2. Türkiye’de Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Yer Aldığı Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı………….............20 2.6.1.3.Türkiye’deki Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Dillere Göre Dağılımı…………………………………………………………...……..21 2.6.1.4. Çeviribilimi Bölümlerinin Bulunduğu Üniversiteler……………25 2.6.1.5.Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Bulunduğu Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı……………………………...25 2.6.1.6. Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Bünyesinde Çeviri Eğitimi Veren Fakülteler/ Yüksekokullar……………...…………………………...26 2.6.2. Üniversitelerin Çeviri Bölümlerinde Görevli Akademisyen Dağılımı………..27 2.7. Çeviride Disiplinlerarasılık………………………………………………………………31 2.8. Yabancı Dil Öğretiminde Çevirinin Yeri ve Önemi……………………………………...34 BÖLÜM 3 YÖNTEM 3.1. Araştırma Deseni…………………………...…………………………………………….37 3.2. Verilerin Toplanması ve Bütüncenin Oluşturulması ………………………………...…..38 3.3. Verilerin Çözümlenmesi……………………………………………………………….....38 BÖLÜM 4 BULGULAR 4.1. Makalelerin Yazar Sayılarına Göre Dağılımı…………………………………………….40 4.2. Makalelerin Yıllara Göre Dağılımı………………………………………………………40 4.3. Makalelerin Yayınlandığı Dergilerin Ulusal/ Uluslararası Kapsamları………………….42 4.4. Makalelerin Dergilerdeki Yayın Dağılımı………………………………………………..42 4.5. Makalelerin Tarandığı Dizinler…………………………………………………………..53 4.6. Makalelerin Üniversitelere Göre Dağılımı………………………………………………58 4.7. Makalelerin Anabilim Dallarına Göre Dağılımı…………………………………………61 xv 4.8. Makalelerin Yayın Dillerine Göre Dağılımı……………………………………...............64 4.9. Makalelerde Kullanılan Anahtar Kelimelerin Kullanım Sıklığı…………………………64 4.10. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Metin Türleri.…………………………………..65 4.10.1. Makalelerde İncelenen Edebi Eserler.……………………………..................66 4.10.2. Edebiyat Dışı Metin İncelemeleri.………………………………………........76 4.11. Makalelerin Temalara Göre Dağılımı…………………………………………………..82 4.12.Çeviri Konulu Makalelerin Zihin Haritası………………………………………………91 BÖLÜM 5 TARTIŞMA, SONUÇ ve ÖNERİLER 5.1. Tartışma ve Sonuç………………………………………………………………………..93 5.1.1. Makalelerin Yazar Sayısına Göre Dağılımı……………………..……………..93 5.1.2. Makalelerin Yıllara Göre Dağılımı………………………………………..…...94 5.1.3. Makalelerin Yayınlandığı Dergilerin Ulusal/ Uluslararası Kapsamları…..........95 5.1.4. Makalelerin Yayınlandığı Dergiler…………………………………………….96 5.1.5. a. Makalelerin Yayınlandığı Dizin Türleri……….………………………...…..97 b. TR Dizinde En Çok Atıf Alan Çalışmalar……..………………………...….98 5.1.6. Makalelerin Üniversitelere Göre Yayın Dağılımı………………………….…..99 5.1.7. Makalelerin Anabilim Dallarına Göre Dağılımı……………………………….99 5.1.8. Makalelerin Yayın Dillerine Göre Dağılımı……………………………….....100 5.1.9. Makalelerde Sıklıkla Kullanılan Anahtar Kelimeler……...…………….…....100 5.1.10. Makalelerde İncelenen Metin Türleri……………………………………….100 5.1.11. Makalelerin Temalara Göre Dağılımı……………………………………….101 5.2. Öneriler…………………………………………………………………………………103 KAYNAKÇA…………………………………………………………………………….....105 EKLER……………………………………………………………………………………...113 EK 1: YÖK Akademik Veri Tabanındaki Çeviri Konulu Makaleler (1985-2021)...........114 ÖZ GEÇMİŞ……………………………………………………………………………......226 xvi TABLOLAR LİSTESİ Tablo Sayfa 1. Osmanlı’da Çeviri İşleri ile İlgilenen Kurumlar……………………………….14 2. Dillere Göre Üniversitelerde Açılan İlk Çeviri Bölümleri.…………………....19 3. 2022-2023 Yılı Verilerine Göre Türkiye’de Çeviri Eğitimi Veren Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı.……………………………………………...20 4. 2023 Yılı Verilerine Göre Türkiye’de Mütercim Tercümanlık Yer Aldığı Devlet ve Vakıf Üniversiteleri…………………………………………………………21 5. Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Üniversitelerdeki Dağılımı…………….21 6. Çeviribilimi Bölümlerinin Bulunduğu Üniversiteler…………………………..25 7. 8. 9. 10. 11. 12. Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Bulunduğu Devlet ve Vakıf Üniversiteleri…………………………………………………………………...25 Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Yer Aldığı Meslek Yüksekokulları…………………………………………………………………25 2022-2023 verilerine göre Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Bünyesinde Çeviri Eğitimi Veren Fakülteler/ Yüksekokullar……………………...........................27 Çeviri Bölümlerinde Görev Yapan Akademisyen Sayılarının Ünvanlara Göre Dağılımı.……………………………………………….....................................27 Mütercim Tercümanlık, Çeviribilimi ve Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinde Hizmet Eden Akademisyen Dağılımı (Dillere Göre).…………………………28 Bibliyometrik Araştırma Kapsamında Kullanılan Matris Örneği……………...39 13. 14. 15. 16. Makalelerin Yazar Sayılarına Göre Dağılımı………………………………….40 Makalelerin Yıllara Göre Dağılımı…………………………………………….40 Makalelerin Yayınlandığı Dergilerin Ulusal/ Uluslararası Kapsamları………..42 Makalelerin Dergilerdeki Yayın Dağılımı……………………………………..42 17a. 17b. 17c. Makalelerin Tarandığı İndeksler……………………………………….............53 Tr Dizin İndeksli Çeviri Konulu Makaleler……………………………………54 Tr Dizinde En Çok Atıf Alan Çeviri Konulu Makaleler..………………...........55 18a. 18b. Üniversitelerinin Çeviri Konulu Çalışmalara Katkısı………………………….58 Çeviri Konulu Makalelerin Üniversitelere Göre Dağılımı…………………….58 19. Anabilim Dallarına Göre Makalelerin Dağılımı……………………………….61 20. Yayın Dillerine Göre Makalelerin Dağılımı…………………………………...64 xvii 21. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Eser Türleri.…………………………...65 22. 23. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Romanlar………………………...........66 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Hikayeler.……………………………..71 24. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Şiirler.………………………………....72 25. 26. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Tiyatro Metinleri………………...........73 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Kısa Öyküler………………………….74 27. 28. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Çocuk Kitapları……………………….75 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Masallar……………………………….75 29. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Destanlar.……………………………...76 30. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Fıkralar.……………………………….76 31. 32. 33. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Dini İçerikli Metin İncelemeleri……....76 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Teknik Metin Alanları.………………..77 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Bilimsel Kitap Alanları……………….77 34. 35. 36. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Diğer Metin Türleri…………………...78 Çeviri Konulu Makalelerde Ele Alınan Filmler, Animasyon Filmi, Dizi, Çizgi Film ve Fragmanlar.…………………………………………………………....79 Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Dergiler.……………………………….79 37. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Sözlükler.………………………….......80 38. Çeviri Konulu Makalelerde İncelenen Ders Kitapları…………………………80 39. Makalelerde Türkçe’ye Çevrilen Metin Dilleri……………..…………............80 40. Makalelerde Türkçeden Çevrilen Metin Dilleri……………..............................81 41. Makalelerin Temalara (Konulara) Göre Dağılımı….……………………….....82 42. Çeviri Türleri.……………………………………………………………….....82 43. Kuramsal Konulu Makale İncelemelerinde Yer Alan Temalar………………..83 44. Disiplinlerarası Çeviri……………………………………………………….....85 45. 46. Eğitim- Öğretim...………………………………………………………….…..86 Çeviri Sorunları /Zorlukları…………………………………………………....86 47. 48. 49. 50. 51. Mesleki Çeviri….………………………………………………………............88 Çocuk Edebiyatında Çevirinin Rolü.…………………………………….….....89 Kitap Tanıtımı /Değerlendirmesi….……………………………………...........90 Çeviride Ölçme Değerlendirme….……………………………………….……91 Bilimsel Çalışmaların İçerik Analizi….…………………………………….....91 xviii ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil Sayfa 1. Çeviri Terimleri……………………………………………………………….........7 2. Çeviri Kavramının Diğer Dillerdeki Karşılıkları………………………………......8 3. Çeviri Türleri……………………………………………………………………...10 4. Çevirinin Diğer Disiplinlerle İlişkisi……………………………………………...32 5. Makalelerde Kullanılan Anahtar Kelimeler (Kelime Bulutu)………………….....65 6. Çeviri Konulu Makalelerin Zihin Haritası………………………………………..92 xix KISALTMALAR % : Yüzdelik f : Frekans Ar. Gör. : Araştırma Görevlisi Doç. Dr. : Doçent Doktor Hz. : Hazreti M.Ö. : Milattan önce M.S. : Milattan sonra Öğr. Elemanı : Öğretim Elemanı Öğr. Gör. : Öğretim Görevlisi Öğr. Üyesi : Öğretim Üyesi ÖSYM : Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi Prof. Dr. : Profesör Doktor TDK : Türk Dil Kurumu Vakıf Üni. : Vakıf Üniversitesi vb. : Ve benzeri YÖK : Yüksek Öğretim Kurumu yy. : Yüzyıl 1 BÖLÜM 1 GİRİŞ “Çeviri, taklitten ziyade, yaratıcı bir edimdir.” José Ortega y Gasset Çeviri insanlığın varoluşuna paralel bir eylemdir. Çevirinin birçok alt türü olsa da genellikle sözlü ve yazılı çeviri olmak üzere iki ulamda değerlendirilmektedir. Sözlü çeviri tarihi, yazılı çeviri tarihinin çok daha öncesine dayanmaktadır. İnsanlığın varoluşuna kadar uzanan sözlü çeviri, Eruz’un (2003, s.42) de belirttiği üzere İkinci Dünya Savaşı itibariyle tercümanların ortaya çıkması ve dil-kültür alışverişinin yoğunlaşmasıyla birlikte çeviri alanında belirgin bir şekilde kendini göstermeye başlamıştır. Öte yandan yazının icadıyla ortaya çıkan yazılı çevirinin, matbaanın bulunması ve 14. yüzyılda İtalya’da ortaya çıkan Rönesans hareketiyle birlikte hızla yaygınlaştığı anlaşılmaktadır. Yazılı çevirinin ortaya çıkmasındaki en belirleyici etmenler arasında, ulaşım araçlarının gelişmesi ve savaş nedeniyle yabancı bölgelere gidilerek farklı kültürdeki insanlarla bir arada yaşamak zorunda kalınması gelmektedir. Böylece yazı kültürü de toplumsal yaşamın vazgeçilmez bir unsuru olarak kullanılmaya başlanmıştır. Sözlü çeviri “sözlü olarak kaynak dilde bir kere sunulan metnin hedef dilde kısıtlı bir denetim fırsatı sunan ve zamanın kısıtlı olmasından dolayı çoğu zaman hiç düzenleme yapılmayan bir metin çevirisi” olarak ifade edilirken, yazılı çeviri “sabit bir metnin alınıp hedef dile çevrilmesinde istendiği kadar tekrar edilip, kontrol etme olanağı sunan defalarca düzeltme yapılabilen metin çevirisi” olarak tanımlanmaktadır (Kade, 1968, s.35). La Grande Encyclopédie Larousse’da (1976, s.205) çeviri kavramı, “özel dilsel bir ortaklık, daha geniş anlamda farklı dildeki okuyucular arasında bilgiyi aktaran diller arası her tür düşünce yoğunlaşması, çıkış dilindeki ya da kaynak dildeki bir iletiyi varış diline ya da erek dile aktarma” olarak nitelendirilirken, Türk Dil Kurumu sözlüğünde “bir dilden başka bir dile aktarma” olarak tanımlanmaktadır. Her ne kadar çeviri kendi içeresinde soyut bir kavram olarak değerlendirilse de, ülkelerarası iletişimin sağlanmasında, kilitli kapıların açılmasını sağlayan bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. Bu durumda çeviriden bir iletişim durumu olarak söz edilebilir. Öyle ki çeviri toplumlararası iletişimin sağlanmasında bilgi paylaşımında, ekonomi, siyaset, kültür, turizm ve birçok alanda adeta bir köprü görevi üstlenmektedir. Ayrıca çeviri kültürler ve diller arası sınırların ortadan kalkmasına ve hoşgörü anlayışının gelişmesine de olanak tanımaktadır. Bassnett (1998, s.66), yaşam koşullarının çeviri sürecini bütünüyle etkilediğinden ve bu nedenle çevirmenin toplumdan bağımsız olarak düşünülemez olduğundan söz etmektedir. Bu nedenle çevirmenin bir dili iyi biliyor olması iyi 2 çeviri yaptığı garantisini vermez, tam aksine nitelikli çevirinin gerçekleşmesi, ilgili metnin erek/hedef dile anlaşılabilir ve doğru şekilde aktarılmasına bağlıdır. Nitekim Kurultay (1997, s.27)’ın da belirttiği gibi çeviri sürecinde çevirmenin bilgi birikimi, yetenek ve dil kullanım becerileri gibi unsurlar kaliteli çevirinin gerçekleştirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Ülkemizde çeviri faaliyetlerinin etki alanı Cumhuriyetin ilanıyla genişlemiş ve böylece üniversitelerde de çeviri eğitimi verilmeye başlanmıştır. Kurultay (1997, s.25)’a göre çeviri eğitiminin ortaya çıkışındaki temel amaç, mesleki anlamda çevirmenliğin öğretilmesi düşüncesidir. Bu konuda Atayman (1997, s.17), çeviri eğitiminin Türkiye Cumhuriyeti’nde benimsenen liberal- kapitalist sistemin gerektirdiği şekilde Türkiye ve dış devletler arasındaki bağlantıların gerçekleştirilmesinde, iletişim sorunlarını çözmekle yükümlü olduğundan söz etmektedir. Bu nedenle çeviri bölümleri ilk olarak mevcut sistemin yaşamsal koşullarındaki gereksinimlerine yanıt verecek bir eğitimi gerçekleştirme durumunda kalmış, böylece “çevirmen yetiştirme” kavramına verilecek önemin arttırılması ve farklı uygulama alanlarında (politika, hukuk, ekonomi vb.) sözlü çeviriden edebi çeviriye dek her tür çeviride sahalarda görev alabilecek meslek uzmanlarının yetiştirilmesine gereksinim duyulmuştur (Atayman, 1997, s.17-18). Ülkemizde üniversitelerde henüz çeviri bölümleri açılmadan önce çeviri alanında gerekli istihdamın sağlanmasında, 1960’lı yıllarda açılan filoloji, dil ve edebiyat bölümü mezunları önemli bir rol üstlenmiştir. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çeviri eyleminin araştırılıp sorgulanabilir bir olgu olarak ele alınmasına paralel olarak, çeviri eğitiminin gündeme taşınmasıyla, üniversitelerde “Mütercim Tercümanlık”, “Çeviribilimi” ve “Uygulamalı Çevirmenlik” bölümleri eğitim programlarında yer almaya başlamıştır. Ülkemizde çeviri bölümlerinin ortaya çıkışı ilk olarak 1982 yılında Boğaziçi ve Hacettepe Üniversitelerinde Mütercim Tercümanlık bölümlerinin kurulmasıyla gerçekleşmiş ve 1982- 1993 yılları arasında bu kürsülerde İngilizce, Fransızca ve Almanca programları yer alırken, 2000’li yıllar itibariyle dil çeşitliliği de artış göstermeye başlamıştır. Küreselleşen dünyanın etkisiyle bir yandan bilimsel alandaki çalışmalar artış gösterirken bir yandan da çevirinin farklı disiplinlerle etkileşimi her geçen gün genişlemeye devam etmiştir. Çevirinin diğer disiplinlerle ilişkisi göz önünde bulundurulduğunda, askeri, hukuk, dilbilim, din, edebiyat, sosyoloji, psikoloji, teknoloji, tıp ve turizm gibi birçok alanda etkin rol oynadığı görülmektedir. Böylelikle çeviri bir yandan toplumların bilimsel, eğitsel ve teknolojik gelişimi takip etmelerini kolaylaştırmakta, diğer yandan kültürlerarası etkileşimin de güçlenmesine katkı sağlamaktadır. Nitekim Köksal (2008, s.7)’ın da altını çizdiği gibi, 3 çeviri olgusu bir kültürden diğerine, başka kültürden kendi kültürümüze doğru iki yönlü karşılıklı bir alışveriş sürecidir. Diğer yandan yabancı dil öğretiminde çevirinin çok önemli bir rol oynadığı yadsınamaz bir gerçektir. Yabancı dil öğretiminde çeviri denildiğinde akla ilk olarak geleneksel dilbilgisi- çeviri yöntemi gelmektedir. Ancak burada “çeviri yapmak” ve “çevirinin bir öğretim aracı” olarak kullanılması olgularının birbirlerinden farklı iki eylem olduğuna dikkat edilmesi gerekir. Sönmez (1997, s.33)’in de işaret ettiği gibi, lisans ve yüksek lisans programlarında çeviri yalnızca bir öğretim tekniği olarak değil, aynı zamanda profesyonel bir dil eğitimi yaklaşımı olarak kabul edilmektedir. Günümüzde yabancı dil öğretiminde dört temel dil becerisi olan dinleme, konuşma, okuma ve yazma becerilerinin kazandırılması ön planda olduğundan, çevirinin dil öğretimindeki yeri sıklıkla tartışılan bir konudur. Ancak Köksal’ın (2008, s.95)’ da ifade ettiği üzere, yabancı dil öğretimi çift yönlü bir süreçtir. Bu nedenle yabancı dil öğretiminde çevirinin kaçınılmaz bir araç olduğu ve dil öğrenen kişide bulunması gereken bir beceri olduğundan söz edilebilir. Bu çalışmada, akademik yazın türlerinden biri olan ve YÖK Akademik veri tabanından bütüncesi oluşturulan çeviri konulu makalelerin bibliyometrik ve tematik incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla çalışmanın ilk bölümünde çalışmanın problem durumu, araştırma soruları, araştırmanın önemi ve amacı, varsayımlar ve araştırmanın sınırlılıklarından bahsedilecektir. Çalışmanın ikinci bölümü olan kuramsal çerçeve kapsamında çeviri kavramı, çeviri türleri, çevirinin diğer disiplinlerle ilişkisi, yabancı dil öğretiminde çevirinin yeri ve önemi, çevirinin Türkiye’de gelişim süreci, XX. yüzyıldan günümüze Dünyada ve Türkiye’de çevirinin gelişim seyri ve ülkemizde çeviri eğitiminin verildiği üniversitelere dair bilgilere yer verilecektir. Üçüncü bölümde araştırmanın yöntemi detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Dördüncü bölümde, çalışma ekseninde bibliyometrik ve tematik olarak incelenen makalelerden elde edilen bulgulara yer verilmektedir. Çalışmanın son kısmını oluşturan tartışma, sonuç ve öneriler kısmında ise araştırmadan elde edilen bulgular yorumlanmaya çalışılacak, araştırmadan elde edilen sonuçlar belirtilerek birtakım önerilerde bulunulacaktır. 4 1.1. Alanda Yapılan Çalışmalar İlk olarak, Gürses (2006) yılında 1945’ten günümüze kadar Alman edebiyatından dilimize yapılan çeviriler ve çeviribilim çalışmaları üzerine bir inceleme gerçekleştirmiştir. Ardından Yazıcı (2007) 1985-2006 yılları arasında İstanbul Üniversitesi Çeviribilimi bölümü bünyesinde çeviribilim alanında gerçekleştirilen 20 yüksek lisans tezi görgül bir inceleme yöntemi ile ele almıştır. 2016 yılında Haleva Türkiye’deki çeviri bölümleri ve çeviribilim çalışmalarına yönelik bir değerlendirme gerçekleştirirken, Ersoy ve Balkul (2016), ise Türkiye’deki üniversitelerin çeviri bölümlerinde yapılmış lisansüstü çalışmaların betimsel analizini yapmıştır. Diğer yandan, Balkul, H., Can, Çalık ve Gümüş (2018), Türkiye’de çeviribilim alanında 2013-2018 yılları arasında yayımlanan makalelerin betimsel analizine yönelik bir araştırma yapmışlardır. Çalık (2019), Türkiye’de 2008-2018 yılları arasında sözlü çeviri alanında yayımlanan makale, kitap ve yüksek lisans tezlerinin kapsamlı olarak içerik analizini, bibliyometrik açıdan değerlendirmiştir. Çalışır Zenci (2020) Tr Dizin veri tabanında yer alan çeviribilim araştırmalarının incelemesini yaparken, Yıldırım (2020) ise çeviri teknolojileri, yerelleştirme konulu lisansüstü tezleri çeviribilim alanyazın bağlamında değerlendirmiştir. Başer ve Yıldırım (2020) yılında Türkiye’ de ve Fransa’da özel alan çevirisi alanında hazırlanmış yüksek lisans ve doktora tezlerinin karşılaştırmalı analizini, Şan ve Koçlu (2020) ise toplum çevirmenliği alanında yayımlanan bilimsel çalışmaların analizi üzerine değerlendirmesini yapmışlardır. Şan ve Fidan (2021) çeviribilimin Türkiye’deki gelişimi açısından çeviri bilimsel konulu derleme çalışmalarını incelemiştir. Çalışkan (2021) tezinde Türkiye’de 1985-2020 yılları arasında yapılmış çeviri konulu tezlerin bibliyometrik ve tematik çözümlemesini yapmıştır. Son olarak, Dalgıç, Çalışkan ve Kartal (2023) Türkiye’de 1988-2019 yılları arasında yayımlanan çeviri konulu bildirilere kesitsel inceleme yaparak bibliyometrik ve tematik açıdan değerlendirmişlerdir. Ancak yapılan alanyazın taramasının sonucunda, tüm bu çalışmalara karşın Türkiye’de çeviri konulu makalelerin bibliyometrik ve tematik incelemesinin birlikte yer aldığı çalışma sayısının oldukça az olduğu ve mevcut çalışmaların çeşitli ölçütlerle sınırlı olduğu görülmektedir. 1.2. Problem Durumu Türkiye’de çeviribilim alanında yapılan araştırmaların sayıları her geçen gün artmaya devam etmektedir. Alanyazın incelenirken geçmişten günümüze Türkiye’de çeviribilim alanında farklı konu içeriğine sahip birçok araştırmaya erişim sağlanmıştır. Ancak alanyazın incelemesi sonucunda, Türkiye’de çeviribilim alanında bibliyometrik ve tematik çözümleme eğilimi olan bilimsel çalışmaların çok az sayıda olduğu görülmektedir. 1985-2021 yılları arasında Türkiye’de çeviribilim alanında yayımlanan makaleler konu ve kapsam bakımından 5 nasılbir dağılım göstermektedir? sorusunun yanıtlanması bu tezin problematiğini oluşturmaktadır. 1.3. Araştırma Soruları Bu araştırma kapsamında, Türkiye’deki çeviri konulu makalelerin bibliyometrik ve tematik açıdan incelenmesi amaçlandığından aşağıdaki araştırma sorularına cevap aranmıştır: 1. Derlemdeki makalelerin yazar sayılarına göre dağılımı nasıldır? 2. Makalelerin yıllara göre yayın dağılımı nasıldır? 3. Makalelerin yayınlandığı dergilerin ulusal/ uluslararası kapsamı nasıldır? 4. Makalelerin dergilerdeki yayın dağılımı nasıldır? 5.a. Makalelerin yayınlandığı dergiler hangi dizinlerde taranmaktadır? 5.b. TR Dizinde taranan çalışmaların atıf dağılımı nasıldır? 6. Üniversitelere göre yayın dağılımı nasıldır? 7. Anabilim dallarına göre yayın dağılımı nasıldır? 8. Makaleler hangi dillerde yayınlanmıştır? 9. Makalelerde kullanılan anahtar kelimeler nelerdir? 10. Makalelerde incelenen eserler ve eser türleri nelerdir? 11. Makaleler tematik açıdan nasıl bir dağılım göstermektedir? 1.4. Araştırmanın Önemi ve Amacı Alanyazın incelenirken geçmişten günümüze Türkiye’de çeviri alanında farklı konu içeriğine sahip birçok araştırmaya erişim sağlanmıştır. Ancak yapılan inceleme sonucunda, Türkiye’de çeviribilim alanında yapılan çalışmaların bibliyometrik ve tematik açıdan çözümlemesine yönelik kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu çalışma, Türkiye’deki çeviri konulu makale araştırmalarının kapsam ve içerik eğiliminin belirlenmesi bakımından alana katkı sağlayarak, ileride bu alanda çalışacak araştırmacıların makalelerine ışık tutması bakımından önem taşımaktadır. Bu araştırmada YÖK Akademik veri tabanında yer alan çeviri konulu makalelerin bibliyometrik ve tematik bir çözümlemesi yapılarak Türkiye’de bu alanda gerçekleştirilen çalışmaların mevcut durumu ve araştırma eğilimlerinin ortaya koyulması amaçlanmaktadır. 1.5. Varsayımlar Çeviri alanında gerçekleştirilen çalışmaların bütüncül ve kapsayıcı nitelikte olmadığı, araştırmaların belirli kısıtlamalar dahilinde yapıldığı varsayılmaktadır. 1.6. Sınırlılıklar Bu çalışmada YÖK Akademik veri tabanı üzerinden, Filoloji, Eğitim Bilimleri ve Öğretmen Yetiştirme, İlahiyat ve Sosyal Beşerî ve İdari Bilimler temel alanları filtrelenerek 6 bütünce oluşturulmuş ve bu bütüncenin oluşturulması esnasında 1985- 2021 yılları arasında sadece hakemli dergilerde yayımlanan çeviri konulu makaleler dikkate alınmıştır. 13.03.2022 – 17.09.2022 tarihleri arasında oluşturulan 2423 makalelik bütüncede, bu tarih sonrasında veri tabanına eklenen çalışmalar araştırma kapsamının dışında tutulmuştur. Hakemsiz dergilerde yayınlanan “243” makale, veri tabanına birden fazla girilen (f=525) makale, bir dilden farklı dile çevrilen (f=23) çeviri makale ve konu dışı kalan (f=45) makale, araştırma çözümlemesine dahil edilmemiştir. Bütünce 2022 yılı bitmeden çözümlendiği için 2022 araştırmaları çalışma kapsamına dahil edilmemiş sadece 2021 yılı sonuna kadar yapılan çalışmalar dikkate alınmıştır. 7 BÖLÜM 2 KAVRAMSAL ÇERÇEVE Çalışmanın bu bölümünde çeviri kavramı farklı yönleriyle ele alınacaktır. İlk olarak, çeviri kavramının tarihsel süreç içerisindeki yeri ve sözlüklerde yer alan tanımları dilbilimsel açıdan değerlendirilecektir. Ardından çeviri olgusunun daha iyi anlaşılması bakımından çeviri türleri, çevirinin tarihçesi, çevirinin diğer disiplinlerle ilişkisi ve yabancı dil öğretiminde çevirinin önemi ve Türkiye’de çeviri bölümlerinin bulunduğu üniversiteler, çeviri eğitiminin verildiği diller ve çeviri bölümlerinde görev yapan akademisyenler hakkında bilgi verilecektir. 2.1. Çevirinin Tanımı Çeviri denildiğinde ilk olarak farklı amaçlar doğrultusunda yabancı dilden ana dile ya da anadilden hedef dile çevrilmiş bir metin topluluğu akla gelir. İnsanlık tarihinde uzun bir geçmişe sahip olan çeviri olgusuna dair alanyazında çeviri ile ilgili birçok tanım bulunmaktadır. 2.1.1. Çeviri Kavramına Tarihsel Bakış: Çeviri kavramı, ilk ortaya çıkışından günümüze kadar olan süreçte birçok değişikliğe uğramıştır. Bu kısımda çeviri kavramının tarihsel süreçte meydana gelen kavram değişikliklerinden bahsedilecektir. Şekil 1 Çeviri terimleri Göktürk Devleti’nden (6.- 8. yy.) günümüze dek çeviri olgusunun tanımlanmasında farklı pek çok terim kullanılmıştır. 8.-13.yy. arasında Doğu Türkçesinde; evirmek (tevürmek), aktarmak (axtarmış), yaratmak terimlerine karşılık gelen çeviri kavramı 14. yy.’da Batı Türkçesi’nin de kullanımına başlanmasıyla birlikte (14. 18.yy) döndermek, nakle eylemek, tasnif itmek, tercüme olunmak, itmek, kılmak kavramlarına karşılık geldiği görülmektedir. 18.- 8 19. yy.’da ise bu kavram çevirme, beyan, ifade etmek, tefsir etmek, tefsir ve beyan etmek/eylemek gibi farklı ifadelerde kullanıldığı belirtilir (Demircioğlu, 2011). Öyle ki çeviri tanımında meydana gelen değişikleri de göz önünde bulundurduğumuzda bireylerin dünya görüşünün çeşitlendirilmesinde ve farklı milletlerin kültürlerini tanımamızda da etkin bir rol oynadığından söz edilebilir. Şekil 2 Çeviri kavramının diğer dillerdeki karşılıkları 2.2.2. Çevirinin Sözcük Tanımı ve Dilbilimsel Açıdan Değerlendirilmesi: TDK Türkçe sözlükte (2011, s.525) çeviri için, “Bir dilden başka bir dile aktarma, çevirme, tercüme” ve “Bir dilden başka bir dile çevrilmiş yazı veya kitap, tercüme” olarak iki farklı tanım bulunmaktadır. Meydan Larousse Ansiklopedisi (1992, s.2250)’nde ise çeviri, “farklı dilleri konuşan topluluklar ya da bireyler arasındaki ilişkileri her çağda zorunlu kılan evrensel bir etkinlik” olarak tanımlanır. Büyük Larousse (1992, s.2660)’ da “Bir dilden başka bir dile çevirmek, aktarmak” ve “Bir başka yapıtı, metni değişik bir dilde veren metin” olarak iki farklı tanım ile açıklanmaktadır. Göktürk (1986) çeviri ediminin, sadece yabancı dilden bilinen bir dile aktarım olmadığını, insan yaşamı ile iç içe olan bir eylem olduğunu belirtmekte ve çeviriyi çeşitli dillerin farklı dünyalara tanıtımı olarak nitelendirmektedir. Jacobson (1958) ve Nida (2003) çeviriyi bilim olarak açıklarken, Savory (1987) ise çevirinin bir sanat olmasının yanısıra iletişim engellerini kaldırmaya yarayan araç olduğundan söz etmektedir. Burada zihnimizde iki soru oluşmaktadır: çeviri sanat mıdır, yoksa çeviri bilim midir? Çeviri bilimdir çünkü dil kurallar bütününden oluşur ve çeviri yapan kişinin bu kuralları göz ardı ederek çeviri yapması düşünülemez, çevirmen iletiyi karşı tarafa en doğru şekilde aktarma çabası içerisindedir. Sanat denildiğinde ise aklımıza yaratıcılık, özgünlük kavramları gelir. Nasıl ki ressamlar çizgileri, renkleri duygu ve düşüncelerini aktarmada bir araç olarak kullanıyorsa, çevirmen de cümle öğelerini, kelimeleri noktalama işaretlerini, yaratıcılığını, bilgi ve birikimlerini kullanarak ana dildeki verileri hedef dile doğru şekilde ifade etme amacıyla, duygu durumunu aktarma, meramını dile getirme ve yeni bir ürün ortaya koyma çabası içerisindedir. Sonuç 9 olarak bilimin çeviri ile zenginleştiğinden, sanatın da bilimden beslendiğinden söz etmek mümkündür. Antik çağda çeviri ise “doğadaki nesnelerin sese, yazılı simgeye, resime ve dansa dönüşümü ile gerçekleşen bir etkinlik” olarak nitelendirilmektedir (Yazıcı, 2005, s.29). Nitekim çeviri başlangıçta bir uğraşı ve etkinlik olarak kabul edilse de 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, bir uğraşı ve eylem olarak değil, aynı zamanda araştırılabilir bir olgu olarak ele alınmaya başlanmıştır (Akalın, 2018, s.1). Çeviri kavramına dilbilimsel açısından bakıldığında ise, Vardar (1988) çeviriyi, kaynak dilde yer alan göstergelerin meydana getirdiği anlam-biçim bütününün hedef dilde göstergesel ve anlamsal-biçimsel bütüne aktarılma eylemi olarak tanımlar. Büyük Larousse Ansiklopedisinde ise bu terim “Bir dilde söylenmiş olanı (kaynak dil) anlam ve deyiş eşdeğerliliklerini koruyarak bir başka dilde (amaç dil) yeniden söyleme” olarak ifade edilmektedir (1992, s.2660). Öte yandan, Postgate (1992, s.1) çeviri olgusunun, çeviri, yorum ve açımlama olmak üzere üç ulamda ele alınması gerektiğini belirtirken, Jackobsen (2008, s.62) ise çeviriyi sadece dilden dile aktarım olarak açıklamaz, “dil içi çeviri, diller arası çeviri ve göstergeler arası çeviri” olmak üzere üç farklı ulamda sınıflandırma yoluna gitmiştir. Çeviri olgusu Yıldız ve Kurt (2018, s.3) tarafından kaynak dilden hedef dile yapılan metinsel ve dilsel işlem olarak açıklanır. Öztürk Kasar (2021, s.19) ise ‘göstergebilimsel bir etkinlik’ olarak ifade eder. Kısaca tanımlamak gerekirse çeviri, anadilin hedef dile veya kaynak dilin ana dile aktarımında anlam arayışı içerisinde olma durumu, diğer bir deyişle farklı diller arasında sözlü ve yazılı metinlerin anlam aktarımı olarak nitelendirilebilir. 2.2. Çeviri Türleri Çeviri olgusu genellikle sözlü ve yazılı çeviri olmak üzere iki ulamda incelenmektedir. Öte yandan, Anamur (1997, s.39) ise çeviri olgusunun teknik/ bilimsel çeviri, genel çeviri ve yazınsal çeviri olarak üç ulamda ele alınmasının çeviri alanındaki araştırmaları kolaylaştıracağından söz etmektedir. Teknik /bilimsel çeviri, tıptan hukuka, hukuktan eğitime, eğitimden ticarete uzanan bir “özel alan dilinden” faydalanılan bilim ya da uzmanlık alanlarında yazılmış metinlerden yapılan çeviri türü iken, genel çeviri doğrudan bilgi aktarımını amaçlayan, özel terim içermeyen, “düz anlamsal” nitelikli metinlerden yapılan dilsel aktarım işlemidir. Yazınsal çeviride ise çevirmenin hedefi doğrudan bilgi aktarımı yapmak değil, duygu, izlenim, heyecan ve gözlemleri çoğul okumaya açık olarak yansıtmayı amaçlamaktadır. Dil düz anlamsal değil, adeta yoruma açık çok anlamsal bir yapıdadır. 10 Şekil 3 Çeviri Türleri 2.2.1. Sözlü Çeviri: Sözlü çeviri kısaca, bir dilde yapılan sözlü iletişimi farklı bir dile aktarma işlemi olarak tanımlanabilir. Öte yandan Köksal (2008, s.8) sözlü çeviri için “yorumlama” kavramını kullanır. Bu çeviri türü genellikle sözlü olarak gerçekleştirilen sunum, konferans ya da müsabaka gibi etkinliklerde kullanılmaktadır. Sözlü çeviride esas amaç iletişim kurmaktır ve iletişimin etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi için ilgili dili ve kültürü benimsemiş olmakta büyük önem taşımaktadır. Sözlü çevirinin gerçekleşmesi için dilbilgisi kurallarının belirli düzeyde bilinmesi gerekir ancak yeterli tek koşul bu değildir. Mütercim- Tercümanda (Sözlü Çevirmende), ilgili konuya dair, nitelikli ve etkin bilgi birikimi, güçlü bellek, iyi bir işitme yetisine ve iyi bir konuşma yeteneğine sahip olmak gibi birtakım özelliklerin bulunması gerekmektedir (Çakır, 1994, s.14). Diğer yandan Çakır (1994, s.14-15), sözlü çevirinin “işitme ve anlama”, “çözümleme ve özümleme”, “yeniden ifade etme” olmak üzere üç aşamada ele alındığını belirtir. Sözlü çevirinin en iyi şekilde gerçekleşmesi için her aşamanın başarısı bir diğerini etkilemektedir. Çevirinin ilk aşaması olan “İşitme ve anlama” aşamasında, çevirmen dikkatini en üst seviyede tutmalıdır. Çevirmen aktarılacak metni çok iyi dinlemek, anlamak ve karşı tarafa metni çevirirken anlam aktarımını en iyi şekilde gerçekleştirmekle sorumludur eğer anlama aşaması etkili bir şekilde gerçekleşmezse, buna bağlı olarak diğer aşamalardaki başarı seviyesi de düşecektir. “Çözümleme ve özümseme” aşamasında çevirmen aktarılmak istenen sözlü metnin ana fikri üzerine yoğunlaşır. Çevirmen istenilen metni, hedef dilde karşılayacak kelimeleri ve terimleri seçmekle yükümlüdür. Çevirmen, duyduklarını “çözümleme- özümseme” aşamasında, istenileni hedef dilde en iyi şekilde aktarmak için entelektüel bilgi birikimi ve çeşitli kültürlere dair bilgilerini kullanır. Son olarak Yeniden ifade etme 11 aşamasında, çevirmen konuşmanın anlamını özümsedikten sonra, sözcükleri soyutlayarak dinleyicilerin anlayacağı terimler seçerek, hedef dilde tekrar ifade etmeye çalışmaktadır. Öte yandan Christoffels (2004, s.11-19) sözlü çeviri sürecinin temel bileşenlerini “dil kontrolü”, “dili yeniden kodlama”, “kendi kendini izleme” ve “bellek süreci” olmak üzere dört unsur olarak vurgulamaktadır. Sözlü çevirinin diğer çeviri türlerine göre daha zor olduğunu unutmamak gerekir çünkü çevirmen yazılı metindeki gibi çevirdiği metni defalarca kontrol etme şansına sahip değildir. 2.2.1.1. Ardıl çeviri: Sözlü çeviri türleri içerisinde en eski ve en zor çeviri türlerinden biri ardıl çeviridir. Doğan (2000, s.26)’ ın vurguladığı üzere, bu tür çeviride konuşmacının belli bir süre içerisinde yapmış olduğu konuşma, çevirmenin belleğinde tuttukları ve aldığı notlardan yararlanarak erek dilden hedef dile aktarması şeklinde gerçekleşir. Ardıl çeviride konuşmacı, çevirmen ve dinleyiciler aynı ortamda bulunmaktadır. Ardıl çeviri yapmakta olan çevirmenin dil becerilerinin iyi olmasının yanı sıra, dinleme, not alma, analiz yapma ve dikkat düzeyini en üst seviyede tutması çeviriden alınacak verimi arttıracaktır. Ardıl çeviri kullanıldığı alana göre (futbol çevirmenliği, mahkeme çevirmenliği, irtibat çevirmenliği, medya çevirmenliği, telefonla sözlü çeviri, vb.) çeşitlilik göstermektedir. Uluslararası etkinliklerde ardıl çevirinin kullanılması konferans çevirmenliğinin gelişmesine olanak sağlamaktadır. 2.2.1.2. Eşzamanlı Çeviri (Senkron Çeviri): İletinin anlık olarak çevrilmesini sağlayan yöntem ise eşzamanlı/ simültane çeviridir. Christoffels (2004, s.5) eş zamanlı çeviriyi yeni girdinin daimi olarak sunulduğu bir süreç olarak açıklamaktadır. Zorlu bir süreç olan bu çeviri türünde çevirmen, dikkat seviyesini en üst noktada tutarak, zamanlama, hızlı düşünme ve dilbilgisi becerilerini en iyi şekilde kullanarak çeviri işlemini gerçekleştirmekle yükümlüdür. 2.2.1.3. Diyalog Çevirisi- Karşılıklı Çeviri: İletişimin karşılıklı ve genellikle kısa süreli olarak gerçekleştiği bu çeviri türünde birden çok çevirmen bir arada bulunmaktadır. Çakır tarafından (1994, s.16) de, diyalog çeviri, iş toplantılarında, iş görüşmelerinde ve hastane gibi ortamlarda daha sık kullanıldığı belirtilmektedir. 2.2.2. Yazılı Çeviri: Yazılı çeviri bir dilden farklı bir dile yazılı metinlerin çevrilme sürecidir (Ersoy, 2011, s. 49). Yazının icadı ve matbaanın keşfiyle yazılı çeviri hızla yaygınlaşma olanağı bulurken, metinlerin uzun süre kalıcılığını arttırarak geniş kitlelere ulaşmasını kolaylaştırır. Yazılı metin türleri birçok belgeyi içerisinde barındırmaktadır. Bu belgeleri edebi ve edebi olmayan metin türleri olarak sınıflandırmak mümkündür. 12 Edebi metin çevirisi, bir edebi eserin kaynak dilden hedef dile aktarılma süreci olarak tanımlanabilir. Yazılı çeviri kapsamında ele alınan edebiyat metni aktarım öğeleri içerisinde roman, hikâye, şiir ve tiyatro metinlerinin çevirileri yer almaktadır. Ancak şiir çevirisi diğer yazılı çeviri türlerine göre daha zorlu bir çeviri olarak kabul edilir. Bu konuda Kasap (2019, s.105) çevirmenin, şiir metninin anlamsal, dilsel, kültürel ve sessel kodlarının çevirisinde kimi zaman zorunlu olarak, kimi zamansa isteğe bağlı olarak birtakım değişimler yapmak durumunda kaldığından söz etmektedir. Öte yandan özellikle anadilden yabancı dile şiir çevirisi yapılırken metne son şeklini vermek için, grup çalışmalarına yer verilmesi gerektiğini vurgular. Edebi metin çevirileri uluslararası kültürel etkileşimin sağlanmasında en önemli araçlardan biridir. Edebiyat dışı metin çevirisi kapsamında ise kitaplar, makaleler, akademik metinler, ticari dokümanlar, hukuki metinler, sözleşmeler, internet siteleri gibi birçok doküman türü yer almaktadır. 2.3. Çevirinin Tarihçesi Hz. Mevlana (1207- 1273) “Geçmişini iyi bil ki geleceğe sağlam basasın” sözündeki amaç doğrultusunda bu kısımda Türkiye’de çeviri tarihinin gelişim seyri açıklanmaya çalışılacaktır. Nitekim yirminci yüzyılda bilim alanı olarak ele alınan çeviribilimini anlayabilmek için çevirinin tarihsel gelişim seyri hakkında bilgi sahibi olmak gereklidir. Dünya genelinde çeviri faaliyetleri gerek farklı kültürler, diller ya da bölgeler arasında iletişim kurmak, bilgi paylaşmak açısından, gerekse kültürel alışverişin teşvik edilmesi yönünden büyük önem taşımaktadır. 2.4. Türkiye’deki Çeviri Tarihine Kısa Bir Bakış Türklerde ilk çeviri faaliyetlerinin Uygurlar Dönemi’nde görüldüğüne dair bulgular yer almaktadır. Adıvar (1939, s.20), açık çeviri örneklerinin Uygurlar (744-) Dönemi’nde başladığını ve bu çevirilerin Türklerin kabul ettiği Budizm, Maniheizm gibi dinlerle ilgili olduğunu ifade etmektedir. Bu bulgular çerçevesinde Türklerde çeviri etkinliğinin tarihsel ve yöntemsel olarak ele alındığından söz etmek mümkündür. Tarihsel olarak ele alındığında ise, Özkırımlı (1999, s.218), Orta Asya kazı araştırmalarında ele geçirilen belgelerin 8. – 13. yüzyıllar arasında yazıldığına dair tahminlerin bulunduğunu ve Uygurca metinlerin büyük çoğunluğunun çeviri metinler olduğunun varsayıldığını vurgulamaktadır. Türklerin İslam kültürünü anlamaları ve İslam dinini benimsemeleri çeviri sayesinde gerçekleşmiştir (Adıvar,1939, s.20). İslam tarihinde çeviri etkinlikleri Emevîler döneminde bireysel ve düzensiz halde kendini gösterirken, sistemli çeviri hareketi ise Abbasiler Dönemi’nde görülmeye başlanmıştır (Altay, 2002, s.2). Aristo, Eflatun, Hipokrat gibi filozofların eserleri çeviri aracılığıyla İslam dünyasına kazandırılmıştır. 13 Osmanlı’da çeviri ise Batı Anadolu’da 1299 yılında Osmanlı Beyliği’nin kurulmasıyla başlar (Günyol, 1985, s.324). Osmanlıların başlangıçta, transit geçişteki mallardan vergi alarak Avrupa’ya imtiyaz vermeleri neticesinde, etkileşim içerisinde oldukları ülkelerle dillerarası etkileşimde bulunmaları kaçınılmaz olur (Demircan, 1988, s.41). Osmanlı döneminde çeviri etkinliğine, edebiyat dışı metin çevirilerinde Arapça, edebiyat alanındaki çevirilerde ise Farsça kaynaklık etmiştir. Anadolu’nun resmi dili XIII. yüzyıl sonlarında Türkçe’leşmeye başlar. Osmanlılarda XIV. yy’ da çevirmen olarak Alman, İtalyan, Macar ve Polonya asıllı, ancak Müslümanlığı kabul eden kişiler atanır (Demircan, 1988, s. 24- 37). Osmanlı Beyliği Fatih’in İstanbul’u fethetmesiyle (1453) imparatorluğa dönüşür ve Fatih Sultan Mehmet döneminde çevirmenlik mesleğinin kurumsallaşması yoluna gidilerek, bu mesleğin önemi ön plana çıkar. Yazıcı (2010)’nın da işaret ettiği üzere, bu dönemde medreselerde Arapça eğitim verilmekte ve doğu kökenli kaynaklara erişim sağlanarak bilgiye ulaşılmaktadır. 18. yüzyılın sonlarına kadar Müslümanların Batı dillerini öğrenmeleri yasaklanmış, buna paralel olarak da çevirmenlik mesleğinin gelişmesi bu dönemde pek mümkün olmamıştır. Bu nedenle Osmanlı döneminde devletlerarası ilişkilerin sağlanmasında çevirmenlik görevini dragomanlar üstlenmiştir (Kartal, 2007). Yazıcı (2010)’ ya göre, bu dönemde medreselerde Arapça eğitimi verilmekte ve doğu kökenli kaynaklara erişim sağlanarak bilgiye ulaşılmaktadır. XVII. yüzyıl sonlarında askeri yenilgileriyle Batı’ya karşı başarısızlığını kabul etmek zorunda kalan Osmanlı Devleti, Avrupa karşısında üstünlüğünü yitirir ve bilgi alışverişi için Batılılaşmayı çözüm yolu olarak görür. Osmanlı’nın Batı’ya yönelimi askeri amaçla olsa da Batı’nın Türkiye’ye yaklaşımı ticari amaçlıdır. En önemli çeviri çalışmaları III. Ahmet Dönemi’nde (1703- 1730) başlar (Köksal, 2008, s.30). Nitekim Altay (2002, s.2)’ ın da ifade ettiği gibi, Osmanlı’da sistematik çeviri faaliyetleri ilk kez Lale Devri (1718-1730) döneminde gerçekleşmiştir. 1739 yılında Rusya’nın da Osmanlılar’la ticaret yapmasına izin verilir. Böylece Osmanlı Devleti’nin çeviriye ve çevirmene olan ihtiyacı giderek artmaya başlar. Osmanlı İmparatorluğu’nda çevirmenler, divan çevirmenleri, eyalet çevirmenleri ve elçilik çevirmenleri olmak üzere üç grupta sınıflandırılmaktadır (Demircan, 1988, s.37). Osmanlı’da dışişleri, 1820 yılına kadar Bab-ı Ali’deki divan tercümanı azınlıklar tarafından yürütülür. Müslümanların Batı kültürü ile etkileşimi mekteplerin kurulmasıyla (1773) yaygınlaşmaya başlar. Bu okullarda Türk dili ile eğitimin yanı sıra Batı dili (Fransızca) ile de eğitim verilir. Kimi tarih kitaplarını çevirmek için Damat İbrahim Paşa tarafından, yirmi beş kişiden oluşan çeviri heyeti oluşturulur. Tablo 1’de Osmanlı’da çeviri işleri ile ilgilenen kurumlar yer almaktadır: 14 Tablo 1 Osmanlı’da Çeviri İşleri ile İlgilenen Kurumlar 1717 Çeviri Heyeti 1832-1836 Tercüme Odası 1851-1862 Encümen-i Daniş 1865 Tercüme Cemiyeti 1869 Meclis-i Kebir-i Maarif A. Daire-i İlmiye (1870) B. Daire-i İdare 1879 Telif ve Tercüme Dairesi 1881 Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti 1891 Telif ve Tercüme Kalemi 1892 Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti 1914 Maarif Nezareti -Telif ve Tercüme Dairesi Osmanlı’da dışişleri, 1820 yılına kadar Bab-ı Ali’deki divan tercümanı azınlıklar tarafından yürütülür. II. Mahmut Dönemi’nde batılı teknik ve ilim düşüncesinin eğitim camiasında yaygınlaştırılması amacıyla Meclis- i Maarif kurulur ve eğitim alanında yapılması gereken reformlar için harekete geçilir. Bu dönemde ilimle ilgili faydalı eserler kaleme alınır, fakat dilin ağır ve aydın kesime hitap etmesi nedeniyle halkın büyük bir kısmı bilgiye ulaşmakta zorluk çeker. 1832 yılında ise devletin ihtiyacı olan çevirmenlerin yetiştirilmesi için Tercüman Odası açılır. Osmanlı Devleti için Tanzimat Dönemi (1839-1876) geçiş dönemi olarak kabul edilir. 1851 yılında okutulacak kitapların hazırlanması hem de ilim ve fennin tüm halk tarafından anlaşılması amacıyla yalın bir dille çevirilerin yapılacağı Encümen-i Daniş kurulur ve 1862 yılından sonra işlevini kaybeder. 1865 yılında Encümen-i Daniş ile aynı amaca hizmet eden Tercüme Cemiyeti kurulur. Tercüme Cemiyetinin Batı’ya yönelmesi ile Lale Devri’ndeki diğer çeviri kurumlarından ayrılır. Tercüme Cemiyeti’nin farklı bir görevi ise çevrilen eserlerin konu içeriklerinin yararlı olup olmadığının incelenmesi ve çevirilerin iyi yapılıp yapılmadığının değerlendirilmesidir. Öte yandan 1869 yılında Meclis- i Kebir-i Maarif kuruluşunun alt bölümlerinden biri olan Daire-i İlmiye’nin görevi ise daha önce çeviri ile ilgilenen kurumlarla eşdeğer göreve sahiptir. Bu kurumda hem okutulacak ders kitapları incelenmekte hem de çevirilerin anlaşılır ve sade bir dille yapılması amaçlanmaktadır. Çeviriye önem verilen bir diğer dönem ise II. Abdülhamit Dönemi’dir. 1879 yılında Telif ve Tercüme Dairesi açılır ancak kurumun amaca hizmet etmemesi nedeniyle kapatılır. Yerine Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti açılır. On yıl hizmet veren 15 bu kurumdan sonra 1891 yılında yeniden Telif ve Tercüme Kalemi kurulur. İstenen başarıyı sağlayamayan Telif ve Tercüme Kalemi yerine uzun yıllar sansür kurumu olarak görev yapan Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti açılır. II. Meşrutiyetin ilanının ardından kanuni esasi uygulanmaya başlanır. Böylece 1914 yılında kurulan eğitim işlerinden sorumlu Maarif Nezareti de sansürle uğraşmaktan kurtulur ve kendi asli görevine devam eder. 1914 yılında Maarif Nezaretine bağlı Telif ve Tercüme Dairesi mütareke dönemine kadar birçok ders kitabının incelenmesini sağlar ve birçok önemli eserin çevirisini yaptırarak bilime ve eğitime önemli ölçüde katkı sağlar (Kayaoğlu, 1998, s. 138-174). Başlangıçta belirli alanlarda (askeri, politik, ticari) çok az sayıda çeviri yapılsa da ülkemizde çeviri etkinliği Cumhuriyetin ilanından sonra diğer disiplin alanlarında da daha işlevsel olmaya başlar. Cumhuriyetin ilanından sonra yapılan devrimlerin amacı halkın dünya görüşünü ve bakış açısını genişletmesine olanak sağlamaktır. Öyle ki Ulu önder Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından 1928 yılında gerçekleştirilen harf devrimi, okuma yazmada kolaylık sağladığı gibi, çeviri çalışmalarının artmasında da etkili olmuştur. Çünkü Latin harfleri sayesinde bireyler “yapabilirlik” olgusunu kazanmaya başlamışlardır. Lale Devri’nde başlayan çevirinin kurumsallaşma çabaları Cumhuriyet Dönemi’nde de devam etmiştir. Telif ve Tercüme Heyeti (1924-1926), Dil Heyeti (1926), Tercüme Encümeni Bürosu (1940) gibi kurumlar açılarak çevirinin kurumsallaşması 1966 yılına kadar sürmüştür. Diğer yandan, dönemin ilk ve tek çeviri dergisi olmayı başaran Tercüme Dergisi (1940-1967), yirmi altı yıl boyunca çalışmaların yayınını sürdürmüştür. Yazıcı (2010, s.59)’nın belirttiği üzere Cumhuriyet döneminde çeviri faaliyetleri: ➢ Milli Eğitim Bakanı önderliğinde yürütülen Tercüme Dergisi ve bu dergide gerçekleştirilen yayınlar aracılığıyla okuryazarlık oranının arttırılması ve evrensel bilgiye erişimin en alt düzeye indirilmesinin sağlanması ➢ Çeviri etkinliklerinin gerçekleştirilmesi için uygun ortam hazırlanması ve bilgi aktarımının hızlandırılması ve ➢ Çevirmenlerin saygın bir kimlik kazanmaları açısından önem taşımaktadır. Cumhuriyet Dönemi’nin önemli çevirmen ve yazarlarına örnek olarak Halid Ziya Uşaklıgil, Hüseyin Cahit Yalçın, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ruşen Eşref, Ömer Seyfeddin, Mithat Cemal Kuntay, Halid Fahri Ozansoy, Salih Zeki, Yaşar Nabi, Reşat Nuri Güntekin, Peyami Safa, Nurullah Ataç, Sabahattin Rahmi Eyüboğlu, Kemal Yetkin, Tarık Erten, Haydar Rıfat Yorulmaz, Nurettin Sevin ve Bedrettin Tuncel verilebilir (Sevük, 1940, s.609). 16 2.5. Dünyada ve Türkiye’de XX. Yüzyıldan Günümüze Çeviri 19. yüzyıl sonlarında insanlık tarihinin değişeceğine dair birçok haber sızıntıları bulunurken, 20. yüzyılda ise bilimde, sanatta, ekonomide, teknoloji ve birçok alanda hayal edilenin çok daha ötesinde köklü değişimlerin yaşandığı yeni bir dönem olur. Dünyadaki günlük yaşamın tamamen değişmesine teknolojik alanda yapılan yenilikler aracı olur. Bu dönemde bilimin ilgi odağı olmasında gündelik yaşama dair yeni buluşların gerçekleşmesi etkin rol oynar. Alanyazında çeviribilim alanında yapılan araştırmalara göz atıldığında ilk makine çevirisi çalışmalarının 1938 yılına dayandığı görülmektedir. İlk olarak makine çevirisi, 1911 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde kurulan dünyanın en büyük bilişim şirketi IBM ve George Orwell üniversitesi ortaklığıyla 1954 yılında “Georgetown Deneyi” ile yapılır. IBM’nin 701 bilgisayar kullandığı bu sistemin belleğinde yalnızca altı dilbilgisi kuralı ve iki yüz elli kelime mevcut olmasına rağmen, Rusça’dan İngilizce’ye altmıştan fazla cümlenin tam otomatik çevirisi gerçekleştirilerek büyük başarı sağlanır. Bu başarı makine çevirisine yeni bütçe yatırımlarını da beraberinde getirir (Wikipedia). Hutchins (1995, s.436) tarafından yayınlanan eserde, 1950’li yıllarda bilgisayar ve dilbilimdeki gelişmelere paralel olarak makine çeviri sayesinde sözdizim alanında büyük gelişmelerin gerçekleşeceği umuluyordu. Ancak 1966 yılında ALPAC (Otomatik Dil İşleme Kurulu) makine çevirilerindeki gelişimlerinin istenilen beklentiyi karşılamadığını, aksine ilerlemeleri yavaşlattığını, makine çevirisinin insan çevirisine nazaran daha yavaş olduğunu, insan çevirilerinin doğruluk payının daha yüksek olduğunu ve makineli çevirinin daha maliyetli olduğunu vurgulayan bir rapor yayınlar. Günümüzde hayatın her alanını etkisi altına almış olan internet, 1950’li yılların sonunda Amerika Birleşik Devletleri tarafından savunma amaçlı tasarlanmış Advanced Research Project Agency (ARPA) kapsamında gerçekleştirilir ve başlangıçta ordu askerleri ve Amerikan üniversitelerindeki araştırmacılar tarafından iletişim amaçlı olarak kullanılmaya başlanır (Kartal & Uzun, 2010, s.92). 1950’li yıllarda yavaşlayan makine çevirisi çalışmaları 1980’lerden sonra tekrar ivme kazanır. İnternet kullanımı doksanlı yıllarda hızla yaygınlaşır. Böylece çeviri alanında teknolojinin kullanımının artmasını sağlayacak çalışmaları da beraberinde getirir (Şahin, 2013, s.6). Ülkemizde çeviri teknolojileri alanında yayımlanan ilk bilimsel çalışmalar 1991 yılında “Çeviribilim ve Uygulamaları” dergisinde, Ayhan Sezer tarafından yayına hazırlanan “Bilgisayarlı çeviri mümkün müdür?” ve Faruk Türker tarafından “Bilgisayarlı çeviriye doğru” başlıklı çalışmalarda makine çevirilerinin temel çalışma prensiplerine değinmişlerdir. 2000 yılı itibariyle kitle iletişim araçları kullanımının 17 artmasıyla bilişim teknolojileri hayatın her alanını etkisi altına alır. İnternet kullanımının yaygınlaşması ve Web 2.0 araçlarının etkin kullanımının sağlanması çeviri hizmetlerinin daha çok ön plana çıkmasını sağlar. Çeviri alanında teknolojik araçların kullanımı çeviri bellekleri ile gündeme gelse de, bugün küreselleşen dünya ve hızla gelişen teknoloji sayesinde mobil uygulamaların yanı sıra akıllı saatlerde de eş zamanlı çeviri yapma olanağı sunan uygulamalar bulunmaktadır. Öyle ki küreselleşmenin etkisiyle kimi zaman istendik, kimi zaman da zorunlu olarak farklı toplumlarla iletişim bu yolla gerçekleşir. Farklı dilleri konuşan insanların iletişiminde ve bilgi aktarımında çeviri etkin rol oynamaktadır. İnternetin yaygınlaşmasıyla çeviri siteleri ve çeviri hizmetleri çevrimiçi platformlar aracılığıyla kullanıcıların hizmetine sunulmaya başlanmıştır. Günümüzde kullanılan çeviri programları yazılı ve sözlü olan metin ya da konuşmaları bir dilden farklı dile çevirmek için kullanılmaktadır. Birçok internet sitesi, çeviri programları ve ücretli/ ücretsiz mobil uygulamaları sayesinde kullanıcılara farklı dillerdeki içerikleri anlamalarını sağlamak için otomatik çeviri yapma fırsatı sunar. Başlangıçta cümle/ metin çevirisi olanağı sunan çeviri siteleri ya da uygulamaları günümüzde artık “metin + ses”, “metin + ses+ kamera/fotoğraf çeviri” seçenekleri de sunmaktadır. Otomatik çeviri yapmak isteyen kullanıcılar ister web sayfası üzerinden ister App Store ya da Google Play aracılığıyla indirilebilen mobil uygulamaları kullanarak çeviri yapma fırsatı bulmaktadır. Çeviri alanında en sık tercih edilen site ve mobil uygulamalara: Google çeviri, DeepL çeviri, Yandex çeviri, Microsoft Bing Translator ve Reverso sözlük ve çeviri örnek olarak verilebilir. Google çeviri uygulaması yerine DeepL çeviri yapay zeka araçlarının daha etkin kullanım alanı sunduğu düşülmektedir. Günümüz dünyasının en önemli ve popüler teknolojilerinin bir diğeri ise yapay zekadır. Yapay zekâ kullanımının yaygınlaşmasıyla Web. 4.0 araçları çeviri alanında da kullanılmaya başlanmıştır. Bununla birlikte, çeviri yazılımları iyileştirilerek daha doğru ve akıcı çeviriler yapma fırsatı sunarak, çeviri hataları azaltılmaya çalışılmıştır. Çeviri alanında yapay zekȃnın önem kazanmasında en etkili faktör ise çevirilerin hızlı ve ekonomik şekilde yapılmasına olanak tanımasıdır. Diğer yandan, küreselleşen dünyada çeviri sektörlerinde hizmet veren, alanında uzman, donanımlı ve kuramsal açıdan iyi yetişmiş çevirmenler, eğitimden ticarete, diplomasiden siyasete dek daha birçok alanda ülkelerarası iletişimin gerçekleştirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Vural Kara (2010, s.99), günümüzde çevirmene olan ihtiyacın giderek arttığını ve özellikle teknik çevirinin ön plana çıktığını belirtmektedir. Ancak 20.yüzyılın ortalarından günümüze kadar gelen süreçte, olağanüstü bir hızla gelişmeye devam eden teknoloji, kimi mesleklerin yok olmasına neden olurken, kimi meslekler içinse 18 teknolojinin getirdiği yenilikler doğrultusunda bireyleri mesleklerinde kendilerini yenileme durumunda bırakır. Bu meslek grubundan bir tanesi de çevirmenliktir (Ersoy ve Balkul, 2012, s.300). Eskiden çevirmen denildiğinde zihnimizde kalın ciltli sözlüklerle, masa başında saatlerce, çevirdiği metinleri daktilo ya da bilgisayara işleyen bir fotoğraf canlanırken, bugün ise gelişen teknolojilerden günü gününe haberdar olması ve kendini sürekli geliştirmesi gereken bir meslek haline dönüşmüştür. Böylelikle teknolojinin etkisiyle bir yandan çevirmenlerin çalışma ortamları sanal ortama taşınırken, diğer yandan çeviri sektöründeki çevirmenlerin etkileşimleri de kolaylaşmaktadır. Risku ve Dickinson (2019, s.65)’nun vurguladığı gibi çevirmenler, sanal çeviri platformları aracılığıyla, ulusal ve uluslararası çeviri sektörü hakkında bloglarda görüş alışverişinde bulunabilir, çeviri sektöründeki gelişmeleri takip edebilir ve diğer çevirmenlerin kullandığı çeviri teknolojileri hakkında bilgi sahibi olabilirler. Çevirmenlerin iletişim ağlarını genişletmesini ve meslektaşlarıyla sürekli etkileşim halinde olmalarını sağlayan bu platformlar, aynı zamanda iş olanakları da sunmaktadır. Ülkemizde sanal ortamda çeviri işleri sunan platformlara örnek olarak, Bionluk (https://bionluk.com/) ve Protranslate (https://www.protranslate.net/tr/) örnek olarak gösterilebilir. Çevirmenlerin bilgi paylaşımı yapabildiği aynı zamanda iş alabileceği uluslararası platformlara: Proz (https://www.proz.com/), Translationdirectory (https://translationdirectory.com/), Translatortown (http://ww12.translatorstown.com/) vb. gibi siteler örnek olarak gösterilebilir. Son olarak çeviri teknolojilerinin geldiği noktadan bahsetmek gerekirse, 20. yüzyıl itibariyle çeviri teknolojileri, çeviri sürecini kolaylaştırarak iletişim engellerinin azalmasına yardımcı olmaktadır. Ancak Sezer (1991), bilgisayarlı çevirinin mümkün olduğunu belirtmekte fakat kat edilmesi gereken epey bir mesafenin olduğunu da sözlerine eklemektedir. Günümüzde teknolojinin etkisiyle çeviri programları, mobil çeviri uygulamaları, yapay zekȃ teknolojileri gelişse de, çevirmenlerin gözetimine ve katkılarına ihtiyaç duyulmaktadır. Çünkü insan çevirisinin ötesinde doğal ve tamamen doğru çeviri yapabilen yazılımlar henüz geliştirilememiştir. Bilhassa kısa cümle çevirilerinde yapay zekȃ çevirileri büyük oranda başarı sağlamış olsa bile, karmaşık ve uzun cümlelerin çevirisi için yazılımların iyileştirilmesine gereksinim duyulmaktadır. 2.6. Türkiye’deki Çeviri Bölümleri Türkiye’de çeviri bölümlerinin kuruluşu 1982-1983 Eğitim Öğretim Yılı’na dayanmaktadır. İlk olarak Hacettepe Üniversitesi Yabancı Diller Yüksekokulu bünyesinde çift dilli (İngilizce ve Türkçe) eğitim öğretim vermek üzere İngilizce Mütercim Tercümanlık https://bionluk.com/ https://www.protranslate.net/tr/ https://www.proz.com/ https://translationdirectory.com/ http://ww12.translatorstown.com/ 19 Bölümü açılır. Yine aynı yıl Boğaziçi Üniversitesi bünyesinde, İngilizce dışında da anadil- hedef dil bilinci gelişen, kuramsal bilgi ve uygulamalarına sahip, yazılı ve sözlü çevirmenlerin yetiştirilmesini sağlamak amacıyla hem sözlü hem de yazılı çeviri alanında lisans düzeyinde eğitim veren Mütercim Tercümanlık Bölümü kurulur ve 2004 yılı itibariyle bölümün adı Çeviribilimi olarak değiştirilir. Diğer taraftan ilk kez 1992 yılında Hacettepe ve Yıldız Teknik Üniversitesi bünyesinde Fransızca Mütercim Tercümanlık eğitimi verilmeye başlanır. Tapan (1997, s.150)’a göre Almanca Mütercim Tercümanlık Bölümü açılmadan önce 1992-1993 yılında Alman Dili Eğitimi Anabilimdalı bünyesinde verilen “Çeviri Sertifikası Programı” çeviri bölümünün açılmasına zemin hazırlamış ve 1993 yılında Almanca Mütercim Tercümanlık Bölümü İstanbul Üniversitesi’nde açılmıştır. Çeviri alanında yeterli istihdamın sağlanmasında başlangıçta filoloji temel alanında yer alan dil ve edebiyat bölümlerinin önem taşıdığı daha sonraları ise Mütercim-Tercümanlık, Çeviribilim ve Çeviri Uygulamaları gibi bölümlerin eğitim programlarında yer aldığı görülmektedir. Rusça (2004) ve Çince Mütercim Tercümanlık Bölümleri (2005) yılında ilk kez Okan Üniversitesi bünyesinde açılır. Nitekim çeviri bölümleri başlangıçta İngilizce, Fransızca, Almanca gibi dillerle sınırlı iken, 2000’li yıllar itibariyle küreselleşen dünyanın da etkisiyle çeviri eğitiminin verildiği diller de çeşitlenmeye başlar. Günümüzde de çeviri bölümlerinin yanı sıra oyun yerelleştirilmesi, yeminli tercümanlık, alt yazı çevirisi, tıp çevirisi, bilgisayar destekli çeviri araçları eğitimi vb. alanlarda tercüme büroları ya da üniversiteler bünyesinde çeviri sertifika eğitimleri verilmeye devam edilmektedir. Aşağıda Tablo 2’de farklı üniversitelerde açılan ilk çeviri programları kuruluş yılları dikkate alınarak sınıflandırılmıştır. Tablo 2 Dillere Göre Üniversitelerde Açılan İlk Çeviri Bölümleri Kuruluş yılı Üniversiteler Bölüm 1982 Hacettepe Üniversitesi İngilizce Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 1982 Boğaziçi Üniversitesi İngilizce Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 1992 Hacettepe Üniversitesi Fransızca Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 1992 Yıldız Teknik Üniversitesi Fransızca Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 1993 İstanbul Üniversitesi Almanca Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 2004 Okan Üniversitesi Rusça Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 2005 Okan Üniversitesi Çince Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 2007 Trakya Üniversitesi Bulgarca Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 20 2010 Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Arapça Mütercim ve Tercümanlık Bölümü 2010 Sivas Cumhuriyet Üniversitesi İngilizce-Fransızca Mütercim Tercümanlık Bölümü 2011 Kırıkkale Üniversitesi Farsça Mütercim Tercümanlık Bölümü 2021 Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Japonca Mütercim Tercümanlık Bölümü 2.6.1. Çeviri Eğitiminin Verildiği Üniversiteler Küreselleşen dünyanın etkisiyle çeviriye ve çevirmene olan ihtiyaç giderek artmaktadır. Günümüz itibariyle bu alandaki istihdamın sağlanması adına birçok devlet ve vakıf üniversitesinde çeşitli dillerde çeviri eğitimi verilmektedir. Türkiye’deki üniversitelerde 2023 verilerine göre “Mütercim- Tercümanlık, Çeviribilimi ve Uygulamalı Çevirmenlik Bölümleri” bünyesinde “44” devlet ve “36” vakıf üniversitesinde çeviri bölümü bulunmaktadır. Bu bölümler öğrencilere dilbilgisi, dilbilimsel analiz, çeviri teorisi, yazılı ve sözlü çeviri becerileri, çeviri stratejileri, terminoloji yönetimi ve çeviri teknolojileri gibi çeşitli konularda eğitim sunmaktadır. Çeviri bölümlerinde teorik derslerin yanı sıra pratik uygulamalar, çeviri projeleri ve staj gibi uygulamaya yönelik faaliyetlerde bulunmaktadır. Ayrıca öğrencilere genellikle belirli bir dil çiftinde uzmanlaşma olanağı da sağlanmaktadır. Çeviri eğitimi programlarında, öğrencilere çeviri sürecini anlama, çeviri stratejilerini geliştirme, metin analizi yapma gibi becerilerin kazandırılması sağlanarak profesyonel çevirmenler yetiştirmek amaçlanmaktadır. 2.6.1.1. Türkiye’de Çeviri Eğitimi Veren Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı: Tablo 3’de 2023 verilerine göre Türkiye’de “44” devlet ve “34” vakıf üniversitesi olmak üzere 78 üniversitede çeviri bölümleri yer almaktadır (YÖK İstatistik, 2023). Tablo 3 2022-2023 Yılı Verilerine Göre Türkiye’de Çeviri Eğitimi Veren Devlet ve Vakıf Üniversitelerinin Dağılımı Üniversite Türü (f) % Devlet Üniversitesi 44 57,8 Vakıf Üniversiteleri 36 42,2 Toplam 80 100 2.6.1.2. Türkiye’de Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Yer aldığı Devlet ve Vakıf Üniversiteleri: 2023 verilerine göre Türkiye’de “37” devlet ve “28” vakıf üniversitesi bünyesinde dokuz farklı dilde eğitim yapan (Almanca, Arapça, Bulgarca, Farsça, 21 Fransızca, Çince, İngilizce, Japonca, Rusça) 4 yıllık Mütercim-Tercümanlık Bölümleri bulunmaktadır (ÖSYM, 2023). Tablo 4 2023 Yılı Verilerine Göre Türkiye’de Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Yer Aldığı Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Üniversite Türü (f) % Devlet Üniversitesi 37 59,9 Vakıf Üniversiteleri 28 44,1 Toplam 65 100 Toplamda (f=80) üniversitede yer alan çeviri bölümleri arasında Mütercim Tercümanlık Bölümleri’nin bulunduğu üniversite sayısı (f=65) olup, çeviri bölümlerinin % 81, 25’ini oluşturmaktadır. 2.6.1.3. Türkiye’deki Mütercim Tercümanlık Bölümlerin Dillere Göre Dağılımı: Tablo 5’de dört yıllık eğitim veren Mütercim Tercümanlık bölümlerinin bulunduğu devlet (f=37) ve vakıf üniversiteleri (f=28) yer almaktadır. Tablo 5 Mütercim Tercümanlık Bölümlerinin Üniversitelerdeki Dağılımı Üniversiteler Diller Devlet Ün. Alma nca Arapça Bulga rca Farsç a Fransı zca Çinc e İngilizce İng./ Fransız ca Japonca Rusça Adana Alparslan Türkeş Bilim ve Teknoloji Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Amasya Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi - ✓ - - ✓ - ✓ - - - Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi - - - - - - - ✓ ✓ ✓ Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - ✓ Atatürk Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - 22 Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Bartın Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Bingöl Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - - Bursa Teknik Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Dokuz Eylül Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Ege Üniversitesi ✓ - - - - - ✓ - - - Gaziantep İslam Bilim ve Teknoloji Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - - Hacettepe Üniversitesi ✓ - - - ✓ - ✓ - - - İstanbul Üniversitesi ✓ ✓ - - ✓ - ✓ - - - Kafkas Üniversitesi - - - - - - - ✓ - - Kahramanmaraş İstiklal Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi ✓ ✓ - - - - - - - - Kırıkkale Üniversitesi - ✓ - ✓ ✓ - ✓ - - - Kırklareli Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Kütahya Dumlupınar Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Mardin Artuklu Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Marmara Üniversitesi ✓ - - - ✓ - ✓ - - - Mersin Üniversitesi ✓ - - - ✓ - - - - - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - On dokuz Mayıs Üniversitesi - ✓ - - - - - - - - 23 Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Samsun Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Sakarya Üniversitesi ✓ - - - - - ✓ - - - Selçuk Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - - Siirt Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Sivas Cumhuriyet Üniversitesi - - - - - - - ✓ - - Trakya Üniversitesi ✓ - ✓ - - - ✓ - - - Yıldız Teknik Üniversitesi - - - - ✓ - - - - - Toplam 8 9 1 1 7 0 29 2 1 2 Vakıf Üniversiteleri Ankara Bilim Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Atılım Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Bahçeşehir Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Başkent Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Çağ Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Çankaya Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Doğuş Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Haliç Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi - - - - - - - ✓ - - İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - - İstanbul Arel Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İstanbul Atlas Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - 24 İstanbul Aydın Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - ✓ İstanbul Gelişim Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İstanbul Okan Üniversitesi - - - - - ✓ - ✓ - - ✓ İstanbul Sağlık ve Teknoloji Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İstanbul Yeni Yüzyıl Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İstanbul Beykent Üniversitesi - - - - - - ✓ - - ✓ İstinye Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İstanbul Topkapı Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - İzmir Ekonomi Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Kapadokya Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - KTO Karatay Üniversitesi - ✓ - - - - ✓ - - - Nişantaşı Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Toros Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Üsküdar Üniversitesi - - - - - - ✓ - - - Yaşar Üniversitesi - - - ✓ - Toplam 0 3 0 0 0 1 27 1 0 3 37 devlet üniversitesinin %78,4’ünü oluşturan (f=29) devlet üniversitesinde ve vakıf üniversitelerinin neredeyse tamamında (f=27) İngilizce Mütercim-Tercümanlık Bölümleri mevcuttur. Almanca Mütercim Tercümanlık sadece 8 devlet üniversitesinde bulunmaktadır. Arapça Mütercim-Tercümanlık 9 devlet 3 vakıf üniversitesinde olmak üzere toplam 12 üniversitede bulunmaktadır. İngilizce-Fransızca çift dilli Mütercim Tercümanlık Programı ise sadece 2 devlet (Sivas Cumhuriyet ve Kafkas Üniversitesi) ve 1 vakıf (İhsan Doğramacı Bilkent) üniversitesinde bulunmaktadır. Çince Mütercim-Tercümanlık Bölümü sadece Okan Üniversitesi bünyesinde yer almaktayken, Almanca, Bulgarca, Farsça ve Japonca Mütercim- Tercümanlık Bölümleri ise herhangi bir vakıf üniversitesi bünyesinde bulunmamaktadır. 25 2.6.1.4. Çeviribilimi Bölümlerinin Bulunduğu Üniversiteler: Çeviribilimi Bölümü yalnızca Boğaziçi Üniversitesi ve Yeditepe Üniversitesi bünyesinde bulunmaktadır. Tablo 6 Çeviribilimi Bölümlerinin Bulunduğu Üniversiteler Üniversite Türü (f) % Devlet Üniversitesi 1 50 Vakıf Üniversiteleri 1 50 Toplam 2 100 Tablo 6’ya göre, Çeviribilimi Bölümü biri vakıf (Yeditepe Üniversitesi) biri de devlet üniversitesi (Boğaziçi Üniversitesi) olmak üzere yalnızca iki üniversite bünyesinde bulunmaktadır. 2.6.1.5. Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Bulunduğu Üniversiteler: Uygulamalı çevirmenlik bölümleri “10” devlet üniversitesi bünyesinde yer alan 12 farklı meslek yüksekokulunda ve “11” vakıf üniversitesi bünyesinde yer alan “11” farklı meslek yüksekokulunda bulunmaktadır. Tablo 7 Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Bulunduğu Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Üniversite Türü (f) % Meslek Yüksekokulu (f) % Devlet Üniversitesi 10 52,4 12 52,17 Vakıf Üniversiteleri 11 51,6 11 47,83 Toplam 21 100 23 100 Uygulamalı çevirmenlik bölümlerinin bulunduğu meslek yüksekokulları tablo 8’de yer almaktadır. Tablo 8 Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinin Yer Aldığı Meslek Yüksekokulları Üniversiteler Meslek Yüksekokulları Uygulamalı İngilizce Çevirmenlik Uygulamalı İspanyolca Çevirmenlik Ardahan Üniversitesi Ardahan Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu ✓ - Giresun Üniversitesi Espiye Meslek Yüksekokulu ✓ - Karabük Üniversitesi Safranbolu Şefik Yılmaz Dizdar Meslek Yüksekokulu ✓ - Kastamonu Üniversitesi Bozkurt Meslek Yüksekokulu ✓ - Mardin Artuklu Üniversitesi Nusaybin Meslek Yüksekokulu ✓ - 26 Munzur Üniversitesi 1.Pertek Sakine Genç Meslek Yüksekokulu 2. Tunceli Meslek Yüksekokulu ✓ - Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Niğde Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu ✓ - Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu ✓ - Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Meslek Yüksekokulu ✓ - Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi 1.Çaycuma Meslek Yüksekokulu 2.Devrek Meslek Yüksekokulu ✓ - Vakıf Üniversiteleri Avrasya Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - Beykent Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - Çağ Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - İstanbul Arel Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - İstanbul Aydın Üniversitesi Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu ✓ ✓ İstanbul Gelişim Üniversitesi İstanbul Gelişim Meslek Yüksekokulu ✓ - İstanbul Medipol Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu ✓ - İstanbul Şişli Meslek Yüksekokulu İstanbul Şişli Meslek Yüksekokulu ✓ - İzmir Ekonomi Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - İzmir Kavram Meslek Yüksekokulu İzmir Kavram Meslek Yüksekokulu ✓ - Ufuk Üniversitesi Meslek Yüksekokulu ✓ - Toplam: 21 Toplam: 24 23 1 Uygulamalı İngilizce çevirmenlik bölümü 10’u devlet 11’i vakıf üniversitesi olmak üzere toplamda 24 farklı meslek yüksekokulu bünyesinde yer almaktadır. Uygulamalı İspanyolca çevirmenlik bölümü ise sadece İstanbul Aydın üniversitesine bağlı Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu’nda bulunmaktadır. Öte yandan, Munzur Üniversitesi ve Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi’ne ait iki farklı meslek yüksekokulu bünyesinde uygulamalı İngilizce çevirmenlik bölümleri yer almaktadır. 2.6.1.6. Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Bünyesinde Çeviri Eğitimi Veren Fakülteler/ Yüksekokullar: Çeviri eğitiminin verildiği fakülteler, 44’ü Devlet ve 36’sı Vakıf Üniversitesi olmak üzere yedi farklı fakültenin (İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Fen- Edebiyat Fakültesi, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler, Yabancı Diller, Beşerî Bilimler ve Uygulamalı Bilimler Fakültesi) Meslek Yüksekokulları ya da Yabancı Diller Yüksekokulu bünyesinde yer almaktadır. Ön lisans programları içerisinde yer alan Uygulamalı İngilizce Çevirmenlik ve Uygulamalı İspanyolca Çevirmenlik Bölümleri sadece Meslek Yüksekokulları bünyesinde bulunmaktadır. Çeviribilimi Bölümü ise Fen-Edebiyat Fakülteleri bünyesinde yer 27 alırken, Mütercim Tercümanlık Bölümleri Yabancı Diller Yüksekokulları ve Edebiyat, İnsan ve Toplum Bilimleri, Fen-Edebiyat, İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler, Beşerî Bilimler, Uygulamalı Bilimler ve Yabancı Diller Fakültesi gibi farklı fakültelerde yer almaktadır. Çeviri eğitimi veren Fakülte ve Yüksekokulların dağılımı aşağıda Tablo 9’da gösterilmiştir. Tablo 9 2022-2023 Verilerine Göre Devlet ve Vakıf Üniversiteleri Bünyesinde Çeviri Eğitimi Veren Fakülteler/ Yüksekokullar Fakülteler/Yüksekokullar Devlet Üni. (f) % Vakıf Üni. (f) % Meslek Yüksekokulları 12 27,2 11 30,5 Yabancı Diller Yüksekokulu 10 22,7 4 11,1 Edebiyat Fakültesi 8 18,1 1 2,8 İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi 8 18,1 7 19,5 Fen-Edebiyat Fakültesi 5 11,3 9 25,0 İktisadi, İdari ve Sosyal Bilimler Fakültesi 1 2,3 2 5,5 Yabancı Diller Fakültesi 1 2,3 0 0 Beşerî Bilimler Fakültesi 0 0 1 2,8 Uygulamalı Bilimler Fakültesi 0 0 1 2,8 Toplam 44 100 36 100 2.6.2. Üniversitelerin Çeviri Bölümlerinde Görevli Akademisyen Dağılımı Tablo 10’da yer alan Akademisyen sayıları ve ünvanlarına göre dağılımları 15.12.2023 /02.01.2024 tarihleri arasında YÖK istatistik verileri ve üniversitelerin web sayfalarındaki akademisyen bilgilerinden yararlanılarak oluşturulmuştur. Tablo 10 Çeviri Bölümlerinde Görev Yapan Akademisyen Sayılarının Ünvanlara Göre Dağılımı Öğr. Üyesi (f) % Öğr. Elemanı (f) % Toplam % Devlet Üni. 316 71,2 247 61,9 563 66,8 Vakıf Üni. 128 28,8 152 38,1 280 33,2 Toplam 444 100 399 100 843 100 Ünvanlar Devlet Üni. (f) % Vakıf Üni. (f) % Toplam % Dr. Öğr. Üyesi 228 40,5 96 34,2 325 38,6 Öğr. Gör. 131 23,3 102 36,5 233 27,5 Ar. Gör. 116 20,6 50 17,8 166 19,6 Prof. Dr. 38 6,8 24 8,5 62 7,3 Doç. Dr. 50 8,8 8 2,8 58 6,9 Toplam 563 100 280 100 843 100 28 Çeviri Bölümleri’nde görev yapan akademisyenlerin ünvanlara göre dağılımı incelendiğinde, Devlet Üniversiteleri’nin Çeviri Bölümleri’nde 316 öğretim üyesi ve 247 öğretim elamanı olmak üzere toplam “563” akademisyen bulunmakta, bu durumda toplam akademisyen sayısının (f=843) %66,8’ini oluşturmaktadır. Buna karşın Vakıf Üniversiteleri’nde 128 öğretim üyesi ve 152 öğretim elemanı olmak üzere toplam “280” akademisyen Çeviri Bölümleri’nde hizmet etmekte ve yüzdelik dilimin %33,2’sini oluşturmaktadır. Devlet Üniversiteleri’nde çeviri bölümlerinde görevli akademisyenlerin ünvanlara göre kadro dağılımı sayıca büyükten küçüğe doğru Dr. Öğr. Üyesi> Öğr. Gör.> Ar. Gör.> Doç. Dr.> Prof. Dr. şeklinde sıralanırken, Vakıf Üniversiteleri’nde ise, Öğr. Gör.> Dr. Öğr. Üyesi> Ar. Gör.> Prof. Dr.> Doç. Dr. şeklindedir. Devlet Üniversiteleri’ndeki Çeviri Bölümleri’nde en çok kadronun doktor öğretim üyesi (f=228) ünvanına ait olduğu ve toplam akademisyen sayısının (f=563) %40,5’ini oluşturduğu sonucuna varılmıştır. Vakıf Üniversiteleri’ndeki ünvan dağılımında ise en çok kadronun %36,5 ile (f=102) öğretim görevlisi ünvanında hizmet veren akademisyenlere ait olduğu görülmektedir. Bu ünvanın ardından doktor öğretim üyesi (f=97) kadrosunda görevli akademisyenlerle hemen hemen eşit sayıda akademisyen Çeviri Bölümleri’nde hizmet vermektedir. Hem Devlet hem de Vakıf Üniversiteleri’ndeki Çeviri Bölümleri’nde toplam akademisyen sayısının (f=843) ünvanlara göre dağılımı ise büyükten küçüğe doğru Dr. Öğretim Üyesi> Öğr. Gör.> Ar. Gör.> Prof. Dr.> Doç. Dr. olarak sıralanmaktadır. Üniversitelerin çeviri bölümlerine ayrılan kadro incelendiğinde en çok kadronun doktor öğretim üyesi ünvanındaki akademisyenlere, en az kadronun ise doçent doktor ünvanına ait olduğu görülmektedir. Aşağıda Tablo 11’de akademisyenlerin bölümlere ve dillere göre sayısal dağılımı gösterilmiştir. Tablo 11: Mütercim Tercümanlık, Çeviribilimi Anabilim Dalları ve Uygulamalı Çevirmenlik Bölümlerinde Hizmet Eden Akademisyenlerin Ünvanlara Göre Dağılımı ( Dillere Göre) D ev le t Ü n iv e rs it el er in in ç ev ir i b ö lü m le ri n d e g ö re v li a k a d em is y en d a ğ ıl ım ı Çeviri Bölümleri Diller Ü n v an la r P ro f. D o ç. D r. D r. Ö ğ r. G ö r. Ö ğ r. G ö r. A r. G ö r. T o p la m V a k ıf ü n iv er si te le ri n in ç ev ir i b ö lü m le ri n d e g ö re v li a k a d em is y en d a ğ ıl ım ı P ro f. D o ç. D r. D r. Ö ğ r. G ö r. Ö ğ r. G ö r. A r. G ö r. T o p la m M ü te rc im T er cü m a n lı k Almanca 9 6 23 7 12 57 0 0 0 0 0 0 Arapça 3 6 28 18 10 65 3 0 9 1 5 18 Bulgarca 0 6 1 1 1 9 0 0 0 0 0 0 29 Çince 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 1 5 Farsça 1 1 6 0 1 9 0 0 0 0 0 0 Fransızca 7 6 20 3 20 56 0 0 0 0 0 0 İngilizce 12 6 130 62 61 271 18 6 68 33 37 162 İng./ Fr. 1 1 7 0 2 11 0 0 1 8 0 9 Japonca 0 6 3 1 1 11 0 0 0 0 0 0 Rusça 1 6 3 0 3 13 1 2 7 2 4 16 Çeviribilimi 4 6 7 1 5 23 2 0 3 7 3 15 Uygulamalı İngilizce ve çevirmenlik 0 0 0 38 0 38 0 0 8 40 0 48 Uygulamalı İspanyolca ve çevirmenlik 0 0 0 0 0 0 0 0 0 7 0 7 Toplam 38 50 228 131 116 563 24 8 96 102 50 280 Çeviribilimi, Mütercim Tercümanlık Bölümleri ve Uygulamalı İngilizce ve İspanyolca Çevirmenlik Bölümleri göz önünde bulundurularak çeviri bölümlerindeki akademisyenler ünvan dağılımlarına göre incelendiğinde, en çok kadronun İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümü’ne (f=433), en az kadronun ise Çince Mütercim Tercümanlık Bölümü’ne (f=5) ait olduğu görülmektedir. Devlet Üniversitesi bünyesinde İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümü ünvan dağılımı büyükten küçüğe doğru sıralandığında, Dr. Öğr. Üyesi> Öğr. Gör.> Ar. Gör.> Prof. Dr.>Doç. Dr. şeklinde sıralanırken, Vakıf Üniversiteleri bünyesinde ise Dr. Öğr. Üyesi> Ar. Gör.> Öğr. Gör.> Prof. Dr.> Doç. Dr. şeklinde sıralandığı görülmektedir. Göze çarpan bir diğer nokta ise, Uygulamalı Çevirmenlik Bölümleri’nde görevli toplam (f=93) akademisyenin yalnızca %8,6’sını oluşturan (f=8) akademisyenin Vakıf Üniversiteleri bünyesinde doktor öğretim görevlisi, geriye kalan (f=86) akademisyenin ise öğretim görevlisi olarak hizmet vermeye devam etmesidir. Farklı Devlet Üniversiteleri’nin Çeviri Bölümleri’nde, Profesör ünvanında görevli “38” akademisyenin bölümlere göre dağılımı, İngilizce (f=12), Almanca (f=9), Fransızca (f=7), Çeviribilimi (f=4), Arapça (f=3), İngilizce-Fransızca (f=1), Rusça (f=1) şeklindedir. Bulgarca, Çince, Farsça ve Japonca Mütercim Tercümanlık bölümlerinde Profesör ünvanında 30 görev yapan akademisyen bulunmamaktadır. Vakıf Üniversiteleri’nde Profesör ünvanında hizmet veren “24” öğretim üyesinin bölümlere göre dağılımına gelince, İngilizce (f=18), Arapça (f=3), Çeviribilimi (f=3) şeklinde olup, diğer bölümlerde profesör ünvanında hizmet eden akademisyen bulunmamaktadır. Devlet Üniversiteleri’nin Çeviri Bölümleri’nde Doçent Doktor ünvanında çalışan “50” akademisyenin bölümlere göre dağılımında Almanca (f=6), Arapça (f=6), Bulgarca (f=6), Fransızca (f=6), İngilizce (f=6), Japonca (f=6), Rusça (f=6) ve Çeviribilimi (f=6) olmak üzere eşit sayıda öğretim üyesi dağılım gösterirken, Farsça (f=1) ve İngilizce-Fransızca Mütercim Tercümanlık Bölümleri’nde (f=1), Çince Mütercim Tercümanlık ve Uygulamalı Çevirmenlik Bölümleri’nde ise doçent ünvanında hiç kadro bulunmamaktadır. Vakıf Üniversiteleri’nde İngilizce (f=6) ve Rusça (f=2) olmak üzere toplamda (f=8) akademisyen görev yapmakta iken, diğer çeviri bölümlerinde bu ünvanda kadro bulunmamaktadır. Doktor Öğretim Üyesi ünvanında devlet üniversitelerin Çeviri Bölümleri’nde “228” ve Vakıf Üniversiteleri’nde “96” olmak üzere toplam 324 akademisyen görev yapmaktadır. Hem Vakıf hem Devlet Üniversiteleri’nde doktor öğretim üyesi ünvanı İngilizce Mütercim Tercümanlık’ta görevli akademisyenlere aittir. İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümü’nü Arapça> Almanca> Fransızca Bölümleri takip etmektedir. Göze çarpan bir diğer nokta ise Devlet Üniversiteleri’nin Uygulamalı İngilizce ve Çevirmenlik Bölümleri’nde sadece öğretim görevlisi ünvanında kadroya yer verilirken, Vakıf Üniversiteleri’nin Uygulamalı İngilizce ve İspanyolca Çevirmenlik Bölümleri’nde az sayıda da olsa (f=8) Doktor öğretim üyesi ünvanında kadro bulunmaktadır. Öğretim Görevlisi ünvanında görevli akademisyenlerin Çeviri Bölümleri’ndeki dağılımı göz önünde bulundurulduğunda, Devlet Üniversiteleri’nde 131 öğretim görevlisinin neredeyse yarısını f= (%47,4) İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümleri’nde hizmet veren öğretim elemanları oluşturmaktadır. İngilizce Mütercim Tercümanlık bölümünün ardından İngilizce Uygulamalı Çevirmenlik Bölümü’nde görevli “38” öğretim görevlisi (f=38) ise toplam (f=131) öğretim görevlisi sayısının %29’unu oluşturmaktadır. Buna karşın Arapça Mütercim Tercümanlık bölümünde görevli öğretim görevlisi (f=18), Almanca (f=7) ve Fransızca (f=3) Mütercim Tercümanlık bölümlerindeki öğretim görevlilerinden sayıca daha fazladır. Araştırma görevlilerinin Çeviri Bölümleri’ndeki dağılımı incelendiğinde, Devlet Üniversiteleri’nde görevli araştırma görevlisi sayısının (f=116), Vakıf Üniversitesi’nde görevli araştırma görevlisi sayısına nazaran (f=50) iki katından biraz fazla olduğu görülmektedir. Vakıf Üniversiteleri’ndeki araştırma görevlisi dağılımı bölümlere göre 31 incelendiğinde ise, İngilizce Mütercim Tercümanlık Bölümü’ndeki (f=37) akademisyenin Vakıf Üniversiteleri’ndeki toplam (f=50) araştırma görevlisi kadrosunun %74’ünü oluşturmaktadır. Kısacası Devlet Üniversiteleri’nin Çeviri Bölümleri’nde en çok kadronun Doktor Öğretim Üyesi ünvanına ait olduğu, en az kadronun ise Profesör ünvanına ait olduğu görülmektedir. Vakıf Üniversiteleri’nde ise en çok kadro Öğretim Görevlisi ünvanına, en az kadro ise Doçent ünvanına aittir. 2.7. Çeviride Disiplinlerarasılık 1982 yılında Mary Snell Hornby çeviribilimin disiplinlerarası bir bilim alanı olduğunu ifade eder. Disiplinlerarasılık kavramı; Özünde çok geniş ya da karmaşık konuyu merkez bir disiplinden hareketle, tek bir disiplinin sınırlı, baskın ve katı yaklaşımlarına göre daha kapsamlı, esnek ve bütüncül bir anlayışla ele almak, böylece tek bir disiplinin çözümleyemeyeceği karmaşık konuları çeşitli yönleriyle aydınlatmak için çeşitli disiplinlerin bi