T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE EYLEMLERİN SINIFLANDIRILMASINDA ROL OYNAYAN ETKENLER -AYŞE KULİN’İN “KANADI KIRIK KUŞLAR” ROMANI ÖRNEĞİYLE- (DOKTORA TEZİ) Banu DÜNDAR BURSA – 2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE EYLEMLERİN SINIFLANDIRILMASINDA ROL OYNAYAN ETKENLER -AYŞE KULİN’İN “KANADI KIRIK KUŞLAR” ROMANI ÖRNEĞİYLE- (DOKTORA TEZİ) Banu DÜNDAR Danışman Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA BURSA – 2022 YEMİN METNİ Doktora tezi olarak sunduğum Türkiye Türkçesinde Eylemlerin Sınıflandırılmasında Rol Oynayan Etkenler -Ayşe Kulin’in “Kanadı Kırık Kuşlar” Romanı Örneğiyle- adlı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve İmza 25 /07/2022 Adı Soyadı : Banu DÜNDAR Öğrenci No : 711441005 Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Programı : Türk Dili Statüsü : Doktora ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Banu DÜNDAR Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı : Türk Dili Tezin Niteliği : Doktora Tezi Mezuniyet Tarihi : …. / …. / 2022 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE EYLEMLERİN SINIFLANDIRILMASINDA ROL OYNAYAN ETKENLER -AYŞE KULİN’İN “KANADI KIRIK KUŞLAR” ROMANI ÖRNEĞİYLE- Bu çalışmada Türkiye Türkçesindeki eylemlerin sınıflandırılmasında rol oynayan etkenler belirlenmeye çalışılmıştır. Eylemlerin sözlüksel yönü çok anlamlılık taşımaktadır. Bu bakımdan eylemlerin bağımsız cümleler üzerinden incelenmesi yerine her türlü anlamını ve kullanım durumlarını ortaya koyacak metne ihtiyaç duyulmuş, çalışmanın dilsel veri tabanını oluşturabilmek için de Ayşe Kulin’in “Kanadı Kırık Kuşlar” adlı romanı tercih edilmiştir. Bu metinden hareketle bitmiş eylemler incelenmiştir. Eylemlerin anlamı yerli çalışmaların dışında Batı’da ve Türk dünyasında tematik bir sınıflandırmaya dayandırılarak dilbilimsel yöntemlerle incelendiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, Türk dünyasında yapılan çalışmalardan derlenerek yeni bir tematik sınıflandırma belirlenmiştir. Belirlenen bu sınıflandırmaya göre bitmiş eylemlerin bağlama göre anlam rolleri, gerçekleşme tarzı, gerçekleşme konumu (mental eylemler için), çatı eki ve türetme eki almış hali, kılınışı göz ardı edilmeden özne ve nesne ilişkisinden kaynaklı eylem sınıflamasındaki değişkenliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: eylem, eylemin göstereni, dilbilim kuramları, anlambilim, bitmiş eylem, bağlama göre eylem sınıfları. 6 ABSTRACT Name and Surname : Banu DÜNDAR University : Bursa Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Turkish Language and Literature Branch : Turkish Language Degree Awarded : PhD Degree Date : …. / …. / 2022 Supervisor : Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA FACTORS THAT PLAY A ROLE THE CLASSIFICATION OF VERBS IN TURKISH LANGUAGE WITH THE EXAMPLE OF AYŞE KULIN'S "KANADI KIRIK KUŞLAR" NOVEL In this study, it has been tried to determine the factors that play a role in the classification of verbs in Turkey Turkish. The lexical aspect of the actions has variety of meanings. In this respect, instead of examining the actions over independent sentences, a text was needed to reveal all kinds of meanings and usage situations, and Ayşe Kulin's novel "Kanadı Kırık Kuşlar" was preferred to create the database of the study. Based on this text, the finished actions were analysed. It is understood that the meaning of the actions is examined by linguistic methods based on a thematic classification in the West and the Turkish World, apart from domestic studies. In this study, a new thematic classification was determined by compiling from the studies conducted in the Turkish World. According to this classification, it has been tried to determine the variability in the classification of the verbs originating from the subject-object relationship, without ignoring the meaning roles, realization style, realization position (for mental actions), the voice suffix and derivational affix, and the meaning of the finished actions by context. Keywords: action, signifier of action, linguistic theories, semantics, finished verb, action classes by context. 7 https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce/turkish%20language ÖN SÖZ Eylem genel olarak kılış, oluş, durum bildiren, kişi, kip ve zaman ekleri sayesinde kullanıma çıkan, sözlüksel bakımdan çok anlamlılık gösteren sözcükler olarak tanımlanmaktadır. Eylem sözdizimi içerisinde diğer dil unsurlarıyla bir araya gelerek farklı türden ilişkilerle yeni anlamlar kazanabilmekte ve anlam alanını genişletmektedir. Bununla birlikte Türkçedeki eylemlerin çoğunun çok anlamlılık göstermesi, dilin kullanıcılarının gelişmesi ve ihtiyaçlarının değişmesi sebebiyle ortaya çıkmaktadır. Dilbilimin ortaya koyduğu kuramsal çalışmalar ışığında dilin unsurlarının yeniden incelenmesi ve işlevsel yönünün ortaya koyulması anlambirim, biçimbirim, sözlükbirim, istem, bağlam gibi yeni terimlerin kullanımını da birlikte getirmiştir. Eylemin anlamsal yönünün ise sadece kılış, oluş ya da durum bildirmekten ibaret olmadığını çıkış noktası ve gerçekleşme biçimi bakımından farklı anlamsal sınıflara tabî olabileceği, bağlamın gözardı edilmeden değerlendirilmesi gerekliliği de bu kuramsal çalışmalar sayesinde anlaşılmıştır. Bu çalışmada eylemlerin anlam alanlarını ortaya koyacak metinden derlenen örnek cümleler sayesinde bir eylemin değişen anlamına göre belirlenen sınıflandırma çalışmasında gösterdiği hareketlilik tespit edilmeye çalışılmıştır. Dilsel verinin elde edildiği metin bu çalışmanın incelenen eylem sayısı bakımından sınırlarını oluşturmaktadır. Nicelik olarak bu çalışmada yer alan eylemlerin çok üstünde olan Türkçedeki eylemlerin tümü incelendiğinde farklı eylem sınıfları ortaya çıkacaktır. Bu çalışma bu alandaki çalışmalara küçük bir katkı, yapılan sınıflandırma çalışması da öneri niteliğindedir. Bu çalışmanın konusunu öneren, gerçekleşmesinde değerli bilgilerini benimle paylaşan, yazdıklarımı bekletmeden inceleyen, sorularıma verdiği cevaplarla farkındalığımı arttıran, yazdığı onlarca makaleyle çalışmamın yönünü belirleyen, öğrencisi olmaktan gurur duyduğum kıymetli danışman hocam Sayın Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA’ya sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bir teşekkürle hakkını ödeyemeyeceğim hocama, tezimin her aşamasını adım adım izlediği için aynı zamanda gösterdiği sabır ve anlayışından dolayı minnet duygum çok derin. Bundan sonraki akademik hayatım hep onun gibi düşünmeye çalışarak ve onun çalışmalarının ışığında devam edecektir. Doktora ders döneminden itibaren öğrencisi olduğum, beni Türk dili alanında çalışmaya sevk eden, değerli bilgileriyle yetişmemde katkısı olan aynı zamanda tez izleme 8 komitemde yer alıp başlangıcından sonuna kadar çalışmamı takip eden kıymetli hocam Sayın Prof. Dr. Hatice ŞAHİN’e de ayrıca çok teşekkür ederim. Yine tez izleme komitemde bulunması dolayısıyla çalışmamı yakından izleyen ve her aşamada yanımda olduğunu hissettiren Prof. Dr. Abdulkadir ÇÜÇEN’e çok teşekkür ederim. Doktora ders döneminde öğrencisi olduğum yetişmemde katkısı olan hocam Sayın Doç. Dr. Sadettin EĞRİ’ye de ayrıca teşekkürü borç bilirim. Tez savunma jürisinde yer alan çalışmalarını takip ettiğim Sayın Prof. Dr. Muhsine BÖREKÇİ ve Doç. Dr. Dilek ERENOĞLU ATAİZİ hocalarıma da ayrıca teşekkür etmek isterim. Son olarak doktora yapmam konusunda beni yüreklendiren, sürecin bir kısmına şahit olup tamamlandığını göremeden aramızdan ayrılan babam Hüseyin DÜNDAR’ı anmadan geçmek istemem. Çekirdek aile üyeleri sevgili annem İnci DÜNDAR’a ve kardeşim Serhat DÜNDAR’a da bu süreçte destek oldukları ve bana katlandıkları için yürekten teşekkür ederim. 9 İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI....................................................................................................iii DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU...............................................................iv YEMİN METNİ...............................................................................................................v ÖZET...............................................................................................................................vi ABSTRACT...................................................................................................................vii İÇİNDEKİLER............................................................................................................viii TABLOLAR LİSTESİ.................................................................................................xiv KISALTMALAR...........................................................................................................xv GİRİŞ................................................................................................................................1 1. Tezin Konusu.............................................................................................................1 2. Tezin Amacı...............................................................................................................2 3. Tezde Kullanılan Yöntem..........................................................................................3 BİRİNCİ BÖLÜM EYLEM, EYLEMİN ANLAM ALANI, EYLEMİN SINIFLANDIRMASINDAKİ YÖNTEMLER ve BU KONUDA YAPILAN ÇALIŞMALAR 1. Eylem.........................................................................................................................5 2. Eylemlerin Anlam Alanı ve Anlam Katmanı.............................................................7 3. Eylemlerin Sınıflandırılması Konusunda Yöntemler...............................................11 4. Eylem Konusunda Yabancı Kaynaklarda Yapılmış Sınıflandırma Çalışmaları.......13 5. Eylem Konusunda Diğer Türk Lehçelerinde Yapılmış Sınıflandırma Çalışmaları..34 6. Eylem Konusunda Türkiye Türkçesinde Yapılmış Sınıflandırma Çalışmaları........47 7. Sınıflandırma Çalışmalarının Değerlendirilmesi.....................................................53 8. Belirlenen Eylem Sınıflandırması ...........................................................................59 İKİNCİ BÖLÜM KANADI KIRIK KUŞLAR METNİNDEN HARETLE EYLEM SINIFLARININ TESPİTİ VE İNCELENMESİ 1. HAREKET EYLEMLERİ.......................................................................................61 1.1. Kılış Eylemleri..................................................................................................62 1.1.1. Edişli Kılış Eylemleri.................................................................................65 1.1.1.1. Aramak.................................................................................................65 10 1.1.1.2. Dövmek................................................................................................66 1.1.1.3. Toplamak..............................................................................................67 1.1.1.4. Vurmak.................................................................................................68 1.1.2. Etmeli Kılış Eylemleri................................................................................69 1.1.2.1. Açmak..................................................................................................69 1.1.2.2. Asmak..................................................................................................71 1.1.2.3. Atmak...................................................................................................72 1.1.2.4. Avlamak...............................................................................................75 1.1.2.5. Bağlamak.............................................................................................75 1.1.2.6. Çalmak.................................................................................................77 1.1.2.7. Giymek.................................................................................................77 1.1.2.8. Harcamak.............................................................................................78 1.1.2.9. Sürmek.................................................................................................79 1.1.2.10. Yemek................................................................................................80 1.1.3. Uğraşmalı Kılış Eylemleri..........................................................................82 1.1.3.1. Açmak..................................................................................................82 1.1.3.2. Bürümek...............................................................................................83 1.1.3.3. Silmek..................................................................................................84 1.1.3.4. Sürümek...............................................................................................84 1.1.3.5. Süslemek..............................................................................................85 1.1.3.6. Yaslamak..............................................................................................85 1.1.3.7. Yıkamak...............................................................................................86 1.1.3.8. Yırtmak................................................................................................86 1.1.4. Yapmalı Kılış Eylemleri.............................................................................87 1.1.4.1. Yazmak.................................................................................................87 1.1.4.2. Kesmek................................................................................................88 1.1.4.3. Kucaklamak.........................................................................................89 1.1.4.4. Ödemek................................................................................................90 1.1.4.5. Sıkmak.................................................................................................91 1.1.4.6. Takmak.................................................................................................92 1.2. Fiziksel Hareket Eylemleri................................................................................93 1.2.1. Gelmek.......................................................................................................95 1.2.2. Geçmek.......................................................................................................96 1.2.3. Gezmek.......................................................................................................98 1.2.4. Gitmek......................................................................................................100 1.2.5. Oynamak...................................................................................................100 1.3. İş Eylemleri.....................................................................................................101 1.3.1. Kazanmak.................................................................................................102 1.3.2. Bağışlamak...............................................................................................102 1.3.3. Başarmak..................................................................................................103 1.3.4. Değerlendirmek........................................................................................104 1.3.5. Elde etmek................................................................................................104 1.3.6. Hazırlamak...............................................................................................105 1.3.7. Karşılamak................................................................................................105 1.3.8. Kurtarmak.................................................................................................106 11 1.3.9. Sağlamak..................................................................................................107 1.3.10. Önlemek.................................................................................................107 1.3.11. Yenmek...................................................................................................108 1.3.12. Yönlendirmek.........................................................................................108 1.4. İletişim Eylemleri............................................................................................109 1.4.1. Söylemek..................................................................................................112 1.4.2. Anlatmak...................................................................................................113 1.4.3. Bağırmak..................................................................................................113 1.4.4. Çağırmak..................................................................................................114 1.4.5. Konuşmak.................................................................................................115 1.4.6. Sormak......................................................................................................115 1.4.7. İtiraf etmek...............................................................................................116 1.5. Davranış (Tavır) Eylemleri..............................................................................117 1.5.1. Kaçmak.....................................................................................................118 1.5.2. Görüşmek.................................................................................................120 1.5.3. Kavga etmek.............................................................................................120 1.6. Tekrar Bildiren Eylemler.................................................................................121 1.6.1. Sallamak...................................................................................................122 1.6.2. Araştırmak................................................................................................124 1.6.3. Atıştırmak.................................................................................................124 1.6.4. Çekiştirmek...............................................................................................124 1.6.5. Damlamak.................................................................................................124 1.6.6. Duralamak................................................................................................125 1.6.7. Ovuşturmak..............................................................................................125 1.6.8. Sarsılmak..................................................................................................126 1.6.9. Sepelemek.................................................................................................126 1.6.10. Sokuşturmak...........................................................................................126 1.6.11. Soruşturmak............................................................................................127 1.6.12. Tıkıştırmak.............................................................................................127 1.7. Yön Bildiren Hareket Eylemleri.....................................................................127 1.7.1. Çıkmak.....................................................................................................129 1.7.2. Düşmek.....................................................................................................130 1.7.3. Girmek......................................................................................................132 1.7.4. İnmek........................................................................................................134 1.7.5. Koşmak.....................................................................................................134 1.7.6. Yükselmek................................................................................................135 1.8. Tanımlama Eylemleri......................................................................................136 2. DURUM EYLEMLERİ.........................................................................................146 2.1. Fiziksel Durum Bildiren Eylemler..................................................................149 2.1.1. Yatmak......................................................................................................149 2.1.2. Beklemek..................................................................................................150 2.1.3. Benzemek.................................................................................................152 2.1.4. Bulmak.....................................................................................................152 2.1.5. Dikilmek...................................................................................................154 2.1.6. Durmak.....................................................................................................155 12 2.1.7. Görünmek.................................................................................................156 2.1.8. Kalmak.....................................................................................................157 2.1.9. Kalkmak/Kaldırmak.................................................................................158 2.1.10. Oturmak..................................................................................................159 2.1.11. Sinmek....................................................................................................161 2.1.12. Susmak...................................................................................................161 2.1.13. Uyumak/Uyanmak..................................................................................162 2.1.14. Uzanmak.................................................................................................164 2.1.15. Yakmak...................................................................................................165 2.2. Tutum Bildiren Durum Eylemleri...................................................................167 2.2.1. İlgilenmek.................................................................................................167 2.2.2. Davet etmek..............................................................................................168 2.2.3. Davranmak...............................................................................................168 2.2.4. Kaçınmak..................................................................................................169 2.2.5. Küsmek.....................................................................................................169 3. OLUŞ EYLEMLERİ.............................................................................................172 3.1. Varoluş Eylemleri............................................................................................173 3.1.2. Yaşamak....................................................................................................175 3.1.3. Ölmek.......................................................................................................176 3.1.4. Yumurtlamak............................................................................................178 3.1.5. Üremek/Üretmek......................................................................................178 3.2. Olma Eylemleri...............................................................................................179 3.2.1. Bayılmak...................................................................................................180 3.2.2. Acıkmak....................................................................................................180 3.2.3. Ağrımak....................................................................................................181 3.2.4. Artmak......................................................................................................181 3.2.5. Buruşmak..................................................................................................182 3.2.6. Dolmak.....................................................................................................182 3.2.7. Doymak....................................................................................................183 3.2.8. Kızarmak..................................................................................................183 3.2.9. Seğirmek...................................................................................................184 3.2.10. Sızlamak.................................................................................................184 3.2.11. Terlemek.................................................................................................185 3.2.12. Titremek..................................................................................................185 3.2.13. Üşümek...................................................................................................186 3.2.14. Yapışmak................................................................................................186 3.3. Değişim-dönüşüm Eylemleri..........................................................................187 3.3.1. Büyümek...................................................................................................188 3.3.2. Bunamak...................................................................................................189 3.3.3. Yaşlanmak................................................................................................189 3.4. Doğa Eylemleri...............................................................................................190 3.4.1. Yağmak.....................................................................................................191 3.4.2. Akmak.......................................................................................................191 3.4.3. Çökmek.....................................................................................................193 3.4.4. Esmek.......................................................................................................193 13 3.4.5. Karışmak...................................................................................................194 3.4.6. Sızmak......................................................................................................195 3.4.7. Soğumak...................................................................................................195 3.4.8. Sönmek.....................................................................................................196 3.4.9. Şafak sökmek............................................................................................196 3.4.10. Taşmak....................................................................................................197 4. MENTAL EYLEMLER.........................................................................................201 4.1. Biliş Eylemleri................................................................................................208 4.1.1. Düşünmek.................................................................................................209 4.1.2. Hak vermek..............................................................................................210 4.1.3. Konuşmak.................................................................................................210 4.1.4. Kaçırmak..................................................................................................210 4.1.5. Anlamak....................................................................................................211 4.1.6. Hatırlamak................................................................................................213 4.1.7. Hesaplamak..............................................................................................214 4.1.8. Halletmek.................................................................................................214 4.1.9. Seçmek.....................................................................................................214 4.1.10. Tahmin etmek.........................................................................................215 4.1.11. Unutmak.................................................................................................215 4.1.12. Kabul etmek............................................................................................217 4.1.13. Bellemek.................................................................................................218 4.1.14. Merak etmek...........................................................................................218 4.1.15. Öğrenmek...............................................................................................219 4.1.16. Öğretmek................................................................................................219 4.1.17. İnanmak..................................................................................................220 4.1.18. Yanılmak.................................................................................................221 4.2. Psikolojik Durum Eylemleri (Duygu Eylemleri)............................................222 4.2.1. Sevmek.....................................................................................................224 4.2.2. Ağlamak....................................................................................................225 4.2.3. Adamak.....................................................................................................225 4.2.4. Eğlenmek..................................................................................................226 4.2.5. Gülmek.....................................................................................................227 4.2.6. Gülümsemek.............................................................................................228 4.2.7. Heyecanlanmak........................................................................................229 4.2.8. Hoşlanmak................................................................................................229 4.2.9. Ummak.....................................................................................................230 4.2.10. Utanmak.................................................................................................230 4.2.11. Korkmak.................................................................................................231 4.2.12. Üzmek.....................................................................................................231 4.2.13. Kıskanmak..............................................................................................232 4.2.14. Şaşmak....................................................................................................232 4.2.15. Sinirlenmek.............................................................................................233 4.2.16. Yatışmak.................................................................................................233 4.2.17. Yeşermek................................................................................................233 4.3. Algı Eylemleri.................................................................................................234 14 4.3.1. Duymak....................................................................................................236 4.3.2. Bakmak.....................................................................................................237 4.3.3. Kokmak....................................................................................................238 4.3.4. Koklamak.................................................................................................239 4.3.5. Hissetmek.................................................................................................239 4.3.6. Dokunmak................................................................................................240 4.3.7. Görmek.....................................................................................................240 4.3.8. Tatmak......................................................................................................241 5. YANSITMA EYLEMLERİ...................................................................................245 5.1. Fısıldamak.......................................................................................................246 5.2. Böğürmek........................................................................................................247 5.3. (Kafası) Çatlamak...........................................................................................247 5.4. Çıt çıkmamak..................................................................................................248 5.5. Dank etmek.....................................................................................................248 5.6. Fırlamak..........................................................................................................249 5.7. Fışkırmak.........................................................................................................249 5.8. Guruldamak.....................................................................................................250 5.9. Hıçkırmak........................................................................................................250 5.10. Horlamak.......................................................................................................250 5.11. (Yüreği) hop etmek.......................................................................................251 5.12. Mırıldanmak..................................................................................................251 5.13. Patlamak........................................................................................................252 5.14. Tükürmek......................................................................................................253 5.15. Üflemek.........................................................................................................253 SONUÇ.........................................................................................................................257 KAYNAKLAR.............................................................................................................262 EKLER.........................................................................................................................269 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................270 15 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Levin’in Sınıflandırmasındaki Değişim Kalıpları.............................................22 Tablo 2: Levin’in Eylem Sınıflandırması .......................................................................28 Tablo 3: Anna Korhonen ve Ted Briscoe’nun Sözlüksel Anlam Sınıflandırması...........30 Tablo 4: Van Valin’in RRG Teorisine Göre Eylemin Anlamsal Görevleri......................33 Tablo 5: Aramak..............................................................................................................65 Tablo 6: Açmak................................................................................................................69 Tablo 7: Açmak................................................................................................................82 Tablo 8: Yazmak..............................................................................................................87 Tablo 9: Gelmek..............................................................................................................95 Tablo 10: Kazanmak......................................................................................................102 Tablo 11: Söylemek.......................................................................................................112 Tablo 12: Kaçmak..........................................................................................................118 Tablo 13: Sallamak........................................................................................................122 Tablo 14: Çıkmak..........................................................................................................129 Tablo 15: Hareket Eylemlerinin Bağlama Göre Sınıflandırması..................................145 Tablo 16: Yatmak...........................................................................................................149 Tablo 17: İlgilenmek......................................................................................................167 Tablo 18: Durum Eylemlerinin Bağlama Göre Eylem Sınıflandırması........................171 Tablo 19: Doğmak.........................................................................................................174 Tablo 20: Bayılmak.......................................................................................................180 Tablo 21: Büyümek.......................................................................................................188 Tablo 22: Yağmak..........................................................................................................191 Tablo 23: Oluş Eylemlerinin Bağlama Göre Sınıflandırması........................................200 Tablo 24: Gudnov’un Mental Eylem Sınıflandırması...................................................204 Tablo 25: Mental Eylemlerin Psikolojik Bir İşleve ve Zaman Şemasına Göre Sınıflandırması..............................................................................................205 Tablo 26: Düşünmek......................................................................................................209 Tablo 27: Sevmek..........................................................................................................224 Tablo 28: Duymak.........................................................................................................236 Tablo 29: Mental Eylemlerin Bağlama Göre Sınıflandırması.......................................244 Tablo 30: Fısıldamak.....................................................................................................246 Tablo 31: Yansıtma Eylemlerinin Bağlama Göre Sınıflandırması................................256 16 file:///D:%5CUsers%5Cbil5%5CDesktop%5CTEZ%20MET%C4%B0N%20(1)%20(12).docx#_Toc105857617 KISALTMALAR Kısaltma Bibliyografik Bilgi bk. Bakınız bs. baskı, basım C. Cilt GTS Güncel Türkçe Sözlük No Numara KKK Kanadı Kırık Kuşlar s. Sayfa S. Sayı ss. sayfadan sayfaya TDAY Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDK Türk Dil Kurumu vb. ve benzeri 17 GİRİŞ 1. Tezin Konusu Tezin konusu Türkiye Türkçesindeki eylemlerin kılış, oluş ve durum bildirmeleri bakımından incelenmesidir. Eylemlerin sözlüksel yönüne bakıldığında çok anlamlılık taşıdıkları görülmektedir. Bu bakımdan eylemlerin bağımsız cümleler üzerinden incelenmesi yerine her türlü anlamını ve kullanım durumlarını ortaya koyacak metne ihtiyaç duyulmuştur. Dilsel veri, bilim dalının gereksinimine bağlı olarak gözlem, deney, anket, tarama, derleme vb. yöntemlerle oluşturulabilmektedir. Ancak eylemlerin dolaylı yolla verilen anlamlarına bağlamdan ulaşma; çıkarım, sezdirim cümlelerinden destek alma hedeflendiğinden metin odaklı çalışma yoluna gidilmiş ve dilsel verinin, uygun görülen metinden toplanması kararlaştırılmıştır. Bu aşamada metin olarak, dil ve üslup bakımından uygun bulunan ayrıca başka bir çalışmada kullanılmayan Ayşe Kulin’in “Kanadı Kırık Kuşlar” adlı romanı tercih edilmiştir. Bu metinden hareketle bitmiş yani çekimli eylemler incelenerek, eylemsiler çalışma dışında bırakılmıştır. Çalışmanın kuramsal altyapısı için eylemlerin sınıflandırılması konulu yerli ve yabancı kaynakların titizlikle incelenerek karşılaştırılması yapılmıştır. Yabancı kaynaklardan yapılan tercümeler de sınıflandırma yapma aşamasında büyük önem taşımaktadır. Çalışmanın seyrini belirleyen bir sınıflandırmaya karar verildikten sonra metin dijital ortama aktarılmıştır. Bitmiş eylemlerin bulunduğu cümleler tespit edilerek eylemlerin hangi kategoriye ait oldukları belirlenmiştir. Metinden elde edilen her bitmiş eylem bağlamsal olarak ele alınmıştır. Tezin kuramsal temelini oluşturacak “eylemlerin sınıflandırılması” konusunda yapılan araştırmalar neticesinde eylemlerin öncelikle yapı bakımından sınıflandırıldıkları görülmüştür. Bu sınıflandırmaya göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere eylemler üç gruba ayrılmaktadır. Basit ve türemiş eylemler konusunda dilcilerin hemfikir olduğu görülürken birleşik eylem söz konusu olduğunda farklı görüşler sunulmuştur. Eylemlerin tek sınıflandırma yönteminin yapı olmadığı da görülmektedir. Eylemler, bünyelerinde taşıdıkları kimi özelliklere bağlı olarak semantik, leksik sınıflandırmalara tabi olabileceği gibi, kılınış, çatı, içerik ve anlam yönlerinden de sınıflandırılabilmektedir. Ancak dil bilgisinin yapı anlayışı, bu çalışmanın konusu olmayacağı gibi eylemler, kılınış, kiplik, görünüş, çatı bakımından 1 da ele alınmayacaktır. Bu tez çalışmasında anlam (tematik) ve çatı bakımından yapılan sınıflandırmalar dikkate alınacak, gerek duyulduğunda çatı konusuna girilecektir. Bir başka deyişle çatı, doğrudan bu çalışmanın konusu olmayacaktır. Bazı çalışmalarda eylemlerin anlam bakımından kılış, oluş, durum olmak üzere üç grupta toplandığı görülse de bu sınıflandırma, ortaöğretim düzeyindeki kitaplarda mevcut olan ve derslerde de anlatılan yüzeysel bir sınıflandırma biçimidir. Dilbilim yöntemleriyle yapılan akademik çalışmalar, anlamsal bakımdan daha geniş bir sınıflandırmanın mümkün olabileceğini göstermektedir. Ancak Türkiye’de yapılan çalışmaların niceliği az olmakla birlikte akademisyenler arasında da tartışmalıdır, henüz ortak görüş belirlenememiştir. 2. Tezin Amacı Dilin bir dizge olarak kabul edilmesi Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky’nin yapısal dilbilime bağlı olarak geliştirdiği dönüşüm kuramıyla birlikte ortaya çıkmıştır. Dizim bilgisini öne çıkaran kuramın çalışma alanı sözcüklerin nasıl sıralandıkları, nasıl bir ilişki içinde oldukları ve kurulması muhtemel cümle türleridir. Kısacası sözcükler bağlantı kurdukları diğer sözcükler sayesinde anlam kazanmakta ve hangi görevi üstlendikleri de ortaya çıkmaktadır. Geleneksel dil bilgisi çalışmalarında ve öğretiminde dil birimlerinin bütün içinde değerlendirilmediği, bağlamdan uzak açıklanmaya çalışıldığı görülmektedir. Bu sebeple sözcük türleri konusu hala Türkiye Türkçesinde tartışılan konulardan biridir. Eylemlerin anlamsal açıdan farklı kuramsal yaklaşımlarla incelenmesi de çok yenidir. Eylemlerin adlarla birlikte biçimsel ve anlamsal bağlantı kurmasıyla dizge adı verilen sistem çalışabilir. Eylemler tek başlarına cümle kurabilirler ancak bu iletişim için yeterli değildir. Bu çalışmada eylemlerin sistem içerisinde kullanıma çıkmış biçimlerinin gösterilen ve gösteren ilişkisine bağlı olarak incelenmesi amaçlanmıştır. Eylemin bağlam üzerinden anlamsal rolleri tespit edilerek kılış, oluş ve durum kategorilerinin dışında farklı anlamsal kategorilere sahip olabileceği belirlenen yeni bir sınıflandırma dahilinde incelenerek gösterilmek istenmiştir. 2 3. Tezde Kullanılan Yöntem Eylemin anlam alanını belirlemek üzerine başka dillerde yapılan çalışmalar daha ileri düzeydedir. Hatta dünyadaki çoğu dil için kullanılabilecek ortak sınıflandırmalar yapılmaya yönelinmiştir. Beth Levin, Korhonen-Briscoe, W. L. Chafe, Z. Vendler, W.A. Cook, R. E. Longacre, Van Valin, Joe Wilson gibi araştırmacıların çalışmaları dikkat çekmektedir, hatta dünyadaki çoğu dil için kullanılabilecek ortak sınıflandırmalardan bile söz edilmektedir. Bunlardan en geniş kapsamlısı Beth Levin’e aittir. Levin’in sınıflandırmasında eylemler kırk dokuz farklı gruba ayrılmıştır. Her bir gruba ait eylemler, özellikleri ve eylem grubunun özellikleri kısaca anlatılmaktadır. Koyma, kaldırma, gönderme ve taşıma, öğrenme, tutma, kesme, algı, araştırma vb. eylem sınıfları Levin’in eylem sınıflamasından bazı örneklerdir. Zaman zaman bir eylem grubunda alt gruplar da yer alabilmektedir. Konunun Türk dünyasında yapılan çalışmaların niceliğine bakıldığında geniş yer bulduğu bir gerçektir. Türkiye Türkçesine gelince konuyla ilgili daha derli toplu çalışanlar arasında Sema Barutçu Özönder, Hatice Şirin User ve Hüseyin Yıldız’dan söz edilebilir. Sema Barutçu Özönder, eylemleri hareket, iş, durum, davranış, ses, konuşma, düşünme vb. gruplara ayırarak ele alır. Hatice Şirin User, Eski Türkçe dönemine ait eylemleri gereksinim yerleşim, etkileşim, duygu, doğa, devletleşme gibi anlamsal özelliklerine göre gruplandırdıktan sonra her bir grubu kendi içinde kılış ve oluş bakımından değerlendirmektedir. Konu üzerinde çalışan bilim adamlarını ve sınıflandırmalarını ayrıntılı biçimde inceleyen Hüseyin Yıldız’ın çalışması, önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Öncelikle bu çalışma güncel Türkçenin konu edildiği bir araştırma olduğundan Türk edebiyatının son dönemine ait bir eser seçilmesi uygun bulunmuş, kullanılan eser sadece veri kaynağı oluşturmak üzere ve son okunan kitaplardan biri olması sebebiyle tercih edilmiştir yoksa çalışma farklı bir eser üzerinden de yürütülebilirdi. Ayşe Kulin’in Kanadı Kırık Kuşlar romanı metin tamirine ihtiyaç duyulmadan üzerinde çalışılabilecek eserler arasında olması aynı zamanda bu tür bir çalışmada kullanılmamış olması da tercih edilmesinde belirleyici olduğu ifade edilmelidir. 3 Bu çalışma öncelikle kuramsal bir temele dayandırılmak istendiğinden Türk dünyasında yapılan çalışmalardan derlenerek bir sınıflandırma (tasnif) belirlenmiştir. Bu sınıflandırmaya göre hareket eylemleri, durum eylemleri, oluş eylemleri, mental eylemler ve yansıtma eylemleri olmak üzere beş ana başlık ve her başlığın da altında alt başlıklar bulunmaktadır. Kuramsal temelin oluşturulmasından sonraki aşamada eylemlerin metin merkezli incelenmesine karar verildiğinden dilsel verinin elde edilmesi için dijital ortama aktarılan Ayşe Kulin’in Kanadı Kırık Kuşlar romanından bitmiş eylemlerin yer aldığı cümleler tespit edilmiştir. Her bitmiş eylemin başta temel anlamı sonra yan anlamları, mecaz anlamlarının kullanıldığı örnek cümleler, kalıp yapıda kullanımları ve çatı (işletme) eki almış biçimleri tespit edilerek bir araya getirilmiştir. Çalışmanın birinci bölümünde eylemin tanımlanması, anlam alanı, eylem konusunda yapılan sınıflandırma çalışmaları ve bu çalışmaların karşılaştırması yapılmıştır. İkinci bölümde her bir başlık altında yer alacak eylemlere öncelikle Güncel Türkçe sözlükteki ilk anlamları dikkate alınarak karar verilmiştir. Sonra örnek cümlelerde yüklendiği anlam rolleri üzerinden yorumlanarak dahîl oldukları eylem sınıfları belirlenmiştir. Eylemlerin incelendiği bu bölüm çalışmanın asıl ortaya konduğu bölümdür. Çalışma her ne kadar eylemlerin anlam (semantik) yönüyle tematik incelenmesi olsa da kök eylemlerin incelenmesi şeklinde bir sınırlılık olmadığından eylemlerin aldıkları çatı (işletme) ekleri, özne ve nesne ilişkisinden kaynaklı eylem sınıflamasındaki hareketliliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Eylemin bağlamdaki anlam rollerine göre sözdizimsel olarak aldığı zorunlu ve seçimlik ögelerinin değişkenlik göstermesi, eylemi farklı sınıflamaya götürebilmektedir. Eylemin anlam bakımından çok katmanlılık göstermesi değerlendirme aşamasında zorluk yaratmıştır. Örneğin uyu- eylemi {-DI} zaman ekiyle çekimlendiğinde uykuya geçişi anlatmaktadır. Hareket eylemi gibi görünse de hem eylemin az önce gerçekleştiği, sözün söylendiği anda devam ettiği ve sonraki belirsiz bir süre içinde de devam edeceği anlaşıldığından fiziksel durum eylemi hem de uykuya geçme öznenin iradesi dışında gerçekleştiği için bu bağlamda uyu- aynı zamanda olma bildiren oluş eylemi kategorisine girebilmektedir. Karşılaştığımız birçok örnekte aynı durum söz konusu olmuştur. Çalışmanın son bölümü inceleme bölümünden elde edilen çıkarımların yer aldığı sonuç bölümüdür. 4 BİRİNCİ BÖLÜM EYLEM, EYLEMİN ANLAM ALANI, EYLEMİN SINIFLANDIRMASINDAKİ YÖNTEMLER ve BU KONUDA YAPILAN ÇALIŞMALAR 1. Eylem Türkçenin gramerinde diğer konularda olduğu gibi terminoloji konusunda da birlik sağlanmış değildir. Bu çalışmanın başlığı belirlenirken bile “fiil” veya “eylem” terimlerinden hangisinin kullanılacağı tartışılmıştır; “eylem” sözcüğü Türkçe kökenli olduğu için tercih edilmiştir. Ancak yararlanılan kaynakların çoğunda “fiil” sözcüğü kullanıldığından bu çalışmada da her iki terim alıntılar nedeniyle bir arada kullanılmıştır. Bugüne kadar yapılmış eylem (fiil) tanımlamaları şöyledir: TDK yayını Türkçe Sözlükte fiil sözcüğü dbl.“olumlu veya olumsuz olarak çekimli durumda zaman kavramı taşıyan veya zaman kavramı ile birlikte kişi kavramı veren kelime, eylem” olarak tanımlanmıştır (https://sozluk.gov.tr/). Türk dilinin ilk gramer kitabı Müyessiretü’l-Ulûm’da Bergamalı Kadrî fiili “ Fiil odur ki yalnızca zikr olunmakla ondan bir mana kast oluna, lâkin üç zamandan biri yanınca bile fehm oluna.” 1 şeklinde açıklamıştır. İbrahim Necmi, lise ve orta mekteplerle muallim ve hayat mekteplerine mahsus yazdığı ders kitabında, “Bir işin zaman zarfında oluşunu veya olmayışını anlatan kelimelere: Fiil derler.” diye bir tanımlama yapmıştır (Necmi, 1929: 5). Ahmet Cevat Emre, Türk Dilbilgisi adlı eserinde, fiilin anlamında, eylem, zaman, kişi ve kip olmak üzere dört kavramın kaynaştığını ve fiilin bu kavramları bir arada anlatan kelimeler olduğunu ifade etmiştir (Emre, 1945: 45). Necip Üçok, fiili, “Bir hadise yahut durum yahut oluşu gösteren kelimelerdir.” şeklinde tanımlar (Üçok, 1947: 99). Muharrem Ergin, fiilleri dilde daima çekimli halde bulunan ve hareketleri karşılayan kelimeler olarak tarif eder (Ergin, 1962: 260). 1 Ayrıntılı bilgi için bk. ATALAY Besim, Müyessiretü’l-Ulûm, TDK Yay., İstanbul, 1946, s.9; Karabacak, Esra, Bergamalı Kadrî, Müyessiretü’l-Ulûm, TDK Yay., Ankara 2002, s.13. 5 Agop Dilaç r, “ȃ Fiil, bir süreç (procès), yani eylem (action), bir oluş (devenir) ya da bir durum (ètat) anlatan sözcüktür.” der (TDAY-1971: 99). Kaya Bilgegil, fiili şöyle tanımlar: “Gerçek veya itibar varlıklarla nitelikler bağlanmakȋ şartıyla bir eylemin zaman içinde vuku bulup bulmamasıyla ilgili haber yahut dileği gerçek veya itibar varlıklarla nitelikler hakkında verilen hükmü ifade eden kelimelerȋ fiil adını alır.” (Bilgegil, 1984: 260). Haydar Ediskun, fiil teriminin tanımını “Varlıkların yaptıkları işleri zamana, biçime ve kişiye bağlayarak anlatan kelimelerdir.” biçiminde yapmıştır (Ediskun, 1988: 170). Kononov, hareketi veya h li adlandıran çatı, kip, zaman kılınış tarzı, kişi ve sayıȃ kategorilerine sahip bir söz bölümü diye açıklar fiili (Kononov, S. Paylı Tercümesi, 1956: 255). Tahsin Banguoğlu, bir kılış, bir durum veya oluşu, toplu bir deyimle olup biteni (procès) anlatan kelimeye fiil adının verilebileceğini ifade eder (Banguoğlu, 2011: 408). Günay Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü’nde eylem kelimesinin karşılığı olarak: varlıktaki değişime eylem denilebileceğini, varlık ve eylemin birlikte var olabilen gerçeklikler olduğunu, var oluşun kendisinin bile bir eylem olduğundan hiçbir varlığın eylemsiz var olamayacağını, eylemsiz varlığın olmaması dolayısıyla varlığın sürekli değişeceğini, bu değişim sürecinin de zaman olarak adlandırıldığını ve bu bağlamda insandaki zaman kavramının da başlangıç noktası olduğunu ifade eden bir açıklamaya yer vermiştir (Karaağaç, 2013: 389). Doğan Aksan, fiilin, devinme, oluş, hareket, durum gösteren öğe olduğunu, bununla birlikte bu öğenin kişi, sayı, cins, kip ve ayrıca zaman kavramlarını içerdiğini dile getirmiştir (Aksan, 1983: 69). Zeynep Korkmaz, fiil terimini “Bir kılışı, bir oluşu veya bir durumu anlatan olumlu, olumsuz şekillere girebilen kelimelerdir.” şeklinde açıklar (Korkmaz, 1992: 61). Kerime Üstünova, “Bir işin, oluşun, durumun anlatıldığı dil biriminin adıdır eylem.” diye tanımlar (Üstünova, 2016: 1). Oya Adalı, fiil yerine eylem terimini kullanmış ve eylemi, “Varlıklarını ancak belli işletme ardılları (ekleri) aracılığıyla ortaya koyabilen bağımlı öncüllere eylem denir.” 6 şeklinde tanımlamıştır. Eylemin görevinin yüklemin temel birimini oluşturmak olduğunu, yüklemin ise zaman, istem ve kişiyi ardıllar yoluyla belirttiğini, buna göre de eylemin zorunlu olarak bu birimlere bağlı olduğunu ifade etmiştir (Adalı, 2004: 17). Özen Yaylagül “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller” adlı makalesinde fiil, hareket, durum veya şart belirten kelimelerdir der (Yaylagül, 2005: 20). Ragıp Hulûsi Özdem, “Fiil, nedensiz adlandırmalardan biri olan hareket isimlerini yalın şekliyle karşılayan bir biçimbirimdir.”diye tanımlamıştır (Özdem, 1944: 57, 61, 74, 129). Ahmet Karadoğan, “Fiiller dil dışı dünyadaki hareketleri dilde bir olay olarak karşılayan kelimelerdir. Dolayısıyla her fiil bir olayı karşılar. Fiildeki olayın, sonsuz zaman çizgisindeki gerçekleşme zamanı dillerin yapısına göre farklılaşan biçimlerde fiilin çekimlenmesiyle belirlenir.” şeklinde eylemin tanımını yapmıştır (Karadoğan, 2009: 6). Ahmet Topaloğlu, fiili, bir kılış, oluş veya durumu anlatan kelime türü, olumlu ya da olumsuz olarak çekimlenen, zaman kavramı taşıyan, zaman kavramıyla kişi kavramını da gösteren kelimeler olarak tarif etmiştir (Topaloğlu, Gürlek, 2016: 9). 2. Eylemlerin Anlam Alanı ve Anlam Katmanı Anlam kelimesi, dilde yer alan sistematik inançları karakterize etmeye hizmet etmektedir. Kelime en yüksek soyutlama seviyesinde kullanıldığı sürece, en geniş genelleme olarak kabul edilebilir (Bloomfield, 1943: 101-106). Dilbiliminin bir çalışma kolu olan anlambilimin 1950’lerden önce “anlambilgisi” terimiyle de karşılandığı görülmektedir. Anlambilgisinin Fransızcası sémantique’tir. Bu sözcüğün etimolojisine bakıldığında Grekçe semantikos ya da sêmainein sözcüklerinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Her iki sözcüğün kökü “sema”dır. Sema sözcüğü im (işaret) anlamına gelmektedir, günümüzde ise “anlam” olarak kullanılmaktadır. Dilbilimciler 1839 yılından itibaren -anlatım incelemesi- için sémasiologie terimini kullanmışlar sonra Fransız dilbilimci Michel Breal (1897) bu terimi sémantique (semantik) olarak adlandırmıştır (Breal, 1897: 7). Semantik, sözcüklerin kavram, kapsam ve anlam değerlerini ve daha çok da değişimlerini inceler. Dil araştırmaları, 7 önceden güzel anlatım (retorik) ve epiğin aktarım (mecaz)ları üzerine yapılırken, tinbilim ve esemenin (mantık) gözlemleri sayesinde anlambilimin araştırma alanı genişlemiştir. Böylece dilin tinsel ve toplumsal görevi ortaya çıkmaya başlamıştır. (Gencan, 1979: 493-495). Tarihsel-filolojik anlambilim, tüm klasik geleneklerden unsurları birleştirmiştir ve Michel Bréal, Hermann Paul ve Arsène Darmesteter gibi bilim adamlarının çalışmalarıyla, kabaca 1870'den 1930'a kadar dil sahnesine hâkim olmuştur. Bahsi geçen anlambilimciler, spekülatif (yalnızca bilmek ve açıklamak ereğini güden) anlayışla kelime anlamının kavramsal ayrışması konusunda etimolojiden, fenomenlerin anlamsal sınıflandırılması için retorikten, sözlükbilimden ve metinsel filolojiden ise sözlük analizi için tanımlayıcı verilerin temeli olarak yararlanmışlardır (Geeraerts, 2013: 555-570). Metodolojik açıdan, tarihsel-filolojik anlambilim tarafından sunulan kelime anlamına yaklaşımın temel özellikleri şu şekilde özetlenebilir. Birincisi, artzamanlı ve bağlamsalcı (contextualist) bir yönelime sahiptir: yani, kelimenin değişmeyen sabit (statik) bir anlama sahip olduğu anlayışından ziyade kelime anlamının tarihsel evrimiyle ilgilenmiştir. Kelime anlamının edimbilim (pragmatik) alanında esnekliğine büyük önem atfetmiştir (örneğin, H. Paul'ün (1920 [1880]) usuelle Bedeutung ve okkasionelle Bedeutung olağan anlam ve değişen anlam arasındaki ayrımı veya M. Bréal'in (1924 [1897]) anlamsal değişimin bir yan ürünü olarak çok anlamlılık açıklaması). İkinci olarak, kelimeyi psikolojik bir fenomen (olgu) olarak değerlendirmiştir: Kelimelerin anlamsal özelliklerinin mentalistik (zihinsel) terimlerle tanımlanması gerektiğini (yani kelimeler geniş anlamda "kavramları" veya "fikirleri" ifade eder) ve duyu modülasyonunun dinamiklerinin, sözcüksel değişimin altında yatan uzama ve daralma, insan zihnindeki kavramsal etkinlik kalıplarına karşılık gelmektedir. İlginç bir şekilde retorik gelenek, metaforlara (mecaz) stilistik kaygı içeren eğilimler olarak bakarken, tarihsel-filolojik anlambilim, dillerin sıradan yaşamın bir parçası olan konuşma şekillerinin üretimi ve anlaşılmasının altında yatan psikolojik mekanizmaları ve sözcük sistemlerinin tüm yönlerinin evrimini inceliyordu (Nerlich, 1992: 216). Sözlükbilim ve sözlük yazma pratiği, daha sonraki araştırmaların kelimeler ve anlamları arasındaki ilişkiyi aydınlatmaya yarayacağı betimleyici verileri sistematize etmede önemli bir rol oynamıştır. 8 Putnam’ın (1970), anlambilim teorisinin sözlük yazma ihtiyacından doğduğunu iddia etmesi muhtemelen abartılı bir ifadedir. Ancak sözlükbiliminin modern sözcük anlamı kuramlarının -dışsalcı anlam kuramı, doğrulamacı anlam kuramı, bütüncülük (holizm) kuramı (https://alonot.com/anlam-kuramlari)- gelişimi üzerinde kesinlikle bir etkisi olmuştur. Sözlük girişlerini lemmatizasyon (kök çözümleme) yoluyla ayırma ve bunları anlamsal olarak daha basit unsurların bir kombinasyonu haline getirerek tanımlama uygulaması, sözcüksel fenomenler üzerine yapılacak daha sonraki araştırmalar için stilistik ve metodolojik bir paradigma sağlamıştır (Béjoint, 2000: 167). Dilin, bir yanının biçimlenmiş ses, öbür yanının da anlam olduğunu, ama aynı zamanda birbirinden ayrılamayan ögelerden meydana geldiğini bize gösteren Ferdinand de Saussure’dü (Saussure, 1916, 1998: 110). Roman Jakobson da dilin ayrılmaz iki yanını anlatan le son et le sens adlı bir kitap yayımlamıştır. “Ses var, sesin bir anlamı var ve hiçbir anlam, kendini dile getiren bir ses olmadıkça var olamıyor. Müzikte ses ögesi öne geçiyor, mitte ise anlam ögesi.” (Lévi-Strauss, 1986: 61). Burada söz konusu edilen ses, sesbilim içerisinde incelenirken anlam da dilbilimin çalışma alanlarından bir diğeri olan anlambilim içerisinde incelenmektedir. Dilbilimciler özellikle Saussure gibi yapısalcılar dilbilim ile anlambilimi ayırırlar ve dilbilimin yapıyı betimlemesi gerektiğini belirtirler. Sesbilim, dilin dış yönünü, anlambilim ise dilin düşünce yanını dahası ses ve düşünce arasındaki ilişkiyi araştırma alanı haline getirmiştir. Amerikalı dilbilimci Noam Chomsky’nin yapısal dilbilime bağlı olarak geliştirdiği dönüşüm kuramıyla birlikte dizimbilgisi öne çıkmış ve dil bir dizge olarak düşünülmeye başlanmıştır. Bu kuramın kabul görmesiyle birlikte dildeki sözcüklerin nasıl bir ilişki içinde olduğu, nasıl sıralandıkları ve kurulması muhtemel bütün cümle türlerinin saptanması, bu akımın çalışma alanlarını oluşturmaktadır. Dil alanındaki yayımlarda anlambilimine günümüzde daha çok yer verildiği görülmektedir. Doğan Aksan anlambilimi durgun anlambilim ve gelişmeli anlambilim olmak üzere ikiye ayırmıştır. Gelişme ve değişmelerden uzak olan sözcük, kavram, anlam, kapsam, eşanlamlılık, eşadlılık ve çokanlamlılık konularını durgun anlambilim içinde değerlendirirken anlam değişmelerini, deyim aktarması, ad aktarması gibi konuları da gelişmeli anlambilim adını verdiği çalışma koluna dâhil etmiştir (Aksan, 2009: 30). 9 K. O. Erdmann anlambilim alanında “Die Bedeutung des Wortes (Kelimenin Anlamı)” adlı çalışmasında sözcüklerin yalnızca kavramları belirten birer işaret olmadıklarını, daha geniş anlam alanına sahip olduklarını dile getirerek anlamın çeşitli yönlerini aydınlatmaya çalışmıştır. Erdmann kelimenin kavramsal kapsam, yan anlam ve duygu değeri olmak üzere üç unsura sahip olduğunu belirtmiştir (Erdmann, 1925: 107). Erdmann’ın ortaya koyduğu bu unsurların geniş açıklamaları H. Kronasser tarafından yapılmıştır. Kavramsal kapsamı açıklarken bütün tasavvurların ortak noktaları olduğunu dile getirmiş ve “at” kelimesini örnek olarak vermiştir. “At” denilince genel olarak dört ayaklı ve hızlı koşan bir hayvan tasviri düşünüldüğünü belirtmiştir. Yan anlamı bütün ikinci dereceden tasavvurlar olarak açıklamıştır. Duygu değeri için de kelimenin insan üzerinde yarattığı etkinin yazar ya da anlatıcı tarafından kullanılması şeklinde bir açıklama getirmiştir (Kronasser, 1952: 26). Wittgenstein ise kelimenin anlamına ancak dil içinde kullanımına bakılarak ulaşılabileceğini ileri sürmektedir (Wittgenstein, 1953: 20). Amerikalı Antropolog S. Ullmann dili bir alet kutusuna benzetmektedir. Kutudaki çekiç, kerpeten, testere gibi kelimelerin de görevleri kadar farklı aletler olduğunu dile getirmiştir. Ullmann’ın anlambilim konusundaki “Anlambilimin İlkeleri (Glasgow, 1951; 1957 ve 1959'da gözden geçirilmiş ve genişletilmiş)” adlı son çalışması önceki kitabından önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Ullmann, bu eserinde anlambilim teorisi konusundaki görüşlerinin yıllar içinde bir miktar değiştiğini belirtmiş ve daha geniş bir kitleye ulaşmak için anlambilim teorisini, Batı Avrupa dillerinden, başta İngilizce, Almanca ve Fransızca olmak üzere edebi üslup kullanım problemleriyle ilgili sayısız illüstrasyon örnekleri vererek açıklamaya çalışmıştır. Ullmann, Yunanlılardan başlayarak Benjamin Lee Whorf’a kadar anlambilim geçmişini çizmiş ve son olarak Saussure'un katkılarından bahsetmiştir (Ullmann,1959: 1-10). Anlambilimi alanında çalışan bir diğer isim W. Welte bu alanın kapsamını oluşturan alt çalışma dallarını şu şekilde sıralamaktadır: Anlambilimi 1. Dilbilimsel Anlambilimi 1.1. Artzamanlı Anlambilimi 1.1.1. Anlam Bilgisi 10 1.2. Eşzamanlı Anlambilimi 1.2.1. Geleneksel Anlambilimi 1.2.1.1. Anlam Bilgisi 1.2.1.2. Ad Bilgisi 1.2.2. Yapısal Anlambilimi 1.2.3. Yorumlayıcı Anlambilimi 1.2.4. Üretimsel Anlambilimi 2. Mantıksal, Felsefi Anlambilimi 3. Genel Anlambilimi Dilbilimsel anlambiliminde kelime ve cümle olarak belirlenen dil birimleri şekil bilgisi (kök ve ekler), kelime bilgisi ve cümle bilgisi yönünden incelenmektedir. Ergin, “Kelimenin şekil yapısı, anlayışa hitap eden yapısıdır; anlam bu yapıdan çıkarılır.” demektedir. Kelimenin şekil yapısını kökler ve ekler meydana getirmektedir. Kelimenin ses yapısına bakıldığı zaman heceleri, şekil yapısına bakıldığı zaman kökler ve ekler görülmektedir (Ergin, 2001: 203). Doğal bir dildeki ifadelerin nesnel bir anlama sahip olduğu, ancak bu anlamın, insanların konuşmada veya eylemde bulunurken yaptığı herhangi bir şeyden bağımsız olması durumunda söylenebilir. Yani anlamın göstergeden ayrılması gerekir. Çünkü her gösterge zihinde farklı imgelenebilir. Dolayısıyla kişiye göre yorumlanması yani anlamlandırma farklı olabilir. Frege, bir göstergenin nesnel anlamı olan "duyu"yu (Sinn), sahip olunan anılardan ve duyu izlenimlerinden aynı zamanda hem içsel hem de dışsal olarak gerçekleştirilmiş olan eylemlerden doğan "fikir"den ayırır. Ona göre fikir özneldir (Frege, 1966: 59-60). 3. Eylemlerin Sınıflandırılması Konusunda Yöntemler Bir dilin söz varlığı önce tür olarak sınıflandırılmaya çalışılmaktadır. Sonra bu türe giren sözcükler yapısal ve işlevsel olarak kendi içinde sınıflara ayrılmaktadır. Sözlüksel anlambirimlerle ilgili olarak, gerekirse önce, yüklem biçiminde kullanılabilen anlambirimlerle öbür anlambirimler arasında ayrım yapılmalıdır. Bu ayrım, geleneksel "eylem" - "ad" ayrımına zorunlu olarak denk düşmez: Lat. Paulus bonus "Paulus iyidir" 11 ile Rusça dom nov "ev yeni" de bonus ve nov, eylem olmakla birlikte yüklemdir (Martinet, 1998, çev. Vardar: 163). Eylemlerin, semantik/tematik bakımdan sınıflandırılması konusunda diğer dünya dillerinde yapılan sınıflandırma çalışmaları daha geniş kapsamlıdır. Bu sebeple önce yabancı kaynaklardan derlenen çalışmalara, sonrasında diğer Türk lehçelerinde ve Türkiye Türkçesinde yapılan çalışmalara yer verilmiştir. Nitel araştırmaların planlanmasında yapılacak en önemli işlerden birisi kuramsal çerçevenin oluşturulmasıdır. Araştırmaya ait kuramsal bir çerçeve araştırmacıya problemin boyutlarının tanımlanmasında, bilgi toplama araçlarının boyutlarının belirlenmesinde ve analiz aşamasında kullanılacak temaların belirlenmesinde kolaylık sağlamaktadır. Ancak her araştırma probleminin her zaman kuramsal altyapısı olmayabilir. Böyle bir durumda yani herhangi bir olay ya da olguyu açıklayabilecek bir kuramın olmadığı durumlarda nitel araştırma, esnek ve tümevarımcı bir yaklaşımla elde ettiği verilerinden bir kuram oluşturma çabası içine girebilir. Bu durumda Glaser ve Strauss’un (1967) kuram oluşturma kavramı önem taşımaktadır (Yıldırım ve Şimşek, 2005: 53). Dilbilim çalışmalarının zeminine bakıldığında araştırmacıların çeşitli kuram ve teorileri benimsedikleri görülmektedir. Kimisi Lakoff ve Johnson gibi Chomsky’nin Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramını benimseyerek kelimenin anlamını derin yapıda ve bağlamda aramakta, kimisinin de Lucien Tesnière’in Bağlantılı Dil Bilgisi (Dependence Grammar) kuramına göre eylemi merkeze alarak çalışmalarını sürdürdükleri görülmektedir. Bu kuramın iki temel kavramı bağımlılık ve istem olup bağımlılık, kelimelerin yalnızlığına son veren ve onları yapı durumuna getiren sözdizimsel bir öğe olarak kabul edilir. Buna göre üst öğeyi alt öğeye bağlayan bağıntı ilişkisidir. İstem ise Tesnier’den sonra Fillmore tarafından Durum Dilbilgisi (Case Grammar) içinde ele alınmıştır. Durum Dilbilgisi Chomsky'nin Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramına karşı ortaya konmuştur (Hirik, 2018, 126). Chomsky, istem kategorisinden Yönetim ve Bağlama Kuramı çerçevesinde ele alınan Rol Kuramı’nda (Theta Theory) bahsetmektedir (Chomsky, 1981: 153-222). Van Valin de “Rol ve Referans Dilbilgisi (Role and Reference Grammar)” adını verdiği bir teori geliştirmiştir. Valin, bu teori 12 doğrultusunda eylemleri sınıflandırmaya çalışmıştır. Anlaşılacağı üzere kuramsal temel belirlenmeden tasnif çalışmasının yapılamayacağı anlaşılmıştır. 4. Eylem Konusunda Yabancı Kaynaklarda Yapılmış Sınıflandırma Çalışmaları Eylemler, anlamsal ve morfosentaktik özellikleri açısından diğer sözcük türlerinden ayrılmaktadır ve genellikle biçimbilgisi çalışmalarında temel anlamsal ve morfosentaktik özellikleriyle ele alınmışlardır. Yukarıda yapılmış anlamsal tanımlamalarda çoğunlukla eylemlerin hareket anlamı taşıyan kelimeler (iş, oluş, durum) olduğu ifade edilmiştir. Ancak bu tanımlama, eylemleri anlatmaya ve anlamaya yeterli değildir. Bu sebeple eylemleri dilbilimsel çalışmaların ışığında tekrar değerlendirmek ve anlamsal açıdan sınıflandırmak gerekmektedir (Erdem, 2016: 189). Eylem konusunda yabancı kaynaklarda dilbilim yöntemleriyle yapılmış gramer çalışmalarına bakıldığında, anlamsal (semantic), biçimbilgisel (morphological) ve sözdizimsel (syntactic) olarak incelendiği görülmektedir. Amerikalı filozof ve dilbilimci olan Chomsky, Descartes’in gerçek bilgiye ulaşabilmek için geliştirdiği “kartezyen şüphecilik” yönteminden etkilenerek “kartezyen dilbilim” teorisini ortaya koymuştur (Chomsky, 1966: 200). Bu şekilde teorisini tarihsel zamanda belirli bir felsefi geleneğe oturtmuştur. Chomsky, dilbilimin psikolojinin bir alt dalı olduğu görüşündedir. Chomsky ve onun takipçileri, insanların dil için içgüdüye sahip olduklarını savunmaktadır. Onun “üretici (dönüştürücü) dilbilgisi” kuramının temellerini matematiksel biçimcilik, Kartezyen felsefesi ve dilin biyolojik fakültesi-dilin pratiği- oluşturmaktadır (Pinker, 1994: 3). Lakoff ve Johnson da dilin biyolojik temellerine farklı bir bakış açısıyla geri dönmüştür. Dilbilim için bazı biyolojik temellerle ilgilenmişler, biyolojik ve fizyolojik sistemleri, dil şemalarıyla karşılaştırarak nasıl bir ilişki içinde olduklarını tespit etmeye çalışmışlardır. Örneğin işitme eylemlerini tespit etmek için önce fizyolojik olarak işitme sisteminin fizyolojisinin incelenmesi gerektiğini düşünmüşlerdir (Lakoff ve Johnson, 1980, 1999: 216; Lakoff, 1987: 7). Lakoff ve Johnson’ın eylemlerin sınıflandırılması konusunda yaptıkları çalışma diğer çalışmalardan farklılık göstermektedir. Ortaya koydukları model, biyolojik sistemlerle başlamaktadır ve bu sistemleri, eylemleri ve oluşturdukları dilsel kavram ve formları 13 sınıflandırmak için kullanmışlardır. Başka bir deyişle, eylemler temsil ettikleri biyolojik sistemler aracılığıyla sınıflandırılır. Koku sistemi ve koklama eylemleri İşitme Sistemi ve işitme eylemleri Motor korteks sistemi ve manipülasyon eylemleri Somatolojik sistem ve alan eylemleri Limbik sistem ve duygu eylemleri Görme sistemi ve görme eylemleri Gastronomi sistemi ve yutma eylemleri (Robert N. St. Clair, Walter E. Rodríguez, Irving Joshua, 2005: 7). Dilbilimciler, eylemleri dil özelliklerine göre sınıflandırmayı tercih etmişlerdir. Bu yaklaşım dil kriterini yerine getirebilir ancak hiçbir şekilde, aklın nasıl işlediğine ve biyolojik şemaların dil şemalarıyla nasıl ilişkilendirilebileceğine dair somut bilgi vermemektedir. Bu nedenle, biyolojik sistemlere ve alt sistemlere dayanan bu yeni yaklaşım, hangi eylemlerin biyolojik eylemler tarafından belirlenip belirlenmediğini açıklamaya yakın olur. Biyolojik faktörler tarafından belirlenmemiş olan eylemler, metaforik uzantılar veya dilbilgiselleştirmeler olarak işlev görebilir (Traugott ve Heine, 1991: 238). Robert N. St. Clair, Walter E. Rodríguez, Irving Joshua’nın Linguistic systems and the physiological classification of verbs adlı eserlerinde biyolojik faktörler dışında mecazi anlam ve dil bilgisel faktörlerin de eylem incelemelerinde etkili olması gerektiği şu şekilde açıklanmıştır: Biyolojik faktörlerle kurulduğu iddia edilen eylemler: Sorunu görüyorum. Mecazi olarak inşa edilmiş eylemler: Ben sorunu anlıyorum. Dil bilgisel metafor: John delirdi. Görme, insanların biyolojik görme sistemleri olduğu gerçeğine dayanır. Işığın göze girdiği ve görsel kaydının beynin oksipital bölgesine iletildiği, renk, şekil vb. açıdan daha detaylı işlendiği bir bütünün, görme sistemi olduğu anlamına gelir. Anlama eylemi biyolojik bir işlev gibi görünebilir ancak bu ifade biyolojik olarak değil de metaforik olarak kullanılır. Bu görüş metaforu, bir nesnenin doğasının ancak o nesneye maruz kalarak, onun özelliklerini inceleyerek ve onu elde tutarak anlaşılabileceğini savunan 14 klasik Yunan düşüncesinden gelir. Dolayısıyla, "Problemi görüyorum." ifadesi "Sorunu anlıyorum" anlamına gelir. Bunlar açıkça mecazi yapılardır. "John delirdi." nin örnek olarak alındığı dilbilgisel metaforlar, düzenli dil bilgisel yapılardan ortaya çıkmaktadır. Dilbilgisel şema: John şehre gitti (Özne konuma gitti). Dilbilgisel metafor: John delirdi (Özne yeni bir akıl durumuna gider). Dilbilgiselleştirme, dilbilgisel belirteçlerin, işlevsel kelimelerin veya yapıların mecazi olarak yaratıldığı dilsel bir süreçtir. Metaforun kaynağı ise genellikle yeni ve yenilikçi bir yapıya dayanan dilsel bir şema veya örüntüdür. Bu durumda örüntü2, fiziksel bir hareketin dilsel şemasıdır (John dükkâna gitti) ve aynı zamanda -birinin fiziksel olarak bir yere gitmediği- farklı bir yapıya dönüşmüş yeni bir akıl durumudur (John delirdi) (Robert N. St. Clair, Walter E. Rodríguez, Irving Joshua, 2005: 6-7). Bu bilgiler ışığında dilbilimcilerin eylemleri nasıl sınıflandırdıklarına göz atmak ve daha sonra fizyologların aynı fenomenle (olgu) ilgili insan biyolojik sistemlerine nasıl baktıklarını karşılaştırmak önemlidir. Dixon’un çalışması “A New Approach to English Grammar, on Semantic Principles” İngilizcenin gramerine anlamsal prensipler doğrultusunda yaklaşılması bakımından yeni bir eğilim kazandırmıştır. Dixon'un yaklaşımında, kelimeler; isimler, sıfatlar ve fiiller olmak üzere dilbilgisinin tipik özellikleri temelinde ortak bir anlam bileşenine sahip olmaları bakımından anlamsal türler (semantic types) olarak sınıflandırılmıştır. Dixon’a göre, anlamsal motivasyonu olmayan dilbilgisel bir biçim ya da yapı yoktur; kelimelerin dilbilgisel davranışlarının değişmesi anlam farklılıklarının bir sonucudur. İngilizcede kırk ile elli arasında semantik tür vardır ve bunlardan otuz tanesi eylemle ilişkilidir (Dixon, 1993: 90-91). Eylemleri birincil ve ikincil eylemler olmak üzere iki gruba ayırmıştır. Birincil türden eylemler; isim türünden kelime grupları sayesinde farklı anlamsal roller kazanabilen ve kendi başına cümle oluşturabilenler, ikincil türden eylemler ise başka bir eylemle birleşerek anlamsal değişime uğrayanlardır. Eylemin görünüş kategorisi (verbal aspect) dilbilimin ve felsefenin araştırma konusu haline gelmiştir. Bu alandaki sayısız çalışma arasında, Vendler’in (1957) çalışması 2 Bk. GTS “Olay veya nesnelerin düzenli bir biçimde birbirini takip ederek gelişmesi” 15 büyük önem arz etmektedir, çünkü dilbilim alanındaki son çalışmaların çoğu onun sınıflandırma sistemine atıfta bulunularak gerçekleştirilmiştir. Vendler eylemleri dört kategoride toplamıştır. 1. Hareket eylemleri (activity terms): koş- (run), yürü- (walk), yüz- (swim), it- [(arabayı) push (a cart)], sür- [(araba) drive (a car)] vb. 2. Yetenek ve başarı bildiren eylemler (accomplishment terms): (resim) yap-, çiz- [paint (a picture)], (sandalye) yap- [make (a chair)], (ev) inşa et- [build (a house)], (bir mil) koş- [run (a mile)], (okula) yürü- [walk (to school)], nutuk at- [deliver (a sermon)] vb. 3.Sonuçlandırılmış (başarılmış) eylemler (achievement terms): (zirve) ulaş- [reach (the summit)], (yarış) kazan- [win (the race)], öl- (die), bul- (find) vb. 4. Durum eylemleri (state terms): sahip ol- (have), arzu et- (desire), sev- (love), nefret et- (hate), iste- (want), bil- (know), inan- (believe), yönet- (rule) vb. (Vendler, 1957: 75). W. L. Chafe (1970), W. A. Cook (1979) ve R. E. Longacre (1976), eylemlerin sınıflandırılması konusunda çalışmalarını Durum Grameri (Case Grammar) modeli ve Rol ve Referans Dilbilgisi (RRG) çerçevesinde eylemlerin tematik rolleriyle ilgili olarak geliştirmişlerdir. Chafe'in eylem konusuna yaklaşımı, bir cümlenin, genellikle eylem olan bir öngörü unsuru etrafında inşa edilmesi biçimindedir. Bununla birlikte eylemin işlevini: “Eylemin doğası, ona hangi isimlerin eşlik edeceğini, bu isimlerin onunla ilişkisinin ne olacağını ve bu isimlerin anlamsal olarak nasıl belirleneceğini belirler” şeklinde tarif etmiştir. Chafe’in (1970) yaptığı sınıflandırmada iki tür eylem vardır. 1. Durum eylemleri (state verbs) 2. Durum dışı eylemler (Non- state verbs) 2.1. Süreç (prosess) eylemleri 2.2. Hareket (action) eylemleri 2.3. Hareket-süreç eylemleri Chafe’in sınıflamasında durum eylemleri, durumu ya da tek bir argümanın durumunu tanımlamaktadır. “Fil öldü/ölüdür (The elephant is dead)” cümlesinde eylem etkilenenle (patient) ilişkilendirilmiştir ve tek bir argümanın durumu tanımlanmaktadır. Durum dışı eylemler üç alt sınıfa ayrılmıştır. Süreç (prosess) eylemleri bir durumu ya da durum 16 değişikliğini anlatmaktadır. “Fil öldü (The elephant died)” cümlesinde eylem katılanın (etkilenen [patient]) durum değişikliğini anlatmaktadır. Hareket (action) eylemleri argümanın yaptığı ya da gerçekleştirdiği bir şeyi tanımlar “Harriet şarkı söyledi (Harriet sang)” cümlesinde olduğu gibi. Dolayısıyla katılan (etkilenen) hareket eylemiyle ilişkilendirilir. Hareket-süreç eylemlerinde ise iki argüman vardır. “Kaplan fili öldürdü (The tiger killed the elephant)” cümlesinde eylemi gerçekleştiren kılıcı (özne) ve süreçten geçen şey (etkilenen [patient]). Chafe, temel eylem türlerini ayırt etmede gösterge niteliğinde bir dizi semantik- sözdizimsel test sunmuştur. Ayrıca, bu dört temel eylem türü arasındaki "türetme" ilişkilerine de dikkat çekerek bunların varsayılan özelliklerinin “başlamalı görünüş (başlama bildiren eylem /inchoative), ettirgen (neden olan /causative), nedensel olmayan/ decausative, sonuçsal /resultative)” belirlenmesine olanak sağlamaktadır (Chafe, 1970: 98-100). Chafe'in modelinde, özne (agent), etkilenen (patient), deneyimci (experiencer), yararlanıcı (beneficiary), tamamlayıcı (complement), yer belirleyici (locative) ve araç (instrument) ilişkileri tartışılmaktadır. W. A. Cook’un durum gramer matrisi iki parametreye dayalı bir sistemdir. Chafe’in sınıflamasından yararlanarak dikey parametre olarak adlandırdığı dört eylem sınıfı belirlemiştir: durum (state) eylemleri, süreç (prosess) eylemleri, hareket (action) eylemleri ve hareket-süreç (action-process) eylemleri. Diğer parametrenin de dört değeri vardır: kılıcı özne (agent) (A) ve/veya etkilenen/katılımcı (patient) (P); deneyimleyen (experiencer) (E); yarar sağlayan (benefactive) (B); yer belirten (locative) (L). Cook'un matrisindeki içerik aşağıda sunulmuştur. A. Dört temel eylem türü A.1 Durum eylemleri Durum çerçevesi [___Os], burada Os = sabit Nesne Örnekler: kırıldı/kırılmış (broken), kurudu/kurumuş (dry), öldü/ölmüş (dead), sıkıldı/sıkılmış (tight) A.2 Süreç eylemleri Vaka çerçevesi [___O] Örnekler: ölmek (die), kurumak (dry iv.), kırmak (break iv.), sıkmak (tighten iv.) A.3 Hareket eylemleri Durum çerçevesi [___A] 17 Örnekler: dans etmek (dance), gülmek (laugh), oynamak (play), şarkı söylemek (sing) A.4 Hareket-süreç eylemleri Durum çerçevesi [___A, O] Örnekler: kırmak (break), öldürmek (kill), kurutmak (dry), sıkılaştırmak (tighten) B. Dört deneyimsel eylem türü B.1 Deneyimsel durum eylemleri Durum çerçevesi [___E, Os], Os = sabit Nesne Örnekler: şüphelenmek (doubt), bilmek (know), sevmek (like), istemek (want) B.2 Deneyimsel süreç eylemleri Durum çerçevesi [___E, O] / + psych hareketi Örnekler: eğlendirmek (amuse), sinirlendirmek (annoy), korkutmak (frighten), memnun etmek (please) (cansız özne ile kullanıldığında) B.3 Deneyimsel hareket eylemleri Durum çerçevesi [___A, E] / (türetilmiş çerçeve) Örnekler: eğlendirmek (amuse), sinirlendirmek (annoy), korkutmak (frighten), sevindirmek (please) (A = O ile) (canlı özne ile kullanıldığında) Örnekler: cevap (answer), tebrik (congratulate), övgü praise, soru question (sözcükselleştirilmiş O ile veya A ile eşgöndergesel olan O ile) B.4 Deneyimsel hareket-süreç eylemleleri Durum çerçevesi [___A, E, O] Örnekler: sormak (ask), söylemek (say), konuşmak (speak) , anlatmak (tell) C. Dört faydalı eylem türü C.1 Yararlı durum eylemleri Durum çerçevesi [___B, Os], Os = sabit Nesne Örnekler; sahip olmak (have, have got), (kendi) sahip olmak (own), ait olmak (belong to) C.2 Yararlı süreç eylemleri Durum çerçevesi [___B, O] Örnekler: edinmek (acquire), kazanmak (gain), kaybetmek (lose), galip gelmek (win) 18 C.3 Yararlı hareket eylemleri Durum çerçevesi [___A, B] (türetilmiş çerçeve) Örnekler: donatmak (arm), rüşvet vermek (bribe), yardım etmek (help), tedarik etmek (sözcükselleştirilmiş O ile) C.4 Yararlı hareket- süreç eylemleri Durum çerçevesi [___A, B, O] (türetilmiş çerçeve) Örnekler: vermek (give), kabul et (accept), satın almak (buy), satmak (sell) D. Dört yer belirleyici eylem türü D.1 Yer belirleyici durum eylemleri Durum çerçevesi [___Os, L], burada Os = sabit Nesne Örnekler: ikamet etmek (dwell), kalmak (stay), evde/ofiste bulunmak, içinde olmak (be in), -de olmak (be at) D.2 Yer belirleyen süreç eylemleri Durum çerçevesi [___O, L] (türetilmiş çerçeve) Örnekler: gelmek (come), gitmek (go), hareket etmek (move), (vardiya) değişmek (shift) (cansız öznelerle) D.3 Yer belirleyen hareket eylemleri Durum çerçevesi [___A, L] (türetilmiş çerçeve) Örnekler: gelmek (come), gitmek (go) (canlı öznelerle, burada A = O), koşmak (run), yürümek (walk) (burada A = O) D.4 Yer belirleyici hareket-süreç eylemleri Durum çerçevesi [___A, O, L] (türetilmiş çerçeve) Örnekler: getirmek (bring), koymak (put), yerleştirmek (place), almak (take) (Cook, 1979: 63-65). R. E. Longacre, Chafe ve Cook’un belirlediği dört temel eylem türünden yola çıkarak eylemlerin durum çerçevesi şemasını, kimyasal elementlerin periyodik çizelgesini hatırlatır nitelikte yeniden düzenlemiştir. Yatay parametre, dört temel eylem türünü açıklamaktadır. Dikey parametre, aşağıda belirtilen (a) ile (h) harfleriyle işaretlenmiş eylem sınıflarını kapsamaktadır. Longacre’nin hazırladığı sınıflamada temel (birincil) tematik roller üstlenen: deneyimleyen (experiencer) (E), etkilenen (patient) (P), kılıcı özne (agent) (A), erim, olmak (range) (R), ölçü (measure) (M), araç (instrument) (I), yer belirleyici (locative) (L), sebep (source) (S) , hedef (goal) (G), yol (path) (Pa). 19 Zaman (time), davranış (manner) ve eşlik (accompaniment) ise çevresel (ikincil) roller olarak kabul edilmiştir. Longacre'ın şemasında belirtilen eylem sınıfları şunları içermektedir: (a) Ortamı anlatan eylemler (ambient verbs): Isınıyor. Soğuyor. (b) Deneyimsel olarak ortamı anlatan eylemler (ambient-experiential verbs): Hasta ateşli. John üşümüş. (E) (c) Duygusal, psikolojik durumu etkileyen eylemler (emotive, psych and impingement verbs): John'un cesareti kırıldı (işi hakkında) E (I), John Bill'e (yumruğuyla) vurdu. A E (I) (c ') Olgusal bilgi eylemleri (factual knowledge verbs): bilmek, öğrenmek, öğretmek, çalışmak. Dört temel eylem türü için: Durum: Suzan cebir biliyor. (E R) Süreç: Suzan çok fazla cebir öğrendi. (E R) Hareket: Suzan cebir çalışıyor. (A / E R) (d) Arzu veya biliş bildiren eylemler (verbs expressing desire or cognition): Durum: Mary bir Cadillac istiyor. (E G) Süreç: Mary, Tom'a aşık oldu. (E G) Hareket: John Mary'yi küçümsedi. (A E / G veya A G) Hareket-süreç: Mary'yi Tom ile tanıştırdım. (A E G) (d ') Algı, konuşma ve dikkat bildiren eylemler (verbs of sensation, speech and attention): görmek, söylemek, dinlemek (e) Fiziksel hareket bildiren eylemler (physical verbs): Bu eylemler Chafe ve Cook'un temel eylem türlerine karşılık gelmektedir. (f) Ölçü eylemleri (measure verbs) Durum: Heykel bir ton ağırlığındadır. (P M) Süreç: Tahvillerim % 10 düştü. (P M) Hareket: Kovboy beş yarda (91cm) alan kazandı. (A M) Hareket-süreç: Onu iki inç kısalttım. (g) Yer belirleyici eylemler (locative verbs) Bıçak kutunun içindedir. (P L) Kitabı telefonun yanına yerleştirdiler. (A P L) 20 (g ') Kaynak, yol, hedef gibi durumlarda ortaya çıkan hareketi bildiren eylemler (motion, propulsion and locomotion verbs): David sandalyeden düştü. (h) Sahip olma, edinme, aktarma ve “kapma” bildiren eylemler “verbs of possession, acquisition, transfer and “grab”): sahip olmak (have), elde etmek (obtain), vermek (give), kapmak (grab) Dick'in yeni bir kitabı var. (P G) T. B.'ye bir kitap verdi. (A / S P G) (h '), (h)' ye benzer, ancak geçişkenliğin anlamsal bir bileşenini eklemiştir (yön yerine hareket özelliğine sahip olarak) T. B.'ye Sue için bir kitap verdi. (A / S P Yolu (P) G) (Longacre, 76: 44-9). Eylemleri biçimsel özelliklerine göre sınıflandırmanın birçok yolu vardır. Böyle bir girişim Levin'in (1993) çalışmasında bulunmaktadır. Eylemleri kendi değişim kalıplarına dayanarak farklı sınıflara yerleştirmiştir. 21 Etki ve Temas Eylemleri Vurma, ezme, tokatlama, dürtme ve dokunma eylemleri. Kesme Eylemleri Kesme ve oyma eylemleri. Birleştirme ve Ekleme Eylemleri Karıştırma, çalkalama, birleştirme, yapıştırma ve tutunma eylemleri. Ayırma ve Bölme Eylemleri Ayırma, bölme, parçalama, farklılaştırma ve çeşitlendirme eylemleri Görüntü Oluşturma Eylemleri Görsel izlenim, karalama, tasvir etme ve uyarlama eylemleri. Yaratılış ve Dönüşüm Eylemleri İnşa etme, yetiştirme, hazırlama, yoğurma, yaratma, döndürme, sergileme ve neden olma eylemleri. Algı Eylemleri Anlama, görme, inceleme, uyarma, kavrama eylemleri. Psikolojik durum Eylemleri Eğlendirme, beğenme, takdir etme hayret etme, yalvarma eylemleri. Arzu etme Eylemleri İsteme, özlem duyma eylemleri. Yargı Eylemleri Olumlu yargı, olumsuz yargı ve değerlendirme eylemleri. Sosyal Etkileşim Eylemleri Haberleşme, evlenme, tanışma eylemleri. İletişim Eylemleri İletişim araçlarına dayalı eylemler, mesaj iletme, konuşma, söyleme, muhabbet etme, şikâyet etme, tavsiye etme eylemleri. Sindirim Sistemiyle İlgili Eylemler Yeme, çiğneme, yutma, mideye indirme, doyma eylemleri Vücutla İlgili Eylemler Vücut içi durum anlatan eylemler, vücudun duruşunu anlatan eylemler, sözsüz ifade, hıçkırma, nefes alma, nefes verme, reverans, uyuklama, çekinme, boğulma, incinme, giyinme eylemleri. Öldürme ve Yıkım Eylemleri Öldürme, zehirleme, yok etme eylemleri. Durum Değişikliği Anlatan Eylemler Renk değişikliği anlatan eylemler, kırma, bükme, pişirme, yoğunlaşma, uyum sağlama, bozma, filizlenme eylemleri. Varoluş Eylemleri Var olma, yaşama, oluşma, ses oluşumu, şişme eylemleri. Alansal Yapılandırma Eylemleri Bulunma, yerleşme eylemleri. Görünme ve Kaybolma Eylemleri Görünme, kaybolma, meydana gelme, ayrılma, yuvarlanma, koşma, araç ile hareket etme, sekme, kovalama, sakınma eylemleri. Ölçme ve Değerlendirme Eylemleri Kaydetme, mal olma, karşılaştırma, eşleme ve fiyatlandırma eylemleri. Görünüş Kategorisindeki Eylemler Başlama, bitirme ve tamamlama eylemleri. Hava Durumu Eylemleri Yağma, güneş açma, çiseleme eylemleri. Tablo 1: Levin’in Sınıflandırmasındaki Değişim Kalıpları Eylem kalıplarının isimlendirilmesi ve Levin tarafından geliştirilen sınıflandırmanın dilsel forma ve dönüşümsel kalıplara dayandırılması gerekmektedir, ancak bu sınıflandırmalar bu kategorilerin altında yatan belirli bilişsel süreçleri ifade 22 etmektedirler. Özellikle, Levin’in bu eylem sınıflarına atadığı etiketler, somutlaştırılmış zihin hipotezini örnekleyen sözel sistemlere işaret etmektedir (Lakoff ve Johnson, 1991, 1999). Bu eylemler, insanın biyolojik ve sosyal bir çevrede nasıl yaşadığı hakkında bilgi sağlamaktadır. Elbette bu biyolojik seyirleri gerçekleştirmenin birçok yolu vardır fakat biyolojik sistemler ve işlevleriyle ilgili olanlar özel bir öneme sahiptir çünkü biyolojik dönüştürücülerin bu eylem sınıflarından doğal olarak sorumlu olduklarını ileri sürmektedirler. Kristel Proost ve Danieln Glatz’ın iletişim eylemlerinin özelliklerini ortaya koyduğu çalışmasında: İletişim eylemleri iki gruba ayrılmaktadır. 1. Orijinal konuşma eylemleri ki bunlar konuşmacı tutumuna göre belirlenen eylemler. 2. Konuşmacı tutumlarına göre belirlenmediği için gerçek konuşma eyleminden ayırt edilebilen iletişim eylemleri. İletişim eylemlerinin anlamsal çekirdeğinin tanımıyla ilgili iki tür konuşmacı tavrı vardır. 1. Konuşmacının önerme tavrı 2. Konuşmacının kasıtlı tutumu (niyet) Orijinal konuşma eylemlerinin bir kısmı, konuşmacının önerme tavrı ve kasıtlı tutumu dışında kalmaktadır: konuşmak, söylemek, çığlık atmak, fısıldamak, telefon etmek, yazmak eylemleri gibi. Bu eylemler belirli bir konuşmacı tutumuna bağlı değildir, aksine doğrudan bir şey ifade etmektedirler. Bir yandan da konuşmacının tutumuyla o eylemin özellikleri arasında bir ilişki olduğu görülmektedir (Proost, Glatz, 2000: 696). 23 1. Verbs of Putting 1.Bırakma, Koyma Anlamı Taşıyan Eylemler a. Put Verbs a.Koyma, bırakma eylemleri b. Verbs of Putting in a Spatial Configuration - b.Mekansal Bir Konfigürasyona Girme Eylemleri c. Funnel Verbs c. Akıtma (huniyle) anlatan eylemler d. Verbs of Putting with a Specified Direction d. Belirtilen yönde koyma eylemleri e. Pour Verbs e. Dökme, boşaltma eylemleri f. Coil Verbs f. Sarma eylemleri g. Spray/Load Verbs g. Püskürtme, serpme anlatan eylemler h. Fill Verbs h. Doldurma, doyurma anlatan eylemler i. Butter Verbs i. Sürme (yağ sürme ) anlatan eylemler j. Pocket Verbs j. Saklama anlatan eylemler 2. Verbs of Removing 2. Uzaklaşma, Yer Değiştirme Anlamı Taşıyan Eylemler a. Remove Verbs a. Kaldırma, sökme, çıkarma anlatan eylemler b. Banish Verbs b. Kovma, uzaklaştırma anlatan eylemler c. Clear Verbs c. Temizleme, silme, kaldırma anlatan eylemler d. Wipe Verbs i. Manner Subclass ii. Instrument Subclass d.Temizleme/silme eylemleri i. Temizleme yöntemi anlatan eylemler ii.Aletle yapılan temizliği anlatan eylerler e. Verbs of Possessional Deprivation: Steal Verbs e. Yoksunluk bildiren eylemler: Çalma eylemleri f. Verbs of Possessional Deprivation: Cheat Verbs f. Yoksunluk bildiren eylemler: Hile eylemleri g. Pit Verbs g. Aşındırma anlatan eylemler h. Debone Verbs i. Mine Verbs h. Kemiklerini çıkarma anlatan eylemler i. Kazıp çıkarma anlatan eylemler 3. Verbs of Sending and Carrying 3. Gönderme ve Taşıma Bildiren Eylemler a. Send Verbs a. Gönderme anlatan eylemler b. Slide Verbs b. Kayarak gitme ya da sıvışma anlatan eylemler c. Bring and Take c. Getirme ve alma anlatan eylemler d. Carry Verbs d. Taşıma anlatan eylemler e. Drive Verbs e. Vasıtayla taşıma anlatan eylemler 4. Verbs of Exerting Force: Push/Pull Verbs 4. Güç uygulama anlatan eylemler: çekme/itme 5. Verbs of Change of Possession 5. Sahip olama, mülk edinme anlatan eylemler a. Give Verbs a. Veme anlatan eylemler b. Contribute Verbs b. Katkıda bulunma, bağışta bulunma anlatan eylemler c. Verbs of Future Having c. Gelecekte (müstakbel) sahip olunacakları anlatan eylemler d. Verbs of Providing i. Verbs of Fulfilling ii. Equip Verbs d. Sağlama anlatan eylemler i. Yerine getirme anlatan eylemler ii. Tatmin etme, karşılama anlatan eylemler e. Verbs of Obtaining i. Get Verbs e. Edinme anlatan eylemler i. Elde etme, alma anlatan eylemler f. Verbs of Exchange f. Takas etme anlatan eylemler g. Berry Verbs g. Meyve toplama anlatan eylemler 6. Learn Verbs 6.Öğrenme Anlatan Eylemler 7. Hold and Keep Verbs a. Hold Verbs b. Keep Verbs 7. Kaldırma, Muhafaza Etme Anlatan Eylemler a. Kaldırma, yükseltme anlatan eylemler b. Koruma, tutma anlatan eylemler 8. Verbs of Concealment 8. Gizleme Anlatan Eylemler 9. Verbs of Throwing 9. Atma Eylemleri a. Throw Verbs a. Fırlatarak atma anlatan eylemler b. Pelt Verbs b.Yağdırma anlatan eylemler 10. Verbs of Contact by Impact 10. Teması Pekiştirme Eylemleri a. Hit Verbs a. Vurma anlatan eylemler b. Swat Verbs b. Vurma/ezme anlatan eylemleri c. Spank Verbs c. Dövme anlatan eylemler 24 d. Non-Agentive Verbs of Contact by Impact d. Kılıcısı olmayan temas eylemleri 11. Poke Verbs 11. Dürtme Eylemleri 12. Verbs of Contact: Touch Verbs 12. Temas Eylemleri: dokunma anlatan eylemler 13. Verbs of Cutting 13. Kesme Anlatan Eylemler a. Cut Verbs a. Kesme eylemleri b. Carve Verbs b. Oyma eylemleri 14. Verbs of Combining and Attaching 14. Kaynaştırma, Birleştirme, Ekleme Anlatan Eylemler a. Mix Verbs a. Karıştırma anlatan eylemler b. Amalgamate Verbs b. Kaynaşma anlatan eylemler c. Shake Verbs c. Çalkalama eanlatan ylemler d. Tape Verbs d. Bantlayarak birleştirme anlatan eylemler e. Cling Verbs e. Yapıştırark ya da sararak birletirme eylemleri 15. Verbs of Separating and Disassembling 15. Ayırma ve Sökme Eylemleri a. Separate Verbs a. Ayırma anlatan eylemler b. Split Verbs b. Bölme, kırarak ayırma anlatan eylemler c. Disassemble Verbs c. Parçalara bölme, sökme anlatan eylemler d. Differ Verbs d. Farklılıktan kaynaklı ayrılma anlatan eylemler 16. Verbs of Coloring 16. Boyama, Renklendirme Anlatan Eylemler 17. Image Creation Verbs 17. Görüntü Oluşturma Eylemleri a. Verbs of Image Impression a. İzlenim, görüntü oluşturma eylemleri b. Scribble Verbs b. Karalama eylemleri c. Illustrate Verbs c. Tasvir eylemleri d. Transcribe Verbs d. İsnat eylemleri 18. Verbs of Creation and Transformation 18. Yaradılış ve Dönüşüm Eylemleri a. Build Verbs a. İnşa etme anlatan eylemler b. Grow Verbs b. Büyüme anlatan eylemler c. Verbs of Preparing c. Hazırlama, hazırlanma anlatan eylemler d. Create Verbs d. Var etme, oluşturma anlatan eylemler e. Knead Verbs e. Yoğurma, ovma anlatan eylemler f. Turn Verbs f. Dönüşme anlatan eylemler g. Performance Verbs g. Performans anlatan eylemler 19. Engender Verbs 19. Neden Olma Eylemleri 20. Calve Verbs 20. Yavrulama (buzağı) anlatan eylemler 21. Verbs with Predicative Complements 21. Yüklemcil Tamamlayıcılarla Kullanılan Eylemler a. Appoint Verbs a. Atama, tayin etme anlatan eylemler b. Characterize Verbs b. Nitelendirme anlatan eylemler c. Dub Verbs c. Düzeltme, isim verme eylemleri d. Declare Verbs d. Beyan etme eylemleri e. Conjecture Verbs e. Tahmin etme, varsayma anlatan eylemler f. Masquerade Verbs f. Gerçeği gizleme, olduğundan başka görünme anlatan eylemler g. Orphan Verbs g. Kimsesiz kalma anlatan eylemler h. Captain Verbs h. Yönetme anlatan eylemler 22. Verbs of Perception 22. Algı Eylemleri a. See Verbs a. Görme eylemleri b. Sight Verbs b. Gözlem eylemleri c. Peer Verbs c. Görüş (değerlendirme) eylemleri d. Stimulus Subject Perception Verbs d.Uyaranı olan algı eylemleri 23. Psych-Verbs (Verbs of Psychological State) 23.Psikolojik Durum Eylemleri a. Amuse Verbs a. Avutma (neşelendirme) eylemleri b. Admire Verbs b. Hayranlık anlatan eylemler 25 c. Marvel Verbs c. Hayret anlatan eylemler d. Appeal Verbs d. Af dileme (yalvarma) anlatan eylemler 24. Verbs of Desire 24. Arzu Eylemleri a. Want Verbs a. İstek anlatan eylemler b. Long Verbs b. Hasret anlatan eylemler 25. Judgment Verbs 25. Yargılama Eylemleri 26. Verbs of Assessment 26. Değerlendirme Eylemleri 27. Verbs of Searching 27. Araştırma Anlatan Eylemler a. Hunt Verbs a. Avlama, avlanma anlatan eylemler b. Search Verbs b. Arama eylemleri c. Stalk Verbs c. Sinsice izleme, takip etme anlatan eylemler d. Investigate Verbs d. İnceleme anlatan eylemler e. Rummage Verbs e. Karıştırma, altüst edip arama anlatan eylemler f. Ferret Verbs f. Arayıp tarama anlatan eylemler 28. Verbs of Social Interaction 28. Sosyal Etkileşim Anlatan Eylemler a. Correspond Verbs a. Haberleşme eylemleri b. Marry Verbs b. Evlenme (konulu) eylemler c. Meet Verbs c. Tanışma (konulu) eylemler 29. Verbs of Communication 29. İletişim Eylemleri a. Verbs of Transfer of a Message a. Mesaj gönderme eylemleri b. Tell b. Anlatma eylemleri c. Verbs of Manner of Speaking c. Konuşma biçimini anlatan eylemler d. Verbs of Instrument of Communication d. İletişim araçları vasıtasıyla haberleşme anlatan eylemler e. Talk Verbs e. Konuşma eylemleri f. Chitchat Verbs f. Sohbet eylemleri g. Say Verbs g. Dile getirme anlatan eylemler h. Complain Verbs i. Advise Verbs h. Şikayet etme anlatan eylemler i. Öneri eylemleri 30. Verbs of Sounds Made by Animals 30. Hayvan Seslerini Anlatan Eylemler 31. Verbs of Ingesting 31. Yeme, Yutma Anlatan Eylemler a. Eat Verbs a. Yeme anlatan eylemler b. Chew Verbs b. Çiğneme anlatan eylemler c. Gobble Verbs c. Hızlı yeme anlatan eylemler d. Devour Verbs d.Oburca yeme anlatan eylemler e. Dine Verbs e.Ziyafet verme, ağırlama anlatan eylemler f. Gorge Verbs f. Atıştırma anlatan eylemler g. Verbs of Feeding g. Besleme, bakma anlatan eylemler 32. Verbs Involving the Body 32. Beden İçerikli Eylemler a. Verbs of Bodily Processes i. Hiccup Verbs ii. Breathe Verbs iii. Exhale Verbs a. Bedensel süreçleri anlatan eylemler i. Hıçkırma eylemleri ii. Nefes alma eylemleri iii. Nefes verme eylemleri b. Verbs of Nonverbal Expression b. Sözsüz İfade (jest, mimik) Eylemleri c. Verbs of Gestures/Signs Involving Body Parts i. Wink Verbs ii. CraneVerbs iii. Curtsey Verbs c. Vücut bölümleri (organ) içeren işaret eylemleri i. Gözün hareketlerini ve ifadelerini anlatan eylemler ii. Uzanma, uzatma anlatan eylemler iii. Reverans anlatan eylemler d. Snooze Verbs d. Uyuklama anlatan eylemler e. Flinch Verbs e. İrkilme anlatan eylemler f. Verbs of Body-Internal States of Existence f. Varoluş durumu anlatan bedensel eylemler g. Suffocate Verbs g. Boğulma anlatan eylemler h. Verbs of Bodily State and Damage to the Body i. Pain Verbs ii. Tingle Verbs h. Bedenin durumunu anlatan eylemler i. Acı anlatan eylemler ii. Sızlama anlatan eylemler 26 iii. Hurt Verbs iv. Verbs of Change of Bodily State iii. İncitme, zarar görme anlatan eylemler iv. Bedensel durum değişikliği anlatan eylemler 33. Verbs of Grooming and Bodily Care 33. Vücut Bakımı ve Çeki düzen Verme Anlatan Eylemler a. Verbs of Caring for the Whole Body i. Dress Verbs ii. Groom Verbs a. Vücut bakımı anlatan eylemler i. Giyme, süsleme anlatan eylemler ii. Çeki düzen verme eylemleri b. Verbs of Caring for a Specific Body Part i. Floss Verbs ii. Braid Verbs b. Vücudun belli bölümlerine bakımı anlatan eylemler i. Diş temizliği anlatan eylemler ii. Saç şekillendirme anlatan eylemler c. Verbs of Dressing i. Simple Verbs of Dressing ii. Verbs of Dressing Well iii. Verbs of Being Dressed c. Giyinme anlatan eylemler i. Sade giyim anlatan eylemler ii. İyi, uyumlu giyim anlatan eylemler iii. Giyimli olma anlatan eylemler 34. Verbs of Killing a. Murder Verbs b. Poison Verbs 34. Öldürme Eylemleri a. Cinayet eylemleri b. Zehirleyerek öldürme Eylemleri 35. Verbs of Emission 35. Emisyon Eylemleri a. Verbs of Light Emission a. Işık emisyonu eylemleri b. Verbs of Sound Emission b. Ses emisyonu eylemleri c. Verbs of Smell Emission c. Koku emisyonu eylemleri d. Verbs of Substance Emission d. Madde emisyonu eylemleri 36. Destroy Verbs 36. Tahrip Etme Eylemleri 37. Verbs of Change of State 37. Durum Değişikliği Eylemleri a. Break Verbs a. Kırma eylemleri b. Bend Verbs b. Esnetme (eğme) eylemleri c. Cooking Verbs c. Yemek pişirme d. Other Alternating Verbs of Change of State d. Diğer d