T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELÂGATI BİLİM DALI ZECCÂC’IN ME‘ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ‘RÂBUH ADLI ESERİNİN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ (DOKTORA TEZİ) Mucahit EKİNCİ BURSA – 2023 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELÂGATI BİLİM DALI ZECCÂC’IN ME‘ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ‘RÂBUH ADLI ESERİNİN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ (DOKTORA TEZİ) Mucahit EKİNCİ Danışman Doç. Dr. Hasan TAŞDELEN BURSA – 2023 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE TEMEL İSLAM BİLİMLERİ/ ARAPDİLİ VE BELAĞATI Bilim Dalı'nda 711523035 numaralı hazırladığı “ZECCÂC’IN ME‘ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ‘RÂBUH ADLI ESERİNİN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ” başlıklı (/doktora) tezi ile ilgili savunma sınavı, ……/……/20…. günü ……………… - ………….…….. saatleri arasında yapılmıştır. Alınan cevaplar sonunda adayın ……………………….. (başarılı / başarısız) olduğuna (oybirliği / oy çokluğu) ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi Üye Üye Akademik Unvanı, Adı Soyadı Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi Üniversitesi Üye Akademik Unvanı, Adı Soyadı Üniversitesi …./.…/ 20…. ii Yemin Metni Yüksek Lisans / Doktora tezi olarak sunduğum “ZECCÂC’IN ME‘ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ‘RÂBUH ADLI ESERİNİN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve İmza Adı Soyadı: MUCAHİT EKİNCİ Öğrenci No: 711523035 Anabilim Dalı: TEMEL İSLAM BİLİMLERİ Programı: DOKTORA Tezin Türü: Yüksek Lisans / Doktora / Sanatta Yeterlilik x x x iii ÖZET Yazar adı soyadı Mucahit EKİNCİ Üniversite Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim dalı Temel İslam Bilimleri Bilim dalı Arap Dili ve Belagatı Tezin niteliği Doktora Mezuniyet tarihi ………/………/20…. Tez danışmanı Hasan TAŞDELEN ZECCÂC’IN ME‘ÂNİ’L-KUR’ÂN VE İ‘RÂBUH ADLI ESERİNİN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ Hicri üçüncü ve dördüncü asırlarda yaşamış olan Ebû İshâk ez-Zeccâc (ö. 311/923), Arap dilinin önde gelen âlimlerinden biridir. Arap dili alanında muhtelif eserler telif eden Zeccâc’ın, en önemli eseri Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu adlı tefsiridir. Eserindeki asıl gayesi Kur’ân’ı dil yönünden açıklamak olan Zeccâc, tefsir rivayetleri, nüzûl sebebi, kelâmî ve fıkhî görüşlere ikinci derecede yer vermiştir. Müellifin kendisiyle meşhur olduğu Me‘âni’l-Kur’ân’ı gerek tefsir gerekse filoloji yönünden günümüze kadar ulaşabilen eserlerin en zenginidir. Bu çalışma giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın amacı, yöntemi ve kaynakları ele alınmıştır. Birinci bölümde, Zeccâc’ın hayat hikâyesi, eserleri ve ilmî yönü araştırılmıştır. Zeccâc’ın fikir dünyasının oluşmasında etkili olan ve Zeccâc’tan etkilenen şahsiyetler hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân adlı eseri dilbilimsel açıdan incelenmiştir. Eserin yazılma sebebi, eserde kullanılan metot ve eserin muhtevası gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise, tezin asıl gayesi olan Zeccâc’ın, Me‘âni’l-Kur’ân’ında lugat, nahiv ve sarf alanında ortaya koyduğu görüşleri örneklerle tespit edilmiştir. Bazı tartışmalı konularda Basra ve Kûfe ekollerinin temel görüşlerine müracaat edilerek Zeccâc’ın görüşleriyle karşılaştırmalar yapılmıştır. Çalışma sonuç ve kaynakça bölümleriyle son bulmuştur. Anahtar kelimeler: Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, Lugat, Sarf, Nahiv. iv ABSTRACT Name &surname Mucahit EKİNCİ University Bursa Uludağ University Institute Institute of Social Sciences Field Basic Islamic Sciences Subfield Arabic Language and Literature Degreeawarded Ph.D. Date of degreeawarded ………/………/20…. Supervisor Hasan TAŞDELEN A STUDY OF AL-ZAJJĀJ'S MA‘ĀNĪ AL-QUR’ĀN WA I‘RĀBUH IN TERMS OF GRAMMAR AND LANGUAGE Abû Ishâq al-Zajjâj (d. 311/923), who lived in the third and fourth hijri centuries, is one of the leading scholars of the Arabic language. The most important work of Zajjâj, who wrote various works in the field of Arabic language, is his tafsir called Ma‘ānī al-Qur'ân wa- i‘rābuhu. Zajjâj, whose main purpose in his work was to explain the Qur'an in terms of language, gave secondary place to tafsir narrations, the occasion of revelation, and theological and jurisprudential views. Ma‘ānī al-Qur'ân, which the author is famous with it, is the richest of the works that have survived to the present day, in terms of both tafsir and philology. This study consists of an introduction and three main chapters. In the introduction, the purpose, method, sources of the study are addressed. In the first chapter, Zajjâj's life story, works and scientific aspects are examined. This chapter contains information about the individuals who were influential in the formation of Zajjâj's world of ideas and who were affected by Zajjâj. In the second chapter, Zajjâj's work called Ma‘ānī al-Qur'ân is analyzed linguistically. Subjects such as the reason for writing the work, the method used in the work and the content of the work are addressed. In the third chapter, the views of Zajjâj in his Ma‘ānī al-Qur'ân in the field of lexicon, syntax, and grammar, which is the main purpose of the present thesis, are determined with examples. On some controversial issues, the essential views of the Basrah and Kûfa schools are consulted and compared with the views of Zajjâj. The study ends with the conclusion and bibliography sections. Keywords: Abû Ishâq al-Zajjāj, Ma‘ānī al-Qur’ân, Lexicon, Grammar, Syntax. v ÖNSÖZ Ebû İshâk ez-Zeccâc (ö. 311/923), Arap dilinin önde gelen âlimlerinden biridir. Arap dili alanında çeşitli eserler kaleme alan Zeccâc’ın en önemli eseri, çalışmamıza konu olan Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu adlı tefsiridir. Zeccâc, bu tefsirinde asıl hedef olarak Kur’ân’ı dil yönünden açıklamaya çalışmış; tefsir rivayetleri, nüzûl sebebi, kelâmî ve fıkhî görüşler gibi meselelere ise ikincil olarak yer vermiştir. Zeccâc’ın Me‘âni’l- Kur’ân’ı gerek tefsir, gerekse filoloji yönünden günümüze ulaşan eserlerin en zenginlerinden biridir. Me‘âni’l-Kur’ân’ı sarf ve nahiv açısından inceleyen bu çalışma giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın amacı, yöntemi ve kaynakları ele alınmış; birinci bölümde, Zeccâc’ın hayatı, eserleri ve ilmî yönü araştırılmıştır. İkinci bölümde Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’ı incelenmiş, eserin yazılma sebebi, eserde kullanılan metot ve eserin muhtevası gibi konular ele alınmıştır. Üçüncü bölümde ise tezin asıl gayesi olarak Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’da lugat, nahiv ve sarf alanında ortaya koyduğu görüşleri örneklerle tespit edilmiştir. Çalışma boyunca teşvik ve yönlendirmeleriyle desteğini esirgemeyen, çalışmanın son halini almasında önemli katkıları olan danışman hocam Doç. Dr. Hasan Taşdelen’e çok teşekkür ederim. Çalışmayı dikkatle inceleyip kıymetli görüşleriyle çalışmanın olgunlaşmasını sağlayan Prof. Dr. İsmail Güler, Prof. Dr. Adem Apak, Doç. Dr. Ethem Demir ve Doç. Dr. Adnan Arslan’a müteşekkirim. Ayrıca çalışma boyunca dualarını ve desteklerini eksik etmeyen aileme de teşekkürü borç bilirim. 2023 - Bursa Mucahit Ekinci vi İÇİNDEKİLER ÖZET ............................................................................................................................... iii ABSTRACT .................................................................................................................... iv ÖNSÖZ ............................................................................................................................. v İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. vi KISALTMALAR ......................................................................................................... xiv GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 A. Amaç, Kapsam ve Yöntem ........................................................................................ 1 a. Çalışmanın Amacı ..................................................................................................... 1 b. Çalışmanın Kapsamı ................................................................................................. 1 c. Çalışmanın Yöntemi .................................................................................................. 2 B. Kaynaklar ve Mevcut Çalışmalar ........................................................................... 3 a. Çalışmanın Kaynakları .............................................................................................. 3 b. Zeccâc ve Me‘âni’l-Kur’ân’la İlgili Mevcut Çalışmalar .......................................... 4 BİRİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 7 1. EBÛ İSHÂK ez-ZECCÂC VE İLMÎ HAYATI ........................................................ 7 1.1. Hayatı ........................................................................................................................ 7 1.1.1. Adı, Künyesi ve Lakabı ...................................................................................... 7 1.1.2. Doğumu ............................................................................................................... 7 1.1.3. Eğitim Hayatı ...................................................................................................... 8 1.1.4. Ölümü ................................................................................................................ 10 1.2. İlmî Kişiliği ............................................................................................................. 11 1.2.1. Hocaları ............................................................................................................. 11 1.2.1.1. Abdullah b. Ahmed b. Hanbel.................................................................... 11 1.2.1.2. Cehdamî ..................................................................................................... 11 vii 1.2.1.3. Müberred .................................................................................................... 12 1.2.1.4. Sa‘leb ......................................................................................................... 15 1.2.2. Talebeleri........................................................................................................... 17 1.2.2.1. İbnu’s- Serrâc ............................................................................................. 17 1.2.2.2. Nehhâs ........................................................................................................ 18 1.2.2.3. Ebu’l-Kâsım ez-Zeccâcî ............................................................................. 19 1.2.2.4. Mes‘ûdî ...................................................................................................... 20 1.2.2.5. Kâlî ............................................................................................................. 21 1.2.2.6. Ezherî ......................................................................................................... 22 1.2.2.7. Âmidî ......................................................................................................... 22 1.2.2.8. Ebû Alî el-Fârisî ......................................................................................... 23 1.2.2.9. Rummânî .................................................................................................... 24 1.2.3. Eserleri .............................................................................................................. 25 1.2.3.1. Mevcut Eserleri .......................................................................................... 25 1.2.3.1.1. Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh (معاني القرآن و اعرابه)............................................ 25 1.2.3.1.2. Tefsîru Esmâ’illâhi’l-Husnâ (تفسير اسماء الله الحسنى) ......................................... 25 1.2.3.1.3. Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm ‘an Me‘ânî Bismillâhirrahmânirrahîm ( كتاب 26 ............................................................................... (الابانة و التفهيم عن معاني بسم الله الرحمن الرحيم 1.2.3.1.4. Kitâbu Fe‘altu ve Ef‘altu (كتاب فعلت و أفعلت) .............................................. 27 1.2.3.1.5. Kitâbu Halki’l-İnsân (كتاب خلق الانسان) ........................................................ 27 1.2.3.1.5. el-Muselles fi’l-Luğa (المثلث في اللغة) ............................................................. 28 1.2.3.1.6. Mâ Yensarif ve mâ lâ Yensarif (ما ينصرف وما لا ينصرف) ................................. 28 1.2.3.1.7. er-Red ‘ale’s-Sa‘leb fi’l-Fasîh (الرد على الثعلب في الفصيح) ................................. 29 viii 1.2.3.1.8. Kitâbu’l-Arûz (كتاب العروض) ........................................................................ 30 1.2.3.1.9. Kitâbu’l-İştikâk (كتاب الاشتقاق) .................................................................... 30 1.2.3.1.10. Kitâbu’l-Envâ’ (كتاب الأنواء) ...................................................................... 31 1.2.3.1.11. eş-Şecere (الشجرة) ..................................................................................... 31 1.2.3.2. Günümüze Ulaşmayan Eserleri .................................................................. 31 1.2.3.2.1. Mâ Summiye min Câmi‘il-Mantık (ما سمي من جامع المنطق) .............................. 31 1.2.3.2.2. Kitâbu’l-Ezdâd (كتاب الأضداد) ..................................................................... 32 1.2.3.2.3. Kitâbu’l-Emâlî (كتاب الأمالي) ........................................................................ 32 1.2.3.2.4. Kitâbu’l-Fark (كتاب الفرق) ........................................................................... 32 1.2.3.2.5. Halku’l-Feres (خلق الفرس) ............................................................................ 33 1.2.3.2.6. Kitâbu’l-Kavâfî (كتاب القوافي) ....................................................................... 33 1.2.3.2.7. Kitâbun Muhtasar fi’n-Nahv (كتاب مختصر في النحو) ......................................... 33 1.2.3.2.8. Kitâbu’l-Maksûr ve’l-Memdûd (كتاب المقصور والممدود) .................................... 33 1.2.3.2.9. en-Nevâdiru’l-Mufîde (النوادر المفيدة) ............................................................. 34 1.2.3.2.10. el-Vakf ve’l-ibtidâ’ (الوقف والابتداء) ............................................................. 34 1.2.2.3. Kendisine Nispet Edilen Eserler ................................................................ 34 1.2.2.3.1. İ‘râbu’l-Kur’ân (اعراب القرآن) ........................................................................ 34 1.2.2.3.2. Hurûfu’l-Me‘ânî (حروف المعاني) ..................................................................... 34 1.2.2.3.3. Sırru’n-Nahv (سر النحو) .............................................................................. 35 1.2.4. Mensup Olduğu Nahiv Ekolü ........................................................................... 35 ix İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................... 40 2. ME’ÂNİ'L-KUR'ÂN VE İ'RÂBUH’UN GENEL ÖZELLİKLERİ ....................... 40 2.1. Eserin Adı ............................................................................................................... 40 2.2. Muhtevâsı ................................................................................................................ 41 2.2.1. Nahiv İlmi ......................................................................................................... 41 2.2.2. Sarf İlmi ............................................................................................................ 43 2.2.3. Lugat İlmi .......................................................................................................... 45 2.2.4. Kıraatler............................................................................................................. 46 2.2.5. Lehçeler ............................................................................................................. 48 2.2.6. Fıkıh .................................................................................................................. 49 2.3. Metodu .................................................................................................................... 50 2.3.1. Farklı Görüşlere Yer Verip Onlar Arasında Tercihte Bulunma ........................ 50 2.3.2. Tekrardan Kaçınma ........................................................................................... 53 2.3.3. Bazı Görüşlere İtiraz Etme ................................................................................ 55 2.3.4. Anlatımı Rivayetlerle Zenginleştirme ............................................................... 57 2.3.5. Muhtemel Sorulara Cevap Verme ..................................................................... 58 2.4. Kaynakları .............................................................................................................. 59 2.4.1. Hasan-ı Basrî ..................................................................................................... 60 2.4.2. Îsâ b. Ömer en-Nahvî ........................................................................................ 61 2.4.3. Ebû Amr b. Alâ ................................................................................................. 62 2.4.4. Hamza ............................................................................................................... 62 2.4.5. Halîl ................................................................................................................... 63 2.4.6. Sîbeveyh ............................................................................................................ 64 2.4.7. Yûnus b. Habîb ................................................................................................. 65 2.4.8. Kisâî .................................................................................................................. 66 x 2.4.9. Ferrâ .................................................................................................................. 67 2.4.10. Ebu ‘Ubeyde.................................................................................................... 68 2.4.11. Kutrub ............................................................................................................. 69 2.4.12. Ebu’l-Hasan Ahfeş .......................................................................................... 70 2.4.13. Asma‘î ............................................................................................................. 71 2.4.14. Ahmed b. Hanbel ............................................................................................ 72 2.4.15. Mâzinî ............................................................................................................. 72 2.4.16. Müberred ......................................................................................................... 73 2.5. Etkisi ........................................................................................................................ 75 2.6. İstişhâdı ................................................................................................................... 81 2.6.1. Kur’ân-ı Kerîm .................................................................................................. 82 2.6.2. Hadis ................................................................................................................. 83 2.6.3. Şiir ..................................................................................................................... 85 2.6.3.1. Lugat Konusunda Şiirle İstişhâdı ............................................................... 86 2.6.3.2. Nahiv Konularıyla İlgili Şiirle İstişhâdı ..................................................... 87 2.6.3.3. Sarf Konularında Şiirle İstişhâdı ................................................................ 88 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ....................................................................................................... 90 3. ME'ÂNİ'L-KUR'ÂN VE İ‘RÂBUHU’NUN DİL VE GRAMER AÇISINDAN İNCELENMESİ ............................................................................................................ 90 3.1. Lugat ....................................................................................................................... 90 3.1.1. Mu‘arreb ............................................................................................................ 90 3.1.2. İştikâk ................................................................................................................ 91 3.1.3. Ezdâd ................................................................................................................. 94 3.1.4. Müşterek ............................................................................................................ 97 3.1.5. Müterâdif ......................................................................................................... 100 xi 3.1.6. Müzekker ve Müennes .................................................................................... 102 3.1.7. Kelimelerin Harekeleri .................................................................................... 104 3.2. Sarf İlmi ................................................................................................................ 105 3.2.1. Fiiller ............................................................................................................... 106 3.2.1.1. Lâzım ve Müteaddî Fiiller ........................................................................ 107 3.2.1.2. Mezîd Fiillerin İfade Ettiği Anlamlar ...................................................... 108 3.2.1.3. Meçhul Fiil ............................................................................................... 109 3.2.1.4. Muzâra‘at Harfinin Harekesi.................................................................... 110 3.2.2. Masdarlar......................................................................................................... 111 3.2.2.1. Masdarların Kalıpları ............................................................................... 111 3.2.2.2. Masdarların Müfred Kalıbında Gelmesi .................................................. 113 3.2.2.3. Masdar-ı Mîmî ......................................................................................... 114 3.2.2.4. İsm-i Masdar ............................................................................................ 116 3.2.3. İdğam .............................................................................................................. 117 3.2.4. İbdâl ................................................................................................................ 120 3.2.5. İ‘lâl .................................................................................................................. 122 3.2.6. Müfred, Tesniye ve Cem‘ ............................................................................... 124 3.2.7. Maksûr ve Memdûd ........................................................................................ 128 3.2.8. Te’kid Nûnu .................................................................................................... 130 3.2.9. Mubalağa İfade Eden Kelimeler ..................................................................... 131 3.3. Nahiv İlmi ............................................................................................................. 133 3.3.1. Merfu‘at........................................................................................................... 134 3.3.1.1. Fâil ........................................................................................................... 134 3.3.1.2. Nâib-i Fâil ................................................................................................ 137 3.3.1.3. Mübteda ve Haber .................................................................................... 138 xii 3.3.1.4. Kâne ve Benzerlerinin İsmi ...................................................................... 141 3.3.1.5. İnne ve Benzerlerinin Haberi ................................................................... 143 3.3.1.6. Leyse’ye Benzeyen Mâ ve Lâ Harflerinin İsmi ....................................... 147 3.3.1.7. Cinsi Nefyeden Lâ Harfinin Haberi ......................................................... 149 3.3.2. Mansubat ......................................................................................................... 150 3.3.2.1. Mef‘ûl-un Mutlak ..................................................................................... 151 3.3.2.2. Mef‘ûl-un Bih .......................................................................................... 152 3.3.2.3. Mef‘ûl-un Fîh ........................................................................................... 155 3.3.2.4. Mef‘ûl-un Leh .......................................................................................... 157 3.3.2.5. Mef‘ûl-un Me‘ah ...................................................................................... 158 3.3.2.6. Kâne ve Benzerlerinin Haberi .................................................................. 159 3.3.2.7. İnne ve Benzerlerinin İsmi ....................................................................... 161 3.3.2.8. Cinsi Nefyeden Lâ Edatının İsmi ............................................................. 163 3.3.2.9. Münâdâ ..................................................................................................... 164 3.3.2.10. Müstesnâ ................................................................................................ 167 3.3.2.11. Hâl .......................................................................................................... 170 3.3.2.12. Temyîz.................................................................................................... 172 3.3.3. Mecrûrât .......................................................................................................... 174 3.3.3.1. Harf-i Cerler ............................................................................................. 175 3.3.3.2. İzâfe .......................................................................................................... 179 3.3.4. Tevabi‘ ............................................................................................................ 184 3.3.4.1. Atıf ........................................................................................................... 185 3.3.4.2. Atf-ı Beyân ............................................................................................... 187 3.3.4.3. Sıfat .......................................................................................................... 188 3.3.4.4. Bedel ........................................................................................................ 190 xiii 3.3.4.5. Tekîd ........................................................................................................ 192 SONUÇ ......................................................................................................................... 195 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 199 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 213 xiv KISALTMALAR AOY. : Ankara Okulu Yayınları b. İbn çev. : Çeviren h.: Hicrî hz. : Hazret-i ö. : Ölümü r.a. :Radiyallahuanhü/anha s.a.v. :Sallalahu aleyhi vesellem t.s. : Yayın tarihi yok TDV. : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik eden v.d. : Ve diğerleri y.y. : Yayınevi yok 1 GİRİŞ A. Amaç, Kapsam ve Yöntem a. Çalışmanın Amacı Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân isimli eseri icmalî tefsir türüne ait eserlerdendir. Zeccâc’ın bu eserini yazmadaki asıl amacı, Kur’an’ı dil yönünden açıklamaktır. O, eserinde tefsir rivayetlerine, âyetlerin nüzul sebeplerine, kelâm ve fıkıhla ilgili görüşlere ise ikinci derecede yer vermiştir. Dilbilimsel tefsirlerin en önemlilerinden biri olan bu eser hakkında ülkemizde kapsamlı bir çalışmanın yapılmadığı tespit edildiğinden, böyle bir konunun çalışılması gerektiği kanaati hâsıl olmuştur. Bu amaçla çalışmamızın konusu olarak Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’ı belirlenmiştir. Bu çalışmayla Zeccâc’ın Kur’an âyetlerini dil açısından nasıl yorumladığını görmek ve dilin tefsirde ne kadar etkin bir araç olduğunu Me‘âni’l-Kur’ân özelinde tespit etmek amaçlanmaktadır. b. Çalışmanın Kapsamı Çalışma, giriş, üç bölüm ve sonuçtan ibarettir. Girişte öncelikle çalışmanın amacı, kapsamı, metodu ve kaynakları belirtilmiştir. Daha sonra filolojik tefsirin mahiyetinden kısaca söz edilmiş ve Zeccâc’ın eserinin bu alandaki konumu tespit edilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde Zeccâc’ın hayatı ele alınırken adı, künyesi, lakabı, doğumu, eğitim hayatı ve ölümü hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. İlmî ve edebî kişiliği başlığı altında da hocaları, talebeleri, günümüze ulaşan ve ulaşmayan eserleri, kendisine ait olmadığı halde ona nispet edilen eserler ve bağlı olduğu nahiv ekolü hakkında gerekli açıklamalar yapılmıştır. İkinci bölümde çalışmaya konu olan eser hakkında genel bilgiler verilmiş, bu çerçevede “Me‘âni’l-Kur'ân ve İ'râbuhu’nun Genel Özellikleri” başlığı altında eserin Zeccâc’a aidiyeti, muhtevası, metodu, kaynakları, etkileri ve istişhad yöntemi gibi konular ele alınmıştır. 2 Üçüncü bölümde çalışmanın asıl konusu olarak Me‘âni’l-Kur’ân’ın dilbilimsel açıdan tahlili yapılmıştır. Bu bağlamda sırasıyla “Lugat, Sarf İlmi, Nahiv İlmi” ana başlıkları altında ilgili konular ele alınmıştır. Böylece hem eserin dilbilimsel değeri ortaya konmaya hem de Zeccâc’ın dilciliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde yer alması beklenen Me‘âni’l-Kur’ân’ın kıraat açısından tahlili, -aşağıda da görüleceği üzere- ülkemizde müstakil olarak bazı çalışmalara konu olduğu için bu çalışmada kıraatle ilgili konulara değinilmemiştir. Sonuç kısmında da çalışmadan elde edilen veriler, genel bir değerlendirmeyle ortaya konmuştur. c. Çalışmanın Yöntemi Araştırmanın ilk aşaması, literatür tarama ve ana kaynaklara ulaşma şeklinde başlamıştır. Bunların yanı sıra Zeccâc ve Me‘âni’l-Kur’ân’ıyla ilgili hem Arap dünyasında hem de ülkemizde yapılmış olan klasik veya çağdaş bilimsel çalışmalar detaylı bir şekilde incelenmiş, bu çalışmalarda yer alan konumuzla ilgili bölümler tasnif edilmiştir. Literatür ve kaynak tarama aşamasında toplanan bilgi ve belgeler okunarak konumuzla ilgili gerekli bölümler belirlenmek suretiyle bilgilerin ayıklanması sağlanmıştır. Böylelikle farklı kaynaklardan elde edilen bilgiler bir araya getirilerek araştırmanın orijinal ve nesnel olması sağlanmaya çalışılmıştır. Çalışmada İSNAD Atıf Sistemi’nin 2. edisyonu takip edilmiş, eser ve şahıs isimleri yazılırken TDV İslam Ansiklopedisi referans alınmıştır. Çalışmada ismi geçen şahısların ölüm tarihleri, isimlerinin ilk geçtiği yerde parantez içerisinde verilmiştir. Çalışmada geçen ıstılahlar hakkındaki bilgiler el-Kâfiye fî ʿİlmi’n-Nahv, Lisânu’l-Arab ve Şerhu Kitabi’l-Hudûd fi’n-Nahv gibi kaynaklardan alınmıştır. 3 B. Kaynaklar ve Mevcut Çalışmalar a. Çalışmanın Kaynakları Çalışmanın temel kaynağı olan Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’ı kullanılırken Abdulcelîl Abduh Şelebî’nin (1915-1995) tahkikiyle Meʻâni’l-Kur’ân ve İʻrâbuh adıyla Dâru’l- Hadis tarafından Kahire’de neşredilen nüsha esas alınmıştır. Çalışmanın özellikle birinci bölümünde gerek Zeccâc gerek hocaları ve talebeleri hakkında verilen bilgiler için şu tabakât eserlerine başvurulmuştur: Zübeydî (ö. 379/989), Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn; Hâtîb el-Bağdâdî (ö. 463/1071), Târihu Medineti’s-Selâm; Kemâleddîn el-Enbârî (ö. 577/1181), Nuzhetu’l-Elibbâ’ fî Tabakâti’l- Udebâ; Yâkût el-Hamevî (ö. 626/1229), Mu‘cemu’l-Udebâ; İbn Hallikân (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân; Zehebî (ö. 748/1348), Siyeru Aʻlâmi’n- Nubelâ; İbnu’l-Kıftî İnbâhu’r-Ruvât; Safedî (ö. 764/1363), el-Vâfî bi’l-Vefeyât; Sübkî (ö. 771/1370), Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kubrâ; Süyûtî (ö. 911/1505), Buğyetu’l-Vuât; Ziriklî (1893-1976), el-A‘lâm; Ömer Rızâ Kehhâle (1905-1987), Muʿcemu’l-Muʾellifîn. Adı geçen tabakât eserlerinin yanı sıra şu kaynaklara da yer yer müracaat edilmiştir: İbnu’n-Nedîm (ö. 385/995 [?]), el-Fihrist; Brockelmann (1868-1956), Târîhu’l-Edebi’l- Arabî; Şevki Dayf (1910-2005), el-Medârisu’n-Nahviyye; Fuad Sezgin (1924-2018), Târîhi’t-Turâsi’l-‘Arabî; Emrullah İşler, “Zeccâc”, DİA. Çalışmanın ikinci ve üçüncü bölümlerinde kullanılan kaynaklardan bazıları şunlardır: Sîbeveyh (ö. 180/796), el-Kitâb; el-Müberred (ö. 286/900), el-Muktadab; Kemâleddîn el- Enbârî, el-İnsâf fî Mesâili’l-Hilâf; Ukberî (ö. 616/1219), el-Lubâb fî ‘İleli’l-Binâi ve’l- İ‘râb; İbn Yâîş (ö. 643/1245), Şerhu’l-Mufassal, İbnu’l-Hâcib (ö. 646/1249), el-Kâfiye fî İlmi’n-Nahv; Ebu’l-Fidâ’ (ö. 732/1331), el-Kunnâş fî Fenneyi’n-Nahv ve’s-Sarf; Murâdî (ö. 749/1348), Tavzîhu’l-Mekâsıd ve’l-Mesâlik; İbn Hişâm (ö. 761/1360), Şerhu Katri’n- Nedâ ve Belli’s-Sedâ; İbn Akîl (ö. 769/1367), Şerhu İbn ‘Akîl ‘alâ Elfiyyeti İbn Mâlik; eş- Şâtibî (ö. 790/1388), el-Makâsidu’ş-Şâfiye fî Şerhi’l-Hulâsati’l-Kâfiye. 4 b. Zeccâc ve Me‘âni’l-Kur’ân’la İlgili Mevcut Çalışmalar Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’ı hakkında ülkemizde yapılmış olan akademik çalışmalardan tespit edebildiklerimiz şunlardır: Muharrem Çelebi (1943-2006), Me‘âni’l-Kur’ân ve ez-Zeccâc, (Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Erzurum, 1976: Bu çalışma, tespit edebildiğimiz kadarıyla Türkiye’de Zeccâc hakkında yapılmış olan ilk çalışmadır. Yazar, önce Zeccâc’a kadarki süreçte yazılan Me‘âni’l-Kur’ân türü eserler ve müellifleri hakkında bilgiler vermiş, daha sonra Zeccâc’ın hayatını ve eserlerini ele almıştır. Devamında ise Me‘âni’l- Kur’ân’ı tahlil etmiş, kaynaklarını değerlendirmiş ve sonraki eserlere etkisini incelemiştir. Necattin Hanay, Kur’ân Tefsirinde Kıraat Farklılıklarının Rolü: Zeccâc ve Taberî Örneği, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015. Yusuf Işıcık (1949-2020) danışmanlığında hazırlanan bu tez, Zeccâc’ın Me‘âni’l- Kur’ân’ı ile Taberî’nin Câmiu’l-Beyân adlı tefsirinin kıraat yönüyle mukayesesini konu edinmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde Zeccâc ve Taberî’nin hayatları ve eserleri hakkında bilgiler verilmiş, ayrıca kıraatle ilgili genel değerlendirmeler yapılmıştır. İkinci bölümde her iki müellifin kıraat metodolojileri ve kıraat tasavvurları ele alınmıştır. Son bölümde ise her iki tefsirde kullanılan kıraat vecihleri, Arap dili bağlamında tasnif edilmiş ve bu vecihlerin tefsirle bağlantısı mukayeseli olarak incelenmiştir. Fatih Akpınar, Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Tahlili, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. Ali Bulut danışmanlığında hazırlanan bu tezde Me‘âni’l-Kur’ân, kıraat yönüyle değerlendirilmiştir. Yazar, ilk bölümde kıraatle ilgili genel bilgiler vermiş, ikinci bölümde Zeccâc’ın hayatı ve eserlerini ele almıştır. Üçüncü bölümde de Zeccâc’ın bu eserindeki kıraatleri aktarma metodu, kıraat tasavvurları, harflerle ilgili kıraat vecihleri, sarf ve nahve dair lehçe farklılıklarını incelemiştir. Ali Bulut, “Filolojik Tefsirle Rivayet Tefsirinin Buluşma Noktası: Zeccâc’ın Me‘âni’l- Kur’ân’ı”, Tarihten Günümüze Kur'an İlimleri ve Tefsir Usulü, 2009, 313-331: Bu tebliğde Zeccâc’ın Me‘âni’l-Kur’ân’ı o dönemde yazılan filolojik tefsirlerden ayrılan 5 yönleriyle ele alınmış, Zeccâc’ın hayatının yanı sıra Me‘âni’l-Kur’ân’ın muhtevası, yöntemi, kaynakları, kendisinden sonraki eserlere etkisi, filolojik yönü ve rivayet yönüyle ilgili kısa açıklamalar yapılmıştır. Ülkemizde yayınlanmış olup çeşitli alanlarda Zeccâc’ı konu edinen akademik makaleler de şunlardır: İbrahim Yıldız, “Ebû İshâk ez-Zeccâc ve Tefsir İlmindeki Yeri”, Kafkas Üniversitesi Harakani Dergisi, 2014, 1/2, 83-108. Yonis İnanç - Harun Abacı, “Zeccâc’ın (ö. 311/923) Kıraatlere Yaklaşımı”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014, 17/30, 113-133. İbrahim Yıldız, “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkındaki İki Eseri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015, 24/1, 33-64. Necattin Hanay, “Zeccâc’ın Kıraat Tasavvuru ve Kendisine Yöneltilen Tenkitler”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2015, 1/1, 164-184. Hekim Tay, “Zeccâc’ın (ö. 311/923) Esbâb-ı Nüzûl Rivâyetlerine Yaklaşımı”, Journal of IslamicResearch, 2019, 30/ 3, 361-382. Mücahit Elhut - Betül Yusuf Kaya, “Mukarene Beyne’z-Zeccac ve’n-Nehhâs fi Kitabeyhima İ’rabü’l-Kur’an”, İlahiyat Akademi, 2022, 15, 187-216. Fatih Kanca, “Zemahşerî’de Zeccâc Etkisi (el-Keşşâf Örneği)”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 2022, 6/ 2, 534-554. Zeccâc ve Me‘âni’l-Kurân hakkında Arap dünyasında da çeşitli akademik çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmında Me‘âni’l-Kur’ân’ın nahiv, kıraat veya belagat yönü ele alınmış, bazılarında da Zeccâc’ın bu eseri, Ferrâ (ö. 207/822), Nehhâs (ö. 337/948) veya Ebû Alî el-Farisî’nin (377/987) aynı türdeki eserleriyle mukayese edilmiştir. Arap dünyasında yapılmış olan akademik çalışmalardan tespit edebildiklerimiz şunlardır: Rukayye Muhammed Salih İbrahim el-Huzâ‘î, el-Kıraat ve’l-Lugaviyyât fî Me‘âni’l- Kur’ân li’z-Zeccâc, (Doktora Tezi), Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 1987. 6 Abdulazim Fethi Halîl, en-Nahvu’l-Kur’anî Beyne’z-Zeccâc ve Ebi Ali el-Farisî, (Doktora), Kahire: Câmiatu’l-Ezher, 1982. Ziyâd Mahmud Hamed Cibâlî, Me‘âni’l-Kur’ân Beyne’l-Ferrâ ve’z-Zeccâc Dırâsetun Nahviyyeh, (Yüksek Lisans), Nablus: Câmiatu’n-Necâhi’l-Vataniyye, 2001. Âdil Ali Mansûr Ali es-Sarrâf, Te‘akkubatu’z-Zeccâc li’l-Ferrâ fî Kitâbihi Me‘âni’l- Kur’ân ve İ‘râbuh, (Yüksek Lisans), Kahire: Câmiatu’l-Kahire, 2001. İyâd Saîd Receb Bazâzû, Zeccâc ve Cuhuduhu’l-Belağiyye fî Dav’i Kitâbihi Me‘âni’l- Kur’ân ve İ‘râbih (es-Suveru’l-Medeniyye), (Yüksek Lisans), Gazze: Câmiatu’l- İslâmiyye, 2010. Ali b. Hüseyin b. Yahya el-Emîn, Meahizu’z-Zeccâc en-Nahviyye ale’l-Ferrâ fî Kitâbihi Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh, (Yüksek Lisans), Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 2008. Eymen b. Mansur b. Eyyûb Ali Bîfârî, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh li’z-Zeccâc (Tahkik) min Evveli Sûreti’l-Kalem ilâ Âhiri Sûreti’n-Nâs, (Yüksek Lisans), Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 2012. ‘Allâl b. Abdulkâdir Bendevîş, el-İmâmu’z-Zeccâc ve Menhecuhu fî Kitâbihi Me‘âni’l- Kur’ân ve İ‘râbuh, (Doktora Tezi), Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 2012. Hafız Reşid Zafîr, en-Nakdu’l-Lüğavî fî Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh li’z-Zeccâc (Yüksek Lisans), Irak: Câmiatu Diyala, 2012. Mustafa Mahmud el-Hanefî, Luğâtu’l-Kabâili’l-Arabiyye fî Kitâbihi Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh li Ebi İshâk e’z-Zeccâc, (Yüksek Lisans). Hanefi Ahmed Bedevî, et-Tevcihu’n-Nahvî li’l-Kiraâti’l-Kur’aniyye Beyne’z-Zeccâc ve’n-Nehhâs mine’l-Fatiha ile’l-İsrâ, (Yüksek Lisans). Abdülbakî Muhammed Hasan Kasem es-Seyyid, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh li’z-Zeccâc Dirâsetun Nahviyyetun ve Sarfiyyeh, (Doktara Tezi), Sudan: Câmiatu’s-Sûdân li’l-Ulûmi ve’t-Teknolociya, 2009: Konumuzla yakından ilişkili olan bu çalışmanın içeriğine erişemediğimiz için çalışmayı değerlendirme imkânı bulamadık. 7 BİRİNCİ BÖLÜM 1. EBÛ İSHÂK ez-ZECCÂC VE İLMÎ HAYATI 1.1. Hayatı Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın hayatını şu başlıklar altında incelemek mümkündür. 1.1.1. Adı, Künyesi ve Lakabı Bazı kaynaklarda tam adı Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl olarak zikredilirken bazı kaynaklarda ise dedesine nispet edilerek Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl olarak zikredilmiştir.1 Ailesi hakkında net bir bilgiye sahip olamadığımız müellif, Ebû İshâk künyesiyle tanınmıştır. Fakat bu künyeyle niçin isimlendirildiğine dair bir bilgiye ulaşamadık. Erken yaşlarda cam işleriyle uğraştığından kendisine ez-Zeccâc lakabı verilmiştir.2 Nahiv ilmiyle fazlaca uğraştığı için “en-Nahvî” nisbesiyle de anılmıştır.3 1.1.2. Doğumu Müellifin 230/844 veya 241/855 yılında Bağdat’ta doğduğuna dair farklı rivayetler bulunmaktadır. Bağdat’ın batısında Düveyriye diye bilinen bir yerde ikamet ettiği söylenmiştir.4 İbrahim Yıldız, 230/844 yılının gerçeğe daha yakın olduğunu şöyle gerekçelendirmiştir: Müberred’in, 247/861 yılında halife Mütevekkil-Alellâh’ın ölümü üzerine Samerra’dan ayrılıp Bağdat’a gittiği bilgisi verilmektedir.5 Bu tarih dikkate alınırsa, ez-Zeccâc’ın doğum yılının 230/844 olma ihtimali daha yüksektir. Çünkü doğum yılı 241/855 olarak kabul edilirse Zeccâc, Müberred’le karşılaştığında yaklaşık 7-8 1 Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî, el-Ensâb, thk. Abdurrahman b. Yahya el- Yemânî (Haydârâbâd: Meclisu Dâireti’l-Me‘ârifi’l-Osmaniyye, 1962), 6/273; Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. ‘Ubeydillâh el-Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’ fî Tabakâti’l- Udebâ, thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî (Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 1405/1985), 183. 2 Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-İrbilî İbn Hallikân, Vefeyâtu’l- Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, thk. İhsân Abbâs (Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1391/1971-1415/1994), 1/49. 3 İbn Hallikân, Vefeyât, 1/49. 4 Şihâbuddin Ebû Abdullah Yâkut b. Abdullah er-Rûmî el-Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ İrşâdu’l-Erîb ilâ Ma‘rifeti’l-Edîb, thk. İhsan Abbâs (Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmî, 1414), 1/60. 5 İsmail Durmuş, “Müberred”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 31/432. 8 yaşlarında olur ki bu yaşlardaki bir çocuğun Saʻleb (ö. 291/904) ile Müberred arasında meydana gelen çekişmelerde rol alması uzak bir ihtimaldir. Ayrıca Müberred ile tanıştığı zaman camcı olduğunu söylemesi de bu görüşü desteklemektedir.6 Şelebî ise Zeccâc’ın hayatının son yıllarında kendisine yaşı sorulduğunda yaşının 70 olduğunu belirtmesinden dolayı Zeccâc’ın doğum yılının 241/855 olduğu görüşünü tercih etmiştir.7 1.1.3. Eğitim Hayatı Zeccâc’ın eğitim hayatına ne zaman başladığı hakkında kesin bir bilgiye rastlayamadık. Kaynaklarda nahiv ilmini öğrenmek için Kûfe mektebinin önde gelen temsilcilerinden Sa‘leb’in (ö. 291/904) derslerinde bulunduğu belirtilmiştir.8 Hocası Sa‘leb sayesinde Kûfe ekolünün öğretilerini kavramıştır. Bu hocasından kaç yıl eğitim aldığına dair net bir bilgiye ulaşamadık. Fakat daha sonra Bağdat’a gelen Müberred’e hocası tarafından münazara için gönderilmesinin, müellifin Sa‘leb’den uzun bir zaman eğitim aldığının bir göstergesi olabileceği söylenebilir. Basra ekolünün temsilcisi olan Müberred (ö. 286/900) Bağdat’a gelmiş ve orada ders halkaları kurarak şöhrete kavuşmuştur. Bunun üzerine Müberred ve Saʻleb’in aralarında ilmî rekabet ve münazaralar da başlamıştır. Kısa zamanda Müberred’in etrafında büyük bir grubun toplandığını gören Saʻleb, soracağı sorularla Müberred’in ders halkasını karıştırması için zeki öğrencisi Zeccâc’ı, Müberred’e göndermiştir. Ebû İshâk ez-Zeccâc, sorduğu sorulara ikna edici cevaplar alınca Müberred’in zekâsına ve tartışma üslûbuna hayran kalarak bir daha Saʻleb’in yanına dönmemiştir. Zeccâc, bu olaydan sonra Müberred’in derslerine devam ederek kısa zamanda nahiv ve lugat alanında parlamıştır.9 Zeccâc, Müberred ile tanışmasını şöyle anlatmaktadır: “Müberred Bağdat’a gelince, ona soracağım sorularla onu sınamaya karar verdim. Tartışmaya başlayınca beni delillere boğdu, illetleri söylememi 6 İbrahim Yıldız, “Ebû İshâk ez-Zeccâc ve Tefsir İlmindeki Yeri”, Kafkas Üniversitesi Harakani Dergisi 1/2 (2014), 83-108. 7 Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-Zeccâc, Meʿâni’l-Kur’ân ve İʿrâbuhu, thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî (Kahire: Dâru’l-Hadis, 1408/1988), 1/44. 8 Zeccâc, Meʿâni’l-Kur’ân, 1/5. 9 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2682; Emrullah İşler, “Zeccâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 44/173. 9 istedi. Sorduğu sorulara cevap veremeyecek duruma geldim. Bu vesileyle onun âlim, faziletli ve zeki biri olduğunu anladım ve bir daha ondan hiç ayrılmadım.”10 Zeccâc, Müberred ile tanışıp onun yanında derse başlamasını ise şöyle aktarmaktadır: “Ben camcılıkla uğraşıyordum. Nahiv ilmini öğrenmek için Müberred’e gittim. O karşılıksız ders vermiyor, öğrencisinden ekonomik durumuna göre ücret alıyordu. Bana mesleğimi sordu. Camcı olduğumu, günde bir buçuk dirhem kazandığımı ve ona bir dirhem verebileceğimi söyledim. Ders alayım, almayayım bu ücreti hayat boyu kendisine vermeyi vadettim. Kabul edip derslere başladım. Ücretimi verdiğim gibi işlerinde ona yardımcı da oldum.”11 Zeccâc, ilim yolunda kısa zamanda büyük mesafeler kat ederek hocası Müberred’in güvenini kazanmış, onun hem öğrencisi hem de dostu olmuştur. Hocasının, Zeccâc’ı diğer öğrencilerinden üstün tuttuğu ve onun olmadığı meclislerde ders yapmadığı nakledilmiştir.12 Zeccâc’ın hocası ile olan bu ilişkisi ona büyük katkı sağlamış, hocasının aracılığıyla ders okuttuğu öğrencilerden bol miktarda gelir elde etmiştir. Yine hocası vasıtasıyla Vezir Ubeydullah b. Süleyman’ın (ö. 288/901) oğlu Kâsım’a (ö. 291/904) ders vermiştir.13 Böylece Zeccâc, hocasının desteğiyle saray çevresinde önemli bir konuma ulaşmıştır.14 İleriki yıllarda talebesi Kâsım vezir olunca Zeccâc’ın konumu iyice güçlenmiştir. Vezir Kâsım’a herhangi bir iş için gelen kişilere belli bir ücret karşılığında aracılık yapmak ve onlardan görüşme konusu hakkında bir dilekçe almak suretiyle de büyük maddî kazançlar elde etmiştir.15 10 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2682. 11 Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el- Hâtîb el-Bağdâdî, Târihu Medineti’s-Selâm, thk. Beşşâr ‘Avvâd Marûf (Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001), 6/614; Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 183. 12 İbn Hallikân, Vefeyât, 1/49-50. 13 Bağdâdî, Târih, 6/615-616; İşler, “Zeccâc”, 44/173. 14 Ebu’l-Hasen İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât ʻalâ Enbâhi’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm (Kahire/Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî/Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1406/1982), 1/199. 15 Bağdâdî, Târih, 6/615; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/196. 10 Dokuz Abbasî halifesi döneminde yaşayan Zeccâc’ın kaynaklarda sadece Halife Mu‘tazıd-Billâh (ö. 289/902) ile münasebetinden söz edilir.16 Halife Muʻtazıd-Billâh, veziri Kâsım’dan, kendisi için yazılan Câmiʻul-Mantık adlı lügatin anlaşılmayan yerlerini açıklayacak bir âlim bulmasını istemişti. Müberred, kendisine verilen bu işi yaşlı olduğu gerekçesiyle kabul etmeyerek onlara Zeccâc’ı tavsiye etti. Zeccâc, Mâ Summiye (Fussira) min Câmiʻil-Mantık adıyla yazdığı şerhi Muʻtazıd-Billâh’a takdim etmiştir.17 O, çalışmasının karşılığında aldığı ücretin yanı sıra halifenin güvenini de kazanmış ve sarayda yapılan sohbet meclislerine katılmaya başlamıştır.18 1.1.4. Ölümü Zeccâc’ın ölüm tarihi için 31019, 31220 ve 31621 yılları olarak farklı tarihler zikredilmiştir. Çoğu kaynaklarda ise 311/92322 yılında Bağdat’ta vefat ettiği belirtilmiştir. Vefat anında kendisine yaşı sorulduğunda parmaklarıyla 70 rakamına işaret ettiği rivayet edilir.23 Bu rivayete göre doğum tarihinin 241 olduğu anlaşılır.24 16 İşler, “Zeccâc”, 44/173. 17 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/62; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/199. 18 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ1/63; Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿOsmân ez- Zehebî, Siyeru Aʻlâmi’n-Nubelâ, thk. Suʿayb el-Arnâvut (Beyrût: Muessesetu’r-Risâle, 1405/1985), 14/360; İşler, “Zeccâc”, 44/173. 19 Ebu’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-Verrâk el-Bağdâdî İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, thk. İbrahim Ramadân (Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1417/1997), 85. 20 Ebu’l-Mehâsin el-Mufaddal b. Muhammed b. Mis‘ar et-Tenûhî el-Me‘arrî, Târihu’l-‘Ulemâi’n- Nahviyyîn mine’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn ve Ğayrihim, thk. Abdulfettah Muhammed el-Halv (Kahire: El-Hicr, 1412/1992), 40. 21 Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic ez-Zübeydî, Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l- Lugaviyyîn, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm (Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1984), 112; Zehebî, Siyer, 14/360. 22 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/52; Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el- Hudayrî es-Süyûtî, Buğyetu’l-Vuʿât fî Tabakâti’l-Lugaviyyîn ve’n-Nuhât, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim (Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1399/1979.), 1/413. 23 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/52; Süyûtî, Buğyetu’l-Vuʿât, 1/413. 24 Zeccâc, Meʿâni’l-Kur’ân, 1/44. 11 1.2. İlmî Kişiliği 1.2.1. Hocaları Zeccâc’ın ilmi birikiminde hocalarının büyük bir payı vardır. Kaynaklarda geçen hocalarını şu şekilde sıralamak mümkündür: 1.2.1.1. Abdullah b. Ahmed b. Hanbel Asıl adı Ebû Abdirrahmân Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî’dir (ö. 290/903). 213/828 yılında Bağdat’ta doğmuştur. Hadis ilmine pek çok merakı olan Abdullah b. Hanbel bu ilmi başta babası olmak üzere birçok muhaddisten tahsil etmiştir.25 Hadis ilmindeki geniş bilgisi babası tarafından takdir edilmiştir. Babasından bazı fıkhî görüşler aktarmakla beraber daha çok hadis ilmiyle uğraşmıştır. Hadis tenkidi ve ileli hakkındaki meziyeti birçok kişi tarafından kabul edilmiştir.26 Babası tarafından tam bir şekilde tertip edilemeyen otuz bin hadis içeren el-Musned, kendisi tarafından düzene konulmuştur. Ayrıca bu esere bazı rivayetler ekleyerek “Zevaidu Abdullah” diye isimlendirilen bu ilaveler, babası dışındaki hocalardan duymuş olduğu hadislerdir. el-Musned’den derlemiş olduğu Sulâsiyyât, babasından rivayet ettiği Fezâil’u ‘Osman b. ‘Affân, Kitâbu’s-Sunne ve Musnedu’l-Ensâr isimli eserleri günümüze kadar ulaşan eserlerindendir.27 1.2.1.2. Cehdamî Asıl adı Ebû İshâk İsmâil b. İshâk b. İsmâil el-Ezdî el-Cehdamî’ dir (ö. 282 /896). Doğum tarihi için 199/815 ve 200/816 yılı zikredilir. Basra’da dünyaya gelen Cehdamî, daha sonra Bağdat’ta ikamet etmiştir. Küçük yaşta ilme büyük merak duyan Cehdamî, farklı hocalardan ders almıştır. Hadis ilmini Ali b. Medînî’den (ö. 234 /849), fıkıh ilmini ise 25 Bağdâdî, Târih, 11/12-14; Zehebî, Siyer, 13/517; Abdul‘azîz b.Veliyullah ed-Dihlevî, Bustânu’l- Muhaddisîn, çev. Muhammed Ekrem en-Nedvî (Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, ts.), 69; Salahattin Polat, “Abdullah b. Ahmed b. Hanbel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1988), 1/81. 26 Polat, “Abdullah b. Ahmed b. Hanbel”, 1/81. 27 Zehebî, Siyer, 13/524; Polat, “Abdullah b. Ahmed b. Hanbel”, 1/81. 12 İbnu’l-Mu‘azzel’den (ö. 240 /854) tahsil etmiştir.28 Maliki mezhebinde otorite olan el- Cehdamî bu mezhebin delillerini iyice kavramış ve Irak’ta yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Ebu’l-Velîd el-Bâcî (ö. 474/1081), İmam Malîk’ten (ö. 179/795) sonra içtihat derecesine ulaşabilen Cehdamî dışında başka birinin olmadığını söyleyerek onun bu mezhepteki üstünlüğünü vurgulamıştır.29 Fıkıh ilmi dışında nahiv sarf ve lugat ilimlerinde de ileri bir dereceye ulaşmıştır. Müberred’in kendisine çok saygı duyduğu ve “Cehdamî sarf ilmi konusunda benden daha âlimdir” dediği rivayet edilmiştir.30 Kıraat ilminde pay sahibi olan Cehdamî bu ilmi babası ve Kâlûn’dan (ö. 220/835) tahsil ederek öğrenmiştir. Kur’an ilimleri, hadis ve fıkha dair kaleme aldığı eserlerden sadece birkaçı günümüze ulaşabilmiştir. Ahkâmu’1-Kur’ân, Musnedu Hadîsi Mâlik b. Enes, Musnedu Hadisi Eyyûb es-Sahtiyânî, Kitâbu Fazli’s-Salât ‘ale’n-Nebî, Kitâbu’l-Kırâ’ât, Me‘âni’l-Kur’ân önemli eserleridir.31 1.2.1.3. Müberred Ebu’l-Abbâs Müberred’in adı ve nesebi ili ilgili farklı rivayetler bulunmaktadır. Çoğu kaynaklarda asıl adı, Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. ‘Umeyr b. Hassân b. Suleym b. Sa‘d b. Abdillâh b. Yezîd b. Malîk b. el-Hârîs b. ‘Âmîr b. Abdillâh b. Bilâl b. ‘Avf b. Eslem Sumâle b. Ahcen b. Kâ‘b b. el-Hârîs b. Ka‘b b. Abdillâh b. Mâlik b. Nasr el-Ezdî el-Basrî şeklinde zikredilmiştir. Künyesi Ebu’l-Abbâs, lakabı ise el-Müberred’tir. Zamanla bu lakabıyla tanınmıştır.32 Meşhur olan görüşe göre Müberred, 10 zilhicce 210/25 Mart 826 tarihinde Basra’da doğmuştur. 285/899 veya 286/900 tarihinde Şevvâl ayında Bağdat’ta vefat etmiştir. 28 Bağdâdî, Târih, 7/275; Zehebî, Siyer, 13/339; Şemsuddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvudî, Tabakâtu’l-Müfessirîn (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1403/1983), 1/106-107. 29 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 248; Bağdâdî, Târih, 7/275; Alican Tatlı, “Cehdamî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/224. 30 Bağdâdî, Târih, 7/276; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/648; Zehebî, Siyer, 13/340; Tatlı, “Cehdamî”, 7/224. 31 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 248; Bağdâdî, Târih, 7/276; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/647-648; Zehebî, Siyer, 13/340; Dâvudî, Tabakâtu’l-Müfessirîn, 1/107-108; Tatlı, “Cehdamî”, 7/225. 32 Bağdâdî, Târih, 4/603; Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn İbn ‘Asâkir ed- Dımaşkî İbn ‘Asâkir, Târîhu Dımaşk, thk. Amr b. Ğarâme el-Amrevî (Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1415/1915), 56/250; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/313-314; Dâvudî, Tabakâtu’l-Müfessirîn, 2/269; Durmuş, “Müberred”, 31/432. 13 Namazını el-Kâdî Ebû Muhammed Yûsuf b. Yakûb kıldırmış, cenazesi Bâbu’l-Kûfe mezarlığına defnedilmiştir.33 Basra’da yaşayan Müberred, ilmî hayatına burada başlamış ve döneminin önde gelen birçok âlimden Arap edebiyatına dair dersler almıştır. Müberred’in yetişmesinde büyük katkıları olan hocalarından bazıları şunlardır; Cermî (ö. 225/840), Tevvezî (ö. 230/844), Ebû Osman el-Mâzinî (ö. 249/863), Ziyâdî (ö. 249/863), İbrâhim Muhammed et-Teymî (ö. 250/864), Câhız (ö. 255/869), Ebû Hâtim es-Sicistânî (ö. 255/869), Riyâşî (ö. 257/871).34 Daha küçük yaşlarda parlak bir zekâya ve kuvvetli bir hafızaya sahip olan Ebu’l-Abbâs el-Müberred, Arap edebiyatındaki geniş bilgisi ile çevresi tarafından takdir görmüştür.35 Müberred, hocalarından yüz yüze aldığı derslerle yetinmemiş, kendinden önceki âlimlerin eserlerinden de çokça istifade etmiştir. Bu eserler arasında Sîbeveyh’in el-Kitâb adlı eseri onun için ayrı bir öneme sahiptir. Müberred, bu esere karşı olan aşırı sevgisinden dolayı adı geçen kitaptan kendisi için bir nüsha edinmiş ve o kitabı istinsah etmek isteyenlere bile vermemiştir.36 Ebu’l-Abbâs el-Müberred, 247/861 yılında Mütevekkil-‘Alellâh ve veziri Feth b. Hâkân’ın öldürülmesi sonucunda kendisine yapılan yardım ve ihsanların kesilmesiyle Sâmerra’dan ayrılıp Bağdat’a yerleşmiştir. Kûfe mektebinin öncülerinden olan Sa‘leb’le karşılaşması ve ilk münazarası bu sırada olmuştur. Kısa bir zaman zarfında şöhrete kavuşup etrafında büyük bir öğrenci kitlesi toplanmıştır.37 Bunun üzerine Sa‘leb, zeki öğrencilerinden Zeccâc ve İbnu’l-Hâik’i (ö. 291/904), Müberred’in ders halkasını dağıtmak için görevlendirmiştir. Zeccâc, Müberred’e sorduğu sorulara karşın almış 33 Zübeydî, Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn, 110; İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 83; İbn ‘Asâkir, Târîhu Dımaşk, 56/267; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2683; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/251; Ahmed Abdülbâkî, min A‘lâmi ‘Ulemâi’l-‘Arab fi’l-Karni’s- Sâlisi’l-Hicrî (Beyrût: Merkezu Dirâsati’l- Vahdeti’l-Arabiyye, 1990), 179. 34 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 83; Bağdâdî, Târih, 4/603; Abdülbâkî, min A‘lâmi ‘Ulemâi’l-‘Arab, 173-175. 35 Abdülbâkî, min A‘lâmi ‘Ulemâi’l-‘Arab, 171. 36 Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezid el-Müberred, el-Muktadab, thk. Muhammed Abdülhâlık Udayme (Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1415/1994), 1/26-27; Yasin Kahyaoğlu, “Ebu’l-Abbâs el- Müberred’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil Adlı Eseri”, Nüsha 10 (2003), 87. 37 Kahyaoğlu, “Ebu’l-Abbâs el-Müberred’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil Adlı Eseri”, 85; Durmuş, “Müberred”, 31/432. 14 olduğu ikna edici cevaplardan dolayı hayran kalmıştır. Bunun üzerine hocasından ayrılıp Müberred’in öğrencilerinden olmuştur.38 Aralarındaki tartışmalara rağmen iki âlim arasında husumet olmamıştır. Müberred, Kûfelilerin en âliminin Sa‘leb olduğunu söyleyerek ona iltifat etmiştir. Kendisi vefat edince de Sa‘leb onun hakkında mersiye yazmıştır.39 Ebu’l-Abbâs el-Müberred’den ders almış ve onun derin ve geniş ilminden istifade etmiş öğrencilerinden bazıları şunlardır. Dîneverî (ö. 289/902), İbnu’l-Mu’tez (ö. 296/909), Ebû Alî el-‘Anzî (ö. 290/903), İbn Vellâd (ö. 298/910), Zeccâc, el-Ahfeş el-Esgar, İbnu’s- Serrâc (ö. 316/928),40 Kelâbâzî (ö. 316/928), İbn Şukayr (ö. 317/929), İbn Keysân (ö. 320/932 [?]),41 İbnu’l-Hayyât (ö. 320/932), Niftaveyh (ö. 323/935), Veşşâ’ (ö. 325/937), Ebû Bekr b. Ebu’l-Ezher (ö. 325/937),42 Mebramân (ö. 326/938), Harâitî (ö. 327/939), Ebû Bekir es-Sûlî (ö. 335/946), Nehhâs (ö. 337/948), Saffâr (ö. 341/952), Ebu’l-Ferac el- İsfahânî (ö. 356/967).43 Ömrü boyunca nahiv ilmiyle uğraşan bir dilbilimci olan Müberred, Arap diline hâkimiyetini ve dirayetini gösteren çeşitli kitaplar kaleme almış büyük bir âlimdir. O, bu alanda son derece değerli ve özgün eserler bırakmıştır. Eserlerinin çoğu dil ve edebiyata yönelik olup, genellikle Arapçanın detayına inmiştir. Ancak eserlerinin birçoğu günümüze ulaşmamıştır.44 38 Zübeydî, Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn, 109-110; Bağdâdî, Târih, 4/604-605; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2682; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/249-250. 39 Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 173-174; Kahyaoğlu, “Ebu’l-Abbâs el-Müberred’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil Adlı Eseri”, 85. 40 Müberred ve ez-Zeccâc’tan sonra döneminin en güçlü nahiv âlimi olarak kabul edilmiştir. Bkz. Hüseyin Yazıcı, “İbnu’s-Serrâc”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/205. 41 Arap dilinde uzman olan İbn Keysân, Basra ve Kûfe mezheplerini harmanlayıp birleştirmiştir. Bkz. İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 109. 42 Müberred’in kâtip ve yazıcısı idi. Bkz. Kahyaoğlu, “Ebu’l-Abbâs el-Müberred’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil Adlı Eseri”, 87. 43 Bağdâdî, Târih, 4/603; Ebû Muhammed (Ebu’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdülkâdir b. Muhammed el-Makrîzî, el-Mukaffa’l-Kebîr, thk. Muhammed el-Ya‘lavî (Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l- İslamî, 1427/2006), 7/250; Kahyaoğlu, “Ebu’l-Abbâs el-Müberred’in Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve el-Kâmil Adlı Eseri”, 85; Durmuş, “Müberred”, 31/432. 44 Abdülbâkî, min A‘lâmi ‘Ulemâi’l-‘Arab, 182; Durmuş, “Müberred”, 31/432. 15 Bazı eserleri şunlardır; el-Kâmil fi’l-Luğa,45 el-Muktedab,46 Edebu’l-Celîs, Kitâbû’l- İştikâk, Kitâbu’l-Belâğa, et-Te‘âzî ve’l-Merâsî, Risâle fî A‘câzi Ebyât Tuğnî fi’t-Temsîl ‘an Sudûrihâ, er-Ravzâ, Tabakâtu’n-Nahviyyîn, Kitâbu’l-Fâdıl ve’l-Mefdûl, Kitâbu’l- Kavâfî, Kitâbu’l-Müzekker ve’l-Müennes, Nesebu ‘Adnân ve Kahtân, Kitâbu’r-Redd ‘alâ Sîbeveyh, el-Medhal fî Kitâbi Sîbeveyh, Şerhu Lâmiyyeti’l-‘Arab, Kitâbu Esmâi’d- Devâhî, Kitâbu Ma’ttafakat Elfâzuh ve’htelefet Ma‘ânîhu fi’l-Kur’ân, Kitâbu İhticâci’l- Kurrâ, el-İhtiyâr, el-Câmî, ez-Ziyâdetu’l-Munteze‘a min Kitâbi Sîbeveyh.47 1.2.1.4. Sa‘leb Asıl adı Ahmed b. Yahyâ b. Zeyd b. Yesâr (Seyyâr) eş-Şeybânî’dir. 200 (815) yılında Bağdat’ta doğmuş ve burada ilmi birikimini elde etmiştir. Şeybânîler’in (Ma‘n b. Zâide) azatlısı olduğu için Şeybânî nisbesini almıştır.48 Sa‘leb, babası tarafından çocuk denecek kadar küçük yaşta okuma yazma öğrenmesi için kâtiplere götürülmüştür.49 Daha dokuz yaşında Kur’an’ı ezberlediği, dil ve edebiyat âlimlerinin ders halkalarına katıldığı belirtilmiştir.50 Arapçaya olan ilgisi gittikçe derinleşen Sa‘leb, özellikle nahiv ilmine yönelir. Bu konuda Ferrâ’nın (ö. 207/822) öğrencilerinin ders halkalarına devam eder. Seleme b. Âsım’ın (ö. 270/883’ten sonra) ders halkasına daha fazla ilgi gösterir. Çünkü bu derslerde, Ferrâ’nın kitapları öğrencilere yazdırılmak sureti ile öğretilmektedir.51 Sa‘leb, 18 yaşında, Ferrâ’nın “el-Hudûd” isimli 45 Bu onun en önemli eseri olup, tarzını yansıtan mükemmel bir örnektir. el-Câhız’ın, el-Beyân ve’t- Tebyîn’i, İbn Kuteybe’nin Edebu’l-Kâtib’i ve Ebû Alî el-Kâlî’nin el-Emâlî’siyle birlikte klasik Arap edebiyatının dört temel eserini teşkil eder. Bkz. Durmuş, “Müberred”, 31/432. 46 Sîbeveyh’in el-Kitâb’ından sonra Arap gramerinin en önemli eseri olup gramer olgusunu anlaşılır bir ûslupla anlatan ilk kitaptır. Ancak eserin ‘zındık’ diye tanıtılan İbnu’r-Râvendî’nin rivayetiyle intikal etmesi, tanınıp istifade edilmesini engellemiştir. Bkz. Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 172. 47 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 83; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2684; Salâhuddîn Halîl b. Aybek b. Abdullah es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, thk. Ahmed el-Arnâvut - Turkî Mustafâ (Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-ʿArabiyye, 1420/2000), 5/142. 48 Bağdâdî, Târih, 6/448; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/536; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/102; Şevki Dayf, el-Medârisu’n-Nahviyye (Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.), 224. 49 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/545; Dayf, el-Medârisu’n-Nahviyye, 224. 50 Dayf, el-Medârisu’n-Nahviyye, 224. 51 Dayf, el-Medârisu’n-Nahviyye, 224; Ziya Özçelik, Ebu’l-Abbas Sa’leb ve el-Fasîh’i (Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi/Master’s Thesis, 1997), 34. 16 kitabına yönelir. 25 yaşında ise Ferrâ’nın bütün kitaplarını ezbere bildiğini, hatta hangi kelimenin nerede olduğunu dahi bildiğini ifade eder.52 Sa‘leb’in yetişmesinde katkıları olan hocalarından bazıları, Muhammed b. Ziyâd b. el- A‘rabî’dir (ö. 231/845), Muhammed b. Sellâm el-Cumâhî (ö. 231/846 [?]), Alî b. Muğire el-Eslem (ö. 232/846) ve Zübeyir b. Bekkâr’dır (ö. 256/870).53 Sa‘leb daha yirmi üç yaşlarında kitap telifine başlamıştır. Aynı zamanda talebelere ders vermekle uğraşmıştır. Ömrünün büyük bir kısmını Arap dili ve edebiyatı derslerini vererek tamamlamıştır. Birçok bölgeden talebeleri vardır.54 Meclislerinde bulunanlar ondan gramer ve şiire ait birçok bilgi edinirlerdi. Kendisine yöneltilen soruları ustalıkla cevaplardı.55 Talebelerinden bazıları; Ebû Mûsâ Süleyman b. Muhammed el-Hâmid (ö. 305/918), el- Ahfeş el-Esgar, Ebû Bekr İbnu’l-Enbâri (ö. 328/940), İbn Keysân, Ebû Ömer ez-Zâhid Gulamu Sa‘leb (ö. 345/957) ve Ahmed b. Kâmil el-Kâdî’dir (ö. 350/961).56 Ebu’l-‘Abbas es-Sa‘leb, eğitim hayatıyla geçen uzun bir ömür sonunda 291 yılında Cemaziye’l-Ûlâ’nın bitimine on üç gün kala vefat etmiştir.57 Sa‘leb ilimdeki şöhretine rağmen mütevazı bir hayatı tercih etmiş, kimi zaman sorulara bilmiyorum diyerek cevapsız bırakmıştır. Yazılarında belagate pek önem vermemiştir.58 O, birçok alanda eserler telif etmiştir. Kur’an ve hadis ilimlerine ait eserleri; Kitâbu Ma‘âni’l-Kur’ân, Kitâbu’l-Kırâât, Kitâbu’l-Vakf ve’l-ibtidâ’, Kitâbu Garîbu’l- Kur’ân’dır. Arap gramerine ait eserleri; Kitâbu’l-Musûn fi’n-Nahv, Kitâbu Haddi’n- Nahv, İhtilâfu’n-Nahviyyin, Kitâbu’t-Tasğir, Kitâbu mâ Yensarif ve mâ lâ Yensarif, 52 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 100; Bağdâdî, Târih, 6/448-449; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/542. 53 Bağdâdî, Târih, 6/448; Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 173; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/173. 54 İsmail Durmuş, “Sa‘leb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2009), 36/26. 55 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/537-538. 56 Bağdâdî, Târih, 6/448; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/174; Fikri Güney, Ebu’l-‘Abbâs Sa’leb Hayatı Eserleri ve Arap Dilindeki Yeri (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi/Ph.D.Dissartation, 2001), 42-50. 57 Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 176; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/536. 58 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/549; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/103; Özçelik, Ebu’l-Abbas Sa’leb ve el- Fasîh’i, 42-50. 17 Kitâbu mâ Yucza ve mâ lâ Yucza, Kitâbu’ş-Şevazz’dır. Dile ait olan eserleri; Kitâbu İstihrâci’l-Elfâz, Kitâbu’l-Emsâl, Kitâbu’l-Mesâil, Kitâbu’l-Hicâ’dır. Genel konuları içeren eserleri; Kitâbu’l-Eymân ve’d-Devâhî, Kitâbu’l-Fasîh, Kitâbu Tefsîri Kelâmi İbneti’l-Huseyn ve el-Mecâlis’tir. Divan ve şiire ait eserleri; Kitâbu Me‘âni’ş-Şi‘r, Divânu’l- ‘Aşâ, Divânu’n-Nabiğa el-Ca’dî’dir.59 1.2.2. Talebeleri Bağdat’ta yetiştirmiş olduğu talebelerle şöhret bulan Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın öğrencilerinden önde gelenleri şunlardır: 1.2.2.1. İbnu’s- Serrâc Asıl adı Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî olan İbnu’s-Serrâc, 265/878 yılında Bağdat’ta doğmuştur. İbnu’s-Serrâc künyesi ile anılmasının nedeni babası veya dedesinin saraç olmasıdır. Hayatının ilk evresini Bağdat’ta geçirmiştir. Başta Müberred olmak üzere birçok hocadan nahiv dersleri almıştır. Üzerinde büyük etkisi olan hocası Müberred’in vefatından sonra nahiv ilminden vazgeçerek musiki ve mantık ilmine yönelmiştir. Nahiv ilminden uzaklaştığı için hocası Zeccâc kendisini azarladıktan sonra tekrar nahivle uğraşmaya başlamıştır.60 Uzun bir müddet Bağdat’ta Arap dili ve edebiyatı derslerine devam etmiştir. İbnu’s- Serrâc, 26 Zilhicce 316/ 9 Şubat 929’da vefat etmiştir.61 Döneminde otorite olarak kabul edilen İbnu’s-Serrâc’ın, Arap gramerinin dağınık olan konularını belli bir düzene koyduğu belirtilmiştir. Genellikle Kûfe dil öğretilerine bağlı kalmıştır. Sîbeveyh’in el-Kitab’ından yapmış olduğu nakillerde çok titiz davranmıştır.62 59 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 100-101; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/552-553; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/104; Güney, Ebu’l-‘Abbâs Sa’leb Hayatı Eserleri ve Arap Dilindeki Yeri, 42-50. 60 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 86; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/148-149; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/340; Yazıcı, “İbnu’s-Serrâc”, 21/205. 61 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 86; Bağdâdî, Târih, 3/264; Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 187; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/146; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2536; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/340; Yazıcı, “İbnu’s-Serrâc”, 21/205-206. 62 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2535; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/149; Yazıcı, “İbnu’s-Serrâc”, 21/205-206. 18 Birçok eser telif eden İbnu’s-Serrâc’ın; el-Usûl, el-Mûcez, el-‘Aruz, İhticâcu’l-Kurrâ, el- Hat, el-İştikâk ve eş-Şekl ve’n-Nakt isimli eserleri en önemli eserlerinden bazılarıdır.63 1.2.2.2. Nehhâs Asıl adı Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî’dir (ö. 338/950). 270/883 yılında Mısır’da doğmuş ve ilim tahsiline orada başlamıştır. Babası bakırcı olduğu için Nehhâs lakabıyla anılmıştır. Yemendeki Murâd kabilesine nispetle el-Murâdî nisbesiyle de anılmıştır.64 Nehhâs, Bağdat, Irak ve Mısır gibi ilim merkezlerinde meşhur hocaların ders halkalarına katılarak kıraat, tefsir, fıkıh, hadis ve Arap dili edebiyatı alanlarında iyi bir birikim elde etmiştir.65 Müberred, Zeccâc, el-Ahfeş el-Esgar, İbn Keysân, Niftaveyh, Ebû Bekir İbnu’l-Enbârî (ö. 328/940) gibi tanınmış isimler onun yetişmesine katkı sunan hocalarından bazılarıdır.66 Abdulkebîr b. Muhammed el-Cezerî (ö. 360/970), Ebû Abdullah Muhammed b. Horasan es-Sıkillî (ö. 386/996), Ebû Hafs Ömer b. Muhammed el-Hadramî (ö. 388/998) ve Muhammed b. Ali el-Udfuvî (ö. 388/998) gibi isimler en-Nehhâs’ın yetiştirmiş olduğu öğrencilerden bazılarıdır.67 Nehhâs’ın 338/950 yılında Nil nehri kenarında ilmî faaliyette bulunurken Nil suyunun çekilmesi için büyü yaptığını zanneden bir kişi tarafından nehre itilip boğularak öldüğü belirtilmiştir.68 63 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2536; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/149; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/339; Zehebî, Siyer, 14/484; Yazıcı, “İbnu’s-Serrâc”, 21/206. 64 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/139; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/100; Makrîzî, el-Mukeffa, 1/437; Muhammed Eroğlu, “Nehhâs”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/542-543. 65 Makrîzî, el-Mukaffa, 1/437; Eroğlu, “Nehhâs”, 32/542-543. 66 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/468; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/136; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/100; Zehebî, Siyer, 15/401; Eroğlu, “Nehhâs”, 32/542-543. 67 Zehebî, Siyer, 15/401. 68 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/137; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/100; Zehebî, Siyer, 15/402. 19 Me‘âni’l- Kur’ân, İ‘râbu’l-Kur’ân, Kitâbun-Nâsih ve’l-Mensûh, Şerhu Ebyâti Sîbeveyh, Şerhu’l-Kasâîdi’t-Tis‘i’l-Mevsûmeti bi’l-Mu‘allakât, Kitâbu’t-Tuffâha fi’n-Nahv ve Risâle fi’l-Lâmât adlı kitaplar telif etmiş olduğu eserlerden birkaçıdır.69 1.2.2.3. Ebu’l-Kâsım ez-Zeccâcî Asıl adı Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. İshâk ez-Zeccâcî en-Nihâvendî el-Bağdâdî en- Nahvî el-Lugavî’dir (ö. 337/948-340/950). Hayatını ele alan kaynaklar doğum tarihini belirtmemişlerdir. Hocalarından Zeccâc’ın derslerine çok fazla katıldığı için ez-Zeccâcî lakabıyla anılmıştır.70 Zeccâcî, ilim talebi için birçok seyahatlerde bulunmuştur. Saymera ve Nihavent’ten sonra Bağdat’a gitmiş ve burada yetişmesinde büyük pay sahip olan Zeccâc’ın derslerine katılmış, ayrıca Basra ve Kûfe ekolünden birçok hocadan dersler almıştır.71 Zeccâcî, ders aldığı hocalarını Basralı, Kûfeli ve her iki ekolün görüşlerini birleştirip orta yolu tutan hocalar olarak kategorize etmiştir.72 Arap dilinin farklı dallarından dersler aldığı önemli hocalarından bazıları şunlardır: İbnu’l-Hayyat (ö. 300/913), Ebû Mûsa el-Hâmid (ö. 305/917), Ebû İshâk ez-Zeccâc, Ebu’l-Abbâs es-Sekâfî (ö. 314/926), el-Ahfeş el-Esgar, Ebûbekir b. es-Serrâc, Ebû Abdullah Muhammed b. el-Abbâs el-Yezîdî (ö. 316/928), Ebu’l-Hasen b. Keysân, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Mansûr (ö. 320/932), Niftaveyh, Ebû Abdullah el-Ezdî el- Vâsitî (ö. 323/935)73 Bu hocalarından aldığı dersler sayesinde iyi bir birikime sahip olup özellikle de nahiv ilminde uzmanlaştıktan sonra Şam’a giderek talebe yetiştirmek ve eserler telif etmekle 69 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/469; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/137-138; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/99-100; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 7/237; Makrîzî, el-Mukaffa, 1/437-438. 70 İbn Hallikân, Vefeyât, 3/136; Zehebî, Siyer, 15/475; Musa Yıldız, “Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2013), 44/175. 71 Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî ez-Zeccâcî, Hurûfu’l-Me‛ânî, thk. Alî Tevfîk el- Hamd (Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1406/1986), 11-12. 72 Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî ez-Zeccâcî, el-Îdâh fî ʿİleli’n-Nahv, thk. Mâzin el- Mubârek (Beyrut: Dâru’n-Nefais, 1986/1406), 78-79. 73 İbn ‘Asâkir, Târîhu Dımaşk, 34/202; Zeccâcî, el-Îdâh, 78-79; Zeccâcî, Hurûfu’l-Me‛ânî, 13. 20 uğraşmıştır. Daha sonra Taberiyye’ye yerleşmiş ve h. 337-340 yılları arasında orada vefat etmiştir.74 Zeccâcî, çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Şam’da uzun bir müddet ders verdiğinden dolayı öğrencilerinin büyük çoğunluğu Şamlıdır.75 Zeccâcî, Basra ve Kûfe ekollerinden yararlanmış fakat her konuda onlara uymayarak taassuptan uzak durmuştur. Kimi zaman her iki ekolden de beğenmediği görüşlere itirazda bulunarak kendi görüşünü savunmuştur. Bazen de bu iki ekolden sadece birisinin görüşlerini tercih etmiştir.76 Arap dili ve edebiyatının birçok alanında eserler yazan ez-Zeccâcî’nin önemli eserlerinden bazıları şunlardır; el-Cumel fi’n-Nahv,77 el-Îzâh fî ‛İleli’n-Nahv, el-Emâlî, Hurûfu’l-Me‛ânî, el-Kâfî, el-Lâmât, Mecâlisu’l-‘Ulemâ, Şerhu Risâleti Edebi’l-Kâtib, Şerhu Kitâbi Sîbeveyh, el-Mesâilu’l-Muteferrika, Kitâbu Ğarâibi Mecâlisi’n Nahviyyîn.78 1.2.2.4. Mes‘ûdî Tam adı Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-Mes‘ûdî el-Hüzelî’dir (ö. 345/956). Soyu Abdullah b. Mes‘ûd’a (ö. 32/652-53) dayandığı için el-Mes‘ûdî, Hüzeyl kabilesinden olduğu için de el-Hüzelî nisbeleriyle tanınmıştır.79 Bağdat’ta kaldığı dönemde Ebû Alî el-Cubbâî (ö. 303/916), Vekî‘ (ö. 306/918), Muhammed b. Cerîr et-Taberî (ö. 310/923), Zeccâc, İbn Dureyd (ö. 321/933) ve Ebu’l- Hasan el-Eş‘ârî (ö. 324/935 -36) gibi hocalardan dersler almıştır. Basra’da Ebû Halîfe 74 İbn ‘Asâkir, Târîhu Dımaşk, 34/204; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 2/160. 75 Zeccâcî, el-Îdâh, 2; Yıldız, “Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım”, 44/175. 76 Zeccâcî, el-Îdâh, 3; Zeccâcî, Hurûfu’l-Me‛ânî, 15; Yıldız, “Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım”, 44/175. 77 Zeccâcî’nin, el-Cumel adlı eserini Mekke’de yazdığı ve bu eserinin her bölümünü bitirdikten sonra bir hafta boyunca Kâbe’yi tavaf ettiği, Allah Teâlâ’dan bağışlanma dilediği ve kitabını okuyan herkesin ondan istifade etmesi için dua ettiği belirtilmiştir. Bkz. İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 2/161. 78 Zehebî, Siyer, 15/475-476; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 18/67; Hayreddin b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Faris ed-Dimeşkî ez-Ziriklî, el-A‘lâm (Beyrût: Dâru’l-İlim li’l-Melayîn, 2002), 3/299; Zeccâcî, el-Îdâh, 3-8. 79 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1705; Casim Avcı, “Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/353. 21 Fazl b. Hubbâb el-Cumâhî’den (ö. 331/946) istifade etmiştir. Mes‘ûdî, 345/956 yılının Cemâziyelâhir ayında vefat etmiştir. 80 Mes‘ûdî coğrafya ve tarih başta olmak üzere astroloji, kozmoloji, mezhepler ve dinler tarihi, kelam, fıkıh, ahlâk ve siyaset gibi farklı alanlarda birçok eser telif etmesine rağmen bunların çoğu günümüze ulaşmamıştır. Kaynaklarda zikredilen eserlerinden bazıları şunlardır: Murûcu’z-Zeheb, et-Tenbîh ve’l-İşrâf, Ahbâru’z-Zamân, Funûnu’l-Ma‘ârif, Zehairu’1-‘Ulûm, Kitâbu’1-İstizkâr, Kitâbu Vasli’l-Mecâlis, el-Kitâbu’l-Evsât, Kitâbu’l- Kadâyâ, Kitâbu’l-Makâlât, Kitâbu’z-Zulef, Râhatu’l-Ervâh, el-Ahbâru’l-Mes‘ûdiyyât, Risâletu’l-Beyân.81 1.2.2.5. Kâlî Tam adı Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn el-Kâlî el-Bağdâdî (ö. 356/967) 288/901 yılında Malazgirt’te doğdu. Kâlîkalâ (Hasankale/ Erzurum) halkından bir grup ile Bağdat’a gittiği için el-Kâlî nisbesini almıştır.82 Kâlî, Musul’da Ebû Ya‘lâ el-Mevsilî’den (ö. 307/919) ders almıştır. Daha sonra Bağdat’ta Ebu’l-Kâsım el-Beğavî (ö. 317/929), Ebû Ömer el-Kâdî (ö. 320/932), İbn Mücâhid (ö. 324/936) gibi hocalardan dini ilimleri, İbn Dureyd, Niftaveyh, İbnu’s-Serrâc ve Zeccâc gibi âlimlerden ise dil, edebiyat ve ahbâra dair dersler almıştır.83 Bağdat’ta yirmi beş yıl kadar uzun bir süre devam eden ilmî hayatından sonra Endülüs’e gitmiş ve burada II. Hakem’in desteğiyle eser telifi ve öğrenci yetiştirmekle meşgul olmuştur. Yetiştirmiş olduğu öğrencilerden birkaçı; Muhammed b. İbrahim el-Kureşî, Ebû Eyyûb Süleyman b. Halef, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan ez-Zübeydî (ö. 379/989) 80 Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kubrâ, thk. Mahmud Muhammed et-Tınâhî - Abdulfettah Muhammed el-Hılû (Hecr li’t-Tıbâʿati ve’n-Neşri ve’t- Tevzîʿ, 1413), 3/456; Şemseddîn Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîr ve’l-Aʿlâm, thk. Beşşâr ‘Avvâd Marûf (Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003), 7/829; Avcı, “Mes‘ûdî, Ali b. Hüseyin”, 29/353. 81 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 188; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1706; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 21/5- 6; Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyye, 3/456. 82 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/729-730; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/239; İbn Hallikân, Vefeyât, 1/227; Makrîzî, el-Mukaffa, 2/64; Hüseyin Elmalı, “Kâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24/259. 83 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/242-243; Zehebî, Siyer, 16/46; Makrîzî, el-Mukaffa, 2/65; Elmalı, “Kâlî”, 24/259-260. 22 ve Ebû Ömer Yûsuf b. Hârûn er-Remâdî’dir (ö. 403/1013 [?]). Kâlî, 356/967 yılında Kurtuba’da vefat etmiştir.84 el-Emâlî, el-Bârî‘ fi’l-Luğa, el-Maksûr ve’l-Memdûd, Kitâbu Ef‘alu min Kezâ ve Kitâbu’s-Sıla adlı eserler, günümüze kadar ulaşmış en önemli eserlerindendir.85 1.2.2.6. Ezherî Asıl adı Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî’ dir (ö. 370/980). 282/895 yılında Herat’ta doğdu. el-Herevî nisbesini doğduğu yere nispetle almıştır.86 İlmî tahsilini, Herat’ta İbn Hürrem Hüseyin b. İdris (ö. 301/913) ile Ebu’l-Fazl el-Münzirî (ö. 318/930) gibi âlimlerden, Bağdat’ta ise Zeccâc, İbnu’s-Serrâc ve Niftaveyh gibi meşhur dilcilerden elde etmiştir.87 Arap gramerini kavradıktan sonra fıkıh ilmine yönelmiştir. İmam Şafiî’nin (ö. 204/820) eserlerinde bulunan nadir ve garip kelimeleri derlemiştir.88 Ezherî, 370/980 yılında doğum yeri olan Herat’ta vefat etmiştir.89 Fıkıh, dil, hadis, tarih ve şiir alanlarında eserler yazmıştır. Tehzibu’l-Luğa, ez-Zâhir fi Garibi Elfâzi’z-Şâfiî, Tefsîru Elfâzi’l-Müzenî, ‘İlelu’l-Kıraât ve Şerhu Dîvâni Ebî Temmâm önemli eserlerindendir.90 1.2.2.7. Âmidî Asıl adı, Ebu’l-Kâsım el-Hasan b. Bişr b. Yahya el-Âmidî’dir. Aslen Âmidli (Diyarbakır) olduğundan Âmidî nisbesiyle anılmıştır. Basra’da dünyaya gelmiş ve hayatının ilk 84 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/730-731; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/244; Zehebî, Siyer, 16/46-47; Elmalı, “Kâlî”, 24/259-260. 85 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/730; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/241; Zehebî, Siyer, 16/46; Elmalı, “Kâlî”, 24/260. 86 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 4/181; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/334-335; Zehebî, Siyer, 16/315-316; Selahattin Kıyıcı, “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 12/65. 87 Zehebî, Siyer, 16/316; Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyye, 3/64; Ebu’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kub b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî, el-Bulğa fî Terâcimi Eimmeti’n-Nahv ve’l-Luğa, thk. Muhammed el-Mısrî (Dımaşk: Dâru Sadeddin, 1421), 252; Kıyıcı, “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”, 12/65. 88 Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyye, 3/64; Ömer Rızâ Kehhâle, Muʿcemu’l-Muʾellifîn (Beyrût: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-‘Arabi, ts.), 7/230; Kıyıcı, “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”, 12/65. 89 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 4/177; İbn Hallikân, Vefeyât, 4/335; Zehebî, Siyer, 16/317; Kıyıcı, “Ezherî, Muhammed b. Ahmed”, 12/65. 90 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 5/2322; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 4/181; Zehebî, Siyer, 16/316-317; Sübkî, Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyye, 3/64. 23 yıllarını burada geçirmiştir.91 Daha sonra ilim tahsili için Bağdat’a giderek Zeccâc, İbnu’s-Serrâc, İbn Dureyd ve Niftaveyh gibi dönemin önde gelen âlimlerinden dil, edebiyat ve ahbâra dair dersler almıştır. İlk devir şairlerin şiirlerini tenkit etmekle tanınmış ve ilk edebiyat münekkitleri arasına girebilmiştir. Âmidî, hayatının büyük bir bölümünü geçirdiği Basra’da 371/981 yılında vefat etmiştir.92 Kitâbu’l-Muvâzene Beyne’t-Tâiyyeyn, el-Mu’telif ve’l-Muhtelif ve günümüze ulaşamayan Dîvân’ı önemli eserlerindendir.93 1.2.2.8. Ebû Alî el-Fârisî Tam adı, el-Hasan b. Ahmed b. Abdulğaffar b. Muhammed b. Süleyman el-Farisî’ dir. 288/901 yılında Şiraz yakınlarındaki Fesâ kasabasında doğmuştur. Döneminin önde gelen dilcilerinden Mebreman olarak tanınan Ebû Bekir Muhammed b. Ali’ den 100 dinar ücretle Sîbeveyh’in el-Kitâb isimli eserini okumuştur.94 Zeccâc, İbnu’s-Serrâc, İbn Dureyd ve Niftaveyh gibi hocalardan da gramer dersleri almıştır.95 Yaklaşık 10 yıl süren ilim tahsilinden sonra Bağdat’tan ayrılıp Musul’a gitmiştir. Orada öğrencisi İbn Cinnî (ö. 392/1002) ile karşılaşmıştır.96 Bu talebesi yaptığı uzun seyahatlerde kendisine refakat etmiş ve takriben 40 yıl hizmetinde bulunmuştur.97 Ebû Alî el-Fârisî, 377/987 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.98 Çoğunluğu Arap grameri ve dili hakkında olan eserlerinden bazıları şunlardır: el-‘Îdâh fi’n-Nahv, et-Tekmile, et-Tezkire, el-İğfâl fîmâ Eğfelehu’z-Zeccâc fî Me‘ânih, el-Hucce li’l-Kurrâi’s-Seb‘a, el-Mesâilu’l-Bağdadiyyât, el-Mesâilu’l-Halebiyyât.99 91 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/320; Fîrûzâbâdî, el-Bulğa, 1/110. 92 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/848; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/323; Durmuş, “Âmidî, Hasan b. Bişr”, 3/55-56. 93 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/851; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/322; Durmuş, “Âmidî, Hasan b. Bişr”, 3/56. 94 İbn Hallikân, Vefeyât, 2/80-82; Ziriklî, el-A‘lâm, 6/273; Mehmet Reşit Özbalıkçı, “Ebû Alî el-Fârisî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 10/88. 95 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/811. 96 Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 245; Özbalıkçı, “Ebû Alî el-Fârisî”, 10/88. 97 Enbârî, Nuzhetu’l-Elibbâ’, 245; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1589; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 19/312. 98 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/811; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 1/309; İbn Hallikân, Vefeyât, 2/82. 99 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 88; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 2/814; İbn Hallikân, Vefeyât, 2/81; Zehebî, Siyer, 16/380; Özbalıkçı, “Ebû Alî el-Fârisî”, 10/88-90. 24 1.2.2.9. Rummânî Tam adı, Ebu’l-Hasen Ali b. ‘Îsâ b. Ali b. Abdullah er-Rummânî’dir (ö. 384/994). 296/908 yılında Bağdat’ta doğdu. Nar satıcılığı veya Vasıt şehrindeki Rumman Kasrı’na nispetle er-Rummânî, eserler istinsah ettiği için el-Verrâk nisbeleriyle tanınmıştır.100 Rummânî, Zeccâc, İbnu’s-Serrâc ve İbn Dureyd gibi hocalardan uzun bir süre Arap diline ait dersler almıştır. Mantık ilmini nahiv ilmine uyguladığı için eleştirilmiştir.101 Kendi döneminim önemli Mutezile kelamcılarından biri kabul edilmiştir. 384/994 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.102 el-Hudûd fi’n-Nahv, Me‘âni’l-Hurûf, Şerhu Kitâbi Sîbeveyh, el-Elfâz, Şerhu’l-Usûl li’bni’s-Serrâc, el-Câmi‘ fî Elfâzi’l-Kur’ân, en-Nuket fî İ‘câzi’l-Kur’ân ve el-Esmâu ve’s- Sıfât er-Rummânî’nin günümüze ulaşan önemli eserlerinden bazılarıdır.103 Ayrıca Ebû Nadr Muhammed b. İshâk b. Esbât el-Kindî (ö ?)104, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Velîd (Vellâd) et-Temîmî el-Mısrî (ö. 332/944),105 Ebu’l-Hasen Ahmed b. Muhammed b. Ahmedi’l-Arudî (ö. 342/955)106 ve Mebramân diye tanınan Ebû Bekir Muhammed b. Ali (ö. 345/956)107 gibi isimler de Zeccâc’ın öğrencileri arasında zikredilmişlerdir. 100 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1826-1827; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 2/294; İbn Hallikân, Vefeyât, 3/299; Zehebî, Siyer, 16/533; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 21/248; Dâvudî, Tabakâtu’l-Müfessirîn, 1/424. 101 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1826-1827; Zehebî, Siyer, 16/534; Sedat Şensoy, “Rummânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2008), 35/242-244. 102 İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 2/294; İbn Hallikân, Vefeyât, 3/299; Zehebî, Siyer, 16/534; Ziriklî, el- A‘lâm, 4/317; Şensoy, “Rummânî”, 35/242-244. 103 İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, 88; İbnu’l-Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 2/295-296; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 4/1827; Zehebî, Siyer, 16/534; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 21/248. 104 Zübeydî, Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn, 221; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2425; İbnu’l- Kıftî, İnbâhu’r-Ruvât, 3/68. 105 Zübeydî, Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn, 219; Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/460. 106 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/472; Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, 7/215. 107 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 6/2573; Süyûtî, Buğyetu’l-Vuʿât, 1/175. 25 1.2.3. Eserleri Zeccâc, tefsir, nahiv, lugat ve şiir alanlarında olmak üzere birçok eser yazmıştır. Kaleme aldığı eserlerden bazıları günümüze kadar ulaşmış, bazıları ise ulaşamamıştır. Mevcut olan eserlerinden bazıları tahkik edilerek ilim dünyasına kazandırılmıştır. 1.2.3.1. Mevcut Eserleri 1.2.3.1.1. Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuh ( آن و اعرابهعاني القر م ) Zeccâc’ın en önemli eserlerinden biri olan bu eser çalışma konumuz olduğu için ileride geniş bir şekilde ele alınacaktır. 1.2.3.1.2. Tefsîru Esmâ’illâhi’l-Husnâ ( سنىتفسير اسماء الله الح ) Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsna’yı Kur’an ve hadisteki kullanımlarına da dikkat ederek Arap dilinin gramer kurallarına dayanarak incelemiş olduğu bu eser, bu alanda yazılıp günümüze ulaşan ilk müstakil eser olarak kabul edilmiştir. Bu alanda yazılan ikinci eser ise Zeccâc’ın talebesi olan Ebu’l-Kâsım ez-Zeccâcî’ye ait olan İştikâku Esmâ’illâh adlı eserdir.108 Zeccâc, bu eserinde Esmâ-i Hüsna hakkında zikredilen hadisten hareketle ilk önce isimlerin anlamını zikrederek kelimenin iştikâkına değinir, daha sonra kelimenin asıl kullanımına işaret eder ve en son kullanıldığı anlamı veciz ifadelerle belirtir. Kimi zaman aktardığı anlamları Kur’an, hadis ve güvenilir şiirle destekler. Bazen hocası Müberred veya diğer âlimlerin görüşlerine başvurur.109 Zeccâc’ın bu eserini tahkik eden Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk, Şuayb el-Arnavut’un (1928- 2016) Zahiriyye Kütüphanesi’nin fihristinde olmamasına rağmen yaptığı araştırma neticesinde 308 numaralı Hadis mecmuasının içinde yazma nüshasını bulduğunu ve 108 Bekir Topaloğlu, “Esmâ-i Hüsnâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 11/416; İbrahim Yıldız, “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi 24 (2015), 42. 109 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, Tefsîru Esmâ’illâhi’l-Husnâ, thk. Ahmed Yûsuf ed-Dekkâk (Beyrût: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1979), 8-9. 26 tahkik etmesi için kendisine verdiğini belirtir.110 Daha sonra yaptığı araştırmalar sonucunda bu eserin farklı bir nüshasına ulaşamadığını söyler.111 1.2.3.1.3. Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm ‘an Me‘ânî Bismillâhirrahmânirrahîm ( الله الرحمن الرحيم الابانة و التفهيم عن معاني بسم كتاب ) Zeccâc’ın bu eserinin besmele hakkında yazılıp günümüze ulaşan ilk eser olduğu söylenebilir. Bu eserde besmeledeki dört kelime hakkında seksen soru ve cevap ele alınmış ve bu kelimeler iştikâk, i‘rab, usul ve mana gibi yönlerden incelenmiştir. Eserde soru ve cevaplar veciz ifadelerle zikredilmiş, bazen cevaplar detaylı bir şekilde ele alınırken bazen ise sadece dilcilerin görüşleri verilmekle yetinilmiştir.112 Zeccâc’ın bu eserini tahkik eden Abdülfettâh Selîm’in verdiği bilgiye göre eserin, Dâru’l- Kutubi’l-Mısriyye (67 Nahiv Ş) numarada “el-Es’iletu’l-Vâridetu ‘ale’l-Besmeleti ve Ecvibetihâ” adıyla küçük bir yazma nüshası vardır. Ayrıca 3677 ve 13958 numaralarda kayıtlı iki ayrı mikrofilm kaydı bulunmaktadır. Kütüphane kayıtlarında bu eser, “el- Es’iletu’l-Vâridetu ‘ale’l-Besmeleti ve Ecvibetihâ li’z-Zeccâcî” adıyla Ebu’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk ez-Zeccâcî’ye (ö. 337/949) nispet edilmiştir.113 Fakat Abdülfettâh Selîm, eserin mukaddimesinden sonra yazarın “Kâle Ebû İshâk İbrahim b. es-Serî ez- Zeccâc” şeklindeki sözü ve bu ifadenin metin içerisinde bir defa daha tekrar edilmesinden dolayı eserin ez-Zeccâc’a aidiyetinin çok açık olduğunu belirtmektedir.114 Ayrıca ez- Zeccâcî’nin hayatının ve eserlerinin tanıtıldığı tabakât kitaplarında bu isim ile kayıtlı bir eserinin olmaması bu görüşü desteklemektedir.115 110 Zeccâc, Tefsîru Esmâ’illâhi’l-Husnâ, 5. 111 Zeccâc, Tefsîru Esmâ’illâhi’l-Husnâ, 6. 112 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm ‘an Ma’âni Bismillâhir-Rahmânirrahim, (Erba’u resâili fi’n-Nahv, thk. Abdulfettâh Selîm (Kahire: Mektebetu’l- Âdâb, 2003), 9; Yıldız, “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri”, 57. 113 Zeccâc, Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm, 7. 114 Zeccâc, Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm, 7. 115 Zeccâc, Kitâbu’l-İbâne ve’t-Tefhîm, 8. 27 1.2.3.1.4. Kitâbu Fe‘altu ve Ef‘altu ( أفعلتفعلت و كتاب ) Zeccâc bu eserinin muhtevasını kitabın başında şöyle açıklamıştır: “Araplarca Fe‘altu ve Ef‘altu vezinlerinde kullanılıp anlamları aynı veya farklı olanlar ile sadece Fe‘altu veya Ef‘altu kalıbında kullanılan kelimelere dairdir. Bu kitap alfabetik olarak düzenlemiş olup ilk kısmı “ba” harfi ile başlayıp son kısmı ise “elif”" diye isimlendirilen “hemze” harfi olup ondan sonra “ye harfi gelmektedir. Bu şekilde telif etmemizin nedeni bunu isteyen kişiye istediğini ilgili kısımda bulmasında kolaylık sağlaması içindir.”116 Zeccâc’ın bu eserinin İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi III. Ahmet Kütüphanesi içerisinde 2729 rakamlı ve Mısır Dâru Kutubi’l-Kâhire’de 234 nolu ile Mısır Dâru Kutubi’z- Zâhiriyye’de 7305 nolu kayıtta üç ayrı yazma nüshası bulunmaktadır.117 Kitabın dört ayrı yayınlanmış tahkiki bulunmaktadır. Eserin ilk tahkik çalışması Muhammed Bedruddîn Na‘sânî’nin (1881-1942) sadece Dâru Kutubi’l-Kâhire yazma nüshasını esas alarak yapmış olduğu tahkiktir. İkincisi Abdulmun‘im Hafâcî’nin (1915- 2006) 1949 yılında Mısır’da hazırladığı tahkiktir. Üçüncüsü Mâcid Hasan Zehebî’nin 1984 yılında Dımaşk’ta yaptığı tahkiktir. Dördüncüsü Ramazan Abduttevvâb (1930- 2001) ve Sabih et-Temimî’nin 1995 yılında beraber hazırladıkları tahkiktir.118 1.2.3.1.5. Kitâbu Halki’l-İnsân (كتاب خلق الانسان) Zeccâc, bu eserinde insanın azalarına ve özelliklerine dair olan kelimeler için Arapların kullandıkları farklı isimleri incelemiştir.119 İbrâhim es-Sâmerrâî (1923-2001), bu eserin 116 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, Fe‘altu ve Ef‘altu, thk. Ramazan Abduttevvâb - Subayh et-Temimî (Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1995), 49-50. 117 Zeccâc, Fe‘altu ve Ef‘altu, 37-38. 118 Ramazan Özkal, ez-Zeccâc ve Kitâbu Fe‘altü ve Ef‘altü Adlı Eserinin İçerik ve Yöntem Açısından İncelenmesi (Konya: Necmettin Erbakan, Yüksek Lisans Tezi, 2016), 52-53. 119 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, Kitâbu Halki’l-İnsan, thk. İbrâhim es- Sâmerrâî (Bağdad: Mecelletu’l-Mecmai’l-‘İlmiyyi’l-‘Irâkî, 1963), 7. 28 Tunus, Mısır ve Britanya müzelerinde üç yazma nüshasının bulunduğunu ve bunlardan yararlanarak bu eseri tahkik ettiğini belirtmiştir.120 Bu konu hakkında birçok eser telif edilmiş fakat sadece birkaç tanesi günümüze ulaşabilmiştir. Bunların ilki Asma‘î’ye (ö. 216/831) aittir. Müellif, kendisinden yararlanmış fakat onun kadar şiirle istişhâtta bulunmamıştır. Asma‘î’nin değinmediği bazı konuları da ele aldığı bu eserini insan yaratılışı konusuna tahsis etmiştir.121 1.2.3.1.5. el-Muselles fi’l-Luğa ( ثلث في اللغةالم ) Bir harekesinin değişmesiyle üç türlü okunabilen, aynı ya da farklı anlamlar taşıyan üçlü yapılarla ilgili olan122 Zeccâc’ın bu eseri küçük bir kitapçık olup sadece bu türden 16 kelimeyi içerir.123 Süleyman el-Âyîd, tabakât kitaplarında Zeccâc’ın bu eserinin zikredilmediğini ancak Ummu’l-Kurâ Üniversitesi’nin İhyâu’t-Turâs merkezinde 351/4 numarayla kayıtlı olan bir yazma nüshasının bulunduğunu belirtmiştir.124 Müselles türünü ele alıp günümüze ulaşan Kutrub’un eserinden sonra ikincisi olması bu kitaba ayrı bir değer katmaktadır.125 1.2.3.1.6. Mâ Yensarif ve mâ lâ Yensarif ( ينصرفما ينصرف وما لا ) Zeccâc, bu eserin mukaddimesinde eserin içeriği ile ilgili şunları söylemiştir: “Munsarıf ve ğayr-ı munsarıfı ihtiyaç nispetinde kısa olarak açıklayacağız. Fakat tüm alt birimlerin kendisiyle anlaşılması için asıl olanı tafsilatlı 120 Zeccâc, Kitâbu Halki’l-İnsan, 6-7. 121 Zeccâc, Kitâbu Halki’l-insan, 6. 122 İşler, “Zeccâc”, 44/174; İsmail Durmuş- Muharrem Çelebi, “Müselles”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 32/84. 123 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, el-Muselles fi’l-Luğa, thk. Süleyman el- Âyîd (Mekke: Mecelletu Câmiʿati Ummi’l-Kurâ li’l-Buhûsi’l-ʿİlmiyye, 1411), 55-56. 124 Zeccâc, el-Muselles fi’l-Luğa, 56. 125 Zeccâc, el-Muselles fi’l-Luğa, 56. 29 aktaracağız. Aslı tam olarak aktardığımızda alt birimlere kısaca değineceğiz.”126 Bütün nahiv kitaplarının ayrı bir başlık altında zikrederek üzerinde önemle durduğu gayr- ı munsarıf konusunu Zeccâc, müstakil bir kitap haline getirerek ele almıştır.127 Zeccâc, bu kitabında ele aldığı konuda kendisinden önceki dilcilerin görüşlerini aktarır. Bazen bu görüşleri açıklar, bazen ise bu görüşler arasında tercihte bulunarak kendisine göre doğru olanı seçer. Kendi görüşlerini de gerekçelendirerek aktarır. İştikak olgusuna ve kelime tahlillerine yer verir.128 Bu kitabın sadece bir yazma nüshası olup, Dâru’l- Kutubu’l-Mısriyye’de 149 Nahiv numarasıyla bulunmaktadır.129 1.2.3.1.7. er-Red ‘ale’s-Sa‘leb fi’l-Fasîh (الرد على الثعلب في الفصيح) Zeccâc, Sa’leb’in müptediler için yazmış olduğu 20 sayfalık el-Fasih adlı eserinde 10 yerde hata ettiğini söyler. Bunun üzerine Sa’leb kendisinden bunları açıklamasını ister.130 Buna karşılık Zeccâc’ın vermiş olduğu cevaplar bu eserin muhtevasını oluşturmaktadır. Bazı kaynaklarda el-Muâhazât ‘ale’l-Fasîh li-Sa‘leb şeklinde isimlendirilen bu eserin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde 654/2 numarayla Arapça yazmaları bölümünde bir nüshası bulunmaktadır.131 Hudâ Mahmûd Karâ‘a, Dâru’l-Kutubu’l-Mısriyye’de (21 Nahiv Ş) numarasıyla bu eserin bir yazma nüshasını gördüğünü belirtmiştir.132 126 Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc, Mâ Yansarifu ve mâ lâ Yansarifu, thk. Hudâ Mahmûd Karâ‘a (Kahire: Lecnetu İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1971), 2. 127 Muharem Çelebi, Me‘âni’l-Kur’ân ve ez-Zeccâc (Erzurum: Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1976), 200. 128 Zeccâc, Mâ Yansarifu ve mâ lâ Yansarifu, 27-28. 129 Zeccâc, Mâ Yansarifu ve mâ lâ Yansarifu, 30. 130 Hamevî, Mu‘cemu’l-Udebâ, 1/56; Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el- Hudayrî es-Süyûtî, el-Muzhir fî ʿUlûmi’l-Luğa ve Envâʿihâ, thk. Fuâd Alî Mansûr (Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 1418/1998),1/162. 131 Fuat Sezgin, Târîhi’t-Turâsi’l-‘Arabî, çev. Mustafa Arafat (Riyad: Cami‘atu’l-İmam Muhammed b. Su‘ûdi’l-İslamiyye, 1988),1/169; Ali Rıza Karabulut - Ahmet Turan Karabulut, Mu‘cemu Târîhi’t- Turâsi’l-İslamî fî Mektebâti’l-‘Alem (Kayseri: Dâru’l-Akabe, 2001), 1/20. 132 Zeccâc, Mâ Yansarifu ve mâ lâ Yansarifu, 30. 30 1.2.3.1.8. Kitâbu’l-Arûz (كتاب العروض) Zeccâc’ın hayatını ele alan çoğu tabakât kitaplarında eserleri arasında bu eser de zikredilmiştir.133 Sadece bir yazma nüshası bulunan bu eserin Carullah Efendi Kütüphanesi’nde 1834 numaralı yazma nüshası vardır.134 Süleyman Ebû