T.C 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ BİLİM TARİHİ 

 

 

 

 

TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN DİNÎ DÜŞÜNCESİ 

 

DOKTORA TEZİ 

 

 

 

ZAKHITBEK ISRAILOV 

 

 

 

BURSA 2023



 
 

T.C 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI 

İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ BİLİM TARİHİ 

 

 

TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN DİNÎ DÜŞÜNCESİ 

 

(DOKTORA TEZİ) 

 

 

Zakhitbek ISRAILOV 

 

Danışman 

Doç. Dr. Mehmet ÇELENK 

 

 

BURSA 2023



 

TEZ ONAY SAYFASI 

T. C. 

BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ  

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE 

 

Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı 

öğrencisi olan 711623019 numaralı Zakhitbek ISRAILOV’un hazırladığı 

“Türkistan Ceditçilerinin Dinî Düşüncesi” konulu Doktora çalışması ile ilgili tez 

savunma sınavı, 

24/03/2023 günü 14:00-15:30 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan      

cevaplar sonunda adayın tezinin başarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiştir. 

 

 

 

 

 

Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu  

Başkanı) 

Doç. Dr. Mehmet ÇELENK 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

Üye 

Dr. Öğr. Üyesi İlhami ORUÇOĞLU 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

 

Üye 

Doç. Dr. Hasan GÜMÜŞOĞLU 

Yalova Üniversitesi 

 

 

Üye 

Prof. Dr. Ulvi Murat KILAVUZ 

Bursa Uludağ Üniversitesi 

 

 

Üye 

Doç. Dr. Rifat TÜRKEL 

Kütahya Dumlupınar Üniversitesi 

 

 

 

 

 

 

24/03/2023 



 

İNTİHAL RAPORU 

 
 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU 

 

       

 BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA 

 

Tarih 22/02/2023 

    

Tez Başlığı / Konusu: “TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN DİNÎ DÜŞÜNCESİ” 

 

Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç 

kısımlarından oluşan toplam 186 sayfalık kısmına ilişkin, 22/02/2023 tarihinde şahsım tarafından 

Turnitin adlı intihal tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış 

olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 14‘tür.   

 

Uygulanan filtrelemeler: 

1- Kaynakça hariç 

2- Alıntılar hariç/dahil 

3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç 

 

Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve 

Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik 

oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda 

doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru 

olduğunu beyan ederim. 

 

Gereğini saygılarımla arz ederim. 

 

                                                                                                                          Tarih ve İmza 

 

Adı Soyadı: 

 

Zakhitbek ISRAILOV 

Öğrenci No: 711623019 

Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri 

Programı: DOKTORA 

Statüsü:   Y.Lisans          Doktora             

  

 

         Danışman 

     Doç. Dr. Mehmet ÇELENK 

  



 

YEMİN METNİ 

       Doktora tezi olarak sunduğum “Türkistan Ceditçilerinin Dinî Düşüncesi” başlıklı 

çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve 

tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal 

ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. 

 

 

Tarih ve İmza 

Adı Soyadı: Zakhitbek ISRAILOV 

Öğrenci No: 711623019 

Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri 

Programı: İslam Mezhepleri Tarihi 

Statüsü:Doktora    

  



v 
 

ÖZET 

 

Yazar Adı Soyadı: Zakhitbek ISRAILOV 

Üniversite: Bursa Uludağ Üniversitesi 

Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Anabilim Dalı: Temel İslam Bilimleri 

Bilim Dalı: İslam Mezhepleri Tarihi 

Tezin Niteliği: Doktora 

Mezuniyet Tarihi: …/…/2023 

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet Çelenk 
 

TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN DİNÎ DÜŞÜNCESİ 

19. yüzyılın sonlarında Türkistan toprakları Çarlık Rusyası tarafından işgal edilmiş 

ve bu işgal neticesince İdil-Ural ve Türkistan topraklarında yaşayan Türk kökenli 

halklar bu işgale karşı çıkarak tekrar bağımsızlıklarına kavuşmanın yollarını 

aramışlardır. Bu çabaların neticelerinden biri de ceditçilik hareketidir. Ceditçilik 

hareketi toplumu başta eğitim olmak üzere sosyal, kültürel, dinî ve siyasî alanlarda 

ıslah etmeyi savunmaktadır. Ceditçilik hareketinin en önemli basamaklarından biri 

eğitime getirdikleri reformlardır. Türkistan’da verilen geleneksel eğitim, mektep ve 

medreselerdeki İslamî eğitimle sınırlı olmuştur. Ancak Ceditçiler çağın gereklerini 

karşılayan ve farklı ilim dallarının da öğretildiği bir eğitimin hayalini kurmuşlar ve 

bu uğurda mücadele etmişlerdir. Bu kapsamda yeni okullar açılmış, kitaplar 

yazılmış ve burada modern bir eğitim biçimi benimsenmiştir. Bu yönüyle halkın 

bilinçlenmesi ve İslamî eğitiminin daha nitelikli bir şekilde almasını hedefleyen 

ceditçilik hareketi çeşitli fikir adamlarınca benimsenmiş ve Türkistan halkının 

düşünce hayatına yön vermiştir.  

 

Bu çalışma Türkistan Ceditçilerinin Dinî Düşüncesini konu edinmektedir. 

Türkistan ceditçileri siyasî, iktisadî, ictimaî birçok konu gibi dinî konularda da fikir 

üretmişlerdir. Bu çalışmada ceditçilik düşüncesi, ortaya çıkışı, kökenleri, siyasî ve 

dinî yönü başta olmak üzere çeşitli açılardan incelenmiş; Abdurrauf Fıtrat, 

Mahmudhoca Behbudi, Münevver Kari gibi önemli ceditçilerin fikir yapıları analiz 

edilmiştir.   

 

Anahtar Kelimeler: Türkistan, Ceditçiler, Abdurrauf Fıtrat, Mahmudhoca 

Behbudi, Münevver Kari. 

  



vi 
 

ABSTRACT 

 

Name & Surname: Zakhitbek ISRAILOV 

University: Bursa Uludağ University 

Institute: Institute of Social Sciense 

Field: Basic Islamic Studies 

Subfield: History of Islamic Sects 

Degree Awarded: PhD. 

Date of Degree Awarded: …/…/2023 

Supervisor: Doç. Dr. Mehmet Çelenk 

 

 

RELIGIOUS THOUGHT OF TURKESTAN JADIDISTS 

 

At the end of the 19th century, Turkestan lands were occupied by Tsarist Russia, 

and as a result of this occupation, the peoples of Turkish origin living in the Idil-

Ural and Turkestan lands opposed this occupation and sought ways to regain 

their independence. One of the results of these efforts is the jadidism movement. 

Jadidism movement advocates reforming society in social, cultural, religious and 

political fields, especially in education. One of the most important steps of the 

Jadidism movement is the reforms they brought to education. The traditional 

education given in Turkestan has been limited to the Islamic education in schools 

and madrasas. However, this Jadidists dreamed of an education that met the age 

and taught diferent branches of science, and they struggled for this cause. In this 

context, new schools were opened, books were written and a modern from of 

education was adopted here. In this respect, the Jadidism movement, which aims 

to raise awareness of the people and to receive Islamic education in a more 

qualified way, has been adopted by various intellectuals and has given direction 

to the intellectual life of the people of Turkestan.  

 

This study deals wiht the Religious Thought of the Turkestan Jadidists. Turkestan 

jadidists also produced ideas on religious issues such as political, economic and 

social issues. In this study, the idea of jadisizm, its emergence, origins, political 

and religious aspects were examined from various perspectives; The intellectual 

structures of important jadidists such as Abdurrauf Fıtrat, Mahmudhoca 

Behbudi, Münevver Kari were analyzed. 

 

Keywords: Turkestan, Jadidists, Abdurrauf Fitrat, Mahmudhoca Behbudi, 

Munevver Kari. 

  



vii 
 

ÖNSÖZ 

Ruslar XVIII. yüzyıla gelindiğinde sürdürdüğü yayılma politikasını Türkistan 

Hanlıkları üzerine çevirmiş ve bölgede ötedenden beri devam eden siyasi düzensizlik ve 

karışıklıklar daha da içinden çıkılmaz bir yola girmiştir. Türkistan coğrafyasına yönelmiş 

olan Ruslar, bu fırsattan faydalanarak istilalarının temelini hazırlamışlardır. XIX. yüzyılın 

ortalarında Çarlık Rusya’sı Türkistan topraklarının büyük bir kısmını işgal etmiş ve 

istediği kadar sömürmeye ve yönetmeye devam etmiştir. Türkistan’da Rus yönetiminin 

uyguladığı bazı siyasi ve kültürel sonuçlar, belli bir zaman sonra millî bir uyanışı 

tetiklemiştir. Bu uyanış ceditçilik hareketi olarak adlandırılmıştır. Ceditçilik hareketi 

XIX. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış, XX. yüzyılın başlarında şekillenip kısa zaman 

içerisinde geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. 

 

XIX. ve XX. yüzyıllarda ceditçi, ıslahçı, marifetçi ve terakki gibi tabirler hep aynı 

hareketin temsilcileri için kullanılagelmiştir. Bunlar içinde ceditçi veya ceditçilik 

tabirleri, hem dinî düşüncede, hem eğitimde yenileşmeyi savunanlar için ortak bir isim 

haline gelmiş ve günümüze kadar daha çok kullanılan kavaram olmuştur. Türkistan 

ceditçilerinin tümünün kullandığı cedit ve ıslah kavramları, hem dinî düşünce hem de 

eğitimde yenileşmeyi içine almaktadır. Bu hareket farklı dönemlerde değişik ilim 

adamlarınca farklı şekillerde algılanmıştır. Ceditçiler denildiğinde çoğu zaman Rusya ve 

Türkistan Türkleri arasında yeniliğe açık ve yenilik taraftarı aydınlar kastedilmekte ve 

Batı’daki gelişmelerden haberdar olan, kendi toplumlarındaki gerilikten rahatsızlık duyan 

ve bu durumu değiştirmek için çaba harcayanlar akla gelmektedir. 

 

Bu çalışma esas olarak, Türkistan’da XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başlarında 

etkili olamaya başlayan ceditçilerin fikir dünyasını ve dinî düşüncelerini anlama 

çabasının bir ürünüdür. Çalışmamız giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, 

Türkistan’da ceditçilik hareketinin ortaya çıkış sırasındaki gelişmelerden kısaca 

bahsederek, bölgede önemli problem olan Çar Rusya’sının işgali ve devamında ceditçilik 

hareketinin siyasi arka planı hakkında kısaca durulacaktır. Birinci bölümde; cedit, usul-i 

cedit ve ıslah terimleri ile ilgili kavramsal tahlil yaptıktan sonra, Türkistan ceditçilerinin 

ortaya çıkışındaki dış etkenlere değinilmiş ve dinle ilgili görüş bildiren Ceditçilik 

temsilcilerinin hayatı ve eserleri hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde Türkistan 

ceditçilerinin dinî alandaki görüşlerine yer verilmiştir. Burada bazı felsefî, kelamî, fıkhî 

ve içtimaî meseleler hakkında ceditçilerin görüşleri incelenmiş ve böylece ceditçilerin, 

dinî düşüncenin ıslahıyla ilgili fikirleri anlaşılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise 

Türkistan ceditçilerinin eğitim alanında yenileşmeye etkisi ve ceditçilerin görüşleri ele 

alınmıştır.  

 

 Bu çalışmada derinlikli bir analiz yapılması hedeflenmiş bu sebeple de konu 

coğrafya ve dönem açısından sınırlandırılmıştır. Zira ceditçilik düşüncesi geniş bir 

coğrafyayı etkilemiştir. Bunun yanında Türkistan ceditçilerinin bazılarının dinî 

meselelerle ilgilenmesi sebebiyle özellikle de bu hususta kafa yormuş düşünürler 

seçilmiştir. Dolayısıyla çalışmamız Türkistan ceditçilerinin tamamını analiz etme iddiası 



viii 
 

taşımamakta, ancak dönemin yapısına ve önde gelen ceditçilerin görüşlerine yer vererek 

Türkistan ceditçiliğine ilgi duyanlar için önemli veriler sunmaktadır. 

 

Bu çalışmada tavsiyeleriyle, yardımcı olan değerli danışmanım Doç. Dr. Mehmet 

Çelenk’e, zaman zaman görüşlerine başvurduğum, teşvikleri ile yol gösteren değerli 

hocam Prof. Dr. Seyfettin Erşahin’e, tezi sabırla okuyan ve düzeltme önerilerinde bulunan 

Arş. Gör. Zeynep Sena Kaynamazoğlu’na ve araştırmanın her aşamasında maddi ve 

manevi desteği olan tüm arkadaşlarıma en derin şükranlarımı sunarım. 

 

  

         

Zakhitbek ISRAILOV 

Bursa, 2023 

  



ix 
 

İÇİNDEKİLER 

 

TEZ ONAY SAYFASI .................................................................................................... ii 

İNTİHAL RAPORU ...................................................................................................... iii 

YEMİN METNİ ............................................................................................................. iv 

ÖZET ................................................................................................................................ v 

ABSTRACT .................................................................................................................... vi 

ÖNSÖZ ........................................................................................................................... vii 

İÇİNDEKİLER .............................................................................................................. ix 

KISALTMALAR .......................................................................................................... xii 

GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 

1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ .................................................................. 1 

2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ VE KAYNAKLARI ............................................... 2 

3. CEDİT HAREKETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI SIRASINDA TÜRKİSTAN ............... 3 

3.1. Çarlık Rusyası’nın Türkistan’a Girmesi ............................................................. 3 

3.2. Buhara Hanlığının İşgali ..................................................................................... 6 

3.3. Hive Hanlığının İşgali ......................................................................................... 9 

3.4. Hokand Hanlığının İlhakı ................................................................................. 10 

3.5. Ceditçilik Hareketinin Siyasi Arka Planı .......................................................... 13 

3.6. Ceditçilik Hareketinin Sosyo-Ekonomik Arka Planı ........................................ 15 

3.7. Fikrî Arka Plan ve Geleneksel Yapı (Kadimcilik)............................................ 17 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

CEDİTÇİLİK HAREKETİNİN DOĞUŞU, KAVRAMSAL BAKIŞ VE 

TEMSİLCİLERİ 

1. CEDİT, ISLAH VE USUL-İ CEDİT KAVRAMLARININ TAHLİLİ .................. 22 

1.1. Cedit Kavramı ................................................................................................... 22 

1.2. Islah Kavramı .................................................................................................... 25 

1.3. Usul-i Cedit Kavramı ........................................................................................ 26 

2. TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN BESLENDİĞİ KAYNAKLAR ....................... 28 

2.1. İç Kaynaklar ...................................................................................................... 28 

2.2. Dış Kaynaklar ................................................................................................... 29 

2.2.1. Tatar Ceditçileri ......................................................................................... 30 

2.2.2. Osmanlı Islahat Hareketi ............................................................................ 34 

2.2.3. Mısır’daki Yenilik Hareketi ....................................................................... 38 

2.2.4. İran’ın Etkisi............................................................................................... 39 



x 
 

2.2.5.Batı’nın Etkisi ............................................................................................. 40 

2.2.6.Rusya’nın Etkisi .......................................................................................... 44 

3. TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN TEMSİLCİLERİ ............................................. 45 

3.1. Abdurrauf Fıtrat ................................................................................................ 46 

3.1.1. Hayatı ......................................................................................................... 46 

3.1.2. Faaliyetleri.................................................................................................. 50 

3.1.3. Eserleri ....................................................................................................... 51 

3.2. Mahmudhoca Behbudi ...................................................................................... 53 

3.2.1. Hayatı ......................................................................................................... 53 

3.2.2. Faaliyetleri.................................................................................................. 56 

3.2.3. Eserleri ....................................................................................................... 62 

3.3. Münevver Kari .................................................................................................. 64 

3.3.1. Hayatı ......................................................................................................... 64 

3.3.2. Faaliyetleri.................................................................................................. 66 

3.3.3. Eserleri ....................................................................................................... 71 

 

İKİNCİ BÖLÜM 

TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN DİNÎ DÜŞÜNCESİ 

1. FELSEFÎ VE İÇTİMAÎ KONULARA YAKLAŞIMLARI .................................... 75 

1.1. Sosyal Yapıya Yaklaşımı .................................................................................. 76 

1.2. Bilime Yaklaşımı .............................................................................................. 83 

1.3. Siyasi Yapıya Yaklaşımı ................................................................................... 93 

2. DİNÎ İLİMLERE YAKLAŞIMLARI ................................................................... 103 

2.1. Kur’an ve Hadis .............................................................................................. 103 

2.2. İslam Tarihi ..................................................................................................... 108 

2.3. Fıkıh ................................................................................................................ 111 

2.4. Kelam .............................................................................................................. 114 

2.5. Tasavvuf.......................................................................................................... 117 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

CEDİTÇİLERİN DİN EĞİTİMİ ALANINDAKİ ETKİSİ 

1. TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİ’NİN EĞİTİMDE YENİLEŞME GİRİŞİMİ ......... 119 

1.1. İsmail Gaspıralı Eğitim Reformu .................................................................... 119 

1.2. Türkistan Ceditçilerinin Eğitim Reformu Girişimleri .................................... 126 

1.3. Türkistan’daki Medreselerin Durumu ............................................................ 131 

1.4. Buhara’daki Medreselerin Durumu ................................................................ 136 

1.5. Türkistan’da Usul-i Cedit Mektepleri ............................................................. 140 

1.6. Buhara’da Usul-i Cedit Mektepleri................................................................. 153 

1.7. Kadimcilerin Usul-i Cedide Karşı Çıkma Gerekçeleri ................................... 157 



xi 
 

SONUÇ ......................................................................................................................... 164 

KAYNAKLAR ............................................................................................................ 167 

  



xii 
 

KISALTMALAR 

 

 bkz.  : Bakınız 

 C.   : Cilt 

 c.c.  : Celle celalühu  

 çev.  : Çeviren 

 Ed.  : Editör 

 haz.  : Hazırlayan 

 Hz.  : Hazreti 

 İA  : İslam Ansiklopedisi 

 İSAM  : İslam Araştırmalar Merkezi  

 md.            : Madde 

 No.  : Numara 

 Nşr.  : Neşr 

 s.  : Sayfa 

s.a.v.           : Sallallahu aleyhi ve selam 

 ss.  : Sayfalar 

 TDV  : Türkiye Diyanet Vakfı 

 vd.  : Ve diğerleri 

 

 

 



1 

 

 

GİRİŞ 

 

 

1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ 

 

Bu araştırmanın amacı, Türkistan ceditçilerinin Türkistan’da doğuşu, gelişmesi ve 

dinî görüşlerini inceleyerek, bugüne kadar tespit edilmeyen bazı bilgileri ortaya çıkarıp 

analiz ederek bilim dünyasına kazandırmaktır. Hedefimiz elde ettiğimiz verileri objektif 

olarak değerlendirmek ve gerçek bilgileri tespit etmeye çalışmaktır. Günümüze değin 

Türkistan ceditçileriyle alakalı çeşitli araştırmalar bulunuyor olsa da, Türkistan 

ceditçilerinin dinî yönünün yeterince ele alınmadığı görülmektedir. Bu sebepten dolayı, 

bu çalışma Türkistan ceditçilerinin dinî yaklaşımlarını içinde bulundukları tarihi ve 

toplumsal şartlar ışığında ele alarak literatürdeki boşluğu doldurmayı hedeflemektedir. 

Bu araştırma, İslam Mezhepleri Tarihi açısından da bazı tarihsel olayları aydınlatma 

konusunda önem kazanmakta, Türkistan ceditçiliği konusuna yeni bir yaklaşım 

getirmektedir.  

Türkiye’de ceditçilikle ilgili çalışmalarda özellikle ceditçilerin mimarı sayılan 

İsmail Gaspıralı ve Tatar ceditçilerinin önderleri hakkında birçok çalışmalar yapılmıştır. 

Fakat Türkistan ceditçileri hakkında yeterince çalışma yapılmamıştır. Oysa Türkistan 

ceditçilerinin faaliyetleri, Türkistan tarihi açısından bir nevi dönüm noktası olmuştur.  

Çalışmamız Türkistan ceditçilerinin dinî düşüncelerini incelemeyi 

hedeflemektedir. Türkistan ceditçileri birçok konulara değindiği gibi dinî konulara da 

değinmiştir. Bu açıdan Türkistan ceditçileri önemlidir. Çalışmamız bu bağlamda ilk 

olarak ceditçilik hareketinin arka planını ve ortaya çıkışını ele alarak, sonrasında 

Türkistan ceditçilerinin önderleri olarak bilinen Mahmudhoca Behbudi, Münnever Kari 

ve Abdurrauf Fıtrat hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde dinî görüşleri analiz 

edilmiştir, üçüncü bölümde ise ceditçilerin eğitime bakışı incelenmiştir. 

 



2 

 

2. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ VE KAYNAKLARI 

 

Bu çalışmada derinlikli bir analiz yapılması hedeflenmiş bu sebeple de konu 

coğrafya ve dönem açısından sınırlandırılmıştır. Zira ceditçilik düşüncesi geniş bir 

coğrafyayı etkilemiştir. Bunun yanında Türkistan ceditçilerinin bazılarının dinî 

meselelerle ilgilenmesi sebebiyle özellikle de bu hususta kafa yormuş düşünürler 

seçilmiştir. Dolayısıyla çalışmamız Türkistan ceditçilerinin tamamını analiz etme iddiası 

taşımamakta, ancak dönemin yapısına ve önde gelen ceditçilerin görüşlerine yer vererek 

Türkistan ceditçiliğine ilgi duyanlar için önemli veriler sunmaktadır. 

Araştırmamız en başta tarihsel olaylara tarafsızca yaklaşılmıştır. Konuyla ilgili 

kaynaklar bilimsel ölçüler çerçevesinde değerlendirmeye çalışılmıştır. Öncelikle 

eserlerinde dinî görüşleri mevcut ceditçilerin eserlerini inceleyerek, dinle ilgili ne gibi 

görüşler bildirdiğini belirtmek ve sonuç çıkarmaya gayret edilmiştir. 

Biz bu incelemede alanımızı zaman ve mekân olarak sınırlı tutmak istedik. 

Özellikle konuyu ilgilendiren kaynakları detaylı bir şekilde kullanabilmemiz açısından 

böyle bir sınırlamanın zaruri olduğunu düşündük. Mekân olarak o dönemlerde Türkistan 

toprakları içinde bulunan ve günümüzde bağımsız devlet olarak bilinen Özbekistan 

ceditçileriyle sınırlandırmış durumdayız. Burada dikkat ettiğimiz nokta konumuzu 

ilgilendiren ceditçilerle özellikle de dinî düşünceleri bulunan ceditçileri seçerek onların 

dinî görüşünü ortaya koymaya çalıştık. Zaman bakımından Türkistan’da faaliyetleri 

ortaya çıkışı 1900’lı yıllardan itibaren, 1920 yılına kadarki dönemi incelemeye gayret 

ettik.  

Biz bu çalışmamızda Özbekistan ceditçilerini esas alarak gerektiğinde diğer 

cumhuriyetlerdeki ceditçilere atıfta bulunarak Türkistan ceditçilerinin dinî düşüncelerini 

kısmen ortaya koymaya çalıştık. 

Sovyetler döneminde Türkistan tarihi yeterince incelenmemiştir. Çünkü Sovyetler 

Birliğinin dış dünyaya kapalı olması, birçok kaynaklara ulaşmayı zorlaştırmıştı. Diğer 

taraftan Rus hükümetinin Türkistan Müslümanlarına baskılarından dolayı, Türkistan’la 

ilgili çalışmalarda ve ceditçiler hakkında 1980’li yılların sonuna kadar, yalnızca kısaca 

bilgi verilmiştir. Ayrıca ceditçilikle ilgili çalışma yapanların, önemli bir kısmını Türkistan 



3 

 

ve Rusya kökenli araştırmacılar oluşturmaktadır. Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki 

1991’de Türk Cumhuriyetleri bağımsızlığını kazandıktan sonra ceditçilik hareketi üzerine 

birtakım olumlu çalışmalar yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Bununla birlikte 

ceditçilikle ilgili araştırma yapmaya yönelik ilgi ve alâka artmıştır. Türkistan ceditçileri 

hakkında özellikle tarihçiler, edebiyatçılar tarafından bilimsel çalışmalar yayımlanmıştır. 

Bu bilimsel çalışmalar ceditçilik hareketi hakkında aydınlatıcı bilgiler vermiştir.  

Tez çalışmasında kullandığımız kaynaklar konusuna değinirsek, özellikle Türk 

lehçelerinde yayınlanan eserlerin yanı sıra Rusça eserleri ve Türkiye’de çalışılan eserler 

ve tezleri de inceleyerek kullanmaya çalıştık. Tezimizde özellikle Türkistan 

Ceditçilerinin önderleri tarafından kaleme alınan çalışmalarında dinî görüşleri incelemeyi 

özen gösterdik. 

 

3. CEDİT HAREKETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI SIRASINDA TÜRKİSTAN 

 

3.1. Çarlık Rusyası’nın Türkistan’a Girmesi 

 

Türkistan kelimesi Farsça kökenli olup “Türk İli” anlamına gelir ve 

Mâverâünnehir’in doğusundaki dağlık bölge için ilk olarak İranlılar tarafından 

kullanmıştır. İlerleyen zamanlarda bu ad Orta Asya’daki Türklerin yaşadığı bölgeler 

için kullanılmıştır. Türkistan kavramı Müslüman Türkler için bir siyasî kimlik ve birlik 

ifadesidir. Fakat Ruslar bu kavramın dünyanın her yerindeki Türk milletleri için millî 

ve dinî dayanışma ruhunu andırdığı bahanesiyle, bu kavramı kullananları Panislamizm 

ve Pantürkizm hayranı olmakla suçladılar. Sovyet tarihçileri, coğrafyacıları ve 

siyasetçileri, bu bölgenin esas adının Orta Asya olduğunu iddia ettiler. Bunun yanında, 

bölgenin etnik ve kültürel bütünlüğünü kırmak için Kazak topraklarını da devamlı 

olarak Türkistan, hatta Orta Asya kavramlarının dışında tuttular. Tarih boyunca 

Türkistan adında bir hanlık veya devlet kurulmamıştır, ama Orta Asya’nın büyük bir 

bölümünü oluşturan veya tarih boyunca Türklerin anayurdu olarak kabul edilen coğrafi 



4 

 

bölgeye Türkistan denmiştir.1 Biz Türkistan terimini bu anlamda kullanmaya özen 

göstereceğiz. Çünkü doğru olanı da budur. Orta Asya kavramını daha çok özellikle 

Ruslar kullanmış görünmekte, çünkü Türk veya Türkistan terimlerini silme gayreti 

içerisinde olmuşlardır. 

 

Türkistan eski çağlardan beri Türklerin ana yurdu olarak bilinir ve köklü bir tarihe 

sahip olup, coğrafyası da geniş bir alanı kapsamaktadır. Bölge genel olarak; kuzeyde 

Sibirya, güneyde İran, Afganistan ve Tibet, batıda Hazar denizi ile Horasan dağları, 

doğuda Çin ve Moğolistan’a kadar uzanan bölge şeklinde sınırlandırılmıştır. Günümüzde 

Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Tacikistan’ı kapsayan topraklar 

Batı Türkistan, Uygurların yaşadığı bölge de Doğu Türkistan olarak adlandırılmaktadır. 

Zira Türkistan coğrafyasının Rusya hakimiyeti altında kalan bölümü Batı Türkistan 

olarak bilinirken, Çin hakimiyeti altında kalan bölümü ise Doğu Türkistan olarak 

isimlendirilmektedir. XIX. yüzyılda Türkistan’ın nüfusu Doğu ve Batı olmak üzere 17 

milyon civarında belirtilmiştir. Türkistan coğrafyasının yüz ölçümü 5.340.066 km2’dir. 2 

 

  Altın Orda devletiyle Timurlu devletinin yıkılmasından sonra, o bölgede güç ve 

otorite Rusların eline geçmiş ve söz sahibi olmaya başlamıştır. Ruslar 1552 yılında ilk 

Kazan Hanlığı’nı, 1556’da Astrahan Hanlığı’nı ve Sibirya Hanlığı’nı ele geçirip bu büyük 

toprakların zenginliklerine sahip olmuşlardır.3 

 

XVI. yüzyılda Rusya Türkistan için rakip konumuna gelmiştir. Rusya bu fırsattan 

faydalanarak adım adım Türkistan topraklarına doğru ilerlemeye başlamıştır. XVII. 

yüzyıl boyunca Rusya’dan Türkistan’a dokuz heyet gelmiştir. Onların başlıca görevleri 

ticarî meselelerden ibaretti. Fakat onlara Rusya’nın talimatıyla, ziyaret edilen devletin 

ekonomisi, askeri durumu, politikası ve komşu ülkelerle ilişkileri hakkında bilgi toplama 

emri verilmiştir. Esasen Rusya’dan her heyet geldiğinde samimi davranmaları Türkistan 

halkı tarafından şüpheyle karşılanmıştır. Fakat bu şüpheye rağmen kimsenin aklına Rusya 

hakkında bilgi toplamak gibi düşünce gelmemiştir. Bunun sebebi özellikle Cengiz Han 

 
1 Daha geniş bilgi için bkz: Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi (İstanbul: 

Enderun Yayınevi, 1981); Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi (Ankara: Türk 

Tarih Kurumu, 1995). 
2 Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, 1-2. 
3 Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi, 29. 



5 

 

ve Timur döneminde, devletin önemli vazifesi olarak bilinen casusluğun gayrı ahlaki 

olarak kabul edilmesidir. Dolaysıyla kimse Rusya’nın amacıyla ilgilenmemiş ve ticarî 

münasebetin tesisi bahanesiyle Türkistan’ı istila yolları kolaylaşmıştır.4 

 

Gittikçe güç kazanarak Türkistan topraklarını işgal etmeye devam eden Rusya, 

işgalinin gerekçesi olarak, Kalmukların devamlı Kazaklara saldırmalarını, Kazakların 

kendi kabileleri arasında anlaşmazlıklar yaşamasını, Hokand Hanlığı’nın göçebe Kırgız 

ve Kazaklardan ağır vergiler almasını öne sürmüş ve günümüz Kazakistan topraklarının 

geri kalan kısmını ele geçirmeye başlamıştır.5  

 

Ruslar XVIII. yüzyıla gelindiğinde sürdürdüğü yayılma politikasını Türkistan 

Hanlıkları üzerine çevirmiş ve bölgede önceden devam eden siyasi düzensizlik ve 

karışıklıklar daha da çıkılmaz bir yola girmiştir. Türkistan coğrafyasına yönelmiş olan 

Ruslar, bu fırsattan faydalanarak istilalarının temelini hazırlamışlardır. 

 

XIX. yüzyılda İngiltere’nin Türkistan ile ilgilenmeye başlaması, Rus hükümetini 

iyice telaşlandırmış ve Türkistan topraklarına ilerlemesini hızlandırmıştır. Bu bağlamda 

Çarlık Rusyası daha geniş bilgi edinmek için bölgeye birçok bilim adamı, elçi, asker, 

tüccar ve seyyahı ajan olarak göndermiş ve onların gözlemleri, verdiği bilgiler 

doğrultusunda işgal politikasını oluşturmuştur.6  

 

XIX. yüzyılın ikinci yarısında Türkistan’ın kuzeyinde yer alan Kazak bozkırlarının 

büyük bölümü Rusya tarafından işgal edilmiş durumdaydı. Türkistan’ın güney kısmında 

ise üç Türk devleti bulunuyordu, bunlar Buhara Emirliği, Hokand ve Hive Hanlıkları idi. 

 

 

 
4 Baymirza Hayit, Türkistan Rusya ve Çin arasında (Ankara: Otağ Yayınları, 1975), 41-44. 
5 Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi, 40. 
6 Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi, 50-55.  



6 

 

3.2. Buhara Hanlığının İşgali 

 

Buhara’yı kendisine merkez seçen Muhammed Şeybanî Han, 1500’lü yıllarda 

Türkistan’da siyasi bir güç olarak ortaya çıkmıştır. Kısa sürede siyasi birliği sağlamasıyla 

Türkistan’da Buhara Hanlığı siyasi bir aktör olarak ön plana çıkmıştır. Buhara Hanlığı 

Rusya hâkimiyeti altına girinceye kadar, Türkistan’ın önemli kısmında söz sahibi olmuş 

ve Rusya’nın işgaliyle birçok alanda Rusya’ya bağlı bir devlet haline gelmiştir.  Buhara 

Hanlığının toprakları günümüzde Özbekistan Cumhuriyeti sınırları içinde 

bulunmaktadır.7  

 

Türkistan’da Timur devletinin mirasçısı sayılan Buhara Hanlığı’nın doğusunda 

Hokand Hanlığı, kuzeyinde Kazak bozkırları, batısında Karakurum çölü ve İran, 

güneyinde Çarcuy ve Merv şehirleri ile Amuderya’nın güney sahilleri bulunuyordu. 

Buhara Emirliğinde ahalinin büyük çoğunluğu Buhara ve Semerkant şehirlerinde 

yaşıyordu, geri kalan şehirleri Karşı, Şehrisebz, Guzar, Tirmiz, Şirabad, Hisar, Duşanbe 

ve Kulab idi.8 

 

Buhara Hanlığında Canoğulları (1599-1785) ve Mangıtlar (1785-1920) hüküm 

sürmüşlerdir.9 Canoğulları sülalesinden Ubeydullah Han (1702-1711) yönetimi 

güçlendirmek için çeşitli uygulamalarda bulunmuş ve bunlar da iç karışıklıklara sebep 

olmuştur. Bu sırada Fergana Vadisi Buhara Hanlığından ayrılarak Hokand Hanlığı olarak 

kurulmuştur. Canoğullarının Buhara Hanlığındaki hâkimiyeti Ebulfeyz Han’la (1712-

1753) son bulmuştur.10 Ebulfeyz Han’dan sonra, ailede başka erkek evladı olmadığı için 

taht Mangıtlara geçmiştir. İlk Mangıtlardan Atalık Muhammed Rahim’den (1753-1758) 

sonra tahta oturan Mir Masum (1784-1800) emir unvanını kullanmış ve Buhara Hanlığı 

yerine Buhara Emirliği ismi kullanılmaya başlanmıştır. Onun ardından ise devlet barışçı 

bir siyaset izleyen Emir Haydar (1800-1826) tarafından yönetilmiştir. Emir Haydar’dan 

 
7 Ramazan Şeşen, “Buhara”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 

6/336. 
8 Abdullah Recep Baysun, Türkistan Millî Hareketleri (İstanbul: Rengel Kitabevi, 1945), 7. 
9 Mirza Bala, “Buhara”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/768. 
10 Abdülkerim Özaydın, “Canoğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV 

Yayınları, 1992), 8/154-155. 



7 

 

sonra Nasrullah Han (1826-1860) döneminde iç karışıklıklar çıkmış ve Hive, Hokand 

Hanlıklarıyla mücadele etmiştir. Nasrullah Han’ın yerine Emir Muzaffer (1860-1885) 

geçmiştir. Buhara Emir Muzaffer döneminde Rusların işgaline maruz kalmıştır.11 

 

1865 yılında Rusların Taşkent’e saldırması sırasında, yani Hokand Hanlığı ile 

Ruslar arasında kanlı savaş yaşanırken Buhara Emiri Muzaffer Hokand’ı işgal etti. Emir 

Muzaffer bencilliği nedeniyle Ruslara yardım etmiştir.12 Böylece Hokand Hanlığı ile 

Buhara Hanlığının Ruslara tâbi olmasına neden olmuştur. 

 

Rusya Taşkent’in işgalinin ardından 1865’te Buhara Emirliği ile de çatışmaya 

girmiş ve böylece Buhara’nın topraklarını da almaya çalışmış ve bu çatışma 1868’e kadar 

sürmüştür. Rusların işgale başlamasından itibaren Buhara Emirliğinde iç karışıklık ve dış 

siyasetteki sorunlar nedeniyle Buhara Emirliği yeterli derecede müdahale yapamamıştır. 

Askeri bakımdan Ruslara karşılık verecek kadar yeterli teçhizat ve donanıma sahip 

değildiler. Bunun yanı sıra Buhara Emiri Muzaffer’in, komutanlarının savaş sırasında söz 

dinlememesi ve itaatsizlikleri, Ruslar karşısında zayıf kalmalarına sebep olmuştur.13 

Türkistan Genel Askeri Valisi General K. P. Kaufmann 14 Mayıs 1868’de 3500 kişilik 

bir kuvvet ile harekete geçmiş ve Türkistan bölgesindeki en büyük şehir olarak bilinen 

Semerkand’ı ele geçirmiştir. Semerkant’ın düşmesinden sonra Rusya harekete geçerek 

Zerefşan ovasının büyük bir kısmını hâkimiyeti altına almıştır.14 Buhara Kuvvetleri 

Haziran 1868’de ağır bir şekilde mağlup edilmiştir. Aynı yıl Türkistan Genel Valisi 

General K. P. Kaufman Taşkent’e gelmiş ve Buhara Emiri Kaufman’dan sulh talebinde 

bulunmuştur.15 Böylece Buhara Ruslara karşı mağlubiyeti kabul etmiş ve ardından 

Buhara ve Rusya arasında bir antlaşma imzalanmıştır. Buhara Emirliği Rusya’nın 

himayesine girmiştir. On iki maddeden oluşan bu antlaşma Buhara Emirliğinin çöküşüne 

zemin oluşturmuştur. Rus yönetiminin Buhara hâkimiyetini resmiyete dökememesinin 

sebebi, Rusya ile İngiltere arasındaki ilişkileri daha fazla gerginleştirmemektir. Bunun 

 
11 Bala, “Buhara”, 6/769. 
12 Hayit, Türkistan Rusya ve Çin arasında, 32. 
13 Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi 

Münasebetler (1775-1875) (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994), 88-89. 
14 Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadele Tarihi, 103-110.  
15 Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler 

(1775-1875), 278. 



8 

 

yanında Türkistan coğrafyasında İslam’ın önemli merkezi sayılan Buhara’yı Rusya 

yönetimine bağlamanın zamansal açıdan uygun bulunmaması sebebiyle, Buhara 

Emirliğinin sözde yönetimi Emir’e teslim edilmiştir.16 

Buhara Hanlığı, Türkistan Hanlıkları arasında en eski ve en güçlüsüydü. Fakat 

Rusların Türkistan’ı işgalinde çeşitli şehirlerini kaybetmiş ve nihayet 1873 yılında Emir 

Muzaffer ile Türkistan Genel Valisi Kaufman arasındaki antlaşmayla Rusya’ya bağlı bir 

devlet haline gelmiştir.17 

Rusya ile Buhara arasında 28 Eylül 1873’te 18 maddeden oluşan yeni bir antlaşma 

imzalanmıştır. Bu antlaşmayla Buhara Emirliği yeniden Rusya’nın kontrolü altına 

girmiştir.18 Buhara Emirliği bu anlaşma ile Semerkant şehrini Rus hâkimiyetinin 

himayesine teslim etmiş ve Buhara sınırları içerisinde Rus vatandaşlarına ticari serbestlik 

hakkı vermiş, ayrıca dış politikada Rus kontrolü altına girmiştir.19 Rusya’dan gelen 

tüccarlara veya Ruslara, Buhara sınırları içerisinde her koşulda imkânlar yaratılmış, 

istedikleri yerde yaşama ve mülk sahibi olabilme hakkına da sahip olmuşlardır.20 

Buhara uzun dönemlerden beri, İslam Dünyasının önemli bir eğitim ve kültür 

merkezi olarak bilinirdi. Ayrıca Bahaüddin Nakşibendî tarafından kurulan Nakşibendîlik 

tarikatının da merkezi olması nedeniyle, bütün İslam Dünyasında Buhara-i Şerif olarak 

anılmaktaydı.21 Bu tarihi ve sosyal süreç, Buhara din adamlarında güçlü bir geleneksel 

anlayış oluşturmuştur. Diğer taraftan Cedit hareketinin de önemli bir merkezi olduğunu 

söylemek mümkündür.  

Türkistan’da özellikle Rus işgalinden sonra ve işgalin tesiriyle, Türkistan aydınları, 

uleması, orta sınıf tüccarları ve benzeri kişiler ceditçilik hareketini başlatmıştır. 

Türkistan’ın başka bölgeleri gibi Buhara Hanlığı da bu sürecin içine girmiştir. Bu sürecin 

ilerleyen dönemlerinde Rus hâkimiyetinden bir türlü kurtulamayan Buhara Hanlığının 

 
16 Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, 255. 
17 A. Ahat Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi  (İstanbul: Emre yayınları, 

2003), 73. 
18 Baymirza Hayit, Sovyetlerde Türklüğün ve İslam’ın Bazı Meseleleri (İstanbul: Türk Dünyası 

Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2000), 163.   
19 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 74. 
20 Hamid Ziyayev, Özbekistan Müstemleke ve Zulüm İşkencesinde (Taşkent: Şark Neşriyat, 2006), 38. 
21 Şeşen, “Buhara”, 6/363-367. 



9 

 

zulmüne karşı durabilmek için Buhara’da “Yaş Buharalılar” 22 adında siyasi bir oluşum 

kurulmuştur. 

 

 

3.3. Hive Hanlığının İşgali 

 

Hive Hanlığı ticaretin geliştiği ve ticaret merkezlerini birbirine bağlayan Harezm 

topraklarında kurulmuştur. Hive Hanlığı topraklarının bir bölümü Amuderya ile Kızılkum 

çölünü kapsamaktadır. Hive şehri Harezm bölgesinde yer aldığı için Harezm Hanlığı 

olarak da isimlendirilmiştir.23 

 

Hive Hanlığı tarihte Türkistan’ın en eski medenî bölgelerinden birisiydi. Hanlık, 

1505’e kadar Timurlular tarafından yönetilmiştir ve 1505’ten sonra Şeybani Han’ın 

Harezm’e düzenlediği bir sefer neticesinde hâkimiyet Şeybani Han’a geçmiştir. Şeybani 

Han hâkimiyeti fazla uzun sürmemiştir. Onun döneminde Şah İsmail önderliğindeki 

Safeviler, Harezm bölgesini ele geçirmişlerdir. Safeviler bölgede Şiî bir politika 

uygulamıştır, bu sebeple bölgedeki Sünniler rahatsız olmuşlardır. Bu süreç fazla uzun 

sürmemiştir, Şeybani soyundan gelen İlbars 1512 yılında Hive Hanlığı’nı kurmuştur. 

Hive Hanlığı 17. yüzyılın ortalarına kadar bazen bağımsız, bazen de Buhara Hanlığına 

bağlı olarak varlığını sürdüregelmiştir. Hive Hanlığında Ebulgazi Bahadır Han’ın (1644-

1664) hâkimiyeti ele almasıyla hanlık tekrar eski gücüne kavuşmuştur. Tarihçi ve bilim 

adamı olarak bilinen Ebulgazi Bahadır Han döneminde ülkede ilim ve ticaret 

gelişmiştir.24 

 

Ebulgazi Bahadır Han’dan sonra Hive Hanlığı’nda taht kavgaları başlamış, bu 

durum içeride hanlığı zayıflatırken, dışarıda Ruslar ve Farsların bölgeye kolaylıkla 

 
22Yaş Buharalılar, “Türkistan’daki oluşumlardan farklı olarak Buhara Emirliğinin siyasi yapısının etkisiyle, 

özellikle siyasi yönde faaliyet göstermiştir. Bu oluşumların neticesinde Ceditçilik hareketi yirminci 

yüzyılda özellikle Buhara’da siyasi bir oluşum şekline bürünmüştür. Böylece Emirlik yönetimine karşı 

mücadele etmekte olan Yaş Buharalılar ile yeni bir kimlik oluşturmuştur”. 
23 Dinçer Koç, “Hive (Harezm) Hanlığı”, haz. Hayrunnisa Alan - İlyas Kemaloğlu, Avrasya’nın Sekiz Asrı 

Cengizoğulları (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017), 571. 
24 Hayit, Türkistan Rusya ve Çin arasında, 27-29. 



10 

 

girebilmelerine zemin hazırlamıştır. 1711’de dönemin büyük gücü olarak bilinen Osmanlı 

Devleti ile Rusya arasında Prut savaşı patlak vermiş ve bu sıralarda ekonomik sıkıntılar 

çeken Rusya gözünü Türkistan bölgesine dikmiştir. 1717 yılında Çarlık Rusya’sı 

Aleksandr Bekoviç Çerrasskiy komutanlığında Hive seferini başlatmıştır.25 Hive 

Hanlığı’nın başında bulunan Şir Gazi Han Rus ordusuna tek bir kasabada kalmasında 

yeterli miktarda kaynak olmadığını söyleyerek, Bekoviç’e ordularını beş ayrı kasabaya 

dağıtmasını tavsiye etmiştir. Bekoviç bu karara uymuş ve Hive kuvvetleri hepsini yok 

etmiş ve böylece Rus ordusu mağlubiyete uğramıştır. Bu mağlubiyetten sonra XIX. 

yüzyıla kadar Çarlık Rusya’sı ve Hive Hanlığı arasında şiddetli bir çatışma olmamıştır.26 

Bu arada 1740 yılında İran şahı Nadir Şah Hive’yi İran’a bağlamıştır. Nadir Şah’ın 

ölümünden sonra ise Hive tekrar bağımsızlığını kazanmıştır. Hive’nin önemli hanlarından 

biri olan Muhammed Rahim Han (1806-1826) zamanında Horasan, Merv ve Kazak 

topraklarının bir kısmı Hive Hanlığına katılmıştır. Onun ölümünden sonra Muhammed 

Emin Han’ın (1846-1855) tahta geçmesine kadar ülkede karışıklıklar vuku bulmuştur. 

Fakat bu sırada Rusya tekrar Hive Hanlığına göz dikmiştir. III. Muhammed Rahim Han 

(1864-1910) zamanında, General K. Von Kaufman komutasındaki Rus ordusu harekete 

geçmiştir. Hive’ye dört koldan kuşatmaya çalışan Ruslar 10 Haziran 1873 yılında Hive 

Hanlığı’nı, Buhara Hanlığı gibi, iç işlerinde bağımsız ve dış işlerinde Çarlık hükümetine 

bağlı bir devlet haline getirmişlerdir. 1918’de tamamen Rus hakimiyetine giren hanlık 17 

Nisan 1920’de Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti’nin kurulması ile ortadan kalkmıştır.27 

 

 

3.4. Hokand Hanlığının İlhakı 

 

Hokand Hanlığı Türkistan’daki diğer hanlıklara nispeten geç dönemde kurulmuş, 

kısa zamanda alanını genişletmiş ve gerek içeride gerek dışarıda değişik mücadelelere 

sahne olmuştur. 

 

 
25 Murat Özkan, “Bekoviç Gibi Kaybetmek: Aleksandr Bekoviç Çerkasskiy’in 1717 Hive Seferi”, Marmara 

Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5/1, (2018), 96. 
26 Özkan, “Bekoviç Çerkasskiy’in 1717 Hive Seferi”, 106. 
27 Koç, “Hive (Harezm) Hanlığı”, 603. Hayit, Türkistan Rusya ve Çin arasında, 100-105. 



11 

 

Hokand Hanlığı’nın batısında Buhara Emirliği, kuzeyinde Yedisu bölgesi, 

doğusunda bugünkü Doğu Türkistan, güneyinde Darvaz ve Kulab şehirleri bulunuyordu. 

Hanlığın merkezinde Hokand şehriyle beraber hâkimiyet sınırlarında Margilan, Özkent, 

Andican, Nemengan, Taşkent, Çimkent, Türkistan, Evliya-Ata, Bişkek, Suzak ve 

Akmescid bulunmaktaydı. Hokand Hanlığı günümüzde şehirlerinin birçoğu ve merkezi 

Özbekistan sınırları içerisinde, geri kalan şehirleri ise Kırgızistan ve Kazakistan devletleri 

sınırları içerisinde bulunmaktadır.28 

 

Şah Ruh 1722 yılında Buhara Emirliği’nden ayrılarak Fergana Vadisi’ni içine alan 

Hokand Hanlığı’nı kurmuş, fakat Çinliler Hanlık toprakları 1738 yılında işgal etmiştir. 

Hokand Hanlığı tahtına Ming sülalesinde Âlim Han (1799-1808) oturmuş ve Âlim Han 

Hokand Hanlığı’nı Çin hâkimiyetinden kurtarmış ve Taşkent’i topraklarına katmıştır. 

Âlim Han bir yandan yönetimi yeniden yapılandırırken diğer yandan ticareti ve orduyu 

güçlendirmiştir. Âlim Han’dan sonra tahta kardeşi Ömer Han geçmiş ve dindar kişiliğiyle 

bilinen Ömer Han, din eğitimine önem vermiş, çok sayıda cami ve medreseler yaptırarak 

İslam kültürünü güçlendirmiştir. O Kırgız bozkırlarının büyük kısmını ve Türkistan’ı 

(Yesi) topraklarına katınca emiru’l-müminin unvanını kullanmaya başlamıştır. Fakat oğlu 

Muhammed Ali döneminde Buhara Emirliği Hokand’ı işgal etmiştir.29 

 

Ruslar Türkistan topraklarına göz diktiği sıralar, Hokand Hanlığı iç çekişmelerden 

bir türlü kurtulamıyordu. Kıpçaklar Ming hanedanının saltanatına son vermek 

istiyorlardı. Buhara Emiri Nasrullah’ın Hokand Hanlığına bağlı toprakları fethetmesi 

üzerine, 1842’de Şir Ali’yi tahta getirmişler ve Şir Ali Han Fergana’yı Kırgızlar ve 

Kazakların yardımıyla 1845’te bağımsızlığa kavuşturmuştur. Şir Ali Kıpçaklar tarafından 

öldürülmüş ve yerine Şir Ali’nin üvey kardeşi Hudayar (1845-1858) geçmiştir. Hudayar 

Han yaşı küçük olduğundan dolayı Kıpçaklardan olan Müslümankul kendi kızıyla 

evlendirmiş ve atalık unvanını almıştır. Böylece Müsülmankul onun naibi olarak devleti 

 
28 M. Joraev vd., Özbekiston Sovet Mustmlakaçiligi Davrida  Özbekiston Yangi Tarihi II  (Taşkent: 2000), 

50. 
29 W. Barthold, “Hokand”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: MEB Yayınları, 1998), 

5/553-555. 



12 

 

yönetmiştir. Hudayar Han üç defa tahttan indirilmiş ve tekrar Buhara Emiri tarafından 

Han olarak tayin edilmiştir.30  

“1853 yılında Ruslar tarafından Hokand Hanlığı’na ait Akmescit kalesi işgal 

edilmiş ve Akmescit kalesinin işgalinden sonra bölgede önemli bir üs kazanan Rusya, bu 

tarihten itibaren Türkistan bölgesini işgal etmek için hazırlıklar içerisine girmiştir. 

1860’da Rusya harekete geçerek, Tokmak ve Pişpek’i almış, 1861’de Cülek ve 

Yenikurgan’ı, 1864’te Türkistan’ı (Yesi), 1865’te ise Taşkent’i işgal etmesinin ardından 

Rusya’nın bölgede yayılması daha da hız kazanmıştır.”31 Hudayar Han’ın ikinci hanlık 

döneminde (1865-1875) ise Rusya ile 1868’de yapılan antlaşma gereği Hokand Hanlığı 

Rus hâkimiyetine girmek zorunda kalmıştır. Hokand Hanlığı’nda 1875’te gerçekleşen iç 

karışıklıklar taht mücadelesine dönüşmüştür. Bu duruma 1876’da Rusya müdahale etmiş 

ve ardından hanlığı ilhak etmiştir.32 Böylece 1876’da Hokand Hanlığındaki halk direnişi 

acımasızca bastırılmış ve Hokand Hanlığının sınırlarının tamamı Rusların kontrolüne 

geçmiştir. 19 Şubat 1876 yılında imparator II Aleksandr’ın fermanıyla Hokand Hanlığı 

tamamen ilhak etmiştir.33 Sonuç olarak bu süreçte Hokand Hanlığı Rusya’nın işgaline 

maruz kalarak, 1853’te Ak Mescit’i, 1865’te Taşkent’i kaybetmiştir. Ruslar Hokand 

Hanlığı’nı 1876’da Fergana Vilayeti olarak düzenleyip Türkistan Genel Valiliği’ne 

bağlayıp siyasî varlığına tamamen son vermişlerdir. 

Rusya ve Hokand Hanlığı mücadelesi 20 seneden fazla devam etmiş ve sonuçta 

1876 yılında Ruslar bölgenin hâkimiyetini tamamen ele geçirip, Hokand Hanlığı 

topraklarında Türkistan Genel Valiliğini kurmuştur. Rusya’nın Türkistan’ı işgalindeki 

başarısının sebebi, işgalin kararlı, sistemli ve programlı olmasıdır. Saray’a göre, Rus 

işgaline karşı Türkistan hanlıkların başarısız olmalarının en önemli nedeni, Türkistan’ın 

merkezi bir idari yapısının olmayışıdır. Diğer bir sebep ise Türkistan’ın Rusya karşısında 

birlik ve beraberlik sağlayamamasıdır.34 Geriye kalan Buhara ve Hive Hanlıkları siyasi 

ve askeri bakımdan Türkistan Genel Valiliğince kontrol altında tutulmuştur. XX. yüzyılın 

 
30 Hayit, Türkistan Rusya ve Çin arasında, 37-38.  
31 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye kadar (Ankara: Gençlik Kitabevi, 2014), 349-

350. 
32 Enver Konukçu, “Hokand Hanlığı” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 

1998), 18/216. 
33 K. F. Kasımbekov, İz İstorii Narodnıh Divijeniy v Feganie v Konse XIX-naçale XX Veka (Taşkent: 1978), 

10. 
34 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyeti Tarihi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996), 280. 



13 

 

başlarında Buhara ve Hive Hanlıkları ülkenin iç işlerinde söz sahibiyken, dış işlerinde 

Rusya’ya bağlı kalmıştır.35 Böylece Çarlık Rusya’sı Türkistan topraklarının büyük bir 

kısmını işgal etmiş ve istediği kadar sömürmeye ve yönetmeye devam etmiştir. 

 

 

3.5. Ceditçilik Hareketinin Siyasi Arka Planı 

 

Türkistan ceditçi önderlerinin düşüncelerini anlayabilmek için ceditçilik 

hareketinin arka planı veya fikirlerini incelememiz icap etmektedir. Ceditçilik hareketinin 

ortaya çıkmasının önemli bir siyasi arka planı bulunmaktadır.  

 

XIX. yüzyılın ikinci yarısında dünya haritasında büyük değişiklikler olmuştur. 

Avrupalı sömürgeci devletlerin doğudaki birçok ülkelere yönelik sömürge siyaseti, 

Rusya’nın Türkistan topraklarını işgal etmesi, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı, 1881’de 

Fransızlar tarafından Tunus’un işgali, 1882’de İngilizlerin Mısır’a saldırması ve benzeri 

olaylar Avrupa ülkelerine yönelik olumsuz bir tutum uyandırmıştır. Nitekim bu olayların 

akıbetinde Müslüman toplumlarda “millîyetçilik”, “Panislamizm” ve “Pantürkizm” gibi 

fikirler geniş yayılmıştır.36  

 

Ceditçilik hareketi Osmanlı Devleti’nde Genç Türkler olarak ortaya çıkan fikri ve 

siyasi hareketten etkilenmiştir. Bu hareket içerisinde millî birlik ve İslam birliği gibi 

düşüncelere yer vermiştir. Genç Türkler batı düşüncesini savunuyorlardı. Türkistan 

Rusya’nın hâkimiyetindeyken, Osmanlı Devleti ile Türkistan arasındaki siyasi ilişkiler 

ceditçilik hareketi aracılığıyla sürdürülmüştür.37 

 

Türkistan’da 1885 ve 1898 yıllarında Ruslara karşı direnişlerde millî bağımsızlık 

için mücadele edildiği görülmektedir. Sömürge politikasına karşı 1898 yılında 

 
35 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 70. 
36 Ulugbek Saidov, Eropa Marifatchiligi va Millîy Uygonish (Taşkent: Akademik Neşriyatı, 2004), 10. 
37 Gülcennet Öztürk, “Türkistan’da Ceditçilik ve Basın Faaliyetleri”, İletişim Çalışmaları Dergisi, 2/1 

(Nisan 2016), 98. 



14 

 

Andican’da Dükçü İşan önderliğinde Andican direnişi gerçekleştirilmiştir. Andican 

direnişi Ruslara karşı değil, belki Çar hükümetinin özellikle sömürge politikasına karşı 

bir mücadeledir. Çar hükümetinin Türkistan’da uygulamaya çalıştığı devlet politikası, 

halkın kültürüne ve din anlayışına zıt düşüyordu. Dolayısıyla Türkistan halkı Çarlığın 

politikalarına uzun süre karşı gelmiş ve mücadele etmişlerdir. Bunun açık örneği Andican 

direnişi ve devamında etkili olan Türkistan ceditçilerinin mücadelesidir. 

 

Begali Kasımov’a göre bağımsızlık mücadelesi için üç farklı yol göze 

çarpmaktadır. Bunlardan ilki 1898’de Dükçü İşan önderliğinde Andican Direnişi ve 

Basmacılıkta görüldüğü gibi Rusya’nın hâkimiyetinden güç kullanarak kurtulmak veya 

savaşarak bağımsızlığı kazanmaktı. İkinci yol ise İsmail Gaspıralı ve Mahmudhoca 

Behbudi’nin seçtiği yol idi. Onlar Rusların yardımıyla bilime sahip çıkmak, eğitim 

meselesinde eksik olan haklara kavuşmak, millî duyguları canlandırmak gibi amacı vardı. 

Diğer taraftan işbirliği yapma yolunu seçen Münevver Kari, Avlanî ve Hamza gibi 

ceditçilerin amacı önce Çar memurları, sonrasında Şura hükümeti ile birlikte onların 

programlarına katılmak ve imkân dâhilinde bağımsızlığa ulaşmak için belli hazırlıklar 

yapmaktı.38 

 

Türkistan’da Rus yönetiminin uyguladığı bazı siyasi ve kültürel politikalar, belli bir 

zaman sonra millî bir uyanışı tetiklemiştir. Bu uyanış ceditçilik hareketi olarak 

adlandırılmıştır. Ceditçilik hareketi XIX. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış, XX. yüzyılın 

başlarında şekillenip kısa zaman içerisinde geniş bir coğrafyaya yayılmıştır.39 

 

Hokand Hanlığının yıkılmasıyla Rus sömürgesi ve zulmünün artması yerel halkın 

yaşam şartlarının iyice zorlaşması, millî ve dinî değerlerin zayıflaması, ülke 

zenginliklerinin işgalciler tarafından hoyratça yağmalanması ileri görüşteki aydınları 

duyarsız bırakmamıştır. Bunun yanı sıra milliyetçi ve vatansever aydınlar sömürgeden 

kurtulma ve Türkistan’ın gelişmesi için yeni arayışlara başlamışlardır. Neticede XIX. 

yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında ceditçiler hareketi ortaya çıkmıştır. Ceditçilerin 

düşünceleri farklı olmasına rağmen, onları buluşturan tek ortak nokta Türkistan’ın 

 
38 Begali Kasımov, Millî Uyanış,  çev. Fatma Açık (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2009), 5. 
39 Kasımov, Millî Uyanış, 1. 



15 

 

bağımsızlığına kavuşmasını istemeleridir. Bu sebeple de Türkistan ceditçilerinin Türk 

birliğini önemsemesi ve sömürgeye karşı çıkmasıyla da değerli bir konuma 

yükselmişlerdir. Türkistan ceditçileri Türkistan’da millî ve demokratik devlet anlayışını 

kurmak için çaba göstermiştir. Genel olarak dinî ve millî gayedeki Müslüman aydınların 

aynı hedefte birleşmesi daha kolay olmuştur. Fakat zor olan tarafı Türkistan’ın 

uyanmasından rahatsız olan Rusya hükümetinin ceditçileri sıkı takip altına almasıdır. 

Ceditçiler Türkistan halkının iç ve dış siyasette özgür olmasını istemiştir. Türkistan 

ceditçilerinin aktif faaliyet yürüttüğü merkezler Taşkent, Semerkant, Buhara ve Fergana 

olup, bu şehirlerde Türkistan halkının özgürlüğe kavuşması için bu zorlu süreçte 

ceditçiler amansız bir mücadele vermişlerdir. 

 

 

3.6. Ceditçilik Hareketinin Sosyo-Ekonomik Arka Planı 

 

Türkistan’da XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra kendi öz halkına karşı 

sorumluluklarını yerine getirmeyen yöneticiler, gün geçtikçe çoğalarak devam eden iç ve 

dış faktörlü baskıların önüne geçememişlerdir. Bu bağlamda ekonomideki rekabetin yerel 

üretim üzerindeki etkileri ve askeri başarısızlıkların getirmiş olduğu problemler halkın 

yaşam şartlarının ne kadar çetin ve zorlu geçeceğinin habercisi olmuştur. Böylece 

Türkistan toprakları tamamen Rus hâkimiyetine girmiş, ardından siyasi, kültürel 

çöküşlerle birlikte, sosyo-ekonomik çöküşlere de sahne olmuştur.  

 

Türkistan’da Rus hâkimiyeti bazı siyasi, kültürel ve sosyo-ekonomik sıkıntılar 

getirmiştir. Nitekim Türkistan topraklarının Rusya tarafından işgal edilmesi, Çarlık 

idaresini Türkistan’ın hammaddelerine göz diken sömürgeci bir devlete dönüştürdü. Yeni 

ortaya çıkan ve etkisini göstermeye başlayan kapitalist düşünce, toplumdaki zor şartların 

neticesinde ülkede sosyal bir tepkiye neden olmuştur. Aslında ceditçi âlim ve düşünürler, 

her ne kadar ortak fikir ve amaçların paylaşmış gibi görünseler de, farklı sosyo-ekonomik 

ve entelektüel arka plana sahip oldukları için bu süreçte farklı yollar takip etmişlerdir.40 

 
40 Begali Kasımov, Millî Uyanış: Cesaret, Marifet, Fidayilik (Taşkent: Maneviyat Neşriyatı, 2002), 5. 



16 

 

Ceditçiliğin ve benzeri fikir hareketlerinin meydana gelmesine yol açan unsurlardan bir 

tanesi ise dönemin şartları ve olayları olmuştur. Ceditçilik hareketinin temelinde, 

dönemin getirdiği yenilikler vardır.  

 

Türkistan Çar Rusya’sı tarafından kanlı savaşlar neticesinde işgal edildikten sonra, 

bölge halkının sosyo-ekonomik, siyasi ve manevî hayatı olumsuz yönden değişmiştir. 

Türkistan Rusya’nın hammadde temin etme yerine dönüşmüş ve sonuç olarak halkın 

geçimi ve hayat şartları daha da zorlaşmıştır. Ruslar tarafından Türkistan halkının millî 

ve dinî değerlerinin çiğnenmesi, ülke zenginliklerinin halkın elinden alınması Türkistan 

aydınlarının bu durumdan çıkmak için yol aramalarına neden olmuştur.41 Böylce, bu tür 

sıkıntıların neticesinde Türkistan ceditçileri ortaya çıkmıştır.  

Ceditçilik tesadüfen veya bir anda şekillenmiş değildir. XIX. yüzyılın ikinci yarısı 

ve XX. yüzyılın başında sosyal, kültürel ve fikri ideolojinin yükselişi ve Tatar 

mütefekkirlerin etkisiyle Türkistan’da ceditçilik hareketi ortaya çıkmaya başladı. 

Fayzulla Hocayev’in belirttiği gibi; “Demokrasi ve ticaret sermayesinin ideolojisi olan 

ceditçiler ilk başta usul-i cedit okulları açmak, batı eğitim sistemini uygulamak ve 

bölgenin bağımsızlığını talep ederek ortaya çıktılar”.42 Burada anlaşılan ceditçilik sosyal 

meselelere ve eğitime önem veren sosyal ve felsefî bir harekettir. Ceditçilerin esas amacı 

halkın kültürü ve eğitimi idi. Fakat ilerleyen zamanlarda sosyal ve siyasi durum onları 

daha çok siyasi yöne çevirmiştir.  

Ceditçiler İslam’ı bağımsızlığın ve ilerlemenin ana kaynağı olarak görmüş, “İslam 

terakkiye mani değildir” inancını 1920’lerin başına kadar korumuşlardır. Türkistanlı 

tarihçi Gafarov Ceditçileri Türkistan halklarının geri kalmışlığına, eğitimsizliğine ve 

toplumsal sorunlarına karşı dini yenileme yoluyla çabalar arayan aydınlar olarak 

nitelemiştir.43 Batı ülkelerinin teknoloji ve bilimde ilerlediği, sömürgecilik nedeniyle de 

 
41 Tohircon Kozokov,  XX.asr boşlarida Fargona Vodisidagi İctimoiy-Siyosiy Ahvol va Caditçilik Harakati 

(Taşkent: Fanlar Akademisi Tarih Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001), 30. 
42 Fayzulla Hocaev, Tanlangan asarlar, (Buhara’dagi Revolutsiya ve Orta Asyaning Millî Çegaralanişi 

Tarihiga Dair) (Taşkent: 1976), 1/89. 
43 Numandcon Gafarov, Djadidizm v Sredney Azii v kontse XIX-nachale XX vv (Duşanbe: Tacikistan Devlet 

Üniversitesi, Doktora Tezi 2014), 25. 
 



17 

 

ekonomik bakımdan da güçlendiği bir dönemde ortaya çıkan ceditçilik hareketi, Türkler 

arasında millî bir bilinç oluşturmayı amaçlamıştır. 

Türkistan’da XX. yüzyılda ceditçiler arasında Münevver Kari, Mahmudhoca 

Behbudi, Abdurrauf Fıtrat, Ahmet Baytursunoğlu, Abdülhamit Süleyman Çolpan, 

Mağcan Cumabayoğlu, Mir Yakup Dulat, Abdullah Avlani ve Sadrettin Ayni gibi pek 

çok isim bulunmaktadır. Bu isimler Türkistan’da ceditçilik hareketinin faaliyetlerinde 

mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Ceditçilik hareketinin ortaya çıkışı Kazan Tatarları 

arasında olmuş, akabinde Kazak Bozkırlarına ve tüm Türkistan bölgesine oradan da İslam 

dünyasının diğer kısımlarına yayılmıştır. Türkistan Ceditçilerinin o dönemde dile 

getirdiği sorunlar, günümüzde de önem arz etmektedir. Ceditçilere göre ülkenin gelişimi 

eğitimli gençlerin elindedir. Ceditçiler bu noktada gençleri gelişmiş ülkelere eğitim almak 

için yollamak, yabancı dil öğrenmek ve modern teknolojiyi geliştirmek gibi önemli 

meselelere dikkat çekmişlerdir.  

 

 

3.7. Fikrî Arka Plan ve Geleneksel Yapı (Kadimcilik) 

 

XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başı Çarlık Rusya’sının sömürgesinden 

Türkistan’da birçok kesim ekonomik, siyasi ve kültürel bakımdan yıpranmıştır. Bu 

sebepten dolayı parçalanmış olan toplumu birleştirmek ve daha entelektüel hale getirmek 

için bir takım arayış içine girmişlerdir. Bu bağlamda toplumu farklı açılardan ıslah etme 

niyeti taşıyan yenilikçiler yani ceditçiler ortaya çıkmış ve onlara karşı ise mevcut düzeni 

savunan gelenekçi yani kadimciler konumlanmıştır. 

 

İslam Tarihçisi Erşahin ceditçiler ve kadimcileri şöyle değerlendirmiştir: 

“Gelenekçiler çoğunluğu oluşturmaktaydı, Müslümanların değerlerini ve eğitim 

sisteminin olduğu gibi korunmasını savunuyorlardı. Kadimcilere nispetle taraftar olarak 

da azınlıkta olan ceditçiler ise geleneksel bazı değerleri değiştirmek, Müslümanların dinî 

anlayışında çağdaş hayatın ihtiyaçlarına cevap verebilir yorumlar kazandırmak ve eğitim 



18 

 

sisteminde önemli ıslahatlar yapmak taraftarı idiler.”44 Bu durum sadece Türkistan 

topraklarında değil İslam dünyasının birçok bölgesinde yaşanmıştır. 

 

Ceditçiliğin ilk başta kültür ve eğitim alanında etkili olmaya başlamasıyla eski 

düzenin getirdiği şartlardan faydalanan bazı ulema, molla ve din adamları kendi 

çıkarlarına ters düşen ve başka sıradan bahanelerle ceditçilik hareketine karşı 

çıkmışlardır. Burada kastedilen kadimciliktir ve onlar eskiden beri var olan bir kesimdir. 

Onlar ceditçilerin yenilikçi ve milliyetçi fikirleri karşısında, ümmetçi ve şeriatçı 

düşünceleri temsil etmişlerdir.45 

 

İsmail Gaspıralı’nın başlattığı eğitimin yenilenmesini isteyen, küçük bir grubun 

yaptığı faaliyetler, başlangıçta kadimcileri ve onların etkisi altında kalan halk tarafından 

şüphe ile karşılanmıştır. Özellikle 1890’lardan itibaren eğitim usulünün yenilenmesi 

(usul-i cedit) taraftarı olanlarla, eski usulün (usul-i kadim) muhafaza edilmesi gerektiğine 

inananlar arasındaki fikir ayrılığı giderek artmıştır. Öyle görünüyor ki, “ceditçi” ve 

“kadimci” tanımlamalarının yerleşmesi bu çatışmalar sonucunda olmuştur. Eski eğitim 

sisteminin devamını savunan kadimcilik tanım olarak, şeriat temeline dayalı toplumsal 

yapının sürdürülmesini isteyen, toplumdaki her türlü değişimin karşısına çıkan kişiler 

veya gruplardır.46 Bu harekete “usul-i kadim” diye de adlandırılmıştır.  

 

Muhafazakâr ulemadan oluşan kadimciler, ceditçilerin düşüncelerinden kuşku 

duymuşlar ve onların düşüncelerinin geleneksel İslam düşünce tarihinde görülen tecdit-

ıslahla sınırlı kalmayıp, bireysel ve toplumsal kimliğin tamamen kaybına yol açacağını 

düşünmüşlerdir. Bu sebeplerden dolayı, İslam dünyasının diğer yerlerine nazaran daha 

ılımlı sayılabilecek ceditçi değişim çabalarına şiddetle karşı çıkmışlardır.47  

 

 
44 Seyfettin Erşahin, “Buhara’da Ceditçilik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl 

Başları)”, Dini Araştırmalar 1/3 (1999), 214. 
45 Nurettin Hatunoğlu, Türkistan’da Son Türk Devleti Buhara Emirliği ve Alim Han (İstanbul: Ötüken 

Yayınları, 2011), 140. 
46 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 26. 
47 Seyfettin Erşahin, Türkistan’ın Millî Uyanışında Özbek Cedidciler Abdurrauf Fıtrat Örneği (İstanbul: 

Mamer Yayınları, 2021), 31. 



19 

 

Ceditçiler amaçlarını gerçekleştirmek için eğitim başta olmak üzere, basın-yayın ve 

sanata ağırlık verseler de halka ulaşmak için birçok zorlukla karşı karşıya kalmışlardır. 

Bu zorluklardan en önemlisi katı gelenekleri benimsemiş bir muhafazakâr toplum ve 

topluma hâkim olan kadimcilerin sert muhalefeti olmuştur. 

 

O dönemdeki basın organlarının arasında da kadim ve cedit tartışması yaşanmış, 

Buharalı ceditçiler ile kadimciler arasında yaşanan olaylara sıkça yer vermişlerdir. Bu 

konu Ruslar tarafından yakından takip edilmiş ve Rus yanlısı gazetelerde kadimciler, 

ceditçilere karşı himaye edilmeye çalışılmıştır.48 

 

Türkistan Müslümanlarında XIX. yüzyılın sonlarına kadar ilköğretim eğitimi 

şehirlerde medresede, köylerde ise camilerin yanında bulunan mekteplerde geleneksel 

yöntemlerle verilmiştir. Buralarda sadece okuma yazma ve ilmihal bilgisi öğretilmiş, 

ayrıca Kuran’dan bazı surelerin ezberletilmiştir. Bazı ceditçiler bu eğitim sisteminin 

yetersiz olduğunu ve verimsiz bir müfredata sahip olduğunu düşünerek yeni bir eğitim 

sistemi önermiştir. Bu kapsamda usul-i cedit adı verilen yeni bir eğitim yöntemi 

önermişlerdir ve bu eğitim sisteminde Batı’yı model almışlardır. Dolayısıyla Türkistan’a 

modern eğitimin gelmesi ceditçiler vasıtasıyla olmuştur. Gaspıralı Rusya’daki ve diğer 

bölgelerdeki Türklerin içinde bulunduğu geri kalmışlıktan kurtulması için öncelikle 

eğitim ve kültüre önem verilmesini istemiştir. Dolayısıyla ıslah çalışmalarının 

ilkokullardan başlatılması ve bu okullarda uygulanagelen usul-i kadimin yerine usul-i 

cedit eğitim sisteminin yerleştirilmesi gerektiğini savunmuştur.49 

 

Ceditçilik ifadesi de yukarıda açıklanan, Türkistan’daki mevcut eğitim anlayışına bir 

alternatif olarak ortaya konan usul-i cedit ifadesinden doğmuştur. Özellikle de bu 

reformların yeni nesilleri Ruslaştıracağı endişesi taşıyan ve geleneksel eğitimi yani eski 

usulü (usul-i kadim) sürdürmek isteyen gelenekçi ulemanın direnişi de kadimcilik olarak 

adlandırılmıştır. Başlangıçta Çarlık yönetimi de Rusçanın yaygınlaştırılması amacıyla, bu 

kurumların ıslahı konusunda Ceditçi aydınlarla görüş birliğine sahipti. Ancak bu yenilikçi 

 
48 Baysun, Türkistan İstiklal Hareketleri ve Enver Paşa, 26. 
49 Taha Akyol, “Cedidcilik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 

7/211. 



20 

 

hareketin giderek millî bir karakter kazanmaya başladığını fark eden Rus idaresi, 

yenilikçilere gösterdiği müsamahayı bırakıp, daha çok kadimcileri desteklemiştir.  

 

Ceditçiler Çarlık Rusya’nın sömürgeci politikasından kurtulmaya çalışırken, 

ceditçilerin karşısında Çarlık Rusya ile aynı safta yer alan kadimcilere de engel olmaya 

çalışmışlardır. Kadimciler ise ceditçilerin Kur’an-ı Kerim’e ve dinî kurallara aykırı 

davrandığını iddia etmişlerdir.50 Ancak kadimciler bununla da yetinmeyip ceditçileri 

Ruslara şikâyet etmişlerdir.51 

 

Buhara Emirliğindeki karışıklığın temel sorunlarından biri kadimciler ile ceditçilerin 

çatışması olmuştur. Ceditçilere karşı kadimciler şer’i temellere dayanan yönetim şeklinin 

devam etmesi konusunda ısrar etmişlerdir. Avlani’nin eserinde, 1894-1904 yılları esas 

alındığında yerli halk arasında eski yeni tartışmasının olduğu ve Mollaların gazete 

okuyanları “ceditçi” diye nitelendirdiği görülmektedir.”52 Bir değişim süreci içerisinde 

olan eski usul eğitim temsilcilerinin ceditçileri “dinsiz ve kâfir”, ceditçilerin ise eski usul 

eğitim taraftarlarını “kadimci ve yobaz” olarak itham etmeleri 1910’lu yıllarda 

yaygınlaşmıştır.53  

 

Ceditçilik hareketi başlangıçta Türkistan halklarının (bugünkü Özbekistan, 

Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan ve Tacikistan) pek ilgisini çekmemiştir. 

Ceditçiliğe yönelik bu ilgisizliği giderme düşüncesiyle Gaspıralı’nın 1893’te Türkistan’a 

yaptığı seyahatten sonra da, 1900’a kadar kayda değer hiçbir gelişme olmamıştır. Ancak 

1900’dan itibaren, Türkistan’da kadimcilerin direnişlerine rağmen ceditçilik sınırlı da 

olsa bir gelişme göstermiştir. İlk gelişme, ilk usul-i cedit okulu Taşkent’te 1901’de ve 

Semerkant’ta 1903’te açılmıştır. Buna rağmen mevcut sosyal yapı ve kadimci zihniyetin 

gücünü koruması yüzünden, Türkistan’da ceditçilik öteki Türk ülkelerindeki kadar 

başarılı olamamıştır.54 Buna karşın, her ne kadar araştırmalar kadimcilerin ceditçilere 

karşı tutumunun her zaman olumsuz olduğunu belirtseler de, aslında kadimciler ve 

 
50 Yavuz Akpınar, İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Fikri Eserler (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2005), 279. 
51 İbrahim Maraş, Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917) (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2002), 93. 
52 Kasımov, Millî Uyanış, 2. 
53 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 26. 
54 Akyol, “Cedidcilik”, 211. 



21 

 

ceditçiler Türkistan’ın bağımsızlığını savunma noktasında ortak bir paydada 

buluşuyorlardı. 

 

Ceditçiler basın ve yayın yoluyla Kafkasya, Kazan ve Türkistan’da geniş destekçiler 

bulmuş ve etki alanlarını giderek genişletmiştir.55 Genel olarak baktığımızda yazılan 

kaynakların çoğu kadimcilere nispeten ceditçiler tarafından kaleme alınmış ve onlar basın 

ve yayın organlarını etkin bir şekilde kullanmışlardır. Dolayısıyla kadimciler hakkındaki 

bilgilerin çoğu ceditçilerin anlatımıyla sınırlı kalmaktadır.  

 

Kadimci kesimler de modern iletişim vasıtalarını kısıtlı olsa da kullanmaya 

çalışmışlardır. Toy, düğün ve ziyafetlerde ceditçilere karşı görüş ve tepkilerini dile 

getirmişler, reddiyeler kaleme almışlar, Din ve Maişet56, (1906-1918) adlı dergi 

vasıtasıyla görüşlerini geniş bir kesim ve coğrafyaya duyurmaya çalışmışlardır.57  

 

Kadimciler hakkında ceditçiler tarafından kaleme alınan yazıların birçoğunda 

kadimciler aşağılayıcı sıfatlarla anılmaktadır. Örneğin, İslam’ın öz esaslarına aykırı 

davrandıkları Arap adetlerini, giyimlerini, Arap harflerini, Arapların eski medeniyetini 

kabul ettikleri, modern ilimlere ve hayat tarzına tamamıyla karşı çıktıkları dile 

getirilmiştir.58 

 

Ceditçi ve kadimci gerginliğini doğal karşılayan Yusuf Akçura’ya göre Tatarların 

terakkiperver düşünce ve isteklerini ortaya koyduklarında muhafazakârların fikri konuları 

da belirlenmiş, böylece toplumun üst kesiminde bir bölünme ve kutuplaşma ortaya 

çıkmıştır.59  

  

 
55 Ahmet Kanlıdere, İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2021), 173. 
56 Dergiyi çıkaran Veli Molla Hüseyinov (1871-1933), meşhur Tatar zengini Gani Bey’in oğlu olup Kaşgar 

ve Buhara medreselerinde okumuş, Orenburg’da bir medrese açmış ve yenilikçilere karşı mücadele etmeyi 

görev bilmiştir. Yakın zamanlara kadar iltifat edilmeyen bu dergi son yirmi senedir bazı modern 

araştırmacıların müracaat ettiği bir kaynak olmuştur. 
57 Kanlıdere, İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri, 173. 
58 Kanlıdere, İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri, 174. 
59 Yusuf Akçura, “Rusya’da Sakin Türklerin Hayat-ı Medeniye, Fikriye ve Siyasiyelerine Dair”, Sırat-ı 

Müstakim, 2/39 (1909), 202. 



22 

 

BİRİNCİ BÖLÜM 

CEDİTÇİLİK HAREKETİNİN DOĞUŞU, KAVRAMSAL BAKIŞ VE 

TEMSİLCİLERİ 

 

1. CEDİT, ISLAH VE USUL-İ CEDİT KAVRAMLARININ TAHLİLİ 

 

Ceditçilik XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başında İdil-Ural bölgesinde ortaya 

çıkan ve ilerleyen süreçte Türkistan bölgesinde de önem arz eden dinî, kültürel ve siyasi 

bir fikrî harekettir. Ceditçilik olarak kavramsallaştırılan bu fikrî hareket, Türkistan 

coğrafyasında yakın dönem tarihi araştırmalarının önemli konularındandır. Genel olarak 

Türklerin ve İslam dünyasının o dönemde geri kalmasından dolayı, entelektüel bir tepki 

olarak ortaya çıkan ceditçilik hareketi, mevcut düzeni değiştirmek veya düzeltmek gibi 

talepleri üzerine çaba göstermişlerdir. İlerleyen süreçte ceditçilik hareketi siyasi talepler 

içeren bir harekete dönüşmüştür.60 

 

XIX. ve XX. yüzyıllarda ceditçi, ıslahçı, marifetçi ve terakki yanlısı tabirleri hep 

aynı hareketin temsilcileri için kullanılagelmiştir. Bunlar içinde ceditçi veya ceditçilik 

tabirleri, hem dinî düşüncede, hem eğitimde yenileşmeyi savunanlar için ortak bir isim 

haline gelmiş ve günümüze kadar da diğerlerine nispetle daha çok kullanılmıştır. 

Türkistan ceditçilerinin tümünün kullandığı cedit ve ıslah kavramları, dinî düşüncedeki 

yenilenmenin yanında eğitimdeki yenileşmeyi de içine almaktadır. 

 

 

1.1. Cedit Kavramı 

 

Cedit kelimesinin sözlük anlamı, eskinin zıddı, yani yeni anlamına gelmektedir. 

Aynı kelimeden olan tecdit ise, yenilemek anlamına gelir ve bir şeyi eski haline 

kavuşturmaktır. Bu kelimelerin kökünden gelen müceddit veya Türkçede kullanılan 

 
60 Uzbekiston Millîy Ensiklopedisi (Taşkent: Davlat İlmiy Naşriyati, 2000), 10. 



23 

 

ceditçi kelimesi ise bir şeyi eski haline kavuşturan kişi için kullanılmaktadır.61 

Dolayısıyla cedit kavramı, bir şeyin bozulmuş halini düzeltmek ve eskinin belirli 

özelliklerini tekrar canlandırmaktır. 

Cedit terimi başlangıçta Rusya’da yaşayan Müslüman Türklerde toplumsal reform 

ve değişim taleplerini yansıtan bir terim olarak kullanılmaya başlamıştır.62 Türkistan’da 

cedit teriminin ilk defa kim tarafından ve ne zaman kullanıldığı bilinmemektedir, fakat 

İsmail Gaspıralı’nın Kırım’da ve sonrasında Türkistan’da açmış olduğu usul-i cedit 

okullarıyla bağlantılı olduğu en doğru yorum olarak kabul görmüştür.63 Aslında ceditçi 

tabirinin ilk defa ortaya çıkışı Gaspıralı’nın 1884’te açtığı usul-i cedit okulları ile olmuş, 

“usul-i cedit taraftarları” veya kısaca “ceditçiler” tanımlaması bu tarihten sonra 

yaygınlaşmıştır.64 İlerleyen zamanlarda bu terim, Türkistan Müslümanlarının 

özgürlüklerini kazanmak için yaptığı çalışmaların, halkın hayatın her alanında düzgün bir 

yenileşme sağlama çabalarının adı olarak kullanılmaya başlamıştır. Begali Kasımov’a 

göre, bu terimin kullanılması her ne kadar maziye dayansa da, o dönemki kullanımı 

kelimenin asıl manasını karşılamamakta, yani yeniliği ifade etmektedir. Zira cedit 

kelimesi yalnızca yeni ve yenilik taraftarı anlamını değil, yeni düşünce, yeni nesil, yeni 

evlat ifadelerini de karşılar.65 

Cedit veya tecdit kelimelerinin lügat manası, yenilemektir. Yenileme eskidiği için 

şeklini değiştirme, yani reform etme değil, aslını, ilk halini yeniden ortaya koyma 

demektir. Örneğin paslanma bir şeyin ilk görüntüsünü örter, hatta çirkin gösterir. Tecdit 

ise onun paslarını silip atmak ve ilk halindeki gibi göstermektir. Yani İslam’ın asli 

safiyetiyle yeniden ortaya konulmasına tecdit denir. Peygamberimiz (s.a.v.) bir hadisi 

şerifinde; “Allah her yüz yılda bu ümmete, dinini yenileyecek birilerini mutlaka 

gönderecektir” buyurmuştur. Bu hadiste “yenileyecek” kelimesinin Arapça karşılığı 

“tecdit” kökünden gelmektedir. Dinde tecditten söz edildiğinde yenilenmesi gereken din 

 
61 Hüseyin Kazım Kadri, Türk Lugati, (İstanbul: Devlet Matbaası, 1928), 2/289. 
62 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 24. 
63 Kasımov, Millî Uyanış, 6. 
64 Yusuf Akçura, Yeni Türk Devletlerinin Öncüleri “1928 yılı Yazıları”, haz. Nejat Sefercioğlu (İstanbul: 

Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981), 342. 
65 Kasımov, Millî Uyanış: Cesaret, Marifet, Fidayilik, 5. 



24 

 

değildir, Müslümanların din anlayışında ortaya çıkan bozulmalar ve sapmalardır. Hadiste 

de ümmetin din anlayışı ve uygulamalarına işaret edilmektedir.66 

 

Gaspıralı Türk dünyasındaki kültürel birliğin sağlanmasının öncelikle dil birliği ile 

gerçekleşeceğine inanmış ve tüm çalışmalarını bu yönde ilerletmeye çalışmıştır. Bu 

dönemde Türk dünyası Çağatayca ve Osmanlıcayı yazı dili olarak kullanmaktaydı. 

Gaspıralı Türk dünyasında hem dil birliğini hem de kültür birliğini sağlamak için ortak 

bir yazı dili oluşturmayı planlamıştır. Bu hedefle gelişmiş bir yazı dili olan Osmanlı 

Türkçesini sadeleştirip yalın bir hale getirerek ortak edebi dil şeklinde yaygınlaştırma 

gayretinde olmuştur.67 Gaspıralı’nın dil birliği için önemli faaliyetlerinden biri de 

Tercüman gazetesi olduğunu tekrar belirtmek yerinde olacaktır. Bu gazetenin 

Balkanlardan Çin’e kadar olan geniş bir Türk okuyucu kitlesi bulunmaktadır.  

 

Allworth’a göre ceditçiler, XX. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Buhara, Hive ve 

Türkistan’ın diğer bölgelerinde etkili olmaya başlamışlardır. Bu bağlamda Türkistan’ın 

epey zamandır içinde olduğu sosyal ve kültürel geriliğe son vermeyi, halka yeni bir yön 

vermeyi hedeflemişlerdir. Bu gayelerini gerçekleştirebilmek için eğitim reformu, tarih 

yazıcılığı, edebiyat, basın, yayın ve tiyatro gibi vasıtaları kullanmışlardır.68 Adeb 

Khalid’e göre ceditçiler kavramının tanımı şöyledir: “modern iletişim araçları ve 

sosyalleşmenin yeni biçimleriyle, Müslüman toplumun reform hareketlerinde yer alan 

kimselerdir”.69  

 

Ceditçilik XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında Kırım’da ve Türkistan’da 

yaşayan Türk kökenli halkların en önemli fikir hareketi olarak bilinmesine rağmen, farklı 

dönemlerde değişik ilim adamlarınca farklı şekillerde algılanmıştır. “Ceditçiler” 

 
66 Hayrettin Karaman, İslam Hareket Öncüleri (İstanbul: İz Yayıncılık, 2013), 1/8. 
67 İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri 2 Fikri Eserleri, haz. Yavuz Akpınar (İstanbul: Ötüken Neşiriyat, 

2008), 53. 
68 Edward A. Allworth, The Modern Uzbeks: Form the Fourteenth Century to the Present: A Cultural 

History (Stanford, 1990), 121. 
69 Adep Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Tsarist Central Asia (PhD Maddison, 

1993), 137. 



25 

 

denildiğinde çoğu zaman Rusya ve Türkistan Türkleri arasında yeniliğe açık ve yenilik 

taraftarı aydınlar kastedilmektedir. Bu aydınlar Batı’daki gelişmelerden az çok 

haberdardır ve kendi toplumlarındaki gerilikten rahatsızlık duyarak bu durumu 

değiştirmek için yoğun bir gayret içinde bulunmaktadır. Fakat bu tanım geneldir ve bazen 

yetersiz kalmaktadır.  

Ceditçilik hareketinin hangi tarihte başladığı konusunda tam bir görüş birliği 

yoktur. Bazı yazarlar 1884 öncesinde yaşamış aydınları da “ceditçi” olarak 

değerlendirmektedirler. Ahmet Kanlıdere ceditçilik hareketinin başlangıcını şöyle ifade 

eder: “eğitimi modernleştirme çabaları anlamında ceditçiliğin köklerini çeyrek asır kadar 

daha önceye götüren ve 1860’larda Hüseyin Feyzhanov’un (1821-66) medreselerin ıslahı 

konusundaki projesine dayandıran araştırmacılar vardır. Ancak, bundan daha da geriye 

gidilerek Abdunnasır Kursavî (1771-1812) ve Şihabeddin Mercanî (1818-89) gibi ıslahçı 

ulemânın da ceditçi şemsiyesi altına alınmıştır. Mercanî medreselerdeki ders usullerini 

eleştiriyor ve ıslahatın gerekliliğini savunuyordu fakat bunu geleneksel İslamî söylem 

içinde yapıyordu. Dolayısıyla bu iki ıslahçı âlimin getirdiği eleştiriler ceditçilikten ziyade, 

dinî ıslahat veya tecdit hareketi çerçevesinde düşünülmelidir.”70  

 

 

1.2. Islah Kavramı 

 

Islah kelimesi fesadın zıddı yani düzeltmek kusur ve noksanını gidermek ve bozuk 

yerleri kemale kavuşturmak gibi anlamlar barındırmaktadır.71 Islah genel olarak 

“düzeltmek, daha da iyi hale getirmek” anlamında kullanılır. Batı 

dillerindeki reform kavramına tekabül eder. Çağdaş İslamî literatürde ise, daha ziyade 

Reşîd Rızâ (ö. 1935) ve Muhammed Abduh’un (ö. 1905) öncülüğünü yaptığı dinî düşünce 

akımında sistematik anlamını kazanmış olan temel terimlerden biri sayılır. Islah Kur’an-

 
70 Ahmet Kanlıdere, “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünde”, Türkiye 

Araştırmaları Literatür Dergisi, 2/1  (2004), 152. 
71 Kadri, Türk Lugati, 323-325. 



26 

 

ı Kerim’de isim ve fiil kalıplarıyla geçtiği kırk âyette “kendisini veya insanlar arasındaki 

ilişkileri düzeltmek; barışmak ve barıştırmak”72 anlamlarında kullanılmıştır.  

Islahçı modern dönem düşünürleri, gelen peygamberleri ıslahçı olarak 

görmüşlerdir. Bu bağlamda “Kur’an’da hayatları örnek olarak zikredilen ıslahçı 

peygamberlerin ve özellikle de Hz. Muhammed’in izinde oldukları iddiasındadırlar. 

Modern ıslahçı akımın öncüleri, geliştirmek istedikleri fikrî hareketin ilkeleri itibariyle 

Kur’an’dan kaynaklandığı ve İslam tarihi boyunca belli bir geleneğe sahip olduğu 

düşüncesindeydiler. Bu temel yaklaşıma göre yeryüzünde İslam’ın Kur’an ve Sünnet 

denilen iki temel kaynakta ifadesini bulmuş kural ve değerlerini yerleşik kılma çabası var 

oldukça ıslahçı tavır da var olmaya devam edecektir. Modern ıslah tasavvuru çağımızda 

İslamî değerleri yeniden ihya amacına yönelik olup Kur’ân-ı Kerîm’in “iyiliği emretme 

ve kötülükten alıkoyma” (Âl-i İmrân 3/104, 110) prensibine dayanmaktadır. Islahçı tavrı 

gerekli kılan bu prensip söz konusu akımın öncüleri tarafından sık sık bu bağlamda 

değerlendirilmiştir.”73  

 

 

1.3. Usul-i Cedit Kavramı 

 

Usul-i cedit, kelime olarak “yeni metod” anlamına gelmektedir ve ceditçilerin 

önerdiği yeni eğitim sistemine işaret etmektedir. Türkistan bölgesinde uzun yıllar 

boyunca mektep ve medreselerde geleneksel İslamî eğitim verilmiştir.74 Ancak bu 

geleneksel İslamî eğitim usulü artık çağın gereklerini karşılamamış ve modern hayata 

uyum sağlayamamıştır. Ceditçiler özellikle cedit hareketinin ortaya çıkışı ve yayılışı ile 

eğitim alanındaki eksiklerini hemen fark etmişlerdir. Bu eksiklikleri giderme çabası 

içinde ise eski usul eğitim veren mektep ve medreselerin ıslah edilmesi gerektiğini, çağın 

gereklerine göre yenilenmesini, sadece geleneksel İslamî eğitimin değil farklı ilimlerin 

de öğretilmesi gerektiğini savunmuşlar ve bunun için canla başla mücadele etmişlerdir. 

Usul-i cedit terimi de bu şekilde ortaya çıkmış ve kullanılmıştır. 

 
72 bkz. el-Bakara 2/228; el-En‘âm 6/48; el-Hucurât 49/9-10). 
73 Ali Merad, “Islah” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1999), 19/167. 
74 Akyol, “Cedidcilik”, 211. 



27 

 

 

Yeni fikirler ileri sürüp neşriyat faaliyetleri başlatanlar, doğrudan dinî medreseleri 

bitirenler arasından değil, bu medreseleri bitirdikten sonra Rus okullarında tahsil görmüş 

veya Rus ve Osmanlı ediplerinin eserlerini okumuş olanlardan çıkmıştır. Özellikle 

Gaspıralı’nın, hareketinin eğitimde yenileşme ile ilgili zaten var olan boyutunun “usul-i 

cedit” ismiyle şöhret bulmasında ve bu metodun İdil- Ural bölgesinin her tarafına 

yayılmasında büyük emeği olmuştur. Gaspıralı ile birlikte usul-i cedit mektepleri ses 

metoduyla daha kısa zamanda okuma yazma öğreten okullar haline gelmiştir.75 

 

Yusuf Akçura “usul-i cedit” tabirinin Osmanlı Türklerinden alındığını, zira bu 

tabirin İstanbul’da kullanılmakta olduğunu belirtmiştir. İlk başta sadece eğitim ve terbiye 

anlamında kullanılmakla birlikte, kelime zamanla yaygınlık kazanarak tüm hayat tarzını 

ifade etmeye başlamıştır. Akçura “usul-i cedit”in gerçek anlamını Batı ilmini, eğitim 

usulünü ve yaşayış tarzını benimsemek olarak görür.76 

 

İsmail Gaspıralı tüm Rusya Müslümanları arasında açtığı usul-i cedit okullarının 

kurucusu olarak bilinir. Eğitimde yenileşme veya diğer bir Batı tabiriyle eğitim 

reformuyla ilgili bir kavram olan usul-i cedit, önceleri Osmanlı ıslahat hareketleri 

çerçevesinde kullanılmıştır. Daha sonra Gaspıralı ile birlikte önce Kırım’da daha sonra 

bütün Rusya Müslümanları arasında birçok taraftar kazanmıştır.77 Usul-i cedit okulları 

sayesinde, XIX. yüzyılın sonlarına doğru Rusya ile Türkistan bölgesi arasındaki ticari 

ilişkiler büyük bir gelişme göstermiştir. Tatar tüccarlarının desteğiyle birlikte bu okullar 

kısa bir süre içerisinde yayılmış ve Türkistan’ın tüm şehirlerinde kurulmuştur. Etkileri 

hızla yayılan bu okullar Rusya idaresindeki Rus yerli okullarıyla da rekabet etmeye 

başlamıştır.78 

 

 
75 Maraş, Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917) 40. 
76 Yusuf Akçura, Türk Yılı:1928 (İstanbul: Yeni Matbaa, 1928), 342. 
77 Rafael Muhammeddin, Türkçülüğün Doğuşu ve Gelişimi (İstanbul: Türk Dünyası Vakfı, 1998), 35. 
78 Hisao Komatsu, “Üç Ceditçi ve Değişen Dünya”, Osman Hoca Anısına incelemeler, haz. Timur 

Kocaoğlu, (Sota, Harlem, 2001), 302. 



28 

 

 

2. TÜRKİSTAN CEDİTÇİLERİNİN BESLENDİĞİ KAYNAKLAR 

 

Türklerin ata yurdu olan Türkistan asırlar boyunca kültürel, siyasi, ekonomi, dinî 

ve fikri yönlerden insanları aydınlatmıştır. Ancak XVI. yüzyıldan itibaren başlayan 

durgunluk dönemi Türkistan coğrafyasının sömürülmesine ve gerilemesine neden 

olmuştur. XIX. yüzyıldan bu durumdan kurtulma arayışına giren ceditçiler, bazı iç ve 

Osmanlı, Mısır, Avrupa ve Rusya gibi dış kaynaklardan ve etkenlerden etkilenmiştir. 

 

 

2.1. İç Kaynaklar 

 

Türkistan ceditçileri için esas kaynak olan, bölgenin kültürel, ekonomik ve tarihi 

şartlarıdır. Ceditçiler özellikle İslam içerikli ıslahat mirasından yararlanmıştır. Bunun 

yanında Çarlık döneminde yürütülen baskıcı Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikası 

neticesinde, Türkistan aydınları arasında ceditçilik hareketi ortaya çıkmıştır. Çarlık 

Rusya’sı Türkistan’daki eğitim kurumlarını bir devlet politikası olarak ilk basamakta 

kapatma ve yıkma yoluna girmiştir. Daha sonra kapitalist ekonominin ortaya çıkardığı 

küçük mahalli sanayi ve zenginlerin maddi desteğini keserek, yüzyıllardan beri ayakta 

kalmış olan bu eğitim kurumlarının kendiliğinden yok olmasını bekleme politikası 

izlemiştir.79 Rus hükümetinin Türkistan Müslümanlarına karşı izlediği bu politikaların 

ceditçilerin ortaya çıkmasında ve düşüncelerinin oluşmasında etkisi olduğunu söylemek 

mümkündür. 

 

Adeep Khalid de The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia 

adlı tezinde Türkistan Ceditçiliğinin kökenlerini dış tesirlere Tatar ve Osmanlı etkilerine 

 
79 Erşahin, Türkistan’ın Millî Uyanışında Özbek Cedidciler Abdurrauf Fıtrat Örneği, 34. 



29 

 

dayandıran tezlere karşı çıkmış, Türkistanlı aydınların kendi kültürel dinamiklerinden 

faydalandıklarını ileri sürmüştür.80 

 

 

2.2. Dış Kaynaklar 

 

XIX. yüzyılda İslam dünyasında yaşananlar, özellikle Osmanlı/Türkiye, Mısır, 

İran, Afganistan ve Hindistan gibi ülkelerden gelen fikirler Türkistan ceditçilerini 

etkilemiştir. 

 

Bu hareketin ortaya çıkmasında etkisi büyük olan politikalardan biri, XIX. ve XX. 

yüzyıla gelindiğinde bilim, teknik ve sanayi açısından geri kalmış bu ülkelerin İngiltere, 

Almanya, Fransa, ABD, İtalya, Japon, İspanya, Portekiz ve Rusya gibi devletler 

tarafından işgal edilmesidir. Müslüman halk bu zulüm neticesinde ciddi zorluklarla karşı 

karşıya gelmişlerdir. Bunun akıbetinde halk uyanmaya başlamış ve millî özgürlük 

hareketi olarak ceditçilik ortaya çıkmıştır. Cemalleddin Efgâni (1839-1897), Muhammed 

Abduh (1848-1905) gibi âlimler emperyalistlere karşı görüşleriyle ceditçilerin ortaya 

çıkmasına zemin hazırlamıştır. Onların görüşleri Batı Müslümanları tarafından da olumlu 

karşılanmış ve XIX. yüzyılın sonlarında Müslüman düşünürlerinin bakış açılarının 

şekillenmesinde büyük etkisi olmuştur. Efgâni ve Muhammed Abduh dinî ıslahatta, 

toplumsal ve siyasi faaliyetlerde Müslümanların sömürgeci politikası karşısında 

birleşmelerini istemişlerdir.81 

 

Türkistan ceditçilik düşüncesi Tatar ceditçilerinden, Osmanlı’daki ve Mısır’da 

ortaya çıkan ıslahçı hareketlerden Avrupa ve Rusya’daki gelişmeler ve ıslahat 

hareketlerinden etkilenmiştir. Özellikle Behbudi’nin 1900-1914 Suudi Arabistan, Mısır 

 
80 Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Tsarist Central, 101. 
81 İ. Hakimov, Dcamal ad-Din al-Afgani ego antikolonialnye vzglyadı i deyatelnost (1839-1897),  (Doktora 

Tezi), 1971, s. 8.  



30 

 

ve Türkiye’de bulunması, Fıtrat’ın Türkiye’de eğitim alması ve olaylara şahit olması da 

Türkistan’da ceditçilik hareketinin ortaya çıkması ve gelişmesinde etkili olmuştur. 

 

 

2.2.1. Tatar Ceditçileri 

 

XIX. yüzyılda Tatar uyanışı sadece iktisadi alanda kalmayıp din ve kültürü de 

kapsamıştı. Rusya’daki Tatar Müslümanlarının cehalet ve taassuptan dolayı Rus 

sömürüsüne maruz kaldığını düşünen bazı Tatar aydınları, bu problemi çözmek için 

çeşitli arayışlar içine girmişlerdir. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Kazan Tatarlarında 

görülmeye başlayan ceditçilik hareketi mensupları her alanın ve özellikle İslam’ın ve 

mevcut geleneğin, yaşadıkları coğrafya ve zaman dilimine göre yeniden 

değerlendirilmesi gerektiğini savunmuşlardır.  

 

Türkistan’da ceditçilik hareketinin nasıl geliştiğini anlamamız için önce ceditçiliğin 

ortaya çıkmasına neden olan şartlara göz atmak gerekmektedir. Rusya’daki Rus 

okullarında zamanın şartlarına uygun eğitim verilirken, Kazan Türklerinin okullarında ise 

her şeyden önce din bilgisine önem verilmiştir. Ancak bir süre sonra mevcut düzen daha 

fazla sürdürülemeyince, eksikliklerin giderilmesi için ceditçiler tarafından adımlar 

atılmaya başlamıştır.82 Kazan Tatarları arasında ıslahat düşüncesi olarak ortaya çıkan 

uyanış hareketi, 1884’te Kırım’lı İsmail Gaspıralı’nın usul-i cedit (yeni usul) adında 

eğitim sistemini hayata geçirmesiyle gelişmiştir. Türkistan halkı ile aynı dili konuşan 

Tatar Türkleri, bölgeye cedit fikirlerini taşımış ve oranın gelişmesine ve değişmesine 

katkı sağlamışlardır. Dolayısıyla da Türkistanlılar için ceditçiliğin kaynaklarından birinin 

de Tatar Türkleri olduğu söylenebilir. Nitekim Buhara ceditçilerinin önderlerinden olan 

 
82 Akdes Nimet Kurat,“Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- 

Coğrafya Fakültesi Dergisi, 24/3-4 (1996), 113. 



31 

 

Sadreddin Ayni de “Bize şu kadarı malumdu ki, yeni usul’ün kaynağı Tataristan’dı” 

demektedir.83  

 

Ceditçilik ortaya çıktığı coğrafyaya göre değişik özellikler göstermiştir. Bu 

harekete büyük oranda Tatar Türkleri öncülük etmiştir. Bunun temel nedeni de Kazan 

Tatarlarının coğrafî konum olarak Batı’ya daha yakın olmaları ve onların İstanbul, 

Hindistan ve Mısır gibi ülkelerde ortaya çıkan dinî reformcu ve modernist hareketlere de 

daha fazla açık olmalarıdır. Diğer bölgelerden farklı olarak, Kazan Tatarları arasındaki 

harekette güçlü bir dinî ıslahçı çizgi vardır. Azeri ve Kazak Türkleri arasındaki 

yenileşmede ise Rus tesiri ve modernist eğilim daha ağır basmaktadır. Buhara Hanlığı ise 

XIX. yüzyılda neredeyse dış dünyadan soyutlanmış gibiydi ve Batı’ya coğrafî olarak 

uzaktı ve buradan geçen geleneksel ticaret yollarının da eskisi gibi etkisinin olmaması, 

dünyadaki gelişmelerin gerisinde kalmasına sebep olmuştur. Zikredilen etkenler 

neticesinde Türkistan Ceditçilik hareketin 1900’lu yıllarda ortaya çıkmasında Tatar 

Türklerinin tesiri olmuştur.84 1880’lı yıllardan itibaren Tatar ceditçilerinde başlayan 

eğitimde yenileşme anlayışı dinî düşüncedeki yenilikçi hareketlerle iyice bütünleşmiştir. 

İdil-Ural ceditçiliğindeki güçlü dinî ıslahçı söylemin aksine, Türkistan ceditçilerinin 

yazılarında teolojik tartışmaların ise pek yer almaması da dikkati çekmektedir.85 

 

Gaspıralı hakkında yazılmış çok sayıda eser bulunmaktadır. O Türk dünyasındaki 

geriliğin, bölünmüşlüğün, mezhepsel parçalanmışlığın ve ümitsizliğin temel sebebinin 

eğitimsizlik olduğunu birçok yazısında ifade etmiştir. Gaspıralı yaşadığı dönemde geri 

kalmışlıktan kurtulmanın, basın-yayın faaliyetleriyle şekilleneceğini görebilmiş ve bütün 

ömrünü bu alanda faaliyetler yürütmek ile geçirmiştir. Ancak Gaspıralı hayatı boyunca 

“dinsiz”, “gavur”, gibi suçlamalara maruz kalmıştır. Ders aralarında zil çaldırarak 

bildirdiği için çan çaldırmakla suçlanmıştır. O okullarda sıralar, tahtalar kullanılmasını 

ve kız çocuklarının da okutulmasını istemiş ve aynı zamanda Türk topluluklarının dil 

 
83 Sadriddin Ayni, Buhoro inqilobi tarihi uchun materiallar asarlar (Taşkent: Özbekiston Davlat 

Badiiyadabiyot Neşriyatı, 1963), 1/ 201. 
84 Kanlıdere, “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünde”, 154. 
85 Khalid, The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Tsarist Central Asia, 100. 



32 

 

birliği, fikir birliği ve iş birliği içerisinde olmaları için çabalamış, dil, alfabe, mezhep, 

coğrafya gibi gerekçelerle paramparça olmuş Türk toplumunu aynı alfabe altında 

toplamak istemiştir.86 Gaspıralı’nın bu düşünceleri ve yayımladığı Tercüman gazetesi, 

Kazan’da ceditçilik hareketinin savunan yayınların da etkisiyle, Türkistan’da ceditçiliğin 

gelişmesine katkısı büyüktür. 

 

Türkistan ceditçisi olarak bilinen Hacı Müin, Türkistan ceditçilerinin liderlerinden 

Mahmudhoca Behbudi’nin düşüncelerinin şekillenmesinin doğrudan Tercüman gazetesi 

ve Gaspıralı’nın eserleri vasıtasıyla olduğunu söylemektedir. O Müslümanların 

durumunu anlamak için Gaspıralı’nın kilit faktör olduğunu ifade etmiştir.87 Gaspıralı ve 

Behbudi’nin arasındaki pratik işbirliğinin bu döneme dayandığı söylenebilir. Tercüman 

gazetesinde Türkistan bölgesine dikkat çekilerek ülkede Türkçenin yayılmasına ve usul-

i cedit çatısı altında okullar açılmasına hizmet edildiği görülmektedir. Behbudi’ye göre 

Türkistan’da Tercüman ve Gaspıralı’nın çalışmalarının Türkistan ceditçi hareketinin 

oluşmasında büyük bir etkisi olmuştur. Eğer Gaspıralı olmasaydı, Türkistan ceditçiler 

hareketi daha geç bir dönemde başlar ve marifet, matbuat, edebiyat ve tiyatro alanlarının 

bu kadar hızlı gelişmesi mümkün olmazdı.  

 

Rusya Müslümanları arasında çok kısa zamanda büyük gelişmeler kaydeden 

ceditçilik hareketinin kurucusu Gaspıralı’nın ve Rusya Müslümanlarının millî uyanışında 

önemli rolü bulunan Tercüman dergisinin etkisi büyüktür. O, Türk-İslam dünyasındaki 

felaketlerin cehaletten kaynaklandığını düşünerek, bu felaketten kurtarmak için usul-i 

cedit okullarını var gücüyle Türk- İslam ülkelerine yaymaya çalışmıştır. Onun etkili silahı 

Tercüman dergisi idi.88 Tercüman dergisinin Türkistan halkı için ehemmiyeti büyüktür. 

Çünkü o dönemin gençlerini millî uyanış ruhunu terbiye etmiş ve onları marifet ve 

medeniyet açısından geliştirmiştir. Böylece Gaspıralı’nın dergisi Türkistan halkı arasında 

büyük bir itibar ve şöhret kazanmıştır.    

 

 
86 Recai Coşkun, “20. Yüzyılın Türk Aydınlanması: Türkiye’deki Turan ve Turan’daki Türkiye”, Düşünce 

Dünyasında Türkiz Dergisi, 3/17 (Ekim 2012), 47-49. 
87 Hacı Müin, “Mahmudhoca Behbudi”, Uçkun, No. 1, 1923. 
88 Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti İle Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler 

(1775-1875),  45.  



33 

 

Gaspıralı’dan etkilenen Behbudi birçok ülke gezmiş, Rusya’yı dolaşmış ve 

Tatarların fikirlerini incelemiştir. Behbudi Türkistan ceditçileri arasında Gaspıralı ile olan 

güçlü bağları ve Tercüman dergisine aktif katılımıyla tanınır. Gazetede onun adıyla ilgili 

34 makale ve haber yer almıştır. Tercüman’ın Türkistan’daki etkisi, cedit adı altında ıslah 

edilerek açılan okullarda Türkçeyi öğretmesi ve Türkistan’da Türkçenin yayılmasına 

hizmet etmesi şeklinde görülebilir. Bu durum Behbudi için de geçerlidir. Behbudi’ye göre 

Tercüman ve Gaspıralı’nın çalışmaları Türkistan üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. 

Behbudi, “Türkistan’daki tüm öğretmen ve devlet adamlarının Tercüman dergisiyle, 

Türkçesini geliştirdiklerini ve onu aracılığıyla çeyrek asırdır “modern yeni edebiyat” ve 

“kültürel ihtiyaçlar” ile tanışabildiklerini” belirtmiştir.89 Tercüman ve Vakit gazetelerini 

okumak için tercih edenler çoğalmış ve özellikle Türkistan aydınları üzerinde etkili 

olmuştur. Medrese talebeleri ve tüccarlar arasında gazete ve dergi okuyanların 

çoğalmasıyla birlikte gençler bilinçlenmiş, dünyaya ve vatanlarına bakışları değişmiştir. 

 

Türkolog Vambery’ye göre Rusya Müslümanlarının yenileşme alanında yakalamış 

olduğu başarı, Türkiye ve Hindistan ile kıyaslanamayacak kadar öndedir. Başta modern 

eğitim yolundaki talepleri oldukça dikkat çekici ve takdire şayandır. Vambery bu 

gelişmeleri ve matbuat alanında görülen canlanmayı da, Rusya Müslümanlarının uzun 

zamandır içerisinde bulundukları ağır uykudan bir uyanış olarak yorumlamıştır. Ayrıca 

bütün bu yenileşme çabasında, Rusya Müslümanlarının demokrasiyi öne çıkarması da 

Vambery açısından büyük bir gelişme olarak kaydedilmiştir.90 

 

Müslümanların kültürel yalnızlıklarının sona ermesi için Orta Çağ psikolojisinden 

sıyrılması ve çağdaş kültürü kabul etmesi gerektiğine dikkat çeken Gaspıralı, Müslüman 

kadınlarının özgürleşmesi gerektiğini de savunmuştur. Bütün bu fikirlerin yanı sıra, 

Türklerin dil bakımından da birliğini savunmuş ve Osmanlı Türkçesinin kullanılması 

gerektiğini ifade etmiştir. Türkler arasında Müslüman kültürünün korunması ve 

Müslüman okullarında Osmanlı Türkçesinin okutulması gerektiğini savunan Gaspıralı, 

Hz. Muhammed’in öğretilerinin ve İslam kültürünün dili olan Arapçanın da öğretilmesi 

gerektiğine dikkat çekişmiştir. Fakat Gaspıralı dinî ve dünyevî eğitimin İstanbul’dan 

 
89 Mahmudhoca Behbudi, “Türkistan’da okul dili”, Tercüman, No. 21, 1909. 
90 Gatin Askar Aleksandroviç, Fatih Karimi Pedagogiçeskaya i Obşestvenno-Politiçeskaya Deyatelnost  

(Kazan: 2008), 55-57.  



34 

 

getirilecek Osmanlı Türkçesiyle yazılmış kitaplar vasıtasıyla yapılması gerektiğini 

savunup, Arapça ve Farsça yazılmış ders kitaplarının kullanımını azaltılmasını 

istemiştir.91 Tatar ceditçilik hareketinin öncülerinin batıya olan yakınlıklarının yanı sıra 

İstanbul, Hindistan ve Mısır’da ortaya çıkan modernist hareketlerden de bir noktaya kadar 

etkilendiği görülmektedir.  

 

İdil-Ural bölgesinde ceditçiliğin ilk tohumlarını atan Şehâbeddin Mercanî ve 

Abdünnasîr Kursavî gibi Tatar reformcuların bu sahadan etkilendiğini görmek 

mümkündür. Yenilikçi fikirlerin İdil-Ural, Türkistan bölgelerinde, Osmanlı ve Hindistan 

gibi geniş coğrafyalara yayılması ve toplumu etkilemesi, İslamî reform şeklinde ortaya 

çıksa da ilerleyen zamanlarda kültür ve eğitimle ilgili harekete dönüşmüş ve 1905 

ihtilaldan sonra da siyasileşmiştir.92  

Rusların işgaliyle Türkistan Türkleri de bunalımdan çıkış yolları aramışlar, ilk 

olarak Kazan Tatarları arasında ıslahat düşüncesi olarak ortaya çıkan ceditçilik akımını 

ilham kaynağı olarak görmüşlerdir. Ruslar, XX. yüzyıl başına kadar Türkistan halkını 

ceditçilikten uzak tutmaya çalışmışlardır. Ancak Türkistan halkı ile aynı dili konuşan 

Tatarlar siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatının değişmesi için önemli katkılarda 

bulunmuşlardır. 

 

 

2.2.2. Osmanlı Islahat Hareketi 

 

XX. yüzyıl başında, Osmanlı, Türkistanlı ve Rusyalı Tatar aydınlar arasında yoğun 

kültürel ilişkiler olmuştur. Ceditçilik hareketinin bir başka kaynağı Osmanlı ıslahatlarıdır. 

Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan itibaren ortaya çıkan gelişmeler, Avrupa’ya 

gönderilen öğrenciler, Batı’da yazılan eserlerin Türkçe’ye çevrilmesi, daha sonraki 

dönemlerde açılan üniversiteler gibi gelişmeler ceditçilerin ilgi sahasındadır. Osmanlı 

 
91 İbrahim Konçak, “Ceditçilik Hareketi ve Türkistan Osmanlı Devleti İlişkileri”, Çankırı Karatekin 

Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, 2/1 (2013) 111. 
92 Andican, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, 26-35. 



35 

 

düşüncesinin, dinî ıslah konusunda Türkistan bölgesindeki düşünce hareketlerine kısmi 

bir etkisi söz konusudur. 

 

XX. yüzyıl başlarında İstanbul’da basılan çok sayıda kitap bölgeye ulaşıyor ve 

Buhara kitapçı dükkânlarında okuyucuyla buluşuyordu. Bu süreçte İstanbul’da Mehmet 

Âkif Ersoy (ö. 1936) ve Eşref Edip Fergan (ö. 1971) tarafından çıkarılan Sırât-ı Müstakîm 

dergisinin büyük katkısı olmuştur. Kendisi de ceditçi olan ve sorularında cedit hareketi 

tarihini yazan Sadreddin Ayni (ö. 1954) bu duruma şöyle değinmektedir:93 “Türkiye’de 

inkılâptan sonra neşredilen Sırât-ı Müstakîm dergisini mütalaa etmeye muvaffak olduk. 

İşbu yayın dinî, ilmi, içtimai, siyasi ve edebi bir yayın olup, merkez hilafetinin en büyük 

ve ulu kişilerinin iştirakiyle çıkarıldı. Bu yayında siyasi ve içtimai inkılâplar ayet ve 

hadislerle tetkik edilerek yazıldığından, bizim fikrimizde de esas değişimler yaşandı”.94 

 

Osmanlı ve Türkistan Müslümanları arasında XVIII. yüzyılın sonlarından 

başlayarak XIX. yüzyıl boyunca yoğunlaşarak en üst düzeye ulaşan bir bağ ve ilişki 

olduğu bilinmektedir. Başlangıçta bu ilişkiler etnik bağlamdan ziyade Müslümanlık 

zemininde gelişmekteydi. Türkistan ve Rusya’dan yola çıkan hacılar İstanbul’a gelmekte 

ve İmparatorluğun topraklarında dolaşmakta idiler. Aynı dönemde Türkoloji ilminin 

doğması ve bunun Osmanlı aydınlarını etkilemesi sayesinde bu ilişkiler etnik boyuta da 

taşınmıştır. Türkiye’de Türkistan Türklerine karşı ilgi özellikle II. Meşrutiyet döneminde 

yoğunlaşmıştır. Öte yandan, Rusların Türkistan aydınları üzerinde baskıcı bir politikaya 

yönelmesi, Türkiye’de ise II. Meşrutiyet ile birlikte gelen hürriyet havası Türkistanlı Türk 

kökenli aydınları İstanbul’a çekmiştir. Basın ve yayın faaliyetlerinin artması da bu 

yakınlaşmayı arttırmış, karşılıklı etkileşimlere zemin hazırlamıştır. Jön Türklerin sıcak 

karşıladığı bu ceditçi ve Türkçü aydınların faaliyetleri sayesinde göçmen dernekleri 

kurulmuş, Türkistan halklarının ilgisini gösteren, eğitimin ıslahı, milliyet bilinci ve kadın 

hakları gibi konular üzerinde yoğunlaşan dergiler çıkarılmaya başlanmıştır.95 Türk-İslam 

âleminin genel olarak içinde bu durum, Türkiye’deki reformist hareketlerle değişmeye 

başlayacaktır. Genç Türkler, İslam âleminde serbest düşüncenin öncüleri oldular. Onlar 

Müslümanların terakkisine mani olan cehalet ve ayrılıklara karşı mücadele ettiler.  

 
93 Erşahin, Türkistan’ın Millî Uyanışında Özbek Cedidciler Abdurrauf Fıtrat Örneği, 35. 
94 Sadreddin Ayni, Asarlar, (8 ciltlik) (Taşkent: 1963), 1/184. 
95 Kanlıdere, “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünde”, 160. 



36 

 

 

Usul-i cedit eğitim sisteminin başta gelen temsilcisi İsmail Gaspıralı eğitim ve 

öğretim amacıyla bulunduğu İstanbul’da Genç Türklerden eğitim sistemini tanıma imkânı 

bulmuştur.96 Osmanlı Devletinde aydınlar arasında ortaya çıkmış olan Jön Türkler 

Hareketi ve İttihat Terakkî ile Buhara’da kurulan gizli cemiyetlerin üyeleri İstanbul’da 

yaptıkları çalışmalar esnasında tanışmıştır.97 Bu cemiyetler Türkistanlı aydınları derinden 

etkilemiş ve ana yurtları Türkistan’a dönüş yapan ceditçiler edindikleri fikirleri buralara 

götürmüşlerdir.98 Türkistan ceditçileri Genç Türkler gibi faaliyet yapmak istemiştir. Bu 

bağlamda Türkistan halkına siyasi özgürlük getirmeye gayret etmişlerdir. Ceditçiler 

halkın içinde öne çıkmak için siyasi ve dinî esaslara dayanarak da etkili olmaya 

çalışmışlardır. Ceditçilerin bu çabaları çoğunlukla gençler tarafından destek ve kabul 

görmüş, yaşlılar tarafından ise şüpheyle karşılanmıştır.99 Bu veriler Osmanlı döneminde 

Genç Türklerin, Rusya ve Türkistan Türkleri arasında ceditçilik düşüncesi oluşmasında 

önemli etkileri olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.   

 

Bu etkileşim yalnızca Osmanlıdan gelen aydınlarla sınırlı kalmamış sonrasında da 

Osmanlı topraklarına öğrenciler gönderilmiştir. 

 

Türkistan ceditçileri Buhara Tamim-i Neşr-i Maarif ve Turan Neşr-i maarif 

cemiyetleri kurmuşlar ve bu cemiyetler vasıtasıyla İstanbul’a öğrenciler göndermişlerdir. 

Bu öğrencilerden biri olan Türkistan ceditçilerinin fikir önderlerinden Buharalı 

Abdurrauf Fıtrat, medrese tahsi