T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÜRETİM YÖNETİMİ VE PAZARLAMA BİLİM DALI ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN ARDILLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİBLİYOMETRİK VE YAPISAL EŞİTLİK TEMELLİ BİR MODEL ÖNERİSİ (DOKTORA TEZİ) İlknur TANRIVERDİ BURSA – 2021 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÜRETİM YÖNETİMİ VE PAZARLAMA BİLİM DALI ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN ARDILLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİBLİYOMETRİK VE YAPISAL EŞİTLİK TEMELLİ BİR MODEL ÖNERİSİ (DOKTORA TEZİ) İlknur TANRIVERDİ Danışman: Prof. Dr. Murat Hakan ALTINTAŞ BURSA - 2021 i ii Yemin Metni Doktora tezi olarak sunduğum “ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN ARDILLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİBLİYOMETRİK VE YAPISAL EŞİTLİK TEMELLİ BİR MODEL ÖNERİSİ” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve İmza 03.03.2021 Adı Soyadı : İlknur TANRIVERDİ Öğrenci No : 711314014 Anabilim Dalı : İşletme Programı : Üretim Yönetimi ve Pazarlama Statüsü : Doktora iii SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA Danışman Prof. Dr. Murat Hakan ALTINTAŞ * Turnitin programına Bursa Uludağ Üniversitesi Kütüphane web sayfasından ulaşılabilir. Tez Başlığı / Konusu: ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN ARDILLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİBLİYOMETRİK VE YAPISAL EŞİTLİK TEMELLİ BİR MODEL ÖNERİSİ Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 140 sayfalık kısmına ilişkin, 02/03/2021 tarihinde şahsım tarafından Turnitin* adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 6’dır. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. 03.03.2021 Tarih ve İmza Adı Soyadı: İlknur TANRIVERDİ Öğrenci No: 711314014 Anabilim Dalı: İşletme Programı: Üretim Yönetimi ve Pazarlama Statüsü: Y.Lisans X Doktora Sanatta Yeterlik iv ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : İlknur TANRIVERDİ Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İşletme Bilim Dalı : Üretim Yönetimi ve Pazarlama Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xiii+172 Mezuniyet Tarihi : 16/03/2021 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Murat Hakan ALTINTAŞ ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN ARDILLARI ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: BİBLİYOMETRİK VE YAPISAL EŞİTLİK TEMELLİ BİR MODEL ÖNERİSİ Uluslararası ticaretin hem işletmeler hem de ekonomiler için neredeyse bir zorunluluk haline geldiği günümüzde uluslararasılaşma, ulusal ve uluslarararası literatürde son zamanlarda en çok ilgi çeken konulardan biri olmuştur. Uluslararasılaşma, işletmenin faaliyetlerini yabancı pazarlarda gerçekleştirme durumu olarak tanımlanırken, uluslararasılaşma derecesi ise; işletmenin faaliyetlerinin ne kadarını yurtdışında gerçekleştirdiği ile ilgili bir ölçümdür. Çalışmanın amacı, uluslarararasılaşma derecesinin geçmişten günümüze kavramsal gelişiminin bibliyometrik analiz yöntemiyle incelenerek, ululararasılaşma derecesinin bibliyometrik analiz sonucunda tespit edilen işletme yeteneklerine etkisinin araştırılmasıdır. Bibliyometrik analiz sonucunda uluslararasılaşma derecesi ile birlikte gelişim gösteren kavramlar; pazar bilgi birikimi, ihracat performansı, müşteri ilişkileri yönetimi, pazar yönelimi, sahiplik yapısı ve tecrübe olarak tespit edilmiş, uluslararasılaşma derecesi ile kavramların ilişkisi incelenerek, hipotezler ve araştırma modeli geliştirilmiştir. Uluslararasılaşma derecesinin öncül olarak ele alındığı model, ülkemizde ihracatın lideri konumunda olan otomotiv sektörü üzerinde yapısal eşitlik modellemesi (YEM) yöntemi ile test edilmiştir. Bibliyometrik analiz Scimat 1.1.04 programı ile, yapısal eşitlik modellemesi SmartPLS 3.2.8 paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. Yapılan analiz sonucunda uluslararasılaşma derecesinin pazar yönelimi, müşteri ilişkileri yönetimi, pazar bilgi birikimi ve ihracat performansı üzerinde pozitif anlamlı ilişkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. Tecrübe değişkeni için işletmenin sektör tecrübesi baz alınmış, çoklu grup analizi (MGA) ile modele etkisi araştırılmış, sektör tecrübesinin model üzerinde anlamlı bir farklılık yaratmadığı görülmüştür. Araştırma ile uluslararasılaşma derecesinin bibliyometrik analizi yapılarak literatüre katkı sağlanması, uluslararasılaşma derecesinin işletmelere etkileri araştırılarak işletmeler ve yöneticiler açısından yol gösterici olması hedeflenmiştir. Anahtar Kelimeler: Uluslararasılaşma Derecesi, Pazar Yönelimi, Müşteri İlişkileri Yönetimi, İhracat Performansı, Pazar Bilgi Birikimi, Bibliyometrik Analiz, Yapısal Eşitlik Modellemesi. v ABSTRACT Name and Surname : İlknur TANRIVERDİ University : Bursa Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Business Administration Branch : Production Management and Marketing Degree Awarded : PhD Page Number : xiii+172 Degree Date : 16/03/2021 Supervisor (s) : Professor Dr. Murat Hakan ALTINTAŞ THE EFFECTS OF INTERNATIONALIZATION DEGREE ON ITS CONSEQUENCES: A PROPOSED MODEL BASED ON BIBLIOMETRICS AND STRUCTURAL EQUALITY Internationalization is one of the most interesting topics in national and international literature in today's world, where international trade has become almost a necessity for both businesses and economies. While internationalization is defined as the state of realizing the activities of the enterprise in foreign markets, the degree of internationalization is a measure of how much of the business activities abroad. The aim of the study is to examine the conceptual development of the degree of internationalization from the past to the present with the bibliometric analysis method and to determine the effect of the degree of internationalization on the business capabilities determined as a result of bibliometric analysis.As a result of bibliometric analysis, the subjects developing with the degree of internationalization were determined as market knowledge, export performance, customer relationship management, market orientation, ownership structure and experience, and the relationship between the subjects and the degree of internationalization was examined, hypotheses and research model were developed. The model, in which the degree of internationalization is taken as an antecedent, has been tested with the structural equation modeling (YEM) method on the automotive sector, which is the leader of exports in our country. Bibliometric analysis was analyzed using Scimat 1.1.04 program and Structural Equation Modeling (SEM) was analyzed using SmartPLS 3.2.8 package program. As a result of the analysis, it has been determined that the degree of internationalization has a positive significant relationship on market orientation, customer relationship management, market knowledge and export performance. For the experience variable, the sectoral experience of the company was taken as a basis, the effect of sectoral experience on the model was investigated by multi-group analysis (MGA), and it was seen that the sector experience did not make a significant difference on the model. With this research, it is aimed to contribute to the literature by making bibliometric analysis of the degree of internationalization, and to be a guide for businesses and managers by investigating the effects of the degree of internationalization on businesses. Keywords: Degree Of Internationalization, Market Orientation, Customer Relationship Management, Export Performance, Market Knowledge, Bibliometric Analysis, Structural Equation Modelling. vi ÖNSÖZ Doktora eğitimimin her aşamasında bilgi ve tecrübesi ile bana yol gösteren ve beni her zaman destekleyen çok değerli tez danışmanım Prof. Dr. Murat Hakan Altıntaş’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tez İzleme Komitesi’nde yer alan ve çalışmamın yürütülmesinde büyük katkıları olan hocalarım Prof. Dr. Erkan Özdemir’e, Prof. Dr. Mehmet Çınar’a ve her daim yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Füsun Çınar Altıntaş hocama teşekkürü bir borç bilirim. Doktora gibi zahmetli bir sürecin başlamasından, tamamlanmasına kadar her bir adımında sonsuz emeği olan çok kıymetli anneciğime, varlığı en büyük motivasyonum olan kızım Zeynep Ece’me ve ailemin her bir üyesine de ayrı ayrı teşekkür ediyorum. İlknur TANRIVERDİ Bursa, 2021 vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI........................................................................................................i YEMİN METNİ.................................................................................................................ii İNTİHAL YAZILIM RAPORU...........................................................................................iii ÖZET..............................................................................................................................iv ABSTRACT......................................................................................................................v ÖNSÖZ ..........................................................................................................................vi İÇİNDEKİLER.................................................................................................................vii TABLOLAR LİSTESİ…....................................................................................................x ŞEKİLLER LİSTESİ........................................................................................................xii KISALTMALAR LİSTESİ...............................................................................................xiii GİRİŞ ..................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN KAVRAMSALLAŞTIRILMASI: YAZIN TARAMASI 1. ULUSLARARASILAŞMA VE ULUSLARARASILAŞMA DERECESİ KAVRAMLARI...6 1.1. Uluslararasılaşma................................................................................................6 1.2. Uluslararasılaşma Derecesi (DOI) ....................................................................10 2. BİBLİYOMETRİK ANALİZ VE BİLİMSEL HARİTALAMA ANALİZİ.......................….15 2.1. Bibliyometrik Analiz............................................................................................16 2.2. Bibliyometrik Analizde Veri Tabanının Belirlenmesi...........................................18 2.3. Bibliyometrik Analizin Aşamaları........................................................................21 3. ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN BİBLİYOMETRİK ANALİZİ.....................26 3.1. Verilerin Hazırlanması.......................................................................................26 3.2. Analiz.................................................................................................................29 3.2.1. Periyotların Belirlenmesi...........................................................................30 3.2.2. Analizin Uygulanması...............................................................................31 3.3. Yıllara Göre Uluslararasılaşma Derecesi İle İlgili Çalışmalara Ait Bulgular.....32 3.3.1. 1975-1990 Yılları Arasında Uluslararasılaşma Derecesi Analizi..............33 3.3.2. 1991-2000 Yılları Arasında Uluslararasılaşma Derecesi Analizi..............33 3.3.3. 2001-2010 Yılları Arasında Uluslararasılaşma Derecesi Analizi..............34 3.3.4. 2010-2018 Yılları Arasında Uluslararasılaşma Derecesi Analizi..............36 3.3.5. 1975-2018 Yılları Arasında Uluslararasılaşma Derecesi Analizine Genel Bakış........................................................................................................................38 3.4. Kavramlar Arasındaki İlişkiler.............................................................................39 viii İKİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN BELİRLENEN KAVRAMLAR İLE İLİŞKİSİNE DAİR LİTERATÜR ARAŞTIRMASI 1.LİTERATÜRDE ELE ALINIŞI AÇISINDAN ULUSLARARASILAŞMA DERECESİ.....45 2. PERFORMANS.........................................................................................................49 2.1. İhracat Performansı..........................................................................................50 2.2. İhracat Performansının Ölçümü........................................................................55 2.3. İhracat Performansı Uluslararasılaşma Derecesi İlişkisi .................................58 3. PAZAR BİLGİSİ.........................................................................................................61 3.1. Pazar bilgi Birikimi............................................................................................61 3.2. Uluslararasılaşma Derecesi Ve Pazar Bilgi Birikimi İlişkisi...............................67 4. İŞLETME SAHİPLİĞİ………………………………………….......................................69 5. MÜŞTERİ İLİŞKİLERİ YÖNETİMİ (CRM)………………............................................73 5.1. CRM Bilgi Yönetimi...........................................................................................76 5.2. Müşteri İlişkileri Yönetimi Ve Uluslararasılaşma Derecesi İlişkisi.....................78 6. PAZAR YÖNELİMİ....................................................................................................82 6.1. İhracat Pazar Yönelimi......................................................................................85 6.2. Pazar Yönelimi Uluslararasılaşma Derecesi İlişkisi...........................................87 7. TECRÜBE..............................................................................................................…90 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN BELİRLENEN YETENEKLERE ETKİSİNİ İNCELEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA 1. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ........................................................................95 2. ARAŞTIRMA MODELİ VE HİPOTEZLERİ.................................................................96 3. ARAŞTIRMA SÜRECİ................................................................................................98 4.ARAŞTIRMANIN KAPSAMI........................................................................................98 4.1.Araştırmanın Ana Kütlesi Ve Örneklemi.............................................................98 4.2. Anket Formunun Oluşturulması Ve Veri Toplama Yöntemi...............................99 5. ARAŞTIRMADA KULLANILAN ÖLÇEKLER ...........................................................100 6. ARAŞTIRMADA KULLANILAN ANALİZ YÖNTEMLERİ ..........................................110 6.1. SMART PLS Kullanımı....................................................................................112 6.2. Araştırma Verilerinin Analizi ...........................................................................112 6.2.1 Araştırmaya Katılan Cevaplayıcıların Özellikleri.........................................113 6.2.2. Ölçek Verilerinin Analizi ..........................................................................114 6.2.2.1. Ölçeğin Geçerlilik ve Güvenilirlik Analizi Sonuçları..........................115 ix 6.2.2.1.1. Reflektif değişkenlerin güvenilirlik ve geçerlik analizleri............116 6.2.2.1.2. Formatif değişkenin güvenilirlik ve geçerlik analizleri................122 6.2.3. Yapısal Eşitlik Modellemesi (YEM) Analizi ve Sonuçlar..........................125 6.2.3.1. Yapısal Modelin Yol Katsayılarının Değerlendirilmesi.....................127 6.2.3.2. Çoklu Grup Analizi............................................................................129 SONUÇ VE ÖNERİLER..............................................................................................133 KAYNAKÇA.................................................................................................................141 EK 1: Anket Formu......................................................................................................168 EK 2: Etik Kurul Onayı ................................................................................................171 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................172 x TABLOLAR LİSTESİ Bilgi Sayfa Tablo 1: Uluslararasılaşma Derecesinin Gelişimindeki Unsurlar 11 Tablo 2: Uluslararasılaşma Derecesinin Ölçümünün Yapıldığı Bazı Çalışmalar 12 Tablo 3: Bilimsel Haritalama Araçlarının Özellikleri 17 Tablo 4: Web Of Science Veri Tabanında Yapılmış Bibliyometrik Analizi Konu Alan En Çok Atıf Alan İlk 10 Makale 19 Tablo 5: Bilimsel Haritalama Analizinin Akış Şeması 23 Tablo 6: 1991-2000 Yılları Arasında Merkezilik ve Yoğunluk Değerleri 33 Tablo 7: 2001-2010 Yılları Arasında Merkezilik ve Yoğunluk Değerleri 35 Tablo 8: 2011-2017 Yılları Arasında Merkezilik ve Yoğunluk Değerleri 37 Tablo 9: Periyot Bazında Ana Kavramlar 41 Tablo 10: Periyotlar Bazında Ana ve Alt Kavramlar ve İlişkileri 42 Tablo 11: Daha Önce Alt Kavram Olup Son Periyotta Üst Kavram Konumuna Geçen Kavramlar 43 Tablo 12: Birden Fazla Dönemde Ana Kavram Olup, Son Periyotta Çalışma Sayısında Artış Gösteren Kavramlar 43 Tablo 13: Son Periyotta Yer Alan Güncel Ve Motor Kavramlar 43 Tablo 14: Bağımlı ve Bağımsız Faktörlerin Sınıflandırılması 52 Tablo 15: Experf Skalası 57 Tablo 16: APEV Skalası 58 Tablo 17: Uluslararası İlişkisel Pazarlama Literatürünün Gelişimi 76 Tablo 18: Araştırmanın Akış Süreci 98 Tablo 19: Reflektif ve Formatif Ölçüm Modellerinin Özellikleri 104 Tablo 20: Uluslararasılaşma Derecesi Değişkeninin Alt Boyutları ve Göstergeleri 106 Tablo 21: Araştırmada Kullanılan Ölçekler ve İfadeler 109 Tablo 22: CB-SEM ve PLS-SEM Yöntemlerinin Karşılaştırılması 111 Tablo 23: Cevaplayıcıların Demografik Özellikleri 113 Tablo 24: Cevaplayıcıların Çalıştıkları İşletmelerin Özellikleri 114 Tablo 25: PLS-SEM Sonuçlarının Değerlendirilmesi 115 Tablo 26: Reflektif Değişkenlere Ait Analiz Sonuçları 117 Tablo 27: Fornell-Larcker Kriterine Göre Ayrışma Geçerliliği Sonuçları 119 Tablo 28: Heterotrait-Monotrait Kriterine Göre Ayrışma Geçerliliği 119 Tablo 29: Bootstrapping Sonrası Değerler 120 Tablo 30: Çapraz Yükleme Değerleri 121 Tablo 31: Formatif Değişkene Ait VIF Değerleri 122 Tablo 32: Formatif Göstergelere Ait Analiz Sonuçları 124 xi Tablo 33: Formatif Yapıda Alt Boyutların DOI Üzerindeki Etkisi 124 Tablo 34: Yapısal Eşitlik Modelinin R2, f2, Q2, İçsel VIF Değerleri 126 Tablo 35: Yapısal Eşitlik Modellemesi Analiz Sonuçları 127 Tablo 36: Ankete Katılan İşletmelerin Tecrübe Durumları 129 Tablo 37: Tecrübe Değişkenine Göre Çoklu Grup Analiz Sonuçları 131 Tablo 38: Çoklu Grup Analizi Yol Katsayıları Arasındaki Farklılıklar 131 xii ŞEKİLLER LİSTESİ Bilgi Sayfa Şekil 1: Veri Hazırlama Aşamaları 29 Şekil 2: Stratejik Diyagram 32 Şekil 3: 1975-1990 Yılları Arasında Stratejik Diyagram 33 Şekil 4: 1991-2000 Yılları Arasında Doküman Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 34 Şekil 5: 1991-2000 Yılları Arasında Atıf Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 34 Şekil 6: 2001-2010 Yılları Arasında Doküman Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 35 Şekil 7: 2001-2010 Yılları Arasında Atıf Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 36 Şekil 8: 2011-2017 Yılları Arasında Doküman Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 37 Şekil 9: 2011-2017 Yılları Arasında Atıf Sayısı Açısından Stratejik Diyagram 38 Şekil 10: 1991-2000, 2001-2010, 2011-2017 Periyotlarına Ait Tematik Evrim Haritası 39 Şekil 11: Papadoupulos ve Martin’in Model Önerisi 53 Şekil 12: Çavuşgil ve Zou’ya göre İhracat Performansını Etkileyen Faktörler 54 Şekil 13: Sousa, Lopez ve Coelho’a Göre İhracat Performansını Etkileyen Faktörler 55 Şekil 14: Uluslararasılaşmanın Temel Mekanizması 63 Şekil 15: Morgan vd’nin Bilgi ve Performans İlişkisi Modeli 65 Şekil 16. Fu vd’nin Ortaklık Yapısı, Endüstri Özellikleri ve Performans İlişkisi Modeli 72 Şekil 17: Müşteri İlişkileri Yönetimi, İnovasyon ve Uluslararasılaşma Arasındaki İlişki 80 Şekil 18: Billore’nin Pazar Yönelimi ve Uluslararasılaşma Süreci Modeli 89 Şekil 19: Araştırma Modeli 97 Şekil 20: DOI Değişkeninin Model Üzerindeki Gösterimi 106 Şekil 21: Formatif Değişkenin Yakınsak Geçerlilik İçin Artıklık Analizi 123 Şekil 22: PLS-SEM R2 Değerlerinin Smart PLS Ekran Görüntüsü 125 Şekil 23: PLS-SEM Model Analiz Sonuçlarına İlişkin Smart PLS Ekran Görüntüsü 128 xiii KISALTMALAR LİSTESİ a.g.m. : Adı Geçen Makale AVE : Average Variance Extracted C. : Cilt CR : Composite Reliability CRM : Customer Relationship Management DOI : Degree Of Internationalization (Uluslararasılaşma Derecesi) FATA : Foreign Assets to Total Assets (Yabancı Varlıklar / Toplam Varlıklar) FETE : Foreign Employees / Total Employees (İhracat Elemanlarının Sayısı / Toplam Eleman Sayısı) FSTS : Foreign Sales to Total Sales (Yabancı Satışlar / Toplam Satışlar) HTMT : Heterotrait-Monotrait Ratio OSTS : Overseas Subsidiaries to Total Subsidiaries (Yabancı Şubelerin Sayısı / Toplam Şube Sayısı) PDIO : Psychic Dispersion of International Operations (İhracat Yapılan Ülke Sayısı / Pazardaki Toplam Ülke Sayısı) PLS-SEM : Partial Least Squares Structural Equation Modeling S. : Sayı TMIE : Top Manager’s International Experience (Tepe Yönetimin Uluslararası Tecrübesi) UNCTAD : United Nations Conference On Trade And Development vb. : Ve Benzeri vd. : Ve Diğerleri YEM : Yapısal Eşitlik Modellemesi WOS : Web Of Science 1 GİRİŞ Uluslararasılaşma, işletmelerin tedarik, üretim, satış, dağıtım gibi faaliyetlerini yerleşik olduğu ülkenin dışında, diğer ülkelerde gerçekleştirme eyleminden oluşmaktadır. Uluslararasılaşma derecesi ise; işletmelerin satış ve faaliyetlerini yurtdışında gerçekleştirme derecesidir. Küreselleşme olgusu ile birlikte ticari sınırların ortadan kalkmasıyla, piyasa koşullarında ve akademik literatürde işletmelerin uluslararasılaşması sürecine olan ilgi her geçen gün artmaktadır. Teknolojik gelişmeler, klasik ticaretin yanısıra e-ticaretin yaygınlaşması, internetin pazarlamanın en önemli araçlarından biri haline gelmesi, gümrük ve serbest ticaret anlaşmaları ile uluslararası ticaretin kolaylaşması, işletmelerin uluslararası lojistik yeteneklerinin artması, işletmelerin uluslararası alanda faaliyette bulunma derece ve sıklıklarına doğrudan etki etmiştir. İşletmeler ulusal sınırlar içerisinde gerçekleştirdikleri üretim, tedarik, satış gibi fonksiyonlarını artık uluslararası mecralarda gerçekleştirmektedirler. Bu durum işletmelere ulusal pazarın dışında, daha geniş, riski dağıtabilecekleri, büyüme fırsatı bulabilecekleri, maliyetlerini düşürebilecekleri ve karlılıklarını arttırabilecekleri bir pazarda faaliyet gösterme imkanı sunmaktadır. Bu nedenle uluslararasılaşmanın işletmeler açısından alternatif yaratma ve sürdürülebilirlik anlamında önemli bir kaynak olduğu açıktır. İşletmelerin uluslararasılaşması bir sınıflandırmaya göre ihracat, doğrudan satış ve pazarlama, dışarıda ortak üretim, ortak yatırım, dışarıda doğrudan üretim ve global entegrasyon olarak gerçekleşmektedir. Yabancı pazarlarda faaliyette bulunmak işletmelere teknoloji transferinden faydalanma, verimliliği artırma ve yönetsel deneyim kazanma gibi avantajlar sağlarken, yabancı pazarlarda faaliyette bulunan, özellikle ihracat yolu ile uluslararası pazarlara açılan işletmelerin sayısının artışı, içerisinde bulundukları ulusal ekonomiye de ekonomik refah artışı, döviz geliri artışı, ekonomik büyüme gibi katkılar da sağlamaktadır. İşletmelerin sürdürülebilirliğinde önemli bir araç olan uluslararasılaşma, aynı şekilde ülke ekonomilerinin de sürdürülebilirliği, dış ticaret açığının kapatılması, ekonomik büyümenin sağlanması1, işsizliğin azaltılması ve gelecekteki çok uluslu işletmelerin oluşturulması aşamasında önemli bir araçtır. Gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke, ihracatı yerel işletmeleri için önde gelen bir öncelik olarak tanımlamakta ve birçoğu, ihracat satışlarının gelişmesini teşvik etmek için stratejiler ve 1 James A. Wolff, Timothy L. Pett, “Internationalization of Small Firms: An Examination of Export Competitive Patterns, Firm Size, and Export Performance”, Journal of Small Business Management, Vol. 38, No. 2, 2000, p: 34. 2 kapsamlı yardım programları uygulamaktadır2. Kurumlar ve ülkeler için çok önemli olan uluslararasılaşmanın en yaygın yöntemi ihracat, ülkemiz için de sürekliliğin, büyümenin ve ekonomik refahın sağlanması, işletmelerin inovasyon yeteneklerinin artırılması ve uluslararası pazar fırsatlarının yakalanması aşamasında önemli adımlardan bir tanesidir. Bu kapsamda ülkemizde de 2019-2023 yılları arasındaki dönemi kapsayan 11. Kalkınma Planı’nda ihracat en önemli konulardan biri olarak ele alınmış, işletmelerin ihracat yapmalarını kolaylaştıracak ve arttıracak eylemler belirlenmiş, uluslararası pazarlara giriş için destekler hazırlanmış, ihracat engelleri tespit edilmeye çalışılarak ortadan kaldırılması için aksiyon planları hazırlanmış ve ihracat rakamlarının hedeflenen seviyeye ulaşması için yol haritaları ve planlar hazırlanmıştır. Bu açıdan ele alındığında uluslaralarasılaşmanın en önemli aşaması olan ihracatın arttırılması için yapılan bu çalışmalar, işletmelerin uluslararasılaşma derecesinin; yurtdışında faaliyette bulunma derecesi ve başarısının önemini başka bir açıdan da ortaya koymaktadır. Bu bağlamda işletmeler ve ülkeler için son derece önem arz eden uluslararasılaşma konusunun uluslararasılaşma derecesi açısından ele alınıp incelenmesi tezin çıkış noktasını oluşturmaktadır. Uluslararasılaşma, işletmeler açısından karlılık, ciro artışı, satışların artışı gibi finansal kazanımlar sağlamasının yanısıra öğrenme yoluyla finansal olmayan, niteliksel kazanımlar da sağlayan bir süreçtir3. Uluslararası faaliyetleri aracılığı ile yeni pazarlarda yer alarak rekabet gücünü arttırma, yeni teknoloji ve yeni ürünlere ulaşma kolaylığından faydalanma, risk yönetimi becerisi kazanma, yabancı pazara ait kültür, müşteri tercihi gibi pazara ve müşteriye ait bilgiye ve deneyime sahip olma gibi yetenekleri de beraberinde getirmektedir. Bu çalışmada işletmelere finansal olduğu kadar finansal olmayan yetenekler de kazandıran uluslararasılaşma derecesinin geçmişten günümüze etkileşim içerisinde olduğu kavramlar bibliyometrik analiz yoluyla tespit edilmiş, literatürdeki gelişimi ile incelenerek uluslararasılaşma derecesinin bu kavramlara etkileri saha araştırması ile test edilmiştir. Bu çalışmanın amacı; Uluslararasılaşma derecesi kavramının ortaya çıktığı dönemden günümüze kadarki süreçte kavramsal gelişiminin bibliyometrik analiz yoluyla tespit edilmesi, yapılan bu tespit neticesinde tekil ve etkileşim gösteren kavramlar çerçevesinde hipotetik bir model önerisinin getirilmesi ve bu modelin istatistiki analiz 2 Robert E. Morgan, Constantine S. Katsikeas, “Theories of International Trade, Foreign Direct Investment and Firm Internationalization: A Critique”, Management Decision, Vol.35, No.1, 1997, p:71. 3 Wen-Ting Lin, “Family Ownership and Internationalization Processes: Internationalization Pace, Internationalization Scope, and Internationalization Rhythm”, European Management Journal, Vol. 30, No. 1, 2012, p:48. 3 yoluyla test edilerek uluslararasılaşma derecesinin belirlenen kavramlara etkisinin araştırılmasıdır. Bu çalışmanın önemi; uluslararasılaşma hem işletmeler hem de ülkeler için ekonomik sürdürülebilirliğin sağlanması aşamasında en önemli ve güncel konulardan biridir. Artan rekabet, sürekli gelişen teknolojik yenilikler, yurtiçi pazarlardaki daralmalar göz önüne alındığında, uluslararası ticaretin bir stratejiden çok, işletmelerin varlığını sürdürebilmesi için bir gereklilik olduğu açıktır. Uluslararası pazarlarda faaliyet gösteren işletmeler karlılığın arttırılması, ekonomik büyümenin sağlanması, marka değerinin arttırılması, olumlu bir imaj yaratılması konusunda sadece ulusal pazarda faaliyet gösteren işletmelere göre çok daha avantajlıdır. İhracat ve uluslararasılaşma, satışların arttırılmasını, verimliliğin artırılmasını, kalitenin iyileştirilmesini ve hatta birçok işletmenin hayatta kalmasını sağlamasını sağlayan faktörlerdendir4. İhracat ve uluslararasılaşmanın bir göstergesi olarak uluslararasılaşma derecesi de işletmeler açısından kritik derecede öneme sahiptir. Uluslararasılaşma derecesinin düşük, orta ya da yüksek olması, işletmelerin stratejik hedeflerine ulaşmada, riski dağıtmalarında, yönetsel ve pazarlama yeteneklerinin geliştirilmesinde belirleyici durumundadır. Uluslararası çalışmalar incelendiğinde uluslararasılaşma derecesi ile ilgili yapılan çalışmaların sayısı her geçen gün artmaktadır. Çalışmalarda uluslararasılaşma derecesi bazen öncül bazen de ardıl olarak ele alınmakta, uluslararasılaşma derecesini etkileyen kavramlar analiz edilmekte ve uluslararasılaşma derecesinin işletmelerin yeteneklerine ve davranışlarına nasıl etki ettiği konusundaki çalışmalar çeşitlenmektedir. Ülkemizdeki çalışmalar incelendiğinde; yapılan çalışmaların az sayıda olduğunu ve mevcut araştırmaların çoğunun uluslararasılaşma derecesinin öncüllerini belirlemek ve öncüllerinin etkilerini ortaya koymak üzerine olduğunu söylemek mümkündür. İşte bu sebeple uluslararasılaşma derecesinin kavramsal gelişiminin tespit edilmesi, geçmişten günümüze kadar uluslararasılaşma derecesi ile birlikte çalışılan konuların ortaya konması, analiz sonuçlarına istinaden uluslararasılaşma derecesinin işletmelerde ihracat performansına ve belirlenen diğer işletme yeteneklerine nasıl etki ettiğinin tespit edilmesi literatüre ve işletmelere katkı sağlaması bakımından önem arz etmektedir. Çalışmanın yöntemi; bu tez araştırmasında uluslararasılaşma derecesi akademik literatürde incelenmeye başladığından günümüze kadar geçen süreçte bibliyometrik analiz yolu ile incelenmiş, uluslararasılaşma derecesi ile birlikte gelişim gösteren kavramlar bilimsel haritalama metodu ile görselleştirilmiştir. Klasik anlamda 4 Enno Masurel, “Research Note Export Behaviour of Service Sector SMEs”, International Small Business Journal, Vol.19, No.2, 2001, pp: 80-84. 4 literatür taraması olarak ifade edilen, yapılan çalışmaların incelenerek okunması, içerik analizi yapılması, sınıflandırılması ve çalışmaya ışık tutacak olanların tespit edilmesi aşaması, bu çalışmada farklı ve son dönemlerde kullanımı gitgide artan bir yöntem olan bibliyometrik analiz yöntemi ile gerçekleştirilmiştir. Bibliyometrik analiz; araştırmacılara belirlenen zaman dilimi içerisinde, belirlenen alan ile birlikte çalışılan temaların tespit edilmesine fırsat veren bir metoddur. Bibliyometrik analiz yöntemi ile araştırmanın ilk bölümünün yapılacak olması, literatür taraması konusunda yapılan manuel çalışmayı sistem üzerinden yapma imkanı sağlamış, uluslararasılaşma derecesi temasının gelişimini, yazarlar, kurumlar, ülkeler ve kaynaklar açısından ele alınışını bilgisayar ortamı üzerinde, sistematik bir şekilde analiz etme imkanı sunmuştur. Çalışmada bibliyometrik analiz, Scimat 1.1.04 programı ile yapılmış, elde edilen sonuçlar bilimsel haritalama yöntemi ile görselleştirilmiştir. Bibliyometrik analiz sonucunda tespit edilen kavramlara, uluslararasılaşma derecesinin etkilerinin araştırıldığı model, Yapısal Eşitlik Modellemesiyle test edilmiştir. Uluslararasılaşma derecesi kavramının bibliyometrik analiz yapılarak geçmişten günümüze kadar çalışma alanının incelenmesi ve elde edilen sonuçlardan yola çıkılarak ilişkisel bir model önerisinin yapılması ve hipotezlerin belirlenmesi, belirlenen model ve hipotezlerin Yapısal Eşitlik modeli ile test edilmesi tezin yol haritasını oluşturmaktadır. Tezin birinci bölümünde uluslararasılaşma ve uluslararasılaşma derecesi açıklanmış, 1975-2017 yılları arasında uluslararasılaşma derecesinin kavramsal gelişimi araştırılmış, uluslararasılaşma derecesi kavramını içeren bilimsel yayınlar bibliyometrik analiz ve bilimsel haritalama yöntemi ile analiz edilmiş ve uluslararasılaşma derecesi ile birlikte gelişim gösteren kavramlar stratejik diyagramlar ile görselleştirilmiştir. Bibliyometrik analiz sonucunda pazar bilgi birikimi, ihracat performansı, CRM, pazar yönelimi, tecrübe ve sahiplik yapısı kavramlarının uluslararasılaşma derecesi ile birlikte gelişim gösteren konular olduğu belirlenmiştir. Tezin ikinci bölümünde bibliyometrik analiz sonucu uluslararasılaşma derecesi, pazar bilgi birikimi, ihracat performansı, CRM, pazar yönelimi, tecrübe ve sahiplik yapısı kavramları incelenmiş, uluslararasılaşma derecesinin bu kavramlar ile ilişkileri ulusal ve uluslararası yazında incelenerek tezin teorik çerçevesi oluşturulmuştur. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise, hipotetik bir model önerisi getirilmiş, model yapısal eşitlik modellemesi yöntemi ile test edilmiştir. Bu bölümde araştırmanın amacı, önemi, süreci ve kapsamına yer verilmiş ve ölçüm modeli ve yapısal modele ilişkin istatistiksel analizler gerçekleştirilmiştir. Araştırma modelini analiz etmek üzere öncelikle ölçüm modeli güvenilirlik ve geçerlik testleri yapılmış, reflektif ve formatif değişkenler ayrı 5 ayrı ele alınmıştır. Ölçüm modelinin eşik değerleri sağlamasının ardından yapısal modelin test edilmesi için Yol Analiz kullanılmıştır. Değişkenlerden biri olan tecrübe kavramının modele etkisi Çoklu Grup Analizi ile test edilmiştir. Uluslararasılaşma sürecinin ilk aşaması olarak kabul gören ilk adımın ihracat5 olması sebebi ile ülkemizde ihracatın lokomotifi olan otomotiv sektöründe faaliyette bulunan ihracatçı otomotiv işletmeleri üzerinde saha araştırması yapılmış ve modelin test edilmesi sağlanmıştır. 5 Hakan Erkutlu, Süleyman Eryiğit, ‘’Uluslararasılaşma Süreci’’, G.Ü. İ.İ.B.F Dergisi, C:3, S:3, 2001, s:149. 6 BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARARASILAŞMA DERECESİNİN KAVRAMSALLAŞTIRILMASI: YAZIN TARAMASI 1. ULUSLARASILAŞMA VE ULUSLARARASILAŞMA DERECESİ KAVRAMLARI Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, lojistik sektöründe e-lojstik yazılımları, RFID teknolojileri, araç takip sistemleri, e-beyanname, e-gümrükleme, akıllı depolama sistemleri gibi sistemler ve otomasyon, gelişen taşımacılığın sağladığı zaman, maliyet ve riskin azalması gibi avantajlar, uluslararası ticaretin geliştirilmesi konusunda devletlerin verdiği destekler, işletmeleri kendi ülkerinde üretip satmaktan öte, global pazarın bir oyuncusu olma durumuna getirmiştir. Daha çok kazanma, riski dağıtma, büyüme ve gelişme isteği ile birlikte işletmeler faaliyetlerini yurtdışı pazarlara taşıyarak, uluslararasılaşma sürecini başlatmaktadırlar. Uluslararasılaşma, günümüzde işletmelerin rekabet edebilmeleri ve hayatta kalmaları için kullandıkları en temel stratejilerden biri haline gelmiştir. Küreselleşmenin artmasıyla işletmeler yalnızca gelir artışı için değil, aynı zamanda bilgi alışverişi ve yeteneklerin artırılması için fırsatlar sunan ve böylece uzun vadeli rekabet gücünü güçlendiren sınır ötesi faaliyetlerden yararlanmak için hızlı bir şekilde uluslararasılaşma sürecine dahil olmaktadırlar. Ulusal pazarların aksine, dış pazarların işletmeler için yarattığı avantaj ve fırsatlar işletmelerin her geçen gün uluslararasılaşma konusunda daha istekli olmasına sebep olmaktadır. Uluslararasılaşmanın işletmeler için hedeflenen bir strateji olmasının yanısıra, uluslararasılaşma ve uluslararasılaşma derecesi kavramları da literatürde son zamanlarda sıklıkla araştırılan konulardan biri haline gelmiştir. 1.1. Uluslararasılaşma Uluslararasılaşma kavramı çoğunlukla işletmelerin ulusal pazarın yanısıra, yabancı pazarlarda da faaliyette bulunmaları, kendi iç pazarları dışından gelir elde etmeleri ya da etkinliklerini yabancı pazarlarda gerçekleştirmeleri olarak ifade edilmektedir. 1950’li yıllardan itibaren uluslararası literatürde çalışmaları giderek artan uluslararasılaşma kavramı; işletmelerin faaliyetlerini yurtdışına taşıması6, mal veya 6 Jan Johanson, Finn Wiedersheim Paul, ‘’ The Internationalization of the Firm – Four Swedish Cases’’, The Journal of Management Studies, Vol.12, No.3, 1975, pp:306-307. 7 hizmetlerinin satışını ülke sınırları dışına genişletmesi7, uluslararası faaliyetlere katılımın artması süreci8 ya da işletmelerin strateji, organizasyonel yapı, kaynak, ürün gibi imkanları ile uluslararası çevreye uyum sağlama süreci9 olarak tanımlanmaktadır. Uluslararasılaşma tanımları incelendiğinde uluslararasılaşma sürecinin genellikle, işletmenin operasyonları, ilişkiler, ağlar, uluslararası çevre açısından ele alındığı görülmektedir10. İşletmeler çoğunlukla kendi ülke ve kurumlarındaki ekonomik, pazar ile ilgili, ürün ile ilgili, yönetsel sebeplerle ya da uluslararası pazarlardaki fırsatlar, yenilikler ya da avantajları yakalama hedefiyle uluslararasılaşma konusunda adım atmaktadırlar. Küreselleşme, dünya çapında artan rekabet, teknolojik gelişmeler ve ulusal sınırların ötesindeki yeni büyüme beklentileri, işletmeleri rekabet avantajlarından beslenmek ve ekonomik darboğazların üstesinden gelmek için giderek daha fazla uluslararası çeşitliliğe ve küresel büyümeye zorlamaktadır. Uluslararasılaşma, bu işletmelere ölçek ekonomilerinden, düşük işgücü maliyetlerinden, hammadde fiyatlarından, nitelikli ve daha ucuz insan kaynaklarından, bilgi birikiminden ve inovasyon fırsatlarından yararlanma olanağı tanır. İşletmelerin uluslararası pazarlara girme nedenleri; kar ve büyüme hedefi, rakipsiz ürünler, teknolojik avantajlar, yönetsel baskı, yabancı pazar bilgisi ve fırsatları, vergi avantajları, ölçek ekonomileri gibi çekici faktörler, rekabet baskıları, aşırı üretim, azalan iç satışlar, aşırı kapasite, iç pazarın doyması, müşterilere ve limanlara yakınlık gibi itici faktörler olarak sıralanabilir11. Uluslararasılaşma çeşitli şekillerde gerçekleşebilmekte bunların bazıları lisans, dolaylı ihracat, doğrudan ihracat, yönetim sözleşmesi, ortak girişim ve satış ofisi iştirakidir12. Her işletmenin uluslararsılaşma süreci birbirinden farklı olarak gerçekleşmekte, bazı işletmelerin uluslararasılaşma süreci çok kısa bir zamanda gerçekleşirken bazı işletmelerinki uzun yıllar sürebilmekte, yapılan araştırmalara göre işletmelerin bu süreci çoğunlukla ihracat ile başlattığı gözlemlenmektedir. Johanson ve Vahlne’ye göre uluslararsılaşma süreci; düzenli olmayan ihracat satışları, bağımsız 7 Micheal A. Hitt, R. Duane Ireland, Robert E. Hoskisson, Strategic Management: Competitiveness and Globalization, (7th ed.), Mason, OH: South-Western, 2007, p:251. 8 Lawrence S. Welch, Reijo Luostarinen, ‘’ Internationalization: Evolution of a Concept’’, Journal of General Management, Vol.14, No.2, 1988, pp:34-35. 9 Jonathan L. Calof, Paul W. Beamisht, ‘’ Adapting to Foreign Markets: Explaining Internationalization’’, International Business Review, Vol.4, No. 2, 1995, p: 116. 10 Mitja Ruzzier, Robert D. Hisrich, Bostjan Antoncic, “SME Internationalization Research: Past, Present, and Future”, Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol. 13, No. 4, 2006, pp:476-497. 11 Micheal R. Czinkota, Ilkka A. Ronkaynen, Marta Ortiz Buonafina, The Export Marketing Imperative, 1st Edition, South-Western Educational Pub, 2004, p: 252 12 Calof, a.g.m, p: 116. 8 temsilcilerle ihracat, satış iştiraki (satış ofisleri açılarak ihracat yapılması) ve üretim iştiraki (üretim yatırımlarının yapılması) gibi çeşitli aşamalardan oluşmaktadır13. İhracat, işletmelerin uluslararası pazarlara açılmasında en sık kullanılan yöntemlerden biridir. Diğer dış pazara giriş türlerinin aksine, organizasyonel varlıklara daha az bağlılık gerektirmesi, yönetim sürecinde esneklik sağlaması ve daha az iş riski taşıması14 nedeni ile en çok tercih edilen uluslararası pazarlara açılma yoludur. Ayrıca en hızlı ve en çok tercih edilen yol olmasının yanı sıra, bir dış pazara girmenin de en basit şeklidir. İşletmelerin ihracat yapmayı tercih etmelerinin en önemli nedenleri arasında iç pazardaki olumsuz koşullar; iç pazarda durgunluk veya doygunluk, yurt içinde artan rekabet, denizaşırı pazarlarda kâr ve satış fırsatları15 sayılmaktadır. Uluslararasılaşma, iş performansını, karlılığı ve işletmenin yeteneklerini doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen bir süreçtir. Uluslararasılaşma teorisi denizaşırı pazarlar ve faaliyetler hakkında elde edilen deneyimin yeni iş fırsatları yarattığını ve uluslararasılaşma sürecinde itici bir güç olduğunu öne sürer16. Yeni pazarlarda faaliyette bulunmanın yaratacağı bilgi birikimi ve deneyim mevcut ticaretinin ötesinde yeni iş fırsatlarını keşfetmesine, böylece yeni gelir kaynakları yaratmasına olanak sağlar17. Pazar ve ülke çeşitliliğinin arttırılması nedeni ile işletmenin gelirlerini arttırmasının yanısıra18 bir ülkeden elde edilen iş, pazar ya da ürün deneyimi ile işletmenin inovasyon yeteneklerine de önemli katkı sağlamaktadır. Bir ülkenin müşterilerini memnun etmek için oluşturulan yeni ürünler ve sistemler işletmenin gelişiminin bir parçasıdır. Ayrıca uluslararasılaşma, işgücü, Ar-Ge ve üretim gibi operasyonların maliyetlerini düşürme çabası ile bu operasyonları daha düşük maliyet için yeniden yapılandırma girişimleri sayesinde genel karlılığı artırma fırsatını da beraberinde getirmektedir19. Uluslararasılaşma işletmelere organizasyonel öğrenme, coğrafi çeşitlilik, ölçek ekonomisinden faydalanma gibi fırsatlar yaratırken, uluslararası pazarda yabancı olmanın zorlukları, operasyon maliyetlerindeki artış ve yüksek risk gibi dezavantajları da 13 Jan Johanson, Jan-Erik Vahlne, “The Internationalization Process of the Firm-A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments”, Journal of International Business Studies, Vol.8, No. 1, 1977, pp:23-32. 14 Leonidas C. Leonidou, vd., “An Analytical Review of The Factors Stimulating Smaller Firms to Export: Implications for Policy-Makers”, International Marketing Review, Vol.24, No.6, 2007, pp: 735-770. 15 Warren J. Bilkey, ‘An Attempted Integration of the Literature on the Export Behaviors of Firms’, Journal of International Business Studies, Vol.9, No. 1, 1978, pp: 34-35. 16 Johanson vd., a.g.m., pp:22-32. 17 Michael A. Hitt, Robert E. Hoskisson, Hicheon Kim, “International Diversification: Effects on Innovation and Firm Performance in ProductDiversified Firms”, The Academy of Management Journal, Vol.40, No.4, 1997, p: 769. 18 Lianxi Zhou, Wei-ping Wu, Xueming Luo, “Internationalization and the Performance of Born-Global SMEs: The Mediating Role Of Social Networks”, Journal of International Business Studies, Vol.38, 2007, p:675. 19 Hardy Wagner, “Internationalization Speed and Cost Efficiency: Evidence From Germany”, International Business Review, Vol. 13, No.4, 2004, p: 448. 9 beraberinde getirmektedir20. İşletmelerin uluslararasılaşmanın avantajlarından yararlanması ve dezavantajlarına maruz kalmaması için sürecin başarılı bir şekilde yönetilmesine ihtiyaç vardır. Uluslararasılaşma üzerinde etkili olan faktörler21; piyasa bilgisi22; ürün standardizasyon seviyesi, ülke kalkınma seviyesi23, giriş modu veya kontrolü24, stratejik nedenler25, yerel kaynakların ve yerel pazarın önemi26, operasyon ağındaki rol27, tedarik zincirinin yönetimi28 olarak sıralanmıştır. Ancak uluslararasılaşma dinamik bir süreçtir, doğrusal bir süreçten söz etmek mümkün değildir. Yani uluslararası pazarlardaki değişimler nedeni ile işletme ürününü pazardan çekebilir ve başka bir zaman aralığında farklı pazarlara girerek ya da farklı bir ürün ile pazara girerek uluslararasılaşma sürecine devam edebilir29. Ayrıca daha yüksek bir uluslararasılaşma derecesi beraberinde maliyetleri getirebilmekte30, uluslararasılaşma işletmelerin iç ve dış süreçlerinin karmaşıklığını arttırabilmektedir31. İşgücü, lojistik veya bilgi teknolojileri gibi kaynaklara ilave taleplerin olması işletmenin performans potansiyelini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu nedenle uluslararasılaşma süreci, iyi bir kontrol, yönetim becerisi ve deneyime ihtiyaç duyar ve işletmeler genellikle bu gibi riskleri en aza indirmek için uluslararasılaşma sürecinden aşamalı olarak geçerler32. 20 Stephen E. Christophe, Hun Lee, ‘’ What Matters About Internationalization: A Market-Based Assessment’’, Journal of Business Research, Vol.58, No.5, 2005, p: 638. 21 Gerald Reiner, vd., “The Internationalization Process in Companies Located at the Borders of Emerging and Developed Countries”, International Journal of Operations & Production Management, Vol.28, No.10, 2008, p:922. 22 Jan Johanson, Jan-Erik Vahlne, “The Mechanism Of Internationalisation”, International Marketing Review, Vol.7, No.4, 1990, pp: 11-24. 23 Raymond Vernon, “The Product Cycle Hypothesis in a New International Environment”, Oxford Bulletin of Economics & Statistics, Vol.41, S.4, 1979, pp:255-267. 24 Erin Anderson, Hubert Gatignon, “Modes of Foreign Entry: A Transaction Cost Analysis and Propositions”, Journal of International Business Studies, Vol.17, No.3, 1986, pp: 1-26. 25 Ann Vereecke, Roland Van Dierdonck, “The Strategic Role of the Plant: Testing Ferdows’s Model”, International Journal of Operations & Production Management, Vol.22, No.5, 2002, pp: 492-514. 26 Christopher A. Bartlett, Sumantra Ghoshal, Managing Across Borders: The Transnational Solution, Harvard Business School Press, Boston, MA, 1989, p:82. 27 Ann Vereecke, Roland. Van Dierdonck, Arnoud. De Meyer, “A Typology of Plants in Global Manufacturing Networks”, Management Science, Vol.52, No.11, 2006, pp: 1737-1750. 28 Gary Gereffi, “International Trade and Industrial Upgrading in the Apparel Commodity Chain”, Journal of International Economics, Vol.48, No.1, 1999, pp: 37-70. 29 Bo Rundh, “International Marketing Behaviour Amongst Exporting Firms”, European Journal of Marketing, Vol.41, No.1/2, 2007, p:183. 30 Regis Coeurderoy, vd., “Young Firm Internationalization and Survival: Empirical Tests on a Panel of ‘Adolescent’ New Technology-Based Firms in Germany and the UK”, International Small Business Journal, Vol. 30, No.5, 2010, p:474. 31 Stephanie A. Fernhaber, “Untangling the Relationship Between New Venture Internationalization and Performance”, Journal of Int. Entrep, Vol.11, 2013, p:225. 32 Sylvie Chetty, Colin Campbell-Hunt, “Paths to Internationalisation Among Small- to Medium-Sized Firms A Global Versus Regional Approach”, European Journal of Marketing, Vol. 37, No.5/6, 2003, p:798. 10 1.2. Uluslararasılaşma Derecesi (DOI) Uluslararası çeşitlendirme, işletmelerin mal veya hizmetlerinin satışını küresel bölgelerin ve ülkelerin sınırları boyunca farklı coğrafi konumlara veya pazarlara genişlettiği33, teknolojik bilgi birikimi, yönetimsel ve organizasyonel beceriler ve marka adları gibi şirkete özgü varlıkları daha büyük bir hedef pazara yaymak için kullandıkları bir stratejidir34. Uluslararasılaşma süreci birçok faktöre bağlı olarak ele alınmakta, süreç genellikle bu çeşitlendirme kapsamında, girilecek yabancı pazar bilgisinin elde edilmesi, pazara giriş kararının verilmesi, işletmenin mevcut durumunun analiz edilmesi ve pazara giriş şeklinde gerçekleşmektedir35. Uluslararasılaşma süreci literatürde işletmelerin yayıldığı coğrafi alan, faaliyet yoğunluğu, işletmenin yaşı, uluslararasılaşma hızı ve uluslararasılaşma derecesi boyutları ile ele alınmaktadır36. Uluslararasılaşma ve uluslararasılaşma derecesi uluslararası literatürde birçok çalışmaya konu olmuş ve işletme, pazar, müşteri yönetimi ile ilişkisi farklı açılardan ele alınmıştır. Grazia uluslararasılaşma derecesini etkileyen ve ele alınış şekillerini ortaya koyan bir çalışma yapmıştır37. Uluslararasılaşma derecesinin pek çok göstergesinin olması, bir çok açıdan incelenmesi ve uluslararasılaşmanın hem işletmeler hem de ekonomiler üzerinde bir çok etkisinin olması nedeni ile bu yapıları derlemeyi ve özetlemeyi hedeflemişlerdir. Çalışmaya göre uluslararasılaşma ele alınış açısından işletmelerin büyüklüğü ya da makroekonomi baz alınarak, uluslararasılaşma modu açısından ihracat-ithalat, direk yabancı yatırımlar, işbirlikleri ve dış kaynak kullanımı şeklinde, uluslararası değer zinciri yapısı açısından geri, ileri ya da yatay olarak ve işletme içi etkenler açısından ise performans, davranış, yapı ve yönetim unsurları etrafında incelenmektedir. Ayrıca uluslararasılaşma derecesinin boyutları yerli ve yabancı faaliyetlerin yüzdesel yoğunluğu, faaliyetlerin yayıldığı ülke sayısı açısından coğrafi yoğunluk derecesi, ya da spesifik bir coğrafi bölgedeki faaliyetlerin yoğunluğu açısından değerlendirilmektedir. Uluslararasılaşma derecesi endekslerinin gelişimindeki unsurlar Tablo 1’de verilmiştir. Tablo incelendiğinde uluslararasılaşma derecesinin gelişiminde işletmenin büyüklüğü, hangi yöntemle uluslararasılaştığı, uluslararası değer zincirinin hangi yönde ilerlediği, 33 Michael A. Hitt, vd., “International Diversification: Antecedents, Outcomes, and Moderators”, Journal of Management, Vol.32, No.6, 2006, p:857. 34 Richard E. Caves, “International Corporations: The Industrial Economics of Foreign Investment”, Economica, Vol.38, No.149, 1971, p:5. 35 Johanson vd., a.g.m., pp:22-32 36 M.Hakan Altıntaş, Erkan Özdemir, ‘’İhracat İşletmelerinin Uluslararasılaşması: Türkiye’de Faaliyet Gösteren Kobi’lere Yönelik Bir Araştırma’’, Sosyal Bilimler Dergisi, C.1, S.1, 2006, p:186. 37 Grazia Ietto-Gillies, “Conceptual Issues Behind the Assessment of the Degree of Internationalization”, Transnational Corporation, Vol.18, No. 2009, pp: 59–83. 11 işletmenin kendisinden kaynaklanan etkilerin uluslararasılaşma boyutları ile ilişkisi görülmektedir. Tablo 1: Uluslararasılaşma Derecesinin Gelişimindeki Unsurlar Uluslararasılaşma Üzerine Bakış Açıları Toplama Seviyesi İşletme:Büyük yada KOBİ Endüstriler Makroekonomi Uluslararasılaşma Modu Uluslararası Ticaret, FDI (Sanayi Bölgesi; M&As) İşbirlikleri, Kurum içi ittifaklar, Dış Kaynak Kullanımı Uluslarararası Değer Zinciri Yapısı Geri veya İleri Ya da Yatay İşletme İçi Etkenler Performans Davranış Yapısal Yönetim Uluslararasılaşma Derecesinin Boyutları Yoğunluk Derecesi Uluslararası değişken Yerli veya Toplam olarak % Coğrafi Yoğunluk Derecesi Normalleştirme veya Normalleştirme Olmadan Coğrafi Yayılım Derecesi Herfindhal Endeksleri Yerçekimi (Gravitation) Endeksleri Kaynak: Grazia Ietto-Gillies, “Conceptual Issues Behind the Assessment of the Degree of Internationalization”, Transnational Corporation, Vol.18, No. 2009, pp: 59–83. Uluslararasılaşma, işletmelerin kendi iç pazarları dışından gelir etmeleri, uluslararasılaşma derecesi ise işletmelerin kendi ülkesi dışındaki fiziksel varlığının ve katma değer faaliyetlerinin ölçülmesidir38. Uluslararasılaşma derecesi basit bir şekilde yurtdışı pazarlarda yapılan satış miktarının toplam satışlar içerisindeki yeri olarak ifade edilebileceği gibi literatürde bir çok faktör dahil edilerek farklı şekillerde hesaplanmıştır. Karmaşık ve çok boyutlu olması nedeni ile tanımlanmasında literatürde ortak bir noktada buluşulamadığı gibi hesaplanmasında da birçok çalışmada farklı değişkenler kullanılarak ölçülmüş, yine ortak bir hesaplama yöntemi kullanılmamıştır. Uluslararası literatürde uluslararasılaşma derecesini ölçmek için kullanılan 25’den fazla indeks olduğu bilinmektedir39. Farklı ölçümler kullanmak, ululararasılaşma derecesi ölçümlerinde tutarsızlıklara ve farklı sonuçların elde edilmesine sebep olma riski taşıyorken40, evrensel 38 Christian Geisler Asmussen, Torben Pedersen, Bent Petersen,’’ How Do We Capture "Global Specialization" When Measuring Firms' Degree of Globalization?’’, Management International Review, Vol.47, No.6, 2005, pp:3-4. 39 Michael A. Hitt, vd., a.g.m., p:857. 40 Hsiang-Hsi Liu, Wang-Chiang Ko, “Measuring the Degree of Internationalization for Taiwanese Banking Industry: Scoring Measurement by Principal Component Analysis”, International Business Research, Vol.10, No.6, 2017, p:218. 12 bir indeksin kabul edilmesi ise, işletmenin türü, ülke ve çalışmanın niteliğine göre doğru sonuç elde edilmesi açısından ulaşılması zor bir hedeftir41. Uluslararasılaşma derecesini ölçen birçok çalışmada ölçüm genellikle tek oran ile yapılmıştır. Yabancı satışların toplam satışlara oranı (Foreign Sales/Total Sales (FSTS)) 42,43, yabancı varlıkların toplam varlıklara oranı (foreign assets to total assets (FATA))44, ihracat elemanlarının toplam elemanlara oranı (foreign employees to total employees FETE))45 ile ölçülmüştür. Yabancı satışların toplam satışlara oranı, ihracat satışlarının toplam satışlara bölünmesi ile hesaplanırken, yabancı varlıkların toplam varlıklara oranı, işletmenin yabancı hisse senetleri sahipliğini ölçmeye odaklanan bir oran olarak bilinmektedir46. Tablo 2 incelendiğinde uluslararasılaşma derecesinin ölçümünde zaman zaman tek oranın, bazı çalışmalarda ise birden çok oranın aynı anda kullanıldığını görmek mümkündür. Tablo 2: Uluslararasılaşma Derecesinin Ölçümünün Yapıldığı Bazı Çalışmalar Yazar (Yıl) Uluslararasılaşma Derecesinin Ölçümü McDougall ve Oviatt (1996) Yabancı satışların toplam satışlara oranı Zahra et al. (2000) Çoklu indeks Lu and Beamish (2001) İhracat satışlarının toplam satışlara oranı Yabancı iştiraklerin sayısı Yabancı ülkelerin sayısı Majocchi and Zucchella (2003) İhracat satışlarının toplam satışlara oranı Yabancı ülkelerin sayısı Chiao et al. (2006) İhracat satışlarının toplam satışlara oranı Lu and Beamish (2006) İhracat satışlarının toplam satışlara oranı Yabancı iştiraklerin sayısı Yabancı ülkelerin sayısı Pangarkar (2008) Çoklu indeks Almodóvar and Rugman (2014) İhracat satışlarının toplam satışlara oranı Kaynak: Jaeyoung Cho, Jangwoo Lee, “Internationalization and Performance of Korean SMEs: the Moderating Role of Competitive Strategy”, Asian Business Management, Vol.17, No.3, 2018, p:143. 41 Michael A. Hitt, vd., a.g.m., pp: 857-858. 42 Robert M. Grant, Azar P. Jammine, Howard Thomas, “Diversity, Diversification, and Profitability among British Manufacturing Companies, 1972-84”, The Academy of Management Journal, Vol.31, No.4, 1988, p:781. 43 N. Capar, Masaaki Kotabe, “The Relationship Between International Diversification and Performance in Service Firms” Journal of International Business Studies, Vol.34, No.4, 2003, p:350. 44 Chuck C. Y. Kwok, David M. Reeb, “Internationalization and Firm Risk: An Upstreamr-Downstream”, Journal Of International Business Studies, Vol.31, No.4, 2000, p: 623. 45 W. Chan Kim, Peter Hwang, William P. Burgers, “Global Diversification Strategy and Corporate Profit Performance”, Strategic Management Journal, Vol.10, No.1, 1989, p:49. 46 Yi-Long Jaw, Wen-Ting Lin, “Corporate Elite Characteristics and Firm's Internationalization: CEO-Level and TMT-Level Roles”, The International Journal of Human Resource Management, Vol.20, No.1, 2009, p:226. 13 Bir diğer ölçüm metodu ise çoklu indekslerin kullanıldığı yöntemlerdir. Birden fazla oranın biraraya getirilmesi ile oluşturulmuş indeksler uluslararasılaşma derecesini ölçmede ve çeşitli değişkenler ile ilişkisini analiz etmede kullanılmıştır. Literatürde genel kabul görmüş ve en sık kullanılan uluslararasılaşma derecesi endeksi Sullivan’ın 1994 yılında kullandığı Uluslararasılaşma Derecesi Ölçeği (Degree Of Internationalization Scale= DOIint) olarak bilinmektedir. Uluslarasılaşma derecesi Sullivan tarafından 0 ile 5 arasında bir değer alacak şekilde, (0 hiç uluslararası faaliyeti olmayan, 5 faaliyetlerinin tamamı uluslararası olan) bir değer olmak üzere 5 faktöre bağlı olarak hesaplanmaktadır47: FSTS: Foreign Sales to Total Sales (FSTS): Yabancı Satışlar / Toplam Satışlar oranı FATA: Foreign Assets to Total Assets (FATA): Yabancı Varlıkların Toplamı / Toplam Varlıklar OSTS: Overseas Subsidiaries to Total Subsidiaries (OSTS): Yabancı Şubelerin Sayısı / Toplam Şube Sayısı PDIO: Psychic Dispersion of International Operations (PDIO): İhracat Yapılan Ülke Sayısı / Pazardaki Toplam Ülke Sayısı TMIE: Top Manager’s International Experience (TMIE): Tepe Yönetimin Uluslararası Tecrübesi / Bütün Yöneticilerin Toplam Tecrübesi Sullivan’a göre işletmelerin uluslararasılaşma derecesi aşağıdaki formül ile hesaplanabilmektedir: DOIint= FSTS + FATA + OSTS + TMIE + PDIO* 1995 yılında uluslararasılaşma derecesi, UNCTAD tarafından Çokulusluluk İndeksi (Transnationaliaty Index) ile ölçülmüş, satışların oranı, toplam varlıklar içerisinde yabancı varlıkların oranı ve toplam çalışanlar içerisinde ihracat personelin oranının toplanıp üçe bölünmesiyle elde edilmiştir48. Letto Gillies 1998 yılında UNCTAD'ın Çokulusluluk İndeksi’nin uluslararası faaliyetlerin kapsamını görselleştirmek için eksik olduğunu, denizaşırı faaliyetlerin miktarını ve payını göz ardı ettiğini öne sürerek kendi bileşik endeksini geliştirmiştir49. Çokulusluluk Yayılma İndeksi (Transnationality Spread 47 Daniel Sullivan, ‘’ Measuring the Degree of Internationalization of a Firm’’, Journal of International Business Studies, Vol.25, No.2, 1994, pp:325-342. 48 UNCTAD, World Investment Report, 1995, Transnational Corporations and Competitiviness, https://unctad.org/en/Docs/wir1995overview_en.pdf , 01.09.2018. 49 Grazia Ietto-Gillies, “Different Conceptual Frameworks in the Assessment of the Degree of Internationalization: Empirical Analysis of Various Indices for the Top 100 Tncs”, Transnational Corporation, Vol.7, No.4, pp:413-426. *Uluslararası literatürde uluslararasılaşma derecesi ölçeğine ait kısaltmalar FSTS, FATA, OSTS, TMIE ve PDIO olarak kullanıldığı için bu tez çalışmasında da ilgili oranlar için aynı kısaltmalar kullanılmıştır. https://unctad.org/en/Docs/wir1995overview_en.pdf 14 Index) olarak tanımladığı hesaplama aracı; FSTS, FATA, FETE oranının ortalamasına bir işletmenin faaliyette bulunduğu yabancı ülke sayısı ve doğrudan yabancı yatırımın gerçekleştirildiği toplam ülke sayısının dahil edilmesiyle elde edilmiştir. Uluslararasılaşma derecesi ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde, uluslararasılaşma derecesinin ölçümü konusunda literatürde ortak bir ölçüm oranı ya da bir indekste fikir birliğine varılamaması konusu araştırmacılara analiz yapılan işletme türü, sektör, ülke yapısı, araştırmanın amacı ve niteliği gibi durumlar çerçevesinde uluslararasılaşma derecesi ölçüm yöntemini belirleme esnekliği verdiği gözlemlenmektedir. Yakın dönemde 2010-2020 aralığında yapılan çalışmalarda da ölçümün çeşitli kriterler gözönünde bulundurularak tek oran50,51,52, çok boyutlu indeks53,54, Sullivan’ın uluslararsılaşma indeksi55, ya da bu indeksin çeşitli versiyonlarının56,57 kullandığı görülmektedir. Sonuç olarak, literatürde uluslararasılaşma derecesinin ölçümü için tek bir oranın kullanıldığı çalışmalar kadar indekse bağlı hesaplama araçlarının kullanıldığı çalışmalar da bir hayli yaygındır. Ancak tek oran ile ölçüm için yapılan eleştirilere karşın, indekse bağlı yapılan ölçümler için de çeşitli eleştiriler vardır. Bazı görüşlere göre uluslararasılaşma derecesini FATA, FSTS gibi tek oran ile ölçmek uluslararası çeşitliliği yakalayamadığı için yeterli bir hesaplama yöntemi olmayacaktır58. Bazı araştırmacılar ise güvenilirlik, ölçüt geçerliliği ve içerik geçerliliği ile ilgili endişelerle çok boyutlu ölçüme dayalı indekslere ciddi eleştiriler yöneltmiş, araştırmalarda standardizasyonun yakalanması ve karşılaştırma kolaylığının sağlanması açısından tek oranlı ölçümün 50 Phan Anh Tua, Tran Phuong Thanha, “Business Barriers and Degree of Internationalization of Manufacturing Companies in Peru”, Accounting, Vol. 6, 2020, pp: 931–936 51 Jaeyoung Cho, vd., a.g.m., pp:150. 52 Richard Shearmur, David Doloreux, Anika Laperrie` re, “Is the Degree of Internationalization Associated with the Use of Knowledge Intensive Services or with Innovation?”, International Business Review, Vol.24, No.3, 2015, p:461. 53 Wenbin Suna, Joseph Price, Yuan Ding, “The Longitudinal Effects of Internationalization on Firm Performance: The Moderating Role of Marketing Capability”, Journal of Business Research, Vol. 95, 2019, p:329. 54 Jase R. Ramsey, Livia R. Barakat, Sherban L. Cretoiu, “Internationalizaiton and Its Possible Impact on Subjective and Objective PErformance: Evidencefrom Brazilian TNCs”, Transnational Corporations, C:21, S:2, 2012, p:29. 55 Carlos González, “Transnational Board Interlocks The Influence of Degree of Internationalization and Psychic Distance”, Cross Cultural & Strategic Management, Vol.26, No. 2, 2019, p:203. 56 Carlos González, “Revealing a Social Dimension of Internationalization: Transnational Board Interlocks as a Social-Based Proxy for the Degree of Internationalization of the Firm”, Management International Review, Vol.59, 2019, pp:253-276. 57 Kyung-A Sun, Seoki Lee, “Determinants of Degree of Internationalization for U.S. Restaurant Firms”, International Journal of Hospitality Management, Vol.33, No.1, 2013, pp:465–474 58 Sushil Vachani, “Distinguishing between Related and Unrelated International Geographic Diversification: A Comprehensive Measure of Global Diversification”, Journal of International Business Studies, Vol.22, No.2, 1991, p: 308. 15 uygun olacağını savunmuşlardır59. Bu bağlamda kültürlerararası farklılıklar, işletme bazında ya da ülke bazında yapıların birbirinden farklılık gösterebileceği gibi nedenler gözönünde bulundurularak araştırmacılar DOI ölçütlerinin uygunluğunu değerlendirmeli60, DOI oranlarını kendi araştırmalarının doğasına uygun bir şekilde analize dahil etmelidirler. 2. BİBLİYOMETRİK ANALİZ VE BİLİMSEL HARİTALAMA ANALİZİ Günümüzde birçok alanda kullanılmaya başlanan bibliyometri, daha önce yapılan çalışmaların nicel olarak sınıflandırılması anlamına gelmektedir.61 Bibliyometrik analiz ya da bilimsel haritalama ise disiplinlerin, alanların, uzmanlıkların, belgelerin ve yazarların birbirleriyle ilişkisini ortaya koyan bir araştırma yöntemidir.62 Bibliyometrik veya bilimsel haritalama, bibliyometri alanının önemli bir araştırma konusudur. Sürekli olarak değişen bilimsel bilgi sistemi içinde, entellektüel bağlantıların ilişkilerini bulmaya çalışan63, bir araştırma alanının bilişsel yapısını ve evrimini tanımlamaya yönelik ortaya konan görsel çıktılardır.64 Bilimsel bir alanı izlemek, yapısını ve gelişimini belirlemek için araştırma alanlarının detaylarını oluşturmayı sağlar.65 Bibliyometrik analiz; bir dizi ampirik metot, alıntı ve kaynak analizlerini kapsar. Atıf analizi ise bibliometrik analizin en önemli alt kümesidir.66 Bibliyometrik çalışmanın ilk örneği 1917 yılında Cole ve Eales tarafından anatomi alanında yapılmıştır67. Çalışmada 1543 – 1860 yılları arasında yazılmış makale ve kitapların sayısı ve menşe ülkesini gruplandırarak istatistiksel analiz yapılmıştır. İstatistiksel bibliyografya terimi ise ilk olarak 1922 yılında E. Wyndham Hulme tarafından kullanılmıştır.68 Daha sonra bu terim 1964 yılında Raising tarafından alıntılama çalışmaları üzerine bir makalede kullanılmıştır. İstatistiksel bibliyografya, kitap ve süreli 59 Kannan Ramaswamy, K. Galen Kroeck, William Renforth, “Measuring the Degree of Internationalization of a firm: A Comment”, Journal of International Business Studies, Vol.27, No.1, 1996, pp: 167-177. 60 Carlos González, a.g.m, pp:273-274. 61 Alvin M. Schrader, ‘’ Teaching Bibliometrics’’, Library Trends, 1981, pp 151-172. 62 Henry Small, ‘’Visualizing Science by Citation Mapping’’, Journal of The Amrican Society For Information Science, Vol.50, No.9, 1999, pp:799-813. 63 Manuel J. Cobo, vd., ‘’ Science Mapping Software Tools: Review, Analysis, and Cooperative Study Among Tools’’, Journal of The American Socıety For Informatıon Science And Technology, Vol.62, No.7, 2011, p:1382. 64 Ruben Heradio, A Bibliometric Analysis of 20 Years Of Research on Software Product Lines, Information And Software Technology, Vol.72, 2016, p:2. 65 Manuel J. Cobo, ‘’A Bibliometric Analysis of the Intelligent Transportation System Researc Based on Science Mapping’’, IEE Transaction on Intelligent Transportation Systems, Vol.15, No.2, 2014, p:902. 66 Ying Ding, ‘’Bibliometric Cartography of Information Retrieval Research by Using Co-Word Analysis’’, Information Processing and Management, Vol.37, 2001, p:818. 67 FrancisJoseph Cole, Nellie Barbara Eales, The History of Comparative Anatomy, Part I: A Statistical Analysis of the Literature, Science Progress, Vol.11, No.44, 1917, pp:578-596. 68 Alan Pritchard, ‘‘Statistical Bibliography of Bibliometrics’’, Journal Of Documentary, Vol.25, No.4, 1969, p:348. 16 yayınlarla ilgili istatistiklerin bir araya getirilmesi ve yorumlanması olarak tanımlanabilir.69 Bibliyometri bilimi, bilim insanları veya bilimsel etkinliklerin istatistiksel ölçümüne dayanan sistematik, şeffaf ve tekrarlanabilir bir analiz yapma yeteneğine sahip bir sistemdir. 2.1. Bibliyometrik Analiz Bibliyometri yeni bilgilerin, kavramsal gelişmelerin, verilerin yoğun hacmi ve geniş bilgi alanına yapısal bir analiz sağlayarak, zaman içindeki eğilimleri ortaya çıkarmak, araştırılan temaları, disiplinlerin sınırları içindeki değişimleri tanımlamak, en üretken araştırmacı ve kurumları tespit etmek ve mevcut araştırmanın büyük resmini sunmak için kullanılan yararlı bir disiplindir70. Bibliyometik analiz yoğun veri ortamında analiz yapma ve geleneksel yöntemler ile literatür taraması gerçekleştirmenin zorluğunu ortadan kaldırma fırsatı sağlayan, zaman, emek tasarrufu yaratan bir yöntemdir. Ayrıca analiz sonuçlarının bilimsel haritalama yöntemi ile görsel haritalar şeklinde rapor edilebiliyor olması araştırmacılara kolaylık sağlamaktadır. Bibliyometrik analiz, matematik ve istatistiksel yöntemlerin kitaplar ve diğer yayınların analiz edilmesinde kullanılmasını sağlayan71, bilimsel araştırmalarda geçmişten günümüze doğru kullanımı oldukça yaygınlaşan bir analiz yöntemidir. Araştırma alanı ile literatür araştırmasının sistematik bir şekilde elde edilmesine fırsat vermesi, yapılan analiz ile alanın gelişimini gözlemleme imkanı sunması ve analizleri görsel haritalar yoluyla görselleştirme kolaylığı sağlaması bu yöntemin kullanımının artmasının en büyük sebeplerinden bazılarıdır. Ortaya çıktığı 1900’lü yıllardan itibaren hem sosyal bilimlerde hem de diğer alanlarda yapılan çalışmalar sürekli artış göstermiş, yakın dönemde bibliyometrik analiz yapılan alan sayısı en yüksek seviyelere ulaşmıştır. Geçmişten günümüze yapılan bibliyometrik çalışma sayısının yıllara bağlı olarak gelişimi Grafik 1’de gösterilmiştir. Grafikte Web Of Science veri tabanında konu kısmında ‘bibliometrics’ kelimesi yer alan, 1983 ile 2018 yılları arasında yapılan yayınların değişimi yer almaktadır. 69 M. Miles Raisig, “Statistical Bibliography in the Health Sciences”, Bull Med Libr Assoc., Vol.50, No.3, 1962, pp:450-461 70 Massimo Aria, “Bibliometrix: An R Tool for Comprehensive Science Mapping Analysis”, Journal of Informetrics, Vol.11, No.4, 2017, p:959. 71 Alan Pritchard, a.g.m., p:349. 17 Grafik1: Bibliyometrik Analizin Yıllara Göre Gelişimi Kaynak: Web Of Science, https://webofknowledge.com, (18.09.2018). Zaman içinde, bibliyometrinin kullanımı tüm disiplinlere yayılmış olsa da, bibliyometrik analiz süreci oldukça karmaşıktır. Çünkü çok sayıda farklı analiz ve haritalama yazılımını kullanan birkaç adımın ard arda uygulanmasını gerektirir ve bu yazılımlar sadece ticari lisanslar altında kullanılabilirler.72 Bibliyometrik analizler klasik ve modern yöntemler kullanılarak yapılabilen analizlerdir. Klasik yöntem; ilgili alanda yazılmış olan eserlerin tek tek elde edilmesi, okunması, sınıflanması, analiz edilmesi yoluyla gerçekleştirilmektedir. Modern yöntemler ise, bibliyometrik analiz yapan çeşitli yazılımların kullanılması ile elde edilir. Programlar eserlerin belirlenen veri tabanından aktarılması ile birlikte yazar, kelime, atıf durumları, yayınevi gibi konularda araştırma yapma ve araştırma sonuçlarını görsel haritalar yardımı ile sunma imkanı sağlamaktadır. Tablo 3’te özellikleri verilen bilimsel haritalama yapılan yazılımlardan bazıları Bibexcel, Biblioshiny, Bibliomaps, Citespace, CoPalRed, IN-SPIRE, Loet Leydesdorff’s Software, Network Workbenceh Tool, Science OF Science Tool, Wantage Point, VOS viewer, SciMAT olarak sıralanmakta ve yazılımlara ait detaylar yer almaktadır. Tablo 3: Bilimsel Haritalama Araçlarının Özellikleri Araçlar Analiz Versiyonu Yıl Geliştiren İşletim Sistemi Kullanıcı Arayüzü Bibexcel 2017 2017 Umea Universitesi (İsveç) Win Masaüstü Biblioshiny 2019 Naples Federico II Üniversitesi (İtalya Runs in R Web BiblioMaps 3.2 2018 Lyon Üniversitesi (Fransa) Runs in Python Web CiteSpace 5.5.R2 2019 Leiden Üniversitesi (USA) Win Masaüstü 72 Massimo Aria, a.g.m., p:960. 635 554553529 285272260 2091891491028373523634323129262318181717151411 8 7 6 6 6 6 4 3 2 2 1 0 200 400 600 800 20182016201420122010200820052001200319991996199819971994198919811987198519801983 Yayın Sayısı https://webofknowledge.com/ 18 Tablo 3: Bilimsel Haritalama Araçlarının Özellikleri (Devamı) Araçlar Analiz Versiyonu Yıl Geliştiren İşletim Sistemi Kullanıcı Arayüzü CitNetExplorer 1.0.0 2014 Leiden Üniversitesi (Hollanda) Win, OSX, Linux Masaüstü SciMAT 1.1.04 2016 Granada Üniversitesi (İspanya) Win, OSX, Linux Masaüstü Sci2 Tool 1.3 2018 Cyberinfrastructure for Network Science Center (USA) Win, OSX, Linux Masaüstü VOSviewer 1.3.13 2019 Leiden Üniversitesi (Hollanda) Win, OSX, Linux Masaüstü Kaynak: José A. Moral-Muñoz, vd., “Software Tools for Conducting Bibliometric Analysis in Science: An Upto-Date Review”, El profesional de la información, Vol. 29, No.1,2020, pp:6 Bu yazılımlar arasında SciMAT, mevcut bilim haritalama yazılım araçlarının çoğunu sentezleyen73, veriler üzerinde çeşitli normalleştirme ve benzerlik ölçülerinin kullanılabildiği74, verilerin yüklenmesinden analiz edilmesine, sonuçların görselleştirilmesinden yorumlanmasına kadar analizin her adımının yapılması için fırsat sunan bir araçtır. 2.2. Bibliyometrik Analizde Veri Tabanının Belirlenmesi Bibliyometrik analizde en önemli adımlardan biri de veri tabanının belirlenmesidir. Analizde kullanılabilecek, bilimsel çalışmaların, belgelerin ve alıntılarının saklandığı, veri elde edilebilecek çok sayıda veri tabanı mevcuttur. En önemli bibliyografik veri tabanları WOS (www.webofknowledge.com), Scopus (www.scopus.com), Google Scholar (https://scholar.google.com), MEDLINE (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/) olarak bilinmektedir. Google Scholar, WoS ve Scopus, dergileri ve bilimsel çalışmaları veri tabanında aynı şekilde ve aynı formatta bulundurmaz. Her bir veri tabanının içerdiği yayın grubu diğerlerinden farklıdır. Ayrıca her veri tabanının analiz için kullanımının avantaj ve dezavantajları vardır. Örneğin Google Scholar'dan büyük veri kümelerinin indirilmesi zordur ve tüm veri kümesinin toplu halde bir dökümü mevcut değildir75. Çalışma alanı açısından kıyaslandığında Scopus’ta yayınlanan çalışmaların %60’ı sağlık ve yaşam alanındayken, WoS ile kıyaslandığında WoS veri tabanının Scopus’a oranla 73 Manuel J. Cobo, “SciMAT: A New Science Mapping Analysis SoftwareTool”, Journal of the American Society for Information Science and Technology, Vol.63, No.8, 2012, p:1609. 74 M. Gutierrez-Salcedo, vd., “Some Bibliometric Procedures for Analyzing and Evaluating Research Fields”, Applied Intelligence, Vol.48, 2018, p:1281. 75 Manuel J. Cobo, ‘a.g.m., 2011, p:1383. http://www.webofknowledge.com/ http://www.scopus.com/ https://scholar.google.com/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/ 19 sosyal bilimlerde daha büyük oranda yayın içerdiği görülmektedir76. Ayrıca birden fazla veri tabanının aynı anda analiz için kullanılması iki veri tabanında aynı anda bulunan ortak yayınları analize mükerrer dahil etme hatasını ortaya çıkaracaktır. Web Of Science 1900’lü yıllardan itibaren yayınlanmış, sosyal bilimler, sanat ve beşeri bilimler alanlarında dünyanın önde gelen bilimsel araştırmalarını, tam metin makaleleleri, incelemeleri, kronolojileri, bildiri ve özetleri içeren bir veri tabanıdır77. Yapılan bibliyometrik analizlerin büyük bir kısmında Web Of Science kullanıldığı bilinmektedir. Bu çalışmanın da veri kaynağını Web Of Science veri tabanında yer alan 1975 yılından itibaren yayınlanmış akademik çalışmalar oluşturmaktadır. Web Of Science veri tabanında konu kısmında bibliyometrik analiz kelimeleri yer alan 1975-2018 yılları arasında yönetim ve işletme alanındaki yayın sayısı 652 iken, bibliyometrik analiz web of science kelimeleri yer alan yayın sayısı 110 dur. Yazılımların kullanılarak bibliyometrik analizlerin yapılmasıyla birlikte Web Of Science veri tabanının kaynak olarak kullanımı daha da artmıştır. Web Of Science veri tabanı kullanılarak bibliyometrik analiz yapılan ve en çok atıf alan ilk 10 makale Tablo 4’te gösterilmiştir: Tablo 4: Web Of Science Veri Tabanında Yapılmış Bibliyometrik Analizi Konu Alan En Çok Atıf Alan İlk 10 Makale Makale Başlığı Yazarlar Yayın Yılı Business intelligence and analytics: From big data to big impact Chen, Hsinchun; Chiang, Roger H.L.; Storey, Veda C. 2012 A review of theory and practice in scientometrics Mingers, John; Leydesdorff, Loet 2015 A bibliometric overview of the Journal of Business Research between 1973 and 2014 Merigo, Jose M.; Mas-Tur, Alicia; Roig- Tierno, Norat; Ribeiro-Soriano, Domingo 2015 A systematic review of research on innovation in hospitality and tourism Omerzel, Doris Gomezelj 2016 Forty years of the European Journal of Operational Research: A bibliometric overview Laengle, Sigifredo; Merigo, Jose M.; Miranda, Jaime; Slowinski, Roman; Bomze, Immanuel 2017 Consumer brand relationships research: A bibliometric citation Fetscherin, Marc; Heinrich, Daniel 2015 Trajectories of efficiency measurement: A bibliometric analiysis of DEA and SFA Lampe, Hannes W.; Hilgers, Dennis 2015 76 Peter Jacso, “As We May Search — Comparison of Major Features of the Web of Science, Scopus, and Google Scholar Citation-Based and Citation-Enhanced Databases”, Current Science Association, Vol.9, No.9, 2005, p:1540. 77 Ma Angeles Martinez, vd., “Analyzing The Scientific Evolution of Social Work Using Science Mapping”, Research on Social Work Practice, Vol.25, No.2, 2015, p:258. 20 Tablo 4: Web Of Science Veri Tabanında Yapılmış Bibliyometrik Analizi Konu Alan En Çok Atıf Alan İlk 10 Makale (Devamı) Makale Başlığı Yazarlar Yayın Yılı A bibliometric analysis of social entrepreneurship Rey-Marti, Andrea; Ribeiro-Soriano, Domingo; Palacios-Marques, Daniel 2016 A bibliometrics analysis of imternational impact of business incubators Albort-Morant, Gema; Ribeiro-Soriano, Domingo 2016 Innovation and entrepreneurship in the academic setting: a systematic literature review Schmitz, Ademar; Urbano, David Dandolini, Gertrudes Aparecida; de Souza, Joao Artur; Guerrerı, Maribel 2017 Ayrıca son dönemde Web of Science veri tabanında yapılmış bibliyometrik makaleler; - 2019 yılında Web Of Science veri tabanında e-öğrenme araştırma çalışmaları: bibliyometrik bir analiz78 adlı makalede, - 2019 yılında yeşil tedarik zinciri yönetiminin WOS tabanlı bibliyometrik analizi79 adlı makalede - 2018 yılında yazılan sosyal sermaye, insan kaynağı ve sürdürülebilirlik: bibliyometrik analiz ve görüntleme analizi80 adlı makalede, - 2018 yılında yazılan ‘WOS’ta 1980-2013 arası iletişimin bilimsel haritalama analizi’81 adlı makalede - 2016 yılında yapılan ‘sosyal girişimciliğin bibliyometrik analizi’82 adlı makalede - 2014 yılında yazılan ‘Çok uluslu işletmelerin uluslararası ar&ge araştırmalarının köken ve eğilimleri üzerine çalışmada’83 ve daha birçok akademik çalışmada Web Of Science veri tabanı, bibliyometrik analiz ve bilimsel haritalama analizi yapmak için kullanılmıştır. 78 Nishat Fatima, Abu K.S., ‘’ E-learning Research Papers in Web of Science: A Biliometric Analysis’’, Library Philosophy and Practice (e-journal), 2019, pp:1-15. 79 Ruifeng Gong, vd., ‘’ A Bibliometric Analysis of Green Supply Chain Management Based on the Web of Science (WOS) Platform’’, Sustainability, Vol.11, No.12, 2019, pp: 1-18. 80 Fernando J. Garrios-Simon, M. Dolores Botella-Carrubi, Tomas F. Gonzalez-Cruz, ‘’Social Capital, Human Capital, And Sustainability: A Bibliometric and Visualization Analiysis’’, Sustainability, Vol.10, No.12, 2018, pp: 1-19. 81 Julio Montero-Diaz, vd., ‘’A Science Mapping Analysis of Communication Wos Subject Category (1980- 2013)’’, Comunicar, Vol.55, No.26, 2018, pp:81-91 82 Andrea Rey-Marti, Domingo Ribeiro-Soriano, Daniel Palacios-Marques, ‘’A BibliometricAnalysis of Social Entrepreneurship’’, Journal of Business Research, Vol.69, No.5, 2016, pp:1651-1655 83 Xingkun Liang, ‘’Origins and Trends of the Multinational’s R&D Internationalisation Research – a Systematic Literature Review’’, 21st International Conference on Industrial Engineering and Engineering Management, 2014, pp:597-598 21 2.3. Bibliyometrik Analizin Aşamaları Son yıllarda bilimsel literatürü analiz etmek için yapılan, bilimsel alanların entellüktüel yapısını ortaya koymayı hedefleyen çok sayıda çalışma olduğu görülmektedir. Bu çalışmalarda kullanılan analiz yöntemleri; doküman eş-atıf analizi (document co-citation analysis (DCA), dergi analizi, yazar eş-atıf analizi (author co- citation analyses) (ACA), eş-kelime analizi (co-word analyses) ve sosyal ağ analizi (social network analyses) dir.84 Bilimsel haritalama analizinde en çok tercih edilen teknikler ise eş-atıf (co-citation)85 ve eş-kelime (co-word)86 analizidir. Eş-atıf analizi, bir araştırma alanının yapısını ortaklaşa alıntı yapılan doküman çiftleri aracılığıyla haritalama imkanı sağlar87. Bu analiz araştırma alanlarını, konunun temel kaynağını, bilgi topluluklarını, araştırma taraflarını ve alanın önde gelen araştırmacılarını keşfetmek için kullanılmaktadır. Eş-kelime analizi ise araştırma konularının evrimini analiz etmeye yarayan bir yöntemdir88. Eş-kelime analizinin metodolojik temeli, anahtar kelimelerin bir arada bulunmasının bir dosyadaki belgelerin içeriğini tanımlaması fikrine dayanmaktadır89.Eş-kelime analizi, Callon tarafından metinlerde yer alan veriler arasındaki ilişkinin kuvvetini ölçmede etkili olan bir içerik analizi tekniği olarak önerilmiştir. Bu çalışmada eş-kelime analizi kullanılacaktır. Bibliyometrik analiz metodolojisi dört aşamaya dayanmaktadır.90 1.Araştırma temalarının belirlenmesi. Tüm dökümanlardan elde edilen anahtar kelimeler, aynı anda dökümanlarda mevcut olup olmamasına bağlı olarak bir ağ oluşturmak için kullanılır. 2. Araştırma konularını ve tematik ağı görselleştirmek. Belirlenen konuların görsel haritası iki farklı araç ile çizilmektedir: stratejik diyagram ve tematik ağ. Her bir temanın harita üzerinde bulunduğu yeri yorumlayabilmek için ise iki boyut kullanılır: 84 Francisco Garcia Lillo, ‘’Exploring The Intellectual Structure of Research on Born Globals and INV’s: A Literature Review Using Bibliometric Methods’’, Springer Science+Business Media, LLC, Vol.57, No.4, 2017, p:5. 85 Henry Small, “Co-Citation in the Scientific Literature: A New Measure of the Relationship Between Two Documents”, Journal of the American Society for Information Science, Vol.24, No.4, 1973, pp: 265-269 86 M. Callon, vd., “From Translations to Problematic Networks: An Introduction to Co-Word Analysis”, Social Science Information, Vol.22, No.2, 1983, pp: 191-235. 87 Neal Coulter, Ira Monarch, Suresh Konda, a.g.m., p:1207. 88 A.F.J. van Raan, Handbook of Quantitative Science and Technology Research, Chapter Measuring Science, Hollanda, Springer, 2005, pp: 43-44. 89 M. Callon, J.P. Courtial, F. Laville, ‘’Co-Word Analysis As A Tool For Describing The Network Of Interactions Between Basic And Technological Research: The Case of Polymer Chemistry’’, Scientometrics, Vol.22, No.1, 1991, pp:160-161. 90 Manuel J. Cobo, vd., “An Approach for Detecting, Quantifying, and Visualizing the Evolution of A Research Field: A Practical Application to the Fuzzy Sets Theory Field”, Journal of Informetrics, Vol.5, No.1, 2011, p:146. 22 merkezilik ve yoğunluk91. Merkezilik; temalar arasındaki etkileşimi yani bağlantıların yoğunluğunu ölçerken92, yoğunluk ise; temaların içsel uyumunu ölçer ve temanın gelişiminin bir ölçüsü olarak yorumlanmaktadır93. Merkezlilik ve yoğunluk yoluyla, bir araştırma alanı dört farklı kategoriyi çizen iki eksenli bir stratejik diyagramda görselleştirilebilir94: a) Üst sağ kadran: Her bir tema alan ile ilgili motor temaları, b) Üst sol kadran: Güçlü iç bağları ancak zayıf dış bağlantıları olan, alanla düşük bir ilgiye sahip olan temaları, c) Alt sol kadran: Gelişim gösteren ve alaka içermeyen konuları, ortaya çıkan ya da yok olan temaları, d) Alt sağ kadran: Enine, temel ve genel temaları ifade etmektedir. 3. Tematik alanların keşfedilmesi. Ana temaların gelişimi, dönemden döneme geçişlerde içerdiği anahtar kelimelerin dönüşümünün izlenmesini içerir. Bunu yapmak için, bir evrim haritası kullanılmakta ve bu aşamada dahil etme endeksi (İnclusion index), farklı dönemlerin araştırma temaları arasındaki kavramsal bağın tespitinde kullanılmaktadır95. 4. Performans analizi. Diyagramlarda yer alan her tema, anahtar kelimeler grubundan oluşmaktadır. Yani, her tema ve tematik alan kendisini oluşturan bir dizi belge ile ilişkilendirilebilir. Bu anlamda, her bir konunun ve her bir tematik alanın üretimi ve bilimsel etkisi, yayınlanmış dokümanlar, alıntılar veya farklı h-endeksi türleri gibi bibliyometrik göstergeler kullanılarak ölçülür96. Performans analizi, üniversiteler veya bilim insanları gibi farklı aktörlerin ulaştığı bilimsel etki ve atıfların durumunu ortaya koyar ve bilimsel haritalama, bu bilimsel araştırma yapısının entelektüel, teorik veya sosyal alanlarda evrimini de gözlemleme fırsatı verir97. Bibliyometrik analizin gerçekleştirilmesi için, veri tabanında yapılacak alan taramasının anahtar sözcük, başlık ya da konu alternatiflerinden biri seçilerek tarandığı, yapılan akademik çalışmalarda görülmektedir. Yapılan bu çalışmalar sayesinde ilgili bilim dalı, konu, alan ya da kavramın yıllar içerisindeki gelişimi, yayın sayısı, atıf sayısı, 91 M. Callon, J.P. Courtial, F. Laville, ‘’Co-Word Analysis As a Tool for Describing the Network of Interactions Between Basic and Technological Research: The Case of Polymer Chemistry’’, Scientometrics, Vol.22, No.1, 1991, p:164. 92 M. Callon, a.g.m. p:164. 93 Neal Coulter, vd., ‘’An Evolutionary Perspective of Software Engineering Research Through Co-Word Analysis’’ Carnegie Mellon University, Software Engineering Institute Technical Report ,1998, s.25. 94 M. A. Martinez, vd., a.g.m., 2015, p: 260. 95 Manuel J. Cobo, vd., a.g.m.,2014, p:902. 96 Jorge E. Hirsch, “An Index to Quantify an Individual’s Scientific Research Output”, The National Academy of Sciences of the USA, Vol.102, No.46, 2005, pp:16569-16572. 97 Julio Montero-Díaz, vd., a.g.m., p:82. 23 yoğunluğu, gelişimi ve diğer kavramlarla ilişkisini tespit etmek mümkün olmaktadır. Ayrıca bibliyometrik analiz sayesinde ilgili konu ya da alanda yapılan çalışmalarda kavramların artan ve azalan olarak tespit edilmesi yoluyla mevcutta var olan, gelişmekte olan ve azalmakta olan eğilimlerin saptanması da mümkündür. Bibliyometrik analiz ve bilimsel haritalama analizi birbirini izleyen bazı aşamalardan ve uygulamalardan oluşmaktadır. Tablo 5’te analizi oluşturan adımlar görülmektedir. Tablo 5: Bilimsel Haritalama Analizinin Akış Şeması Verilerin Toplanma sı Ön hazırlık Ağ çıkarımı Normali- zasyon Haritalama Analiz Görselleştir me Sunum WoS Tekilleştir me Birlikte görülme Associatio n Strength Kümeleme Ağ Scopus Veri azaltma Birleştirm e Eşdeğerlik İndeksi PfNets Konuml andırm a PubMed Direkt bağlantı Salton’un Kosünüsü Geçici Kaynak: M. Angeles Martinez, vd., “Analyzing the Scientific Evolution of Social Work Using Science Mapping”, Research On Social Work Practice, Vol.25, No.2, 2015, p:258 Bilimsel haritalama analizinde; veri alma, ön işleme, ağ çıkarma, normalizasyon, haritalama, analiz ve görselleştirme sırayla uygulanan adımlardır. Ayrıca bu işlemlerin sonunda analistin sonuçları yorumlaması gerekmektedir98. Bilimsel haritalama analizinin ilk adımı, verinin belirlenen veri tabanından analizin yapılacağı programa uygun formatta alınmasıdır. Çalışma yapılacak alan adı, yayınlarda, başlıkta ya da konuda taranarak veri grubu oluşturulmaktadır. İkinci adım ise; veri tabanından çekilen verilerin programa aktarılması ile birlikte, yazım hatası olan, yinelenen ve çok genel anlamlar taşıyan öğelerin seçilerek veri düzenleme işleminin uygulanmasıdır. Verilerin düzenlenmesi analiz için gerekli olan en uygun kelimelere ulaşmak amacı ile yapılmaktadır. Veri azaltma (data reduction); en önemli veriyi seçmeyi hedefleyen99, uygun veriye ulaşmak için tekrar edilen, yazım hatası olan, çok genel anlam taşıyan verilerin analizden çıkarılması ya da düzenlenmesi yolu ile gerçekleştirilmektedir. Veri düzenleme aşamasında bir diğer aşama ise, kelime 98 Manuel J. Cobo, a.g.m., p:1627 99Manuel J. Cobo, vd., a.g.m., p:1385. 24 gruplarının ana başlıklar altında toplanmasının sağlanmasıdır. Aynı grubu temsil eden, aynı başlık altında toplanabilecek kelime gruplarının ana başlıklar oluşturularak bir grubun altına alınması işlemidir. Tüm birbirine bağlı temalar ve anahtar kelimeler ağıyla birlikte, her bir tematik ağa bağlı belgelere dayanarak ikinci bir ağ oluşturulur. Bu ikinci ağda, tematik ağlarla ilişkili anahtar kelimeler içeren belgeler ana başlıklara bağlanır. Bu nedenle, analizde iki tür belgenin varlığından bahsedilebilir100; temel belgeler (core documents) ve ikincil belgeler (secondary documents). Tematik ağda sunulan belgenin en az iki anahtar kelimesi varsa, bu belgeye "temel belge" adı verilirken, belgenin tematik ağla ilişkilendirilmiş tek bir anahtar kelimesi varsa, “ikincil düzey belge” olarak adlandırılır. Temel ve ikincil belgeler birden fazla tematik ağa ait olabilir. Ağ çıkarımı adımında; yayınları dergi, belge, referans ya da yazar açısından değerlendirerek bir ağ oluşturulması sağlanır. Oluşturulan bu ağ ile yazar ve belgeler arasında atıf ilişkisi olup olmadığı ölçülmekte, bu aşamada gerçekleştirilen analizde yazar, belge ve atıf ilişkisinin birlikte görülme (co-occurence), birleştirme ilişkisi (coupling), ve direk bağlantı (direct linkage) ilişkisinden hangisi olduğunun araştırılması sözkonusudur. Birlikte görülme (co-occurence), birleştirme ilişkisi ya da doğrudan bağlantı gibi analiz edilen kavramlar arasında çeşitli ilişkiler kurulabilir. İki kavram (yazarlar, terimler veya referanslar) bir grup belgede birlikte görüldüklerinde yani bütünlük boyunca birlikte ortaya çıktıklarında aralarında birlikte görülme (co-occurence) ilişkisi kurulur101. Birlikte görülme ilişkisi eş-yazar (co-author), eş-atıf (co-citation), eş- kelime (co-word) olarak ele alınabilir. Birleştirme ilişkisi (coupling) yazar, terim ve referansı baz alarak iki belge arasındaki ilişkiyi bulur. Her iki makalenin referans listelerinde en az bir aynı kaynak belirtilmişse, iki makalenin bibliyografik olarak birleştirildiği söylenir102. İki belge arasında ortak bir dizi birime (yazar, terim veya referans) sahip olduklarında bağlantı ilişkisi kurulduğu söylenebilir. Dahası, birleştirme ilişkisi (coupling), yazarlar veya dergiler gibi daha yüksek bir kümelenme birimi kullanılarak oluşturulabilir. Yani, iki yazar veya dergi arasındaki birleştirme (coupling) , belgelerinin paylaştığı birimler sayılarak belirlenebilir. Bibliyografik birleştirme araştırmalarının soruları şunlardan oluşabilir103; Yeni ortaya çıkmakta olan konunun entelektüel yapısı nedir? Araştırma akışının entelektüel yapısı teorik yaklaşımların zenginliğini nasıl yansıtıyor? Konunun entelektüel yapısı zaman içinde nasıl gelişti? Son 100 Manuel J. Cobo, vd., a.g.m., p:151. 101 Manuel J. Cobo, a.g.m, p:1611. 102 M.M. Kessler,”Bibliographic Coupling Between Scientific Papers”, Journal of the Association for Information Science and Technology, Vol.14, No.1, 1963, pp:10-11. 103 Ivan Zupic, Tomaz Cater, “Bibliometric Methods in Management and Organization”, Organizational Research Methods, Vol.18, No.3, 2015, p:439. 25 olarak, doğrudan bağlantı (direct linkage), belgeler ve referanslar arasında, özellikle atıf ilişkisi olup olmadığı konusunda bir ilişki kurar. Bu ilişkiler, kavramların düğüm olduğu durumlarda ilişkileri bir grafik veya ağ olarak sunabilir ve aralarındaki ilişki iki düğüm arasındaki bir kenarı olarak sunulur. Birlikte görülme (co-occurence) ilişkisinde, düğümler, yazarlar, terimler ya da referanslar olabilir, oysa birleştirme (coupling) ilişkisinde düğümler belgelerdir.104 Veri azaltma işlemi tamamlandıktan sonra, toplanan verilerin birarada analiz edilmesi için gerekli olan normalizasyon işleminin yapılmasıdır. Seçilen analiz birimleri arasındaki ilişkiler ağının tespiti için, verilerden benzerliklerin elde edilmesi veya daha spesifik olarak verilere normalizasyon işleminin uygulanması gerekmektedir105. Normalizasyon işlemi için kullanılan birçok yöntem bulunmaktadır; Salton’un Kosünüsü106, Jaccard Endeksi107, Eşdeğerlik Endeksi108, Association Strenght109 bunlardan bazılarıdır. Bu önlemler matrisi normalleştirir ve veriler arasında farklı oluşum seviyelerini ortadan kaldırır.110 Haritalama adımında seçilen analiz birimleri arasındaki ilişkiler kullanılarak, tüm ağa harita algoritması uygulanır ve en önemli adımlardan biri olan haritanın oluşturulması sağlanır111. Haritalamada çeşitli doküman haritalama yöntemleri kullanılabilir112: 1. Temel belge haritalaması (core document mapper): Temel belge haritalaması en az iki düğümde yer alan belgeleri gösterir. 2. İkincil düzey belge haritalaması (secondary document mapping): Bir düğümde yer alan belgeleri gösterir. 3. K- temel belge haritalaması (k-core document mapper): Temel belge haritalamasının genelleştirilmesidir. En az k düğümde bulunan belgeleri gösterir. 4. Birleşik belge haritalama (Union document mapper): Düğümlerin alt kümesiyle ilişkili belge kümesinin cebirsel birleşimini gösterir. 104 Manuel J. Cobo, a.g.m, p:1611. 105 Nees Jan van Eck, Ludo Waltman, “How to Normalize Co-Occurrence Data? An Analysis of Some Well- Known Similarity Measures”, Erim Report Series Research In Management, 2009, p:26-27. 106 Gerard Salton, Micheal J. McGill, Introduction To Modern Information Retrieval, 3. Baskı, McGraw-Hill Book Company, 1983, p:258. 107 H.P.F. Peters, A.F.J. van Raan, “Co-Word-Based Science Maps of Chemical Engineering. Part I: Representations by Direct Multidimensionalscaling”, Research Policy, Vol.22, No.1, 1993, pp:23–45. 108 M. Callon, J.P. Courtial, F. Laville, ‘’Co-Word Analysis As a Tool for Describing the Network of Interactions Between Basic and Technological Research: The Case of Polymer Chemistry’’, Scientometrics, Vol.22, No.1, 1991, pp:155-205. 109 Neal Coulter, vd., a.g.e., 1996, pp:1206-1223. 110 Ivan Zupic, vd., a.g.m., p:444. 111Manuel J. Cobo, A.G. vd., a.g.m, p: 1385. 112 Manuel J. Cobo, v.d, a.g.m., 2012, p:1612. 26 5. Kesişim belge haritalaması: Düğümlerin alt kümesiyle ilişkili belge kümesinin cebirsel kesişimini gösterir. Harita oluşturulduktan sonra, sonuç elde etmek için ağ analizi, boyuna analiz, performans analizi113, zamansal analizler gibi farklı analizler yapılabilir. Ağ analizleri (network analyses), bir sonraki adımda oluşturulan harita üzerinde istatistiksel bir analiz yapılmasını, ağ üzerindeki düğümleri sayı ve yoğunluk açısından ölçebilmeyi sağlar. Zamansal analizler (temporal analyses) ise, araştırma alanının kavramsal, entelektüel veya sosyal evrimini, kalıpları, eğilimleri, mevsimsellik ve aykırılıkları keşfetmeyi amaçlar114. 3. ULUSLARARASILAŞMA DERECESİNİN BİBLİYOMETRİK ANALİZİ Bu çalışmanın ilk bölümünde uluslararasılaşma derecesi kavramının bibliyometrik analizi yapılarak 1975-2017 yılları arasında uluslararasılaşma kavramı çerçevesinde ana konular neler, gelişmekte olan-kaybolan konular ve kavramlar neler tespitinin yapılarak, 2. Bölümde yapılacak olan uluslararasılaşma derecesini etkileyen ve etkilenen kavramlar ile yapılacak model tespitine ön hazırlık yapılması hedeflenmektedir. Bu aşamada uluslararasılaşma derecesi anlamına gelen uluslararası literatürde İngilizce olarak ‘internationalization degree’ olarak geçen kavramın SSCI, SCI ve Indexli yayınlarda yayınlanmış ve bu yayınların toplu olarak yer aldığı Web Of Science Core Document veri tabanından yararlanılarak analizi yapılmıştır. Bibliyometrik analiz Web Of Science Core Document veri tabanından alınan verilerin Scimat 1.1.04 programında analiz edilmesi yoluyla gerçekleştirilmiştir. Çalışmada analiz yapılması aşamasında kelime analizi uygulanmış, ‘yazarın kelimeleri’, ‘kaynakların kelimeleri’ ve ‘eklenen kelimeler’ seçilmiştir. Minimum frekans sıklığı 2, matris türü birlikte bulunma (co-occurence), ağ azaltmada minimum değer 2, normalizasyon için eşdeğerlik endeksi (equivalence index), kümeleme algoritması minimum ağ büyüklüğü 2, maksimum ağ büyüklüğü 3, belge eşlemesinde temel haritalama (core mapper) ve ikincil düzey haritalama (secondary mapper), kalite ölçümleri h-endeksi ve toplam alıntı (sum-citation), boyuna haritalamada evrim haritası Jaccard Endeksi ve örtüşen harita Inclussion Endeksi seçilmiştir. 113 M. Gutierrez-Salcedo, vd. a.g.m., 2018, p: 1283. 114 Manuel J. Cobo, vd., a.g.m., p: 1384. 27 3.1. VERİLERİN HAZIRLANMASI Bibliyometrik çalışmanın örneklemini, 1975-2017 yılları arasında, Web Of Science veri tabanında yayınlanan, doküman tipi makale ve bildiri olan, ‘topic’ ‘konu’ kısmında en az bir kez ‘uluslararasılaşma derecesi’ ‘internationalization degree’ kelimesi içeren bilimsel yayınlar oluşturmaktadır. Web Of Science’ta yapılan tarama sonucunda tüm bilimsel kategorilerde yayınlanmış 869 yayına ulaşılmıştır. Uluslararasılaşma derecesi kavramının konuda yer aldığı yayınların ülkelere göre dağılımı Amerika (113), Çin (111), İspanya (112), Almanya (50), Avustralya (54), Tayvan (36), İtalya (44), Kanada (32), Hollanda (31) şeklindedir. En çok yayın yapılan ilk 10 kaynak ve yayınlanan makale sayıları; International Business Review (20), Journal Of International Business Studies (16), Management International Review (10), Journal Of Business Research (9), Journal Of International Management (8), Research Policy (8), Journal Of World Business (7), International Marketing Reivew (7), Transformations In Business Economics (7), European Journal Of International Management (5). Bilimsel kategorilerde ‘internationalization degree’’ kelimesi ile çalışma yapılan ilk 10 bilimsel kategori ve kullanım sıklıkları şöyledir; işletme (225) ve yönetim (225), eğitim ve eğitim araştırmaları (215), ekonomi (104), sosyal bilimler disiplinleri (40), işletme finansı (39), eğitim bilimi disiplinleri (35), coğrafya (24), bilgisayar bilimi disiplinleri (23), hastane hizmeti spor turizmi (21). Bilimsel kategorilerde yer alan yayınların 606 adedi makale, 283 adedi bildiri, 26 tanesi ise kitap bölümüdür. Bu bilimsel kategorilerden alan ile ilgili olan ‘iş’, ‘yönetim’ ve ‘ekonomi’ disiplinlerinde yazılmış eserler ve makale ile bildiri türünde yazılmış yayınlar ile analiz yapılacak, alan dışında kalan bilgisayar sistemleri, coğrafya, planlama geliştirme gibi disiplinlerce yapılan eserler ve kitap bölümü türünde olan yayınlar çalışma dışında bırakılacaktır. ‘İşletme’, ‘Yönetim’ ve ‘Ekonomi’ kategorilerinde yazılmış toplamda 417 yayın analizde