T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI HASAN BEDREDDİN VE KÜÇÜK KAMUS-I FRANSEVİ (DOKTORA TEZİ) Ebubekir ERASLAN BURSA, 2019 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI HASAN BEDREDDİN VE KÜÇÜK KAMUS-I FRANSEVİ (DOKTORA TEZİ) Ebubekir ERASLAN DANIŞMAN PROF.DR. Hatice ŞAHİN BURSA, 2019 iv ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Ebubekir ERASLAN Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xii+1259 Mezuniyet Tarihi : / / 2019 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hatice ŞAHİN HASAN BEDREDDİN VE KÜÇÜK KAMUS-I FRANSEVİ XVI. yüzyılda siyasi olarak yakınlaşan Türk ve Fransız ilişkileri, daha sonra özellikle “kapitülasyonlar”la büyük gelişme göstermiştir. Sanayileşen Avrupa’ya yetişmeye çalışan Osmanlı Devleti Fransa’yı XIX. yüzyılda referans almıştır. XVIII. yüzyılda başlayan, XIX. yüzyılda ivme kazanan ve XX. yüzyılda devam eden Türkiye’nin Batılılaşma serüveninde imparatorluğun Avrupa’ya açılan kapısı hep Fransızca olmuştur. Osmanlı’nın Batı’ya açılmasını sağlayan Fransızcanın öğretiminde ilk başlarda Türk coğrafyasında yaşayan yabancılar eserler vermişken zamanla Türk entelektüelleri de sözlükler, gramerler, konuşma kitapları yazmışlardır. Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesiyle yazılan son Fransızca-Türkçe eser olan Küçük Kamus-ı Fransevi, 50000 kelimeye sahip 1928 yılındaki Fransızca-Türkçe söz varlığını yazarının perspektifinden veren bir sözlüktür. Anahtar Sözcükler: Hasan Bedreddin, Küçük Kamus-ı Fransevi, Sözlükçülük, Fransızca, Osmanlı Türkçesi. v ABSTRACT Name and Surname : Ebubekir ERASLAN University : Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Turkish Language ve Literature Branch : Turkish Language ve Literature Degree Awarded : PhD Page Number : xii+1259 Degree Date : / / 2019 Supervisor : Prof.Dr.Hatice ŞAHİN HASAN BEDREDDİN AND SMALL FRENCH LANGUAGE DİCTİONARY The diplomatic relations between Turkey and France was established before the 16th century; however, it has shown great financial progress especially with the implementation of “capitulations.” In the 19th century, Ottoman Empire took France as a model to catch up with Europe that was in the middle of industrialisation. In other words, during this westernization period of Turkey, which started in the 18th century, showed momentum in the 19th and continued in the 20th, the gateway to Europe has always been France as a country. Therefore, the need for teaching French has emerged, too. In the teaching process of French as a foreign language, initially, foreigners living in Turkey published some works. However, later on, Turkish intellectuals took the initiative of writing dictionaries, grammar and spoken discourse books. Küçük Kamus-ı Fransevi (1928) is one of these written works. It is the last French- Turkish publication in Arabic language, written from the perspective of its author, with 50,000 words in it. Key Words: Hasan Bedreddin, Small Kamus-ı Fransevi, Lexicography, French, Ottoman Language. vi İçindekiler ÖZET......... ................................................................................................................................ iv ABSTRACT .............................................................................................................................. ..v İçindekiler ................................................................................................................................. vi TABLOLAR LİSTESİ ......................................................................................................... .. ix ŞEKİLLER LİSTESİ .......................................................................................................... .....x RESİMLER LİSTESİ .......................................................................................................... ... x KISALTMALAR .................................................................................................................. ...x ÖN SÖZ.......................................................................................................................................xi GİRİŞ...................... .................................................................................................................. 1 Çalışmanın Konusu ve Amacı ............................................................................................... 2 Çalışmada Kullanılan Yöntem .............................................................................................. 2 BİRİNCİ BÖLÜM HASAN BEDREDDİN'İN HAYATI VE ESERLERİ 3 1. Hayatı....................... ................................................................................................................3 2. Eserleri ................................................................................................................................... 4 2.1. Telif Eserleri ..................................................................................................... 4 2.2. Çeviri Eserleri ................................................................................................... 4 2.3. Ortak Çevirileri ................................................................................................. 5 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE-FRANSA/TÜRKÇE-FRANSIZCA 7 1. Geçmişten Günümüze Türk-Fransız İlişkileri .............................................................. 7 2. Eğitim ve Kültür Alanında Türk-Fransız İlişkileri ..................................................... 9 2.1. Fransızların Türkçeye İlgisi .............................................................................. 9 2.2. Türklerin Fransızcaya İlgisi ............................................................................ 11 3. Fransızcanın Tarihsel Gelişimi ....................................................................................... 13 3.1. Fransızcanın Diğer Dillerle İlişkisi ................................................................ 15 3.2. Fransızcanın Türkçeyle İlişkisi....................................................................... 15 vii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÖZLÜK 16 1. Tanım .................................................................................................................................... 16 2. Sözlüklerin Yazılış Sebepleri ........................................................................................... 17 3. Sözlüklerin Hazırlanmasında Uyulması Gereken İlkeler ........................................ 18 4. Sözlük Çeşitleri ve Özellikleri ......................................................................................... 19 5. Geçmişten Günümüze Kadar Yazılmış Fransızca-Türkçe Sözlüklerin Kronolojik Kaynakçası ....................................................................................................... 24 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÖZLÜK BİLİMSEL İNCELEME 30 1. Bütün Yapı (Megastructure) ........................................................................................... 30 1.1. Sözcük Listesi .............................................................................................. 30 1.2. Sayfa Numarası ............................................................................................ 30 2. Bütüncül Yapı (Macrostructure) ................................................................................... 31 2.1. Madde Başı ................................................................................................... 31 2.2. Madde Başı Seçimi ve Metinlerarasılık ....................................................... 32 2.2.1. Madde Başı ve Madde Başı Türleri ........................................................ 33 3. Parçacıl Yapı (Microstructure, Entry Structure) ...................................................... 35 3.1. Parçacıl Yapıda Biçimle İlgili Bilgiler (Comment On Form) ....................... 37 3.1.1. Yazım Bilgisi (Orthography) ................................................................... 37 3.1.2. Sesletim Bilgisi (Pronunciation) ..............................................................38 3.1.3. Dilbilgisel Bilgi (Grammatical Information) ........................................... 39 3.2. Parçacıl Yapıda Anlamla İlgili Bilgiler (Comment on Meaning) .................. 40 3.2.1. Tanım (Definiton) .................................................................................... 40 3.2.2. Köken Bilgisi (Etymological Information)..............................................41 3.2.3. Kullanım Bilgisi (Usage Information) ..................................................... 43 3.2.4. Örnek........................................................................................................44 3.2.5. Çapraz Gönderim (Cross-Reference, Mediostructure) ............................ 46 4. Dış Veri (Outside Matter) ................................................................................................ 47 4.1. Baş Veri (Front Matter) .................................................................................. 49 4.1.1. Dış Kapak ................................................................................................. 49 4.1.2. İç Kapak .................................................................................................... 50 4.1.3. Yazarın Fotoğrafı ...................................................................................... 50 viii 4.1.4. İçindekiler .................................................................................................. 51 4.1.5. Ön Söz........................................................................................................51 4.1.6. Son Veri (Back Matter).............................................................................. 52 BEŞİNCİ BÖLÜM 50 000 KELİMEYİ HAVİ FRANSIZCADAN TÜRKÇEYE KÜÇÜK KAMUS-I FRANSEVİ/DICTIONNAİRE FRANÇAİS-TURC 54 1. Mukaddime ......................................................................................................................... 56 2. İşaretler ................................................................................................................................ 57 3. Sözlüğün Metni......................................................................................... ............................60 SONUÇ.. ................................................................................................................................1244 EKLER.................................... ...........................................................................................1251 1. Sözlükte Geçen Kısaltmaların Latin Harfli Sırası ....................................... 1251 2. Sözlükte Geçen İşaretlerin Açıklaması ....................................................... 1253 KAYNAKLAR .....................................................................................................................1254 ÖZ GEÇMİŞ ........................................................................................................................1258 ıx TABLOLAR LİSTESİ Tablo Adı Sayfa Numarası KKF’de madde başları örnekleri 35 KKF’de unvan, dil, din, ülke, terim ve yer adları 36 KKF’de “Pommette” maddesinin veri tabanındaki parçacıl yapısı 37 KKF’de yanlış ve doğru madde başları 40 KKF’de sesletim bilgisi 40 KKF’de dil bilgisel bilgi 41 KKF’de çokluk biçimli madde başları ve tanımlar 42 KKF’de eş anlamlı tanım örnekleri 43 KKF’de işlevle tanımlama örnekleri 43 KKF’de köken bilgisi örnekleri 44 KKF’de köken bilgisi cümle örnekleri 45 KKF’de iç kullanım bilgisi örnekleri 46 KKF’de konu odaklı kullanım bilgisi örnekleri 46 KKF’de cümle örnekleri 48 KKF’de söz öbeği örnekleri 48 KKF’de sözlük içi çapraz gönderim örnekleri 49 x ŞEKİLLER LİSTESİ Şekiller Listesi Sayfa Numarası Genel parçacıl yapı şeması 37 KKF’de verilen tüm bilgi türleri ve sunum sırası 38 Çapraz gönderim türleri 49 Dış verilerin birleşenleri 50 KKF’nin dış veri birleşenleri 51 RESİMLER LİSTESİ Resimler Listesi Sayfa Numarası KKF’de sayfa numarası 32 KKF’de madde başları 33 KKF’de “Pommette” maddesinin parçacıl yapısı 38 KKF’nin dış kapağı 52 KKF’nin iç kapağı 53 KKF’nin yazarının fotoğrafı 54 KKF’nin son sayfası 56 KISALTMALAR Kısaltma Bibliyografik Bilgi a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale akt. Aktaran bkz. Bakınız c. Cilt çev. Çeviren haz Hazırlayan KKF Küçük Kamus-ı Fransevi MEB Milli Eğitim Bakanlığı s. Sayfa TDK Türk Dil Kurumu TTK Türk Tarih Kurumu vb. ve benzeri vs. ve saire xı ÖN SÖZ XVI. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa’ya siyasi yardımından sonra iki ülke arasında başlayan siyasi ilişkiler zamanla ekonomik, kültürel, eğitim vb. alanlarda gelişip günümüze kadar gelmiştir. Osmanlı’nın kapitülasyonlarla başlayan Fransa’ya ilgisi zamanla iki ülkenin dolayısıyla iki dilin etkileşime neden olmuştur. İlk başlarda Fransız vatandaşlarının Türkçeyi öğrenmeleri için çeşitli okullar açılmış, bu okulların ihtiyacı olan sözlük, gramer kitaplar, konuşma kılavuzları yayımlanmıştır. XIX. yüzyılın hakim dili olan Fransızcayı öğrenmek isteyen Türk münevverleri de ilk başlarda Batılı yazarların yazdığı eserlere müracaat etmiş ancak zamanla mevcut eserlerin teknik vb. aksaklıkları, yetersizlikleri, güncellenmesi gerekliliği gibi nedenlerle yerli yazarlarımız tarafından sözlükler, gramer kitapları, konuşma kılavuzları yazılmıştır. Türk leksikografisinde XIX. yüzyıla kadar daha çok Arap ya da Fars dilleriyle Türkçenin içinde bulunduğu iki dilli sözlükler (yazma ve basma) yazılmışken İmparatorluğun yönünü ve ufkunu Avrupa’ya çevirmesiyle Fransızca-Türkçe yazılmış iki dilli sözlüklerin yazıldığını görmekteyiz. Osmanlı coğrafyasında eğitimin yaygınlaşması, Batılı tarzda eğitim-öğretim yapılan okulların açılması, ülkelerarasındaki çeşitli münasebetlerin olması vb. nedenlerle çok sayıda Fransızca-Türkçe sözlük hazırlanmıştır. Hazırlanan bu sözlüklerden bir tanesi de madde başının Fransızca, açıklamasının da Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesi olduğu “Küçük Kamus-ı Fransevi”dir. Tezimizin de konusu olan “Küçük Kamus-ı Fransevi” 50000 kelimeyi kapsamaktadır. Latin harflerine geçilmeden yazılmış iki dilli en hacimli sözlüklerden olan Küçük Kamus-ı Fransevi bu alanda daha önce ve sonra yazılmış sözlüklerle hacim ve içerik bakımından boy ölçüşebilecek seviyededir. Çalışmamız beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Girit göçmeni bir ailenin gazeteci, çevirmen, yazar kimlikli bir aydın kişisi Hasan Bedreddin’in hayatı ve eserleri hakkında ulaşabildiğimiz kadarıyla bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde Türkiye-Fransa ilişkileri geçmişten günümüze kadar kısaca değerlendirilmiş, Türkçenin Fransızcaya, Fransızcanın da Türkçeye olan tesiri incelenmiş ve Hint-Avrupa dil ailesinden olan Fransızcanın yazı dilinin serüveni kısaca aktarılmıştır. Tezimizin üçüncü bölümünde sözlük nedir, çeşitleri nelerdir, sözlük yazılırken nelere dikkat edilmesi gerekir gibi sorulara cevap aranmıştır. Ardından geçmişten günümüze kadar kronolojik olarak yazılmış Fransızca-Türkçe sözlüklerin kaynakçası sıralanmıştır. xii Dördüncü bölümde “Küçük Kamus-ı Fransevi” sözlük bilimsel açıdan incelenmiş ve elde edilen veriler değerlendirilmiştir. Çalışmamızın asıl konusu olan sözlük kısmı beşinci bölümde yer almaktadır. Fransızca madde başları pek çok basılı ve elektronik kaynaklardan taranarak en doğru şekilde verilmeye çalışılmıştır. Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesiyle yazılmış metinler de Latinize edilmiştir. Latinize edilirken noktalama işaretleri ve özel işaretler konusunda metne sadık kalınmıştır. 1928 yılına ait bir sözlük olması sebebiyle Osmanlı Türkçesinin bütünü metne yansıtılmamıştır. 2015 yılında başladığım doktora tezimde, ilk jüri üyem Prof.Dr. Şeref Kara’ydı. Kendilerini maalesef 2017 yılında kaybettik. Tezimi Şeref Hoca’nın aziz ruhuna ithaf ediyorum. Doktora hocam çok kıymetli, hanımefendi Prof. Dr. Hatice ŞAHİN’e ne kadar teşekkür etsem azdır. İyi ki kendilerini tanıdım ve kendilerinin öğrencisi oldum. Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA’ya hem ders döneminde hem de tez izleme komitelerindeki değerli görüşleri için minnettarım. Fransızca konusunda sürekli desteklerini gördüğüm hocam Doç. Dr. Fatma KAZANOĞLU’na, tez jürimdeki diğer hocalarıma, her zaman ve her yerde varlıklarıyla bana destek olan annem, babam ve de kardeşime teşekkür ediyor, kendilerine şükranlarımı sunuyorum. Ebubekir ERASLAN Muğla, 2019 1 GİRİŞ Hasan Bedreddin, Tanzimat’la hızlanan Osmanlı modernleşmesinin ortaya çıkardığı hem Doğu’yu hem de Batı’yı çok iyi bilen, geçimini de kalemiyle kazanan nev- i şahsına münhasır bir Türk münevveridir. Döneminde daha çok çevirileriyle, gazeteciliğiyle tanınan yazarın son eseri ölümünden sonra basılan “Küçük Kamus-ı Fransevi’dir. Bu eser bundan sonra KKF olarak kısaltılarak verilecektir. Fransız-Türk ilişkileri II.Beyazıt döneminde Cem Sultan olayıyla başlamıştır. Kanuni Sultan Süleyman’ın siyasi sebeplerle Fransa’ya verdiği kapitülasyonlar zamanla bağımsızlığımızı etkileyecek düzeye kadar gelmiştir. Siyasi alanda başlayan Fransız-Türk yakınlaşması zamanla ekonomik, ticaret, kültürel, eğitim, din gibi konularda gelişme göstermiştir. Bu sebeple hem Fransızlar Türkçeyi öğrenmeye çalışmış hem de Türkler Fransızcayı yabancı dil olarak öğrenmek istemişlerdir. Bu istekler zamanla da Türkçe- Fransızca, Fransızca-Türkçe sözlüklerin, gramerlerin ve konuşma kılavuzlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sözlükler yazıldıkları dönemin bengü taşlarıdır. Özellikle teknolojinin bugünkü seviyelerde olmadığı zamanlarda yazılan sözlüklerin bir dilin ses, şekil, anlam, cümle vb. bilgiler konusunda bize çok faydalı bilgiler verdiği bir hakikattir. Hele hele KKF gibi iki dilli sözlükler için söz konusu bilgilerin önemi daha da büyüktür. Sözlükler içerdikleri söz varlığının dışında teknik olarak da modern sözlük bilimin ilkelerine göre incelenmektedir. KKF’nin modern sözlük bilimin ilkelerine göre değerlendirilmesi ve bugünkü sözlüklere yakın başarılar göstermesi de eserin sözlükçülük açısından sahip olduğu değeri gösteren bir başka ögedir. KKF, 1554 sayfalık Fransızca-Türkçe (Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesi) bir sözlüktür. 1928 yılına kadar yazılan Fransızca-Türkçe sözlüklerin sonuncusu ve en hacimlisidir. Eserin söz varlığı büyük bir titizlikle yeniden Türk aydınlarına hizmet etmek için Latin harflerine aktarılmış, sözlükçülük açısından istisnai kullanımlar sözlüğün genel standartlarına yaklaştırılmış ve bunlar notlarda gösterilmiştir. 2 Çalışmanın Konusu ve Amacı KKF, Latin harflerinin kabülüne kadar yazılmış 50’yi aşkın Fransızca-Türkçe sözlüklerin sonuncusu ve en hacimlisidir. Toplamda 1554 sayfalık bir eserdir. Her sayfada ikişer bölümden iki satır bulunmaktadır. Eserin madde başları Fransızca, açıklaması Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesiyledir. Yazarın Girit göçmeni olması sebebiyle Balkan kökenli sözlüklerin sayısı eserde fazladır. Yazarın özellikle çevirilerinde görülen dil sadeliği yazarın son eseri olan KKF’de de kendini göstermektedir. 1932’den önce ve özellikle iki dilli bir sözlükte sade bir dile ulaşmak önemli bir meziyettir. Tabii bunda yazarın gazeteci kimliğinin de etkisi büyüktür. Eserdeki madde başı tanımlarının Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesiyle olması eserin bugün kullanımını zorlaştırmaktadır. Eserin yazıldığı dönemde MEB tarafından liselere tavsiye edilmesi, pek çok nüshasının bugün dahi pek çok kütüphanede bulunması eserin önemini göstermektedir. Ülkemizde lisansütü çalışmalarda kaynak dili Batı dilleri olan iki dilli sözlüklerle ilgili çalışmalar çok sınırlıdır. Yönü özellikle Tanzimat’tan sonra Batı olan Türkiye’nin dolayısıyla da Türkçenin üzerinde Fransızcanın yoğun bir etkisi olmuştur. Bu etkinin sözlüklerdeki karşılığının araştırılması, Arap harfli Osmanlı Türkçesi alfabesiyle yazılmış iki dilli sözlüklerin söz varlığının ortaya çıkarılması ve ortaya çıkarılan verilerin bilimsel açıdan değerlendirilmesi, eski sözlüklerin yeniden Türk okuyucularına kolayca hizmet vermesi ve de çalışmamızın bizden sonraki arkadaşlara hem rehber olması hem de cesaret vermesi en büyük amaçlarımızdandır. Çalışmada Kullanılan Yöntem KKF matbu bir eserdir. Fakat biz yine de İSAM ve İBB Atatürk kitaplığındaki nüshaları karşılaştırarak nüshalar arasında bir farklılık olup olmadığını kontrol ettik. Bu kontrolde herhangi bir farklılığın olmadığını tespit ettik. Eser; “Giriş, “Hasan Bedreddin’in Hayatı ve Eserleri”, “Fransa-Türkiye, Fransızca-Türkçe”, “Sözlük”, “KKF’nin Sözlük Bilimsel İncelenmesi”, “Metin” olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır. Arap harfli Osmanlı Türkçesiyle yazılmış metin kısmında, Klasik Osmanlı Türkçesi imlasına çoğunlukla bağlı kalınmadan, mümkün olduğunca günümüz Türkçesine yakın bir şekilde Latin harflerine aktarılmıştır. Çalışmamızın ekler bölümünde sözlüğün daha iyi anlaşılabilmesi için metinde geçen kısaltmaların ve işaretlerin anlamı verilmiştir. Eserin sonunda da yararlandığımız kaynakların künyelerinin yer aldığı “Kaynaklar” bölümü bulunmaktadır. 3 BİRİNCİ BÖLÜM HASAN BEDREDDİN’İN HAYATI VE ESERLERİ 1. Hayatı 1870 yılında Girit’te doğan Hasan Bedreddin; gerek Tanzimat Dönemi’nde gerek Meşrutiyet Dönemi’nde ve gerekse de Cumhuriyet’in ilk yıllarında gördüğümüz çok kimlikli Türk aydınlarından biridir. Hayatıyla ilgili pek fazla bilgiye ulaşamadığımız Hasan Bedreddin, Leria kaymakamı Bedrizade Rauf Bey'in oğludur.1 Farsça, Arapça, Grekçe, Rumca, Fransızca, Almanca, İngilizce, İtalyanca bilmektedir. 1926’da İstanbul’da vefat etmiştir. Hasan Bedreddin; Sabah, Vatan, Haftalık Mecmua vb. gibi gazete ve dergilerde yazar, çevirmen, yazı işleri müdürü olarak çalışmış ve bu gazetelerde Beybaba adı ile anılmıştır. Yazılarının ve eserlerinin bazılarında kendi adının dışında Hasan Merzuk ve Nakş-i Nur imzalarını da kullanmıştır. Herhangi bir devlet memuriyetine girmeden geçimini yazarlıkla sağlayan o dönem için ender şahsiyetlerdendir.2 Bu sebeple hayatıyla ilgili bilgiler çok sınırlıdır. Nitekim İslam Ansiklopedisi’nde M. Sabri Koz, yazdığı Metin And maddesinde bu konuyla ilgili eksikliğe şöyle değinmektedir: “Evinin bodrumundaki sandıklardan çalınıp yok edilen yazmalar arasında yer alan eserler, XIX. yüzyılın son çeyreğinden XX. yüzyılın ilk çeyreğinin sonuna kadar altmış yıllık bir dönemde Türk tiyatrosu adına sergilenen oyunlar Mahmud Yesâri, Halit Fahri Ozansoy, Ahmed Midhat Efendi, İ. Galip Arcan, Celâl Sahir Erozan, Yusuf Ziya Ortaç, Vedat Örfi Bengü, İbnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci, Mehmed Rauf, Ercümend Ekrem Talu, Bahâ Tevfik, Sermet Muhtar Alus, İskender Fahreddin Sertelli, Reşat Nuri Güntekin, Selâmi İzzet Sedes gibi isimlerle Ahmed Şefik, Mehmed Reşad, Mustafa Âtıf, Mehmed Rifat, Hayri Muhiddin, Muhiddin İzzet, Enver Kemal, Memduh Suad, Tayyibzâde M. Sezâi, Enver Ziyâ, Giritli Fahri, Neşet Kâmil, Müfid Râtıb, Sezâi Nâmık, Müçteba Salahaddin, Mehmed Sâdık, Hasan Bedreddin, Fahrünnisâ Fahreddin gibi bugün pek hatırlanmayan yazarların imzalarını taşıyordu. Bu kaynakların ziyan olmasının, Türk tiyatro tarihinin yazılması ve özellikle kendi araştırmaları bakımından olumsuz sonuçları görülmüştür.”3 Bütün bunlara bir de isim benzerliği sebebiyle Kütahyalı Hasan Bedreddin Paşa, Manastırlı Hasan Bedreddin’le karıştırılması eklenmektedir. 1 http://www.biyografya.com/biyografi/15734, 15.05.2019, s.11.04. 2 Bu konuyla ilgili olarak pek çok kaynak taranmış fakat yazarın hayatıyla ilgili bilgilere ulaşılamamıştır. Ayrıca Prof. Dr. Ali Birinci başta olmak üzere, dönemin uzmanı pek çok kişiye de müracaat edilmiş fakat aynı sonuçla karşılaşılmıştır. 3 https://islamansiklopedisi.org.tr/and-metin, 14.05.2019, s.12.36. http://www.biyografya.com/biyografi/15734 https://islamansiklopedisi.org.tr/and-metin 4 2. Eserleri 2.1. Telif Eserleri Hasan Bedreddin, telif eserlerinin bir kısmında “Hasan Merzuk” takma adını kullanmıştır. Bu eserler şunlardır:  Cinlerle Muhabere yahud İspirtizm, Fakirizm, Manyatizm, 1328 [1912] (Hasan Merzuk adıyla).  Mart Ayında Doğanlar İçin Tarik-i Saadet, 1915 (Hasan Merzuk adıyla).  Nisan Ayında Doğanlar İçin Tarik-i Saadet, 1915 (Hasan Merzuk adıyla).  Mayıs Ayında Doğanlar İçin Tarik-i Saadet, 1915 (Hasan Merzuk adıyla).  Teşrini Evvel Ayında Doğanlar İçin Tarik-i Saadet, 1915 (Hasan Merzuk adıyla). Birebir kendi adıyla yayımlandığı telif eserleri şunlardır :  İtalya Nedir? 1913.  50.000 Kelimeyi Hâvi Fransızcadan Türkçeye Küçük Kamus-ı Fransevî4 - Dictionnaire Français-Turc, 1928. 2.2. Çeviri Eserleri Hasan Bedreddin, 1912-1926 yılları arasında Batı dillerinden Osmanlı Türkçesine otuz üç roman çevirmiştir. Bu otuz üç romandan üçünü yaşadığı dönemin önemli çevirmenleri ile müştereken otuzunu ise kendisi çevirmiştir. Ülken’e göre Hasan Bedreddin popüler eserler çeviren çevirmenlerdendir.5 Tek başına çevirdiği roman çevirileri kronolojik sıra ile şu şekildedir:  Cinayet Yuvası yahud Kanlı Lokanta, Jules Bojuvan, 1328 [1912].  Bizans, (…) 1329 [1913].  Kızıl Maskenin Esrarı, Gaston Rene, 1329 [1913].  Minyon, Goethe, 1329 [1913].  Her Sene Bir İnci yahud İttifâk-ı Murabba, Arthur Conan Doyle, 1332 [1916].  Minyonun Düğünü, Goethe, 1332 [1916].  Londra Esrarı, Paul Feval, 1918. 4 Bizim çalışmamıza konu olan eser, yazarın ölümünden sonra basılmıştır. 5 Hilmi Ziya Ülken, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, İstanbul:Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011. 5  Saf ve Hain, (…) 1918.  Tünel, Bernhard Kellerman, 1334 [1918].  Çalınmış Gönül, Gaston Leroux, 1920.  Mukavva Kutu, Arthur Conan Doyle, 1921.  Aşk-ı Menfûr, Marcel Allain, 1337-1340 [1921-1924].  Fecr-i Sevdâ, Marcel Allain, 1337-1340 [1921-1924].  Ölü Çehre, Marcel Allain, 1337-1340 [1921-1924].  Sevda Yalanları, Marcel Allain, 1337-1340 [1921-1924].  Yırtıcı Kadın, Marcel Allain, 1337-1340 [1921-1924].  Kadın ve Kukla, Pierre Louys, 1922.  Kazanova’nın Sergüzeştleri, Casanova de Seingalt, 1922.  Ateşler İçinde, Gaston Leroux, 1338-1340 [1922-1924].  Ölgün Sular Faciası, Charles Foley, 1922.  Şeytanın Oğlu, Paul Feval, 1338-1340 [1922-1924].  Bin Bir Gün Mehlika Sultan, (…) 1339 [1923].  Manon Lesko, Abbé Prévost, 1339 [1923].  Öksüz Kız, Frederic Boutet, 1923.  Sevda Müsabakası, (…) 1923.  Bin Bir Gün Ferahnaz Sultan, (…) 1339-1341 [1923-1925].  Abbâse, Corci Zeydan, 1339-1342 [1923-1926].  Zavallı Kızlar, Jules de Gastyne, 1339-1342 [1923-1926].  Güzel Rita, (…) 1343 [1924].  Melekler – İblisler (1. c.), Marcel Allain, 1925.  Arsen Lüpen’in Sergüzeştleri, Maurice Leblanc. 1926.  Canlı İğne, (…) 1926.  Melekler – İblisler (2. c.), Marcel Allain, 1926. Hasan Bedreddin’in çevirdiği yukarıdaki bazı eserlerin yazarı bilinmemektedir. Yazarı bilinmeyen bu eserler listede (…) işareti ile gösterilmiştir. Çevirmenin yedi roman çevirisinin yazarı da belli değildir. 2.3. Ortak Çevirileri Hasan Bedreddin’in ortak çevirili eserleri şunlardır: 6  Sefiller6, Victor Hugo, Mütercimleri Ş. Sami - Hasan Bedreddin, 1297 [1880] (1- 644 s.) / 1330 [1914] (645-902 s.).  Ateşler İçinde, Gaston Leroux, Mütercimleri Hasan Bedreddin - Süleyman Tevfik, 1338-1340 [1922-1924].  Güzel Rita, (…) Mütercimleri Bedia Servet – Hasan Bedreddin, 1343 [1924]. Dönemin saygın görülen gazetecilerinden ve çevirmenlerinden biri olan Hasan Bedreddin’in polisiye roman türündeki bazı çevirilerini ve cinler, manyetizm vb. konular üzerine yazdığı telif eserlerini takma adı ile yayımladığı görülmektedir. Buna karşın ortak çevirilerinde kendi adını kullanmıştır. Telif eserlerinde de burçlar, cinler gibi edebî açıdan saygın görülmeyen konuları ele almış, böylelikle hem kendi saygınlığını korumuş, hem de takma adı altında belirli bir kitlenin saygınlığını kazanarak kendine başka bir mevki kazandırmıştır. Takma adı ile kazandığı popülerliğin hem çeviri hem de telif eserlerini tüketen okurların sayısını artırmaya yardımcı olduğunu söylemek mümkündür.7 6 Şemseddin Sami, Victor Hugo’nun “Les Miserables” adlı eserin tamamını çevirememiş, Hasan Bedreddin kalan kısmı tamamlamıştır. 7 Bozkurt, Eshabil, Nilüfer Alimen. 2014. “Çevirmenin Kimliği ve Çeviri Politikası Üzerine Bir İnceleme: Hasan Bedreddin’in Polisiye Roman Çevirileri”, Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi UTEK 2014, 23-25 Mayıs 2014, Burç Üniversitesi, Sarajevo, Bosna Hersek. 7 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE-FRANSA/TÜRKÇE-FRANSIZCA 1. Geçmişten Günümüze Türk-Fransız İlişkileri Fransa Türkiye arasındaki diplomatik ilişki, II. Beyazıt zamanında başlamıştır. II. Beyazıt, Rodos Şövalyeleri tarafından tutsak edilip Fransa’ya götürülen kardeşi Cem Sultan’ın tutsaklık koşullarını görüşmek ve kardeşinin Fransa’da kalmasını sağlamak üzere, Lemnos adlı bir Rum’u Kral XIV. Louis’e elçi olarak göndermiştir. Türk-Fransız ilişkilerinde ikincil ve belki de en önemli olan hadiseyse Fransa kralı I. François’in annesinin 1525 yılında, Almanlara esir düşen oğlunu kurtarması için Kanuni Sultan Süleyman’a mektup yazması ile başlayan süreçtir. 24 Şubat 1525 tarihinde, şimdiki İtalya’nın kuzeyinde yer alan Pavi şehrinde düşmanlarına yenilerek esir düşen, Fransa Kralı 1. François’nın annesi Kraliçe Louise de Savoie; Kanuni Sultan Süleyman’a yazdığı bir mektubu, elçi olarak görevlendirdiği La Forest isimli bir soylu ile birlikte İstanbul’a göndermiştir. Bu elçinin, Saraybosna Paşası tarafından yakalanarak yolda öldürülmesi üzerine, yerine büyükelçi olarak Kont Jean de Frangipani adlı başka bir elçi görevlendirilmiştir. Büyükelçi Frangipani’yi oğlu ve kendi tarafından yazılan iki mektupla yardım istemek üzere Osmanlı hükümdarına gönderen Louise de Savoie mektubunda, esir olan oğlunun kurtarılması için Osmanlılar tarafından Macaristan’a bir sefer yapılmasını rica etmiştir. Elçinin getirdiği mektuba Kanuni Sultan Süleyman ‘‘Fransa Kralı François, cesaretini kaybetme ve metin ol. Gece ve gündüz atımız eyerli, kılıcımız keskindir.’’ şeklinde cevap vermiştir.8 Avrupa’daki hanedan savaşları ve iç karışıklıklardan yararlanarak siyasi dengeleri kendi lehine çevirmek isteyen Kanuni Sultan Süleyman bu mektup üzerine Macaristan seferine çıkmıştır. Osmanlı ordusu, Macar ordusunu 1526 yılında Mohaç Savaşı’yla büyük bir yenilgiye uğratarak Viyana’yı kuşatmıştır. İlerleyen günlerde I. François serbest bırakılmış ve Habsburg hanedanının Fransa üzerindeki baskıları azalmıştır. Kral I. François, Türkleri Hristiyan bir devlete karşı kışkırttığı gerekçesiyle Avrupalı Hristiyanların tepkisini çekmiştir. Vatikan tarafından “Hristiyan dünyasının en insafsız Hristiyanı” olmakla itham edilmiş ve Avrupa’da Fransa aleyhinde olumsuz bir propaganda başlatılmıştır. I. François, bu olumsuz propagandanın önüne geçebilmek maksadıyla, 1529 yılında Kanuni Sultan Süleyman’dan Osmanlı egemenliği altında bulunan ve Hristiyan dünyası için kutsal sayılan yerlerin korunması ve bu bölgelerde serbestçe ibadet yapılabilmesine yönelik bir takım güvenceler istemiş ve bu isteği kabul edilmiştir. 1536 Şubat ayı içerisinde; iki devlet arasında bir ittifak anlaşması imzalanarak Fransa’ya Osmanlı topraklarında daimî büyükelçilik ve konsolosluklar açma, Osmanlı limanlarından yararlanma ve ticari faaliyetlerde vergi muafiyeti gibi birtakım ayrıcalıklar 8 https://tr.ambafrance.org/Fransa-Turkiye-iliskilerine-genel, 19.05.2019. https://tr.ambafrance.org/Fransa-Turkiye-iliskilerine-genel 8 verilmiştir. Fransa, bu anlaşma ile Hristiyan hacıların kutsal topraklara (Kudüs) yapacakları ziyaretleri korumaya yönelik hami devlet olma hakkını elde etmiştir. Böylece I. François, hem Hristiyan dünyasındaki saygınlığını arttırmış hem de ülkesi için Osmanlı Devleti nezdinde Fransa’ya çok önemli bir ticari üstünlük kazandırmıştır.9 Kapitülasyonlar ismiyle anılan anlaşmadan sonra o devirde kuvvetli olmayan Fransa, çok güçlü bir devletten imtiyaz almış ve bu imtiyazlar Fransa’ya ileriki yıllarda çok yarar getirmiştir. 1689 yılında Osmanlılar tarafından kuşatılan Viyana’nın kurtarılması ve Türklerin Avrupa’daki ilerleyişlerinin durdurulması maksadıyla Papa XI. Innocent tarafından, Avusturya İmparatorluğu, Venedik, Polonya ve Rusya’nın katılımıyla Kutsal İttifak (Sainte-Ligue) oluşturulmuştur. Fransa Kralı XIV. Louis, ittifaka katılması yönünde kendisine yapılan çağrıya olumlu cevap vermemiştir. 1789 Fransız ihtilalinden sonra kendini toparlayan Fransa, Orta-Doğu'ya hakim olmanın yollarını aramaya başlamış ve Napolyon Bonaparte, 1798 yılında Mısır'ı işgal etmiştir. Fakat Osmanlı Devleti’nin daha sonra yaptığı mücadeleler sonucu Fransızlar Mısır’dan çıkarılmıştır. Bozulan ilişkiler M. Ali Paşa’nın Mısır valisi olmasıyla yeniden düzelmiştir. 1853-1856 yılları arasında devam eden Osmanlı-Rus (Kırım) Harbi sırasında Fransa ve Birleşik Krallık, Osmanlı Devleti’nin yanında yer alarak Rusya’ya karşı savaşmışlardır. Savaş sonunda Osmanlı Devleti; Rusya, İngiltere, Fransa, İtalya, Avusturya-Macaristan ve Prusya’nın da katıldığı, 30 Mart 1856 tarihinde imzalanan Paris Barış Antlaşması’nın katılımcılarından birisi olmuştur. Osmanlı Devleti’ne bazı konularda - Kırım savaşı gibi - yardım eden Batılılar, bunun karşılığında pek çok menfaat sağlamışlardır. Örneğin, yabancılara daha fazla hak veren bazı ıslahatlar bu vesileyle yapılmıştır. Paris antlaşmasından sonra Fransa, Avrupa'da siyasi ve moral bir hegemonya kurmak hülyasına kapılmıştır. Bu düşüncelerle milliyet fikrini ön plana çıkarmak ve milli devletlerin kurulmasını teşvik etmek istemiştir. Fransa'nın bu idealleri Osmanlı Devleti’nde ciddi sıkıntılar meydana getirmiştir. Bu konuda Rusya ile zaman zaman menfaat ilişkilerine giren Fransa, Osmanlı Devleti aleyhine olacak olaylara zemin hazırlamıştır.10 Sultan Abdülaziz, 1867 yılında III. Napolyon’un davetlisi olarak Paris’teki “Dünya Sanayi Sergisi”ni ziyaret etmiştir. İmparator III. Napolyon, Sultan Abdülaziz’in Paris ziyaretini iade etmek maksadıyla eşiyle birlikte İstanbul’a gelmek istemiş fakat Fransa’daki olaylar nedeniyle ülkesinden ayrılamayarak kendisini temsilen eşi Kraliçe Eugénie’yi görevlendirmiştir. 1869 yılında İstanbul’u ziyaret eden Kraliçe, büyük törenlerle karşılanmış ve kendisine konaklaması maksadıyla Beylerbeyi Sarayı tahsis edilmiştir. 9 S. Kocabaş, Paris’in “Doğu Yolu”nda Yaptıkları / Tarihte Türkler ve Fransızlar, İstanbul: Vatan Yayınları, 1990. 10 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, TTK, Ankara, c. VI, 1988, s. 19. 9 I. Dünya Savaşı sırasında farklı taraflarda yer alan Türkiye ve Fransa pek çok cephede karşı karşıya gelmiştir. Fransa, 1919’dan sonra da Türkiye’nin güney vilayetlerine asker çıkarmıştır. Fakat hem kuva-i milliyenin bölgedeki direnişi hem de yeni Türk hükümetinin Batı’daki zaferleri sonrasında Fransa; Ankara anlaşmasıyla Mondros’tan sonra işgal ettiği illerden, Hatay hariç, çekilmiştir. Hatay, anavatana 1939’da katılmıştır. 2. Eğitim ve Kültür Alanında Türk-Fransız İlişkileri 2.1. Fransızların Türkçeye İlgisi Fransa, Osmanlı Devleti’yle yaptığı ve tarihte kapitülasyonlar adıyla bilinen anlaşmadan sonra denizyollarıyla birçok vatandaşını ticari ve diğer sebeplerlerle Osmanlı topraklarına göndermeye başlamıştır. Yabancı bir ülkeye giden birisinin yapacağı ilk iş, o ülkede konuşulan dili öğrenmeye çabalamak olacağından Osmanlı’da konuşulan dil olan Türkçeyi bilmek, Fransız devlet adamlarına ve tüccarlarına hem büyük avantajlar sağlayacak11 hem de Kataloliklerin hamisi rolünde olan Fransa; Osmanlı tebaasındaki Hristiyanlara daha çabuk ve rahatça ulaşabilecekti.12 Fransa, geniş ve kârlı ilişkilerde bulunduğu Osmanlı topraklarında Osmanlı Devleti’yle olan ilişkisini yerli halkın dilini bilen ve aynı zamanda Doğu uzmanı olan özel yetiştirilmiş görevlilerle yürütmeyi düşünmüş ve bu yüzden Osmanlılarla ilişkileri daha sağlam bir zemine oturtmak; siyasi, ekonomik ve kültürel alanlardan daha iyi istifade edebilmek için Cenevizlerin 1551 yılında Türkçe tercüman yetiştirme gayesiyle açtıkları dil okulunu13 kendisine örnek alarak bir okul kurmak istemiştir. Diplomasi ve ticarette ihtiyaç duyulan Doğu dilleri tercümanlarını yetiştirmeyi amaçlayan bu okulu Fransa, XIV. Louis’in nazırı Jean Baptise Colbert’in teşviki ve Marsilya Ticaret Odasının isteğiyle 18 Kasım 1669’da meclisin aldığı kararla İstanbul’da kurmuştur.14 Bu okulda Osmanlı tebaası arasından toplanan 9 yaşındaki Ermeni, Rum, Süryani çocukları İstanbul’a gönderilerek Beyoğlu’ndaki manastırda eğitilirlerdi. Burası Fransız Dil Oğlanları Okulu15 adıyla bilinirdi. Bu çocuklara Türkçelerini geliştirmeleri için verilen derslerin yanında diplomatlık mesleği de öğretilirdi. Hem tercümanlık yapan hem de Türk-Fransız ilişkilerini yürüten bu kişilere dil oğlanları denirdi. Bu kişiler Türkçe günlük konuşma dilini, Klasik Osmanlıcayı, Arapçayı, klasik Yunanca ve Latinceyi de iyi bilirlerdi. Bu tercümanlar Fransa kralının Türkiye’deki bakanı konumunda idiler. Türkiye’de bulundukları sırada genel ve dinî eğitim de alan bu gençler Türk kültürünü iyice öğreniyorlardı. 20 yıllık bu eğitim-öğretim sonunda Fransa’ya götürülerek Cizvit Okulu’nda Fransız tarzı bir eğitimden geçirilen öğrenciler tekrar İstanbul’a dönüp tercüman-diplomat olarak çalışıyorlardı. 1721 yılından itibaren bu mesleği yürütecek 11 Mehmet Gümüşkılıç, XVIII. Yüzyılda Latin Harfleriyle Yazılmış Fransızca-Türkçe Bir Sözlük, Milli Foklor, 54. sayı, 2002. 12 Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, c. 11, İstanbul, 1993, s.212. 13 M.H.Şakiroğlu “Batı Ülkelerinde Yapılan Arap Hafli Basımın Kaynağı ve Etkisi” Kebikeç, yıl 1, sayı 2, Ankara, 1995, s. 219-223. 14 Frederic Hitzel, Dil Oğlanları ve Tercümanlar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1995, s. 19. 15 M. H. Vahapoğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, MEB yayınlan: 3057; Bilim ve Kültür eserleri dizisi: 936; Eğitim dizisi: 17, MÜH Eğitim Basım Evi, İstanbul, 1997. 10 kişiler Philippe d’Orleans’nın buyruğu ile Fransa yurttaşları arasından seçilmeye başlandı. Ancak, Fransa’dan seçilip yollanan bu tercümanlar İstanbul’da ne Müslümanlar ne de Protestanlar tarafından hoş karşılanıyordu. 1789 Fransız Devrimi ile Dil Oğlanları Okulu ortadan kaldırıldı. 1790 yılında çıkarılan bir yasa ile, Milli Kütüphane bünyesinde, yaşayan Doğu dillerini öğretmenin ticari ve siyasi açıdan yararlı olacağı savıyla, yeni bir okulun açılmasına karar verildi. Milli Kütüphane Doğu Dilleri Özel Okulu (Ecole Spéciale de Langues Orientales à la Bibliothèque Nationale) 27 Ekim 1795’te açılan yeni durum ve şartlara uygun dil eğitim ve öğretimi yapan bu kurum ile Fransız şarkiyatçılığının geleceği belirlenmiştir. 1820 yılındaysa Büyük Louis Kraliyet Okulu (College royal de Louis-le-Grand.) adıyla yeni bir eğitim-öğretim kurumu açılmıştır. Bugün bu kurum Paris’te, Doğu Dilleri ve Uygarlıkları Enstitüsü (Institut National de Langues et Civilisations Orientales/INALCO) adıyla varlığını sürdürmektedir. 1783 yılında Türkiye ticaretinin % 55'ini Fransa ile yapıyordu. Özellikle kapitülasyonlar açısından Fransa, bu çıkarlarının korunması ve geliştirilmesi amacıyla bazı önlemler almıştır. 1669 yılından itibaren önemli bir devlet adamı olan Colbert'in girişimleri ile İstanbul ve diğer önemli Osmanlı şehirlerindeki konsolosluklarda görevlendirilecek resmî tercümanları yetiştirmek üzere, Paris'te Ecole des Langues pour Les Jeunes (Gençler için Dil Okulu) isimli bir okul açılmıştır. Kısa bir zaman sonra benzer bir okul İstanbul'da da kurulmuştur. Bu okul, 1795'te daha da geliştirilerek Ecole des Langues Orientales (Doğu Dilleri Okulu) adını almıştır.”16 Türk dili ile ilgili birçok eser yazan N. Mallouf da bu okulun profesörlerinden biridir.17 Türklerle pek çok işbirliği yapan Fransızların Türkçeyi iyi öğrenebilmeleri için birtakım sözlüklere, konuşma kılavuzlarına ve hatta gramer kitaplarına ihtiyaçları vardı. İşte bu maksatla bir takım kitaplar yazılmıştır.18 Mesela bu konuyla ilgili J. D. Kieffer ve T. X. Bianchi tarafından hazırlanan sözlüğün kapak kısmında şu ifadeler vardır: “Bu sözlük, Doğu'da görev yapacak diplomatlar ve elçiler ile tüccarlar, gemiciler ve diğer gezginlerin de işine yarayacaktır”19. Yine başka bir sözlük yazarı olan N. Mallouf bu konuyla ilgili şunları söylemektedir: “Türkiye'nin yeri Avrupa için çok önemlidir. Bu önem, bizi politik, ticari ve dil yönünden Türkçeyi öğrenmeye mecbur kılmaktadır. Ancak bu sayede Fransız Ticaret Odalarının Anadolu ve Suriye'deki ticari ilişkilerini yeniden gözden geçirme imkanı elde edilmiş olur.”20 Yine Mallouf Türkiye-Fransa arasındaki bu ilişkiye dair şöyle demektedir: “Doğu'daki ticari ilişkilerimiz, denizcilik faaliyetlerimiz, Batılıların endüstri ve maddi imkanları ile yapılabilecek demiryolu inşaatının tasarımı gibi hususlar Avrupa'nın dikkatini Türkiye üzerine çekiyordu. Türkiye bizim medeniyetimizi, bilgilerimizi ve sanatımızı tanımak ve özümsemek için sürekli olarak bize yaklaşmaktadır. Bizim de onların geleceklerini, kaynaklarını, durumlarını ve imkânların iyi hesap etmemiz gerekir”.21 16 Yıldız, a.g.e., s. 212 213. 17 N. Mallouf, Dictionnaire Français-Turc, Maison Neuve Mat. Paris, 1856. 18 Tez konumuzda bu esererden biri olan “Küçük Kamus-ı Fransevi”dir. 19 J. D. Kieffer ve T. X. Bianchi, Elsine-i Türkiyye ve Franseviyyenin Lügati, Tome I. (Dic. Turc Français), Imp. du Comite, Paris, 1835. 20 Mallouf, a.g.e. 21 Mallouf, a.g.e. 11 Fransa’da yaşayan diller listesine 1994 yılında Türkçenin de eklenmesiyle Türkçenin Fransız ilk ve ortaöğretim kurumlarında seçmeli yabancı dil olarak okutulması kararlaştırılmıştır. Fransa’da okutulan “yaşayan diller” arasından zorunlu yabancı dil olarak ilk ve ortaöğretimdeki öğrencilerin seçebilecekleri ikinci veya üçüncü yabancı dil Türkçe olmuştur. Bu dersler 1994’te yayınlanan bir genelgeye dayanılarak 1997’de yürürlüğe konmuştur.22 2.2. Türklerin Fransızcaya İlgisi Gerileme dönemiyle beraber, Osmanlı Devleti bir dizi yenilgilere uğramış, bu yenilgilerine gerekçe olarak da askerî alandaki teknolojisinin geriliğini ileri sürülmüştür. Bu nedenle Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca sözlüklerin ilkleri iki dilli askerî, sözlükler olmuş ve özellikle askerî anlamda Avrupa tarzı okullaşmaya gidilmiştir. Çünkü bir asker için o günün şartlarında, bir dünya dili olan Fransızcayı bilmek ve o dilde yazılan eser ve yayınları takip etmek esastı.23 Türkiye’de 1773 yılında açılan Mühendishane-i Bahri-i Hümayun ile 1796 yılında kurulan Mühendishane-i Berri-i Hümayun okullarında ilk Fransızca dersleri konmuştur. Bu dersleri ulemadan bazı kişiler ve Fransız öğretmenler vermiştir. Okulun programı günümüzdeki ilk ve kısmen ortaöğretim düzeyindedir. Çocuklara önce okuma yazma; Arapça, Farsça, Fransızca öğretilir, sonra matematik ve denizcilik bilgileri verilirdi. Öğrenim süresi üç yıldı. 1842'lerden itibaren de Fransızca seçimlik, İngilizce zorunlu hâle getirildi. 1793'de III. Selim devrinde açılan Mühendishane-i Berri Humayun’un öğretim süresi dört yıldı. Bu okulun I. ve II. sınıflarda Fransızca öğretiliyordu.24 Böylesine önemli bir okulun açılması ve dönemin sayılı hocalarının orada toplanmış olması, Avrupa'nın ilgisini çekmiş ve her devletten pek çok kitap hediye edilmiştir. Hatta, Padişah’ın yakınlığını kazanmak için Napolyon hepsinden daha çok hediye göndermiştir. Tıp ve cerrahlık öğretimi yapan, Müslümanlardan tabip ve cerrah yetiştirmeyi amaçlayan bir başka okul II. Mahmut tarafından 1827'de açılmıştır. Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure adı verilen bu okulun öğrenim süresi 4 yıldı. Bu okulda Arapça, Türkçe, Fransızca, gramer dersleri ve sağlık bilimleri okutuluyordu. Mekteb-i Tıbbiye'de öğretim Fransızca25, Cerrahhane'de Türkçe olarak yapılıyordu. II. Mahmut, tıp öğretiminin son zamanlarda Avrupa'da geliştiğini şimdilik Fransızca olarak öğretimin kaçınılmaz olduğunu fakat tıp öğretiminin Türkçe yapılması hususunda bundan böyle çaba harcanması gerektiğini ifade etmiştir. Okulda, Fransa'dan ve diğer Avrupa ülkelerinden getirtilen hocalar ders veriyorlardı.26 Ayrıca II. Mahmut döneminde ilk defa Batı’ya öğrenci gönderilmiştir. 22 Muammer Nurlu, “Fransa’da Türkçe, Türkiye’de Fransızca Öğretimi”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/10 Fall 2013, 478- 498. 23 Hüseyin Hüsnü, Kamus-i Askeri, Matbaa-i Sariyan, İstanbul,1312. s. 16 24 N. Sakaoğlu, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, 1991. 25 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Pegem A Yayıncılık, Ankara, 2005. 26 Akyüz, a.g.e. s. 124-132. 12 Yabancı dil öğretimini ve buna bağlı olarak Batı kültürünü daha iyi anlamak için 1834’de Harbiye okulu açılmış, özellikle bu okulda okuyan öğrenciler Viyana, Paris ve Londra'ya tahsile gönderilmiş ve bu başkentlerden öğretmenler getirilmiştir. 1847’lerden sonra okulun müfredatı yeni baştan düzeltilmiş ve yabancı dil olarak Fransızca öğretilmiştir. Mekteb-i Harbiye, zamanla ileri bir öğretim kurumu haline gelmiş ve bu okuldan mezun olan subayların sivil okullarda müspet bilim derslerini okuttukları sıkça görülmüştür. Böylece Mekteb-i Harbiye, sadece subay yetiştiren bir kurum olarak değil aynı zamanda öğretmen yetiştiren bir kurum olarak da eğitim tarihimizde önemli bir yer tutmuştur".27 Tanzimat'ın ilanıyla birlikte, Avrupa'ya gönderilen öğrenciler askerî konuların yanında sivil konularda da öğrenim görmeye başlamışlardır. 1856 yılının sonuna kadar sadece Fransa'ya toplam 50 öğrenci gönderilmiştir. Avrupa'dan dönen bu öğrenciler Batılılaşma hareketlerinde çok etkili olmuşlardır. Bu öğrenciler, başta sadrazamlık olmak üzere değişik bakanlıklar, büyükelçilikler, ordunun her kademesinde komutanlıklar, valilikler, çeşitli devlet şuralarında azalıklar, Mühendishane, Tıbbiye, Harbiye ve diğer mekteplerde hocalıklar, doktorluklar, maden mühendislikleri, mütercimlikler vs. görevlerine getirilmişlerdir. Ayrıca bunlar arasında ressam, şair, yazar ve edebiyatla uğraşan birçok sanatçı da yetişmiştir. Yenileşme hareketlerinin başladığı dönemde Rüştiyelere Fransızca dersleri koyulmuştur. Rüştiye öğrencilerine Fransızca dersi verilmesindeki maksat; öğrencilerin ticarete, sanata ve hatta devlet memuriyetine ait çağdaş bilgileri kolayca öğrenmelerini sağlamak olmuştur. Aynı yıl; İstanbul Rüştiyelerinin bazılarına, taşrada ise İzmir, Selanik, Beyrut, Şam, Edirne, Trabzon ve Manastır rüştiyelerine Fransızca okutmak üzere 14 öğretmen 500 kuruş maaşla tayin edilmiştir. Fransızca öğretmenlerinin deniz kenarında olan ticaret merkezlerine tayin edilmesi, hükümetin bu konuda iyi niyetini göstermesi açısından önemlidir. Türkler, XIX. yüzyıldan sonra Batı dillerini öğrenmeye ilgi göstermiştir. Devlet, tercümanlık işlerini, öncelikle Fener Rumlarına daha sonra da Ermenilere ve Yahudilere vermiştir. Ancak, bu topluluklar bundan yararlanmak istemiş ve tercümanlık işini Türklerin aleyhine kullanmaya başlamışlardır. Mesela 1820’lerde yaşanan Yunan isyanında olduğu gibi Osmanlı Devleti, tercümanlardan çok zarar görmüştür. Bu yüzden, “Bab-ı Ali içinde bir “Tercüme Odası” açılarak, Türk gençlerine Fransızca öğretilmesine başlanmıştır.”28 Tanzimat Dönemi’nde yükseköğretimde, 1863’te açılan Darülfünun’un üç şubeden oluştuğunu ve bunlardan biri olan Hikmet ve Edebiyat şubesinde dil öğretiminde Arapça, Farsça, Türkçe ve Fransızcanın programda yer aldığını görüyoruz. İstanbul’da 1864’te açılan “Lisan Mektebi’nde genç memurlara Fransızca, Rumca, Bulgarca öğretiliyordu. Bu dönemde halk eğitimine de önem verilerek 1860’ta, Cemiyet-i İlmiye- i Osmaniye adıyla kurulan kurumun halka Fransızca, İngilizce ve Rumca dersler verildiği bilinmektedir. 27 Akyüz, a.g.e., s. 193. 28 N. Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu Batı Yayınları, İstanbul, 1978, s. 180-181; 196-197. 13 Osmanlı Devleti giriştiği yeniliklerde hep ekonomik, kültürel ve siyasi açıdan gelişmiş olan Batılı aydınlara, düşünürlere danışmak, görüş alışverişinde bulunmak gereğini gözetmiştir. Bu yolla dış telkinlerin etkisinde kalarak 1868’de Fransa’nın yardımıyla, öğretim dili Fransızca olan Mekteb-i Sultani’yi (Galatasaray Lisesi) açmıştır. Model olarak Fransız liselerine benzeyen bu okulda öğrenim süresi esas olarak 5 yıldır. Bunun dışında bilgi seviyesi düşük öğrenciler için 3 yıllık hazırlık sınıfı açılmıştır. Okulun ilk müdürü Fransız hükümetinin gönderdiği M. de Salve’dir. Diğer idarecilerin ve öğretmenlerin de çoğu Fransız idi. Öğretim dili de Fransızca idi.29 Avrupa’ya eğitim için giden gençleri engellemek amacıyla Darülfünun 1900’de tekrar açılmıştır. Üç şubesinden biri olan Edebiyat şubesinin programında Osmanlı, Arap, Fars ve Fransız Edebiyatları ders olarak okutulmaktadır. “1908 inkılabından sonra okullarda yabancı dil öğretilmesine özel bir önem verilerek Fransızca bütün okullarda zorunlu tutulmuş; İngilizce ve Almancanın da isteğe bağlı olarak öğretilmesi benimsenmiştir.”30 1929-1930 ders yılında lise programlarından Arapça ve Farsça çıkarılmış ve 1940- 1941 ders yılında, programlarda Batı dillerinin yanı sıra Latince derslerine de yer verilmiştir. 1955 yılından itibaren Türkiye’de, aralarında Fransızcanın da bulunduğu yabancı dille öğretim yapan birçok kolej açılmıştır. Bunlar daha sonraları Anadolu Liseleri ismini almışlardır. İlköğretimde 1997-1998 eğitim-öğretim yılından başlayarak IV. ve V. sınıfa seçmeli olarak yabancı dil dersleri konmuştur, 1988-1989 öğretim yılındaysa ortaokul 1. sınıfta yabancı dil dersi zorunlu, lise de dahil diğer sınıflarda ise seçmeli ders olarak okutulmuştur. 1989-1990 eğitim-öğretim yılında ise tekrar yabancı dil zorunlu hale getirilmiştir. Yükseköğretim kurumlarında, 1981 tarihli düzenlemeden sonra da yabancı dil ders programlarında zorunlu hale getirilmiştir. 3. Fransızcanın Tarihsel Gelişimi Fransızcanın ilk konuşulduğu yer bugün Batı Avrupa’da yer alan Fransa topraklarıdır. Tarihsel sürece baktığımızda Romalılar tarafından bu bölge işgal edilmeden önce Keltçe konuşmaktaydı. Burada yaşayanlar da kendilerini Kelt olarak tanımlamaktaydı. Ancak Roma işgalinden sonra tüm Batı Avrupa Galya, burada yaşayanlar da Galyalılar olarak adlandırılmıştır. Galya, M.Ö. I. yüzyıl ile M.S. VI. yüzyıl arasında Roma Devleti’nin himayesinde kalmıştır. Dolayısıyla eski Kelt kültürü ve dili ile Roma kültürü ve Latince arasında etkilenmeler yaşanmıştır. Romalıların Galya'yı istilasından sonra imparatorluk bu ülke halkına yeni bir dil ve başka bir medeniyet getirmiştir. Ülke yeniden düzenlenmiş ve ekonomi gelişmiştir. Romalılar çok kalabalık deneyimli koloniler kurmuş ve Latince konuşmuşlardır. İmparatorluk aracılığıyla ticaret yapmak isteyen tüccarlar bu dili konuşmak zorunda idiler. Fakat, kraliyet lejyonerleri Galya lehçelerini konuşmak istememişler ve bu durum sonucunda Latince ve Keltçe karışımı bir dil oluşturulmuştur. İstila edilen bu memleketlere yerleşen Latince, buralarda oturan kişilerin konuşma itiyatlarının, törelerinin ve tarihî gelişmelerinin tesiriyle şüphesiz başka başka istikametlerde değişmiştir. İşte bu şekillerin hepsine Roman dilleri 29 Bayram, Kodaman, Abdulhamit Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara, 1991, s. 135 30 Ö. Demirel, İlköğretim Okullarında Yabancı Dil Öğretimi, Öğretmen Kitapları Dizisi, MEB, İstanbul, 1999, s.7. 14 (les langues Romanes) adı verilmiştir. Bu dil ailesine mensup olan başlıca diller şunlardır: Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Rumence, Katalanca, Sartça, Retoromanca. Bu dillerden Fransızca zaman içinde kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmıştır. Güneyde konuşulan dil “le provençal” adını alırken kuzeydeki dil “le Français” adını almış ve bugün konuşulan Fransızcanın temelini oluşturmuştur. Orta Çağ’a kadar bu iki dil de farklı şekillerde gelişme göstermiştir. İki dilin de kendisine özgü edebiyatları gelişmiştir. Kuzeyde epik, güneyde de lirik bir edebiyat filizlenmiştir. Ancak M.S. XIII. yüzyılda yapılan Haçlı Seferleri sonucunda kuzeyliler tarafından istila edilen güneyde zamanla “le provençal” dili ve lirik edebiyat etkinliğini kaybetmiştir. Bu dönemde bilinen en eski yazılı metin, 842 yılına tarihlenen (les Serments de Strasbourg) Strasbourg Sözleşmesi’dir. Günümüzde (ancien Français) eski Fransızca olarak adlandırılan “le provençal”ın etkinliğini kaybetmesinden sonra XIV., XV. ve XVI. yüzyıllarda konuşulan Fransızcaya geçiş dönemi Fransızcası anlamına gelen “moyen Français”, XVII. yüzyıldan sonra konuşulan Fransızcaya ise modern Fransızca anlamına gelen “Français moderne” adı verilmektedir. Geçiş döneminden sonra modern Fransızcanın oluşmasında ve sonrasında kabul görmesinde XVI. yüzyılda edebî bir hareket olarak ortaya çıkan Pléiade grubunun etkisi büyüktür. Pléiade grubu, şair Pierre de Ronsard'ın öncülüğünde 7 kişilik bir şair topluluğundan oluşmaktadır. Bu grubun bir üyesi olan Joachim Du Bellay tarafından 1549 yılında yayınlanan “Défense et illustration de la langue Française” adlı bildiri günümüzde modern Fransızcanın manifestosu olarak da kabul edilebilir. Ayrıca XVII. yüzyılda Fransa’da kurulan ve dil ile ilgili konularda karar verme yetkisine sahip olan “Académie Française” de aldığı ve uyguladığı kararlarla modern Fransızcanın gelişmesine ve yaygınlaşmasına büyük katkı sağlamıştır. XVII. yüzyıldan itibaren modern Fransızca zamanla tüm dünyaya yayılarak ilk önce siyaset, ardından da kültür, sanat ve edebiyat dili olarak dünya saraylarında konuşulan bir dil olmuştur. Fransızcanın tüm dünyada yaygın bir dil olarak kabul edilmesinde Fransa’nın devlet politikasının yanı sıra çeşitli filozofların ve yazarların da etkisi büyüktür. Özellikle XVII. yüzyıldan itibaren Batı yazın ve düşünce dünyasının en önemli temsilcileri arasında olan Michel de Montaigne (1533-1592), Pierre Corneille (1606-1684), Jean Racine (1639-1699), Molière (1622-1673), Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Stendhal (1783-1842), Victor Hugo (1802-1885), Gustave Flaubert (1821- 1880), Émile Zola (1840-1902) gibi pek çok filozof ve yazar Fransızcanın XIX. yüzyılda bir dünya dili olmasına katkı sağlamışlardır.31 Bugün dünyada yaklaşık olarak 300 milyon kişi Fransızca konuşmaktadır. Bu kişilerin yaklaşık 200 milyonu Fransızcayı anadil, 100 milyonu da yabancı dil olarak konuşmaktadır.32 31 Bekir Güzel, “Fransızcanın Gelişimi ve Fransızca Öğretiminde Motivasyon Artırıcı Bir Yöntem : Fransızcadan Türkçeye Geçen Kelimeler”, International Journal of Languages Educatin and Teaching, 2015, 317-327. 32 Hüseyin Gümüş, “Fransızca ve Francophonie: Niçin, Ne Zaman, Nerede, Nasıl?”, Ankara, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/10 Fall 2013, p. 295-311. 15 3.1. Fransızcanın Diğer Dillerle İlişkisi Başka ülkelerle olan ilişkileri sebebiyle Fransızcada da çok sayıda yabancı sözcük vardır. Latin ve Cermen istilaları neticesinde eski İskandinav, Cermen sözcükleri bunlardan sadece bazılarıdır. Ayrıca Latince, İtalyanca, İspanyolca, Afrika dilleri başta olmak üzere özellikle son zamanlarda İngilizcenin Fransızca üzerinde yoğun etkisi vardır.33 3.2. Fransızcanın Türkçeyle İlişkisi Tarih boyunca ticari, kültürel, siyasi vb. sebeplerle Türkçe ve Fransızca arasındaki pek çok sözcük alışverişi olmuştur. XIX. yüzyılla birlikte özellikle Fransızdan Türkçeye geçen sözcüklerin sayısı artmıştır. Bu konuyla ilgili hem lisansüstü34 hem de makale35 düzeyinde çalışmalar olmuştur. Ayrıca XIX. yüzyıl ortasında Franco-Türk konuşma tarzı İstanbul'u kasıp kavuşmuştur.36 Tanzimat sonrasında Fransızcanın Türk edebiyatında etkisi inceleyen araştırmalar da mevcuttur.37 33 İffet Tokdemir, 1960’tan Günümüze Tükçe ve Fransızcada Yeni Türemiş Sözcükler, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Fransız Dili Eğitimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2011, s. 46. 34 bkz. Esin Turgut, Türk Dilindeki Fransızca Sözükler, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 2009, s. 78. 35 bkz. Ali Çiçek, Türkçeye Giren Fransızca Bazı Kelimeler Üzerine Bir İnceleme, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 24, Erzurum, 2004. 36 İffet Tokdemir, a.g.e. s. 47. 37 bkz. Ali Yağlı, L’ınfluence De La Langue Française Dans La Litterature Tanzimat Et Du Servet-i Fünun/Tanzimat ve Servt-i Fünun Edebiyatında Fransızcanın Etkisi, OMÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, 1, 31, 6 / 2012. 16 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SÖZLÜK 1. Tanım Latince glossa; İngilizce dictionnary, lexicon, vocabulary, glossory; Fransızca dictionnaire; Almanca wörterbuch; Arapça lügat, kamus; Farsça ferheng; Yunanca leksicon, Rusça slovar... gibi kelimelerle karşılanan sözlük kelimesi için Türkçede, ilk sözlüğümüz olan Divanu Lügati’t-Türk ile birlikte Arapça “lugat”, zaman zaman da Farsça “ferheng” ve yine Arapça “kamus” kelimeleri kullanılmıştır. Sözlük kelimesi, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kuruluşunda lugat ıslah kolu başkanı Celal Sahir’in teklifiyle Arapça lugat ve kamus kelimelerine karşılık girmiş ve kullanılmaya başlanmıştır.38 Sözlük teriminin bizden önce Türkmenler tarafından bilinip kullanıldığını Mehmet Ölmez “Oysa daha TDTC kurulmadan üç yıl önce Türkmenler ilk Orısça- Türkmençe Sözlik’i hazırlamıştır bile”39 sözüyle haber vermektedir. Alman dilbilimci Jacob Grimm tarafından sözlük Deutsches Wöterbuch adlı eserinde şöyle tarif edilmektedir: ”Bir dilin sözcüklerinin abecesel dizelgesidir.”40 Doğan Aksan ise sözlüğü şöyle tanımlamaktadır: “Bir dilin ve birden çok dilin söz varlığını, söyleyiş biçimleriyle, yazımlarıyla veren, bağımsız biçimbirimleri temel alarak bunların, başka ögelerle kurdukları söz ögeleriyle birlikte anlamlarını, değişik kullanımlarını gösteren bir söz varlığı kitabıdır”41 Ahmet Kocaman da “bir dilin sözüklerini; deyişlerini abece düzenine göre sıralayan, anlamlarını açıklayan ya da başka dillerdeki karşılıklarını veren yapıt olarak sözlüğü tanımlamaktadır. Bu tanım genel çizgileriyle doğru olmakla birlikte her tanım gibi eksiktir. Bir kez abece sırası bütün sözlüklerde en yaygın düzenleme olsa da kavramlar dizini, uyak sözlükleri gibi sözlük düzenlemeleri de vardır”42 diyerek yapılan genel sözlük tarifine katılmakla birlikte, farklı düzenleme şekillerine sahip sözlüklerin de olduğuna dikkat çekmektedir. Karmaşık ve farklı özelliklere sahip yapısıyla sözlüğü bir tanımın içine sığdırmak da sözlüklerin tanımını eksiksiz yapmak da oldukça güçtür. Ancak, yapılan tanımların bütününe bakıldığında sözlükler hakkında şu özellikleri sıralamak mümkündür. Sözlükler, 38 Nadir İlhan, Geçmişten Günümüze Sözlükçülük Geleneği ve Türk Dili Sözlükleri, Elazığ: Manas Yayınları, Elazığ, s. 13. 39 Mehmet Ölmez, “Dosya : Tarihi Türk Dillerinin Sözlükleri”, Kebikeç, Yıl 3, sayı 6, Ankara 1998, s. 110. 40 Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yay, Ankara: 1982, c 3. s.77 41 Aksan, a.g.e, s.77 42 Ahmet Kocaman, “Dilbilim, Sözlük, Sözlükçülük”, Kebikeç, Yıl 3, sayı 6, Ankara, 1998, s. 111. 17 -bir dil veya birden çok dilin söz varlığını ele alabilirler, -bir dildeki sözcüklerin tümü ya da bir bölümünü ele alabilirler, -sözcüklerin belli bir çağda ya da bütün çağlarda kullanımlarını incelerler; -yazılı ve sözlü dilin malzemelerini içerirler, -sözcüklerin yazımlarını ve söyleyişlerini gösterirler, -bağımsız biçimbirimleri ele alırlar, -sözcüklerin tek başına ve diğer ögelerle kurdukları söz ögelerinin anlamlarını verirler, -içerdikleri söz varlığının anlamlarını verir, açıklar ve örneklendiriler, -sözcüklerin dil bilgisel biçim ve işlevleri hakkında bilgi verirler, -sözcüklerin kökenlerini gösterirler, -sözcüklerin değişik kullanımlarını gösterirler, -madde başlarının düzenlenişi bakımndan (manzum, mensur, abecesel, konu, kavram) - farklılık gösterirler, -kılavuz ve kaynak kitaplardır, -kültürün belirleyici özelliklerini sergilerler, -diller arasındaki etkileşimin belirlenmesine yardımcı olurlar, -dillerin olgunluğu, işlenmişliği, zenginliği hakkında bilgi verirler, -dillerin görüntüsüdür, -dillerin hazinesidir, ... vb.43 Bir toplumun millet olmasını sağlayan unsurlardan biri belki de birincisi dildir. Dilin kelimelerini muhafaza eden sözlükler aynı zamanda milletlerin kültür seviyelerini ve yaşayış şekillerini yansıtan önemli eserlerdir. Çünkü sözlükler meydana getirilirken ait olduğu milletin, sosyal ve kültürel yaşantıya bağlı ve onun dildeki ifadesi olarak kullandığı bütün kelime, kelime grupları ve bunların cümlelerde kullanımlarını da örneklerle göz önüne sermektedir. Bu yüzden sözlükler, diller için kültürel mirasın en iyi şekilde korunduğu ve gelecek nesillere aktarıldığı hazine değerindedir. 44 2. Sözlüklerin Yazılış Sebepleri Dillerin söz varlıklarını ortaya koyan, onları koruyup geleceğe aktaran sözlüklerin hazırlanmasında etkili olan sebepleri şöyle sıralayabiliriz: -bir dilin sahip olduğu söz varlığını tespit etmek; -dilin söz varlığını meydana getiren kelimelerin tarihi gelişimlerini tespit edip göstermek; yabancı bir dil öğretimi gayesiyle, yabancı dildeki kelimelerin karşılıklarını ana dilde göstermek; -sanatçıların, bazı şair ve yazarların kullandıkları kelimeler ile bazı metinlerde geçen söz varlığını açıklamak; -halk dilinde yaygın olarak kullanılan atasözleri ve deyimlerin anlamlarını göstermek; -dilin mevcut söz varlığına sahip çıkarak zenginliğini korumak; -dilin mevcut zenginliğini gelecek nesillere aktarmak; -dili yabancı dillerin etkisinden korumak; -dilin doğru ve etkili kullanımına yardımcı olmak; -dilin kullanımında yapılan yanlışların önüne geçmek; 43 Emin Eminoğlu, Türk Dilinin Sözlükleri ve Sözlükçülük Kaynakçası, Sivas: Asitan, 2010, s. 4. 44 İlhan, a.g.e, s. 15. 18 -söyleyiş hatalarını önlemek; -başka dillerin öğrenilmesinde yardımcı olmak; -diller arasında ilişkiyi ortaya koymak; -yöresel ağızlarda var olan sözleri derlemek, toplamak; -eğitim-öğretim hayatında dilin anlaşılması hususunda yaşanan sorunları çözüme kavuşturmak; vb.45 Yukarıda sıralanan sebeplere bağlı olarak hazırlanacak sözlüklerin oluşturulması için belli aşamalar gerekmektedir. Ahmet Kocaman bu aşamaları şöyle sıralamaktadır:46 A. Planlama (gereksinimin saptanması, kaynak sağlanması, sözlüğün boyutunun belirlenmesi, uzmanların örgütlenmesi vb.) B. Uygulama a) Veri toplanması b) Seçme ve düzenleme c) İlk metnin yazılması d) Metnin gözden geçirilmesi, düzeltmeler yapılması e) Yeniden inceleme ve düzeltme f) Sayfa düzeni g) Sayfanın birkaç kez denetlenmesi h) Basıma hazırlık i) Basım ve ciltleme. 3. Sözlüklerin Hazırlanmasında Uyulması Gereken İlkeler Sözlüklerin meydana getirilişi sırasında göz önünde bulundurulması gereken ilkeler şunlardır: 1. Tarihî kaynaklara, halk söyleyişlerine bağlılık : Dilin kelimelerinin tarihî gelişimlerini ve halk ağzındaki yaşayış şekillerini verebilmek içim bu iki kaynağa bağlı kalmak gerekmektedir. Bir dilin kelimelerinin yaşama gücü ve ihtiyaçlara göre kendisini yenileyerek devamlılığı tarihî eserler ve halk söyleyişlerinde takip ve tespit edilebilmektedir. 2. Dil ve gramer açısından kelimelerin doğru kullanımı : Bir dilin yapısını bozmamak, dilin sistemini doğru bir şekilde ortaya koyabilmek için dil ve gramer 45 İlhan, a.g.e, s.22. 46 Kocaman, a.g.m, s. 111-112. 19 kurallarına bağlı kalınmalıdır. Dilin devamlılığı içerisinde meydana gelen gramer farklılaşmaları ve ses farklılıklarının sistemli bir şekilde gösterilmesi meydana getirilecek sözlüklerin daha sağlam ve kullanışlı olmasını sağlayacaktır. 3. Amaca uygun esası : Sözlüklerin ortaya konuş amaçlarına uygun olarak düzenlenmeleri gerekmektedir. Örneğin bir dil sözlüğü ortaya konurken o dilin bütün lehçe, şive ve ağızları göz önünde bulundurularak dilin bütün kelimelerin tespit edilmesi sağlanmalıdır. 4. Madde başlarının düzenlenmesinin doğru ve düzenli tarzda yapılması : Madde başı ögeler, ev, güneş, ben, çam, su gibi değişik nitelikteki bağımsız biçimbirimlerdir. Bunların dilde kesinleşmiş yazım biçimlerine uygun olarak sözcük türleri açısından dildeki yerleri (isim, fiil, ünlem gibi) gösterilerek sözlükte yer almalıdır. 5. Madde başı olan kelimelerin anlamlarının doğru olarak verilmesi : Madde başı olan kelimelerin öncelikle asıl anlamı tespit edilerek verilmeli, daha sonra kelimelerin yan anlamları sıralanmalıdır.47 4. Sözlük Çeşitleri ve Özellikleri Türkçede sözlükleri işledikleri ürünlerin kayıt durumuna, oluşturulduğu ortama ve yazılış biçimlerine bağlı olarak farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür. Sözlükler hazırlanış amaçları, kullanım gayeleri ve taşıdıkları özelliklere göre birbirinden ayrılan çeşitli gruplar meydana getirirler. Bu konuda Kocaman şöyle bir tasnif yapmaktadır : a) Betimlemeli/Kuralcı sözlükler b) Eşzamanlı/Artzamanlı sözlükler c) Genel/Teknik sözlükler d) Genel kullanım/Öğrenim amaçlı sözlükler e) Tek dilli/İki ya da çok dilli sözlükler48 Başka bir sınıflandırma da şu şekildedir : 1. Betimleyici/Kurallı sözlükler (sözcükleri doğru-yanlış karşıtlığı içinde ele alırlar.) 2. Tarihsel/Eşzamanlı ya da tek zamanlı sözlükler (sözcükleri tarihsel gelişimi içinde inceler/sadece belirli bir dönemin, genellikle günümüzün dilini göstermeye çalışırlar.) 47 İlhan, a.g.e., s.23-24. 48 Kocaman, a.g.m., 1998, s. 111. 20 3. Anlambilimsel/Adbilimsel sözlükler (sözcüklerin örneklerle açıklaması verilir/nesneden, kavramdan hareket edilir ve bir konuda bütün sözükler toplanır.) 4. Özel dillerle ilgili sözlükler (bölge ağızları, bilim ve meslek alanları, argo sözlükleri vb. ile bazı yazar ve şairler hakkında özel sözlükler) 5. Tek dilli/İki dilli veya çok dilli sözlükler Tek dilli sözlükler;  Yazım kılavuzu (sözlüğü)  Söyleyiş (telaffuz sözlüğü)  Genel sözlükler (sözcüklerin anlamlarının yanında dil bilgisi, köken bilgisi, kullanım ve üslupla ilgili, örneğin argo, resmi yazışma dili, mimarlık, madencilik... gibi bilgiler verir)  Etimolojik sözlükler (sözcüklerin kökeni ve dil tarihinde geçirdiği değişiklikler hakkında bilgi verir)  Deyimler ve atasözü sözlükleri  Kavram dizinleri sözlükleri  Eşanlamlı-Karşıt anlanlamlılar sözlükleri  Resimli sözlükler  Birleşim değeri sözlükleri  Yabancı sözcük sözlükleri (yabancı dillerden alınmış sözcükleri örneklerle, eş anlamlılar yardımıyla ve tanımlama yoluyla açıklarlar)49 şeklinde yapılanıdır. Doğan Aksan’ın hazırlanış amaçları, kullanım gayeleri ve taşıdıkları özelliklere göre birbirinden ayrılan sözlükler konusundaki tasnifi şu şekildedir:50 1. Bir ya da birden çok dilin söz varlığını işleme bakımından a) Tek dilli sözlükler b) Çok dilli sözlükler 2. Abece (Alfabe) sırasının esas alınıp alınmamış olmasına göre 49 Eminoğlu, a.g.e., s. 5-6. 50 Aksan, a.g.e, s. 77-85. 21 a) Abecesel sözlükler b) Kavram sözlükleri 3. Ele alınan söz varlığının niteliğine göre a) Genel sözlükler (ortak dil, yazı dili sözlükleri) b) Lehçe bilim sözlükleri, c) Eş anlamlı, eş adlı, ters anlamlı ögeler sözlükleri d) Yabancı ögeler sözlükleri e) Tarihsel sözlükler f) Köken bilgisi sözlükleri (etimoloji sözlükleri) g) Uzmanlık alanı sözlükleri (terim sözlükleri) h) Argo sözlükleri i) Deyim ve atasözleri sözlükleri j) Anlam bilim sözlükleri k) Sanatçı ve metin sözlükleri l) Yanlış yerleşmiş öge sözcükleri m) Tersine sözlükler İşledikleri ürünler, malzemenin kaydedildiği ortam ve hazırlanış biçimleri açısından sözlükler şöyle gruplandırılmıştır:51 1. İşledikleri ürünler açısından sözlükler a) Yazı dili sözlükleri b) Ağız sözlükleri 2. Malzemenin kaydediliği ortam açısından sözlükler a) Basılı/kitabi sözlükler b) Elektronik sözlükler 51 Nadir İlhan, “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri”, Ankara, Turkish Studies, 2009, 4/4, s. 534-554. 22 3. Yazılış biçimleri açısından sözlükler a) Manzum sözlükler b) Mensur sözlükler Atkins ve Rundel’e göre sözlük türleri şöyledir:52 Konu Başlıkları Sözlük Türleri 1. Sözlüğün dili a. Tek dilli b. İki dilli i. Tek yönlü iki dilli ii. Çift yönlü iki dilli 2. Sözlüğün kapsamı a. Genel amaçlı dil b. Ansiklopedik ve kültürel malzeme c. Terminoloji ya da alt diller d. Dilin belirli bir alanı (ör. eşdizimler, öbek eylemler ya da deyimler sözlüğü) 3. Sözlüğün boyutu a. Standart b. El sözlüğü c. Cep sözlüğü 4. Sözlüğün ortamı a. Basılı b. Elektronik c. Web tabanlı 52 akt. Ezgi Aslan, “Sözlük bilimsel İnceleme Yöntemi: Eser-i Şevket Örneği”, Ankara: Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 12/30, s. Bu makaleyle ilgili bndan sonraki alıntılarda, alıntı yapılan kaynağın adı direkt verilecektir. 23 5. Sözlüğün tasarımı a. Sözcükten anlama b. Anlamdan sözcüğe ve anlama (araştırılan sözcüğün anlamsal olarak ilişkili diğer sözcükler) 6. Kullanıcının dili a. Aynı dili konuşan bir grup kullanıcı b. İki belirli dil kullanıcısı grubu c. Sözlükte kullanılan dilin dünya çapındaki öğrenicileri 7. Kullanıcının eğitimi a. Dilbilimciler ve diğer dil uzmanları b. Okuryazar yetişkinler c. Öğrenciler d. Küçük çocuklar e. Dil öğrenicileri 8. Sözlüğün kullanım amacı a. Çözümleme  Sözcüğün doğru bağlamda kullanma  Bir metni kendi dilinden yabancı bir dile çevirme  Dil öğretimi 24 5. Geçmişten Günümüze Kadar Yazılmış Fransızca-Türkçe Sözlüklerin Kronolojik Kaynakçası  Fransızca Tercümesi ile Türki Lugat I, Galland, 1636, 551 s. (yazma-Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, c. I, s. 90, no.217).  Dictionnaire Français-Turc/Fransızca-Türkçe Sözlük, Antonie Arçere, 1690- 1699, 2 c. 1. cilt 1034 s.; II. cilt 986 s.  Vocabulaire Français-Turc, Georges Rhasis, Imprimerie De L’Academie Imperiale Des Sciences, St. Petersburg 1828, I. cilt 438 s.; 1829, II. cilt 326 s.  Vocabulaire Français-Turc, T. X. Bianchi, Paris, 1831.  Dictionnaire Abrege Français-Turc Hazine-i Lügat, Artin Hindoğlu, Wien, 1831, 4+516+2 s.  Dictionnarie Français-Arabe-Persen et Turc/Fransızca-Arapça-Farsça ve Türkçe Sözlük, Alexandre Handjeri, 3 c., Moskova, 1840-1841.  Dictionnaire Français-Turc, T. X. Bianchi, Paris 1843-1846, 2 c., 1. c. 6+784+125 s.; 2. c. 1370 s.  Miftah-ı Lisan/Français-Ottoman, Yusuf Halis, Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul, 1226/1849, 52+4 s.  Dictionnaire de Poche Français-Turc, Nassif Mallouf, İzmir 1849. (3. baskı 1912, 1026 s.)  Dictionnaire Français-Turc, Nassif Mallouf, Paris 1850. (2. baskı 1856, 3. baskı 1881.)  Elsine-i Türkiye ve Franseviyyenin Lügati, T.X. Bianchi-J. D. Kiefer, 2 c., Paris, 1850.  Dictionnaire Français-Turc-Italien, Mehmet Atuf, İstanbul, Ceride-i Havadis Matbaası, 1285/1868, 408 s.  Kamus-ı Fransevi (Fransızcadan Türkçeye Lügat/Dictionnaire Français-Turc), Şemseddin Sami (Fraschery), Mihran Matbaası, İstanbul 1299/1882, 1635 s. (Baskıları: 2. baskı: Mihran Matbaası, İstanbul 1315/1898, 1935 s.; 3. baskı: Resimli Kamus-ı Fransevi, Mihran Matbaası, İstanbul 1318/1901, 2256 s.; 4. baskı: Kamus-ı Fransevi Fransızcadan Türkçeye Lügat Kitabı/Dictionnare Français-Turc Ilustrede 3000 Gravures), Mihran Matbaası, İstanbul 1322/1905, 2256 s.  Manuel Terminologique, Français-Ottoman, Wssehrd Schlechta, Vienne, 1870, 400 s.  Lügat-i Ecnebiyye, Hidayet, İstanbul, 1290/1873, 24 s.  Kamus-ı Fransevi Türki, İtalyani, Arabi/Dictionnaire Français-Turc-İtalien- Arabi, Kudüs Imprimerie Des P. P. Francescains, 1880, 608 s.  Gunyetü'l-Lügat Fransızcadan Türkçeye/Dictionnaire Français-Turc, Mehmed Şükrü-Mikail Aşçıyan, 1. cilt, Karekin Bağdatlıyan Matbaası, İstanbul 1298/1882, 989 s.; II. c., Aramyan Matbaası, İstanbul 1300/1883, 1064 s.  Dictionnaire Portatif Français-Ottoman, Şakir Paşa, İstanbul, Imp. Azellch et Fils, 1883, 125 s. 25  Lügat-i Ef'al-i Fransevi (Efal-i Fransevinin Türkçeye Tercüme ve Tarifi), M. Salim-Dikran Sofyalı, Mihran Matbaası, İstanbul, 1884, 144 s.  Küçük Kamus-ı Fransevi/Petit Dictionnaire Français-Turc, Şemseddin Sami, Mihran Matbaası, İstanbul 1304/1886, 601 s.  Fransızcadan Türkçeye Küçük ve Resimli Lügat-i Fenniye, İsmail Ziya, 1894, 263 s. (2. bs. 1911, 263 s.)  Fransızcadan Türkçeye Cep Lügati/Dictionnaire de Poche Français-Turc, W. Wiesenthal, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1305/1888, 1237 s. (2. bs. İstanbul Karabet Matbaası, 1312/1895, 4+1071 s.)  Durub-ı Emsal-i Fransevi Lügatçesi, M. Emin, Kasbar Matbaası, İstanbul, 1308/1891, 30 s.  Fransızcadan Türkçeye Istılahat Lügati/Dictionnaire Français-Turcs Des Termes Techniques Des Sciences, Des Lettres Et Des Arts, Andon B. Tınghır-Kirkor Sınapian, Karekin Bağdatlıyan Matbaası, İstanbul, 2 c., 1891-1892, 1. c. 8+2+423 s., 2. c. 565 s.  Fransızcadan Türkçeye Mükemmel Lügat/Grand Dictionnaire Français-Turc, W. Wiesenthal, İstanbul, A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1310/1892, 416 s.  Dictionnaire Français-Ottoman de Poche, W. Wiesenthal, İstanbul, 1312/1894, 1071 s.  Lügat-i Fenniye Fransızca-Osmanlıca, İsmail Ziya, İstanbul, 1312/1896, 263 s.  Kamus-ı Askeri (Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca), Hüseyin Hüsnü Resulzade, İstanbul, Matbaa-i Sarıyan-Mahmut Bey Matbaası, 1312-1315/1895- 1898, 2 c., 1235, s.  Dictionnaire Medical Français-Turc, P. H. Nysten, İstanbul, 1316 /1900.  Dictionnaire Français-Turc en Caracteres Latins et Turcs, Nikola Murad, Onnik Halebliyan Matbaası, İstanbul, 1901,432 s.  Dictionnaire Français-Ottoman, Mehmet Halit, İstanbul, 1318/1902, 11 s.  Lügat-i Nazima Fransızcadan Türkçeye Lügat, Ali Nazima, Kasbar Matbaası, İstanbul 1901, 8+1904 s.  Lügatçe-i Mekatib/Le Vocabulaire des Ecoles, Rıfkı Özgürel, Sancakçıyan Matbaası, İstanbul, 1327/1909, 374 s.  Miftah-ı Lügatçe-i Mekatib, Rıfkı Özgürel, Sancakçıyan Matbaası, İstanbul, 1327/1909, 87 s.  Dictionnaire Français-Turc-Allemand/Fransızca-Türkçe-Almanca Sözlük, Nicolas Murat, İmprimeriede La Patrie, İstanbul, 1910, 436 s.  Lügat-ı Ecnebiye, Ahmet Hamdi, Serasi Matbaası, Trabzon, 1911, 80 s.  Lügat-i Tefeyyüz Fransızcadan Osmanlıcaya Lügat, Ali Nazima, Kasbar Matbaası, İstanbul 1911, 8+1272 s.  Kamus-ı Tıbbi Fransızcadan Türkçeye, Şerafettin Mağmumi, Osmanlı Matbaası, İstanbul, 1912, 2 c., 1064 s.  Mini Mini Lügat-i Tefeyyüz Fransızcadan Osmanlıcaya Lügat/Mignon Dictionnaire Français-Ottoman, Ali Nazima, Kasbar Matbaası, İstanbul, 1330/1912, 632 s.  Kamus-i Istılahat-ı İlmiyye Français-Turc, Maarif Vekaleti, İstanbul, 1333/1917, 210 s. 26  Fransızcadan Türkçeye Yeni Lügat/Nouveau Dictionnaire Français-Turc, Mehmed Fuad, İstanbul, A. Asaduryan Şirket-i Mürettebiye Matbaası, 1310/1914, 1336+V s.  Kamus-ı Said (Musavver), Said Kemal Paşazade, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1334/1915, 324 s.  Lügat-i Feraz Fransızcadan Türkçeye-Dictionnaire Feraz Français-Turc, Ali Feraz İstanbul, 1337/1920, 2+640 s.  Muhtasar Kamus-ı Askeri, Encyclopedie Militaire Abrege Français-Turc, Hüseyin Hüsnü Resulzade, Karabet Matbaası, İstanbul, t.y. 384 s.  Küçük Kamus-ı Askeri, Hüseyin Hüsnü Resulzade, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul, t.y. 14+352 s.  Sanat Kamusu/Dictionnaire Des Termes D'art Français-Turc/Turc-Français, Celal Esad, Matbaa-i Amire, İstanbul, 1340-1341/1924-1925, 1. kısım Fransızcadan Türkçeye 296 s., 2. kısım Türkçeden Fransızcaya 60+2 s.  Lügatçe-i Felsefe Fransızcadan Türkçeye, İsmail Fenni (Ertuğrul), Matbaa-i Amire, İstanbul, 1314/1925, 936+8 s.  Fransızcadan Türkçeye Istılahat-ı Hukukiye ve Siyasiye Lügati, Mehmed Ekrem, Ritsu Matbaası, İstanbul, 1927, 148+3 s.  Vocabulaire Français-Turc, Georges Phasis, Imprimerie De L'academic Imperiale Des Sciences, St. Petersburg, 1928. 328 s.  Fransızcadan Türkçeye Küçük Kamus-ı Fransevi/Dictionnaire Français-Turc, Hasan Bedreddin, Marifet Matbaası, İstanbul, 1928, 1548 s.  Fransızcadan Türkçeye Mini Mini Lügat, Fethi İsmail-Max Bonnafous-Louis Rolland, Tefeyyüz Kütüphanesi, İstanbul, 1930, 707 s.  15.000 Kelimeli Fransızca-Türkçe Yeni Küçük Lügat, Ragıp Rıfkı, İstanbul, 1930, 352 s.  Fransızca-Türkçe Yeni Lügat/Dictionnaire Français-Turc, Kanaat Kütüphanesi, Reşat Nuri Güntekin, İstanbul, 1931, 909 s.  Fransızcadan Türkçeye Cep Lügati, M. Kemal, Reklam Matbaası, İstanbul, 1933, 602 s.  Fransızca Türkçe Lügat, M. Kemal, Umumi Kütüphane, İstanbul, 1933, 288 s.  Fransızcadan Türkçeye Talebe Cep Lügati, R. P. Özgürel, İkbal Kütüphanesi, İstanbul, 1933, 325 s.  Fransızca-Türkçe Resimli Büyük Dil Kılavuzu, Reşat Nuri Güntekin-Ali Süha Delibaş-Nurullah Ataç-Ismail Hami Danişmend, İstanbul, 1934, 3 c., I. 808 s.; II. 813-1437 s.; III. 1445-2192 s.  Fransızca-Türkçe Hukuki ve Medeni Lügat/Dictionraire Juridique et Civique Français-Turc, Hüseyin Daniş, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1934, 820 s.  Fransızca-Türkçe Yeni Lügat, Reşat Nuri Drago, İstanbul 1937, 909 s. (2. bs. 1940, 3. bs. 1952.)  Fransızca-Türkçe Resimli Büyük Dil Kılavuzu, İsmail Hakkı Danişmed, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1937, 2192 s.  Fransızca-Türkçe Küçük Lügat/Petit Dictionnaire Français-Turc, Hamdi Varoğlu, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1940, 494 s. 27  Fransızcadan Türkçeye Sanat Lügati/Dictionnaire D'art Français-Turc, Celal Esad Arseven, Alaeddin Kıral Basımevi, Ankara, 1944, 185 s.  Fransızca-Türkçe Sözlük, A. H. Yaşaroğlu, İstanbul, 1945.  Konuşulan Fransızca, A. H. Çelebi, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1947, 351 s.  Fransızcadan Türkçeye Küçük Askeri Sözlük, Baha Öngel, Harpokulu Basımı, Ankara, 1948, 120 s.  Fransızcadan Türkçeye Yeni Küçük Lügat, L. Dildeş, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1949, 480 s.  Resimli Büyük Dil Kılavuzu/Grand Dictionnaire Illustre Français-Turc, İsmail Hakkı Danişmed, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1954, 1437 s.  Fransızcadan Türkçeye Resimli Fizik-Kimya Sözlüğü, Raşit Bener, İstanbul, 1958.  Çağrışım Yoluyla Fransızca-Türkçe Sözlük, Fehmi Baldaş-Tahsin Saraç, Ankara, 1959, 275 s.  Fransızca-Türkçe Sözlük, M. Ali Ağakay, TDK, Ankara, 1962, 632 s.  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Okul Lügati/Dictionnaire Français-Turc A Lusage Des Etudlants Avec Pronunclation Figuree, David Mandil, İstanbul, 1962, 478 s.  Fransızca-Türkçe Temel Sözlük, L. İsfendiyaroğlu, İstanbul 1962, 62 s.  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Okul Lügati, Şakir Paşa, İstanbul, 1965.  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Resmi Lügat, Şakir Paşa, İstanbul, 1965.  Fransızca Türkçe Argo Sözlüğü, Tahsin Saraç, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1966, 108 s.  Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, Pars Tuğlacı, İstanbul, Pars Tuğlacı Yayınları, 1968, 825 s.  Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Yalçın Kocabey, Ankara, 1968, 828 s.  Basın Sözlüğü Fransızcadan Türkçeye Türkçeden Fransızcaya, Hıfzı Topuz, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1968. 6+111 s.  Fransızca-Türkçe Teknik Terimler Lügati, Nuri Özbalkan, İstanbul, 1969, 663 s.  Grand Dictionnaire Français-Turc, Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, A. Rıza Yalt, İstanbul, 1971, 1246 s.  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Sözlük, Nijat Özön, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1972, 541 s.  Fransızca-Türkçe Sözlük, Baha Öngel, İnkılap ve Aka. K, 1972, 364 s.  Fransızca-Türkçe Telaffuzlu Sözlük, Mükerrem Aydın, İstanbul, Fono Yayınları, 1974.  Edatlarına Göre Fransızca-Türkçe Fiil Sözlüğü, M. Salim Nazlı, İzmir, 1974, 193s.  Fransızca Deyimler Sözlüğü, A. Gürün, İnkılap ve Aka Kitabevleri, İstanbul, 1975, 640 s.  Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca Küçük Sözlük (İktisat, Ticaret, Muhasebe, Bankacılık terimleri), M. Salim Nazlı, Ege Üniversitesi YDOY, İzmir, 1975, 156 s. 28  Dil-Man Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Okul Sözlüğü, David Mandil, Öğretim Yayınları, 1975, 410 s.  Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük, Tahsin Saraç, TDK, Ankara 1976. 1492 s.  Fransızca-Türkçe, Türkçe Fransızca Ormancılık Terimleri Sözlüğü, Mediha Özkan, Ankara, 1976, 115 s.  Açıklamalı Fransızca-Türkçe Jeomorfoloji Sözlüğü/Dictionnaire Explicatif Français-Turc De Geomorphologie, Mehmet Ardos, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1976, 208 s.  Langenscheldt Universal Sözlük Türkçe-Fransızca, Fransızca-Türkçe, H. J. Kornrumpf, Altın Kitaplar, İstanbul, 1980, 384 s.  Fransızca-Türkçe Sözlük/Dictionnaire Français Turc, 0. A. Gürün, İnkılap ve Aka, İstanbul, 1983, 599 s.  Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, F. Namık Hansoy, İstanbul, 1984, 896 s.  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Yeni Sözlük, Milliyet, İstanbul, Milliyet, 1987, 316 s.  Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, Ferit Namık Hansoy, İnkılap Yayınevi, İstanbul, 1984. 896 s.  Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca Telaffuzlu Minik Sözlük, Metin Kanıpak- Çirmen Akgün, Darrey Cande, Fono Yayınları, 1984, 239 s.  Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca Telaffuzlu Sözlük, Mükerrem Aydın, Fono Yayınları, 1985, İstanbul, 255 s.  Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük/Grand Dictionnaire Français-Turc, Tahsin Saraç, İstanbul 1985. (5-11. bs. 1994-2011)  Telaffuzlu Fransızca-Türkçe Yeni Sözlük, Milliyet ve Kültür Kitabevi, 1987, İstanbul, 318 s.  Dilbilim ve Göstergebilim Terimleri, Fransızca-Türkçe, İngilizce-Türkçe, İtalyanca-Türkçe, Mehmet Rıfat, Sözcü, İstanbul, 1988, 124 s.  Ekonomi Terimleri Sözlüğü Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca, Bilge Aloba Köksal, Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 1991, 286 s.  Bilge Sözlük Okunuşlu, Örnekli, Açıklamalı Fransızca-Türkçe, Türkçe- Fransızca, Ahmet Çetin Ertürk, Ankara, 1995, 856+335 s.  Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca Standart Sözlük, Céecile Bouchot, Murat Kıvanç, Birsen Çankaya, Fono Yayınları, İstanbul, 2000, 848 s  Fransızca-Türkçe/Türkçe Fransızca Büyük Sözlük, Birsen Çankaya, Fono Yayınları, İstanbul, 2003, 463 s.  Fransızca-Türkçe Üniversal Sözlük, Fono Yayınları, İstanbul, 2004, 836 s.  Mini Sözlük Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca, Akgün Çirmen, Claude Darrey, Metin Kanıpak, Fono Yayınları, İstanbul, 2004, 239 s  Fransızca Mini Konuşma Kılavuzu, Metin Yurtbaşı, Beşir Kitabevi, İstanbul, 2004, 686 s.  Fransızca-Türkçe/Türkçe Fransızca Cep Sözlüğü, Kolektif, Fono Yayınları, İstanbul, 2004, 463 s.  Pratik Dönüşümlü Fransızca Sözlük, Evren Aydın, Gün Yayıncılık, İstanbul, 2004, 414 s. https://www.dr.com.tr/Yazar/c%C3%A9ecile-bouchot/s=149349 https://www.dr.com.tr/Yazar/murat-kivanc/s=149348 https://www.dr.com.tr/Yazar/murat-kivanc/s=149348 https://www.dr.com.tr/Yazar/birsen-cankaya/s=149341 29  Dictionnaire Français-Fransızca El Sözlüğü Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca, Sevgi Türker Terlemez, Engin Yayınevi, İstanbul, 2008, 688 s.  International Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca Sözlük, Baha Öngel, İnkılap Kitabevi, 2009, 295 s.  Fono Rehber Sözlük Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca, Kolektif, Fono Yayınları, 2009, 400 s.  Güncel Fransızca-Türkçe Büyük Sözlük/Grand Dictionnaire Français-Turc, Doğan Yurdakul, Kurmay Yayınevi, Ankara, 2011, 1712 s.  Fransızca-Türkçe Sözlük, İsmail Parlatır, Yargı Yayınevi, Ankara, 2015, 857 s.  Cep Sözlük Fransızca-Türkçe/Türkçe Fransızca, Tiydem Yayıncılık, İstanbul, 2011, 472 s.  Fransızca Mini Sözlük Français-Turc/Turc-Français, Kolektif, Engin Yayınevi, İstanbul, 2011, 512 s.  İts-Bitsy Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca Mini Sözlük, Deniz Karan-Jonathan Broutin, Delta Kültür Yayınevi, İstanbul, 2014, 608 s.  Fransızca-Türkçe ve Türkçe-Fransızca, Sevgi Türker Terlemez, Engin Yayınevi, İstanbul, 2014, 704 s.  Modern Sözlük Fransızca-Türkçe/Türkçe-Fransızca, Kolektif, Fono Yayınları, İstanbul, 2016, 450 s.  Lexis Larousse Fransızca-Türkçe Sözlük, Larousse, Bilge Kültür Sanat, Ankara, 2018, 2952 s. 30 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SÖZLÜK BİLİMSEL İNCELEME 1. Bütün Yapı (Megastructure) Başvuru kaynaklarının, bütüncül yapı ve dış veriyi kapsayan birleşen bölümlerinin bütününe bütün yapı adı verilir.53 Sözlüğün tek zorunlu birleşeni sözcük listesidir. Bütün yapıysa dış veri, bütüncül yapı ve aralarındaki ilişkiyi gösteren bir çeşit çatı kavramdır. Sözlük bilimle ilgili birçok kaynakta bu çatı kavram yerine bütüncül yapı kavramı kullanılmış ve sözcük listesi ile bütüncül yapı terimleri ayrı kavramları karşılamışlardır. Svensen’a göre sözlüğün tek zorunlu birleşeni olan sözcük listesinin etrafında diğer birleşenler yer alır. Bu birleşenler sözcük listesine göre fiziki konumu bakımından baş veri (front matter), iç veri (middle matter) ve son veri (back matter) olarak adlandırılır.54 Bu birleşenlerin tümüneyse dış veri adı verilir. Dış veriler sözlükteki fiziki konumları dışında işlevlerine göre de sınıflandırılırlar. Bu sınıflandırmaya göre dış veriler şunlardır: a) Amaç dille ilgili bilgi veren b) Sözlüğün işlevi hakkında bilgi (metafunction) veren c) Sözlüğün erişim yapısı (access structure) hakkında bilgi veren d) Diğer işlevlerle ilgili. KKF’de bütüncül yapı ve dış veri dışındaki ögelerden sözcük listesinin tamamı, sözlüğün kapak üzerindeki bilgileri, sayfa numarası yer almaktadır. KKF’de sadece yazarın fotoğrafı yer almakta, bunun dışında başka bir bilgi yer almamaktadır. 1.1. Sözcük Listesi Sözlüğün tek zorunlu birleşeni olan sözcük listesi çalışmamızın ileriki bölümünde yer almaktadır. 1.2. Sayfa Numarası KKF’de 1. sayfadan 1544. sayfaya kadar tüm sayfaların sayfa numarası vardır. Her yaprakta iki sayfa, her sayfada da iki sütun bulunmaktadır ve toplamda 4 sütunlu tek yaprak vardır. Her sütun 30 satır olup sayfa numaraları iki sütunun tam ortasındadır. 53 Aslan, a.g.m., s. 45 54 Aslan, a.g.m., s. 45. 31 1. Resim : KKF’de sayfa numarası 2. Bütüncül Yapı (Macrostructure) Sözlük kullanıcılarına ve hazırlayıcılarına, sözlükteki bilginin yerini bulmalarını sağlayan listeye bütüncül yapı adı verilir.55 Bütüncül yapı, sözlüğün en temel birleşenidir. Sözlükler için iki temel bütüncül yapı düzenlemesi vardır. Bunlardan biri söz temelinden yola çıkılarak yani madde başlarının sesletimine göre oluşturulan alfabetik ilke (alphabetical principle); diğeriyse içerik temelinden yola çıkılarak oluşturulan yani madde başlarının anlamları ve bunlara göre sistematik ya da tematik düzenlenmiş sistematik ilke (systematic principle)’dir.56 2.1. Madde Başı Bir sözlükte bütüncül yapının düzenlemesi için alfabetik ilke kullanılacaksa düşünülmesi gereken nokta yazı birimlerin sıralamasının nasıl olacağıdır. Burada iki tercih söz konusudur: Madde başının ilk harfine göre (initial-alphabetical order) ya da madde başının son harfine göre (final-alphabetical order) yapılan düzenlemedir.57 55 Aslan, a.g.m., s. 45 56 Aslan, a.g.m., s. 46 57 Aslan, a.g.m., s. 46 32 KKF’de madde başının düzenlenmesi madde başının ilk harfine göredir. Diğer madde başı da önceki maddenin hemen bitimindedir. KKF’de klasik usule bağlı kalınmış, madde başlarına sayfanın sağında yer verilmiştir. Madde başları içeriğe göre daha büyük puntoyla basılmış ve iç tarafa göre konumlandırılmıştır. 2. Resim : KKF’de madde başları 2.2. Madde Başı Seçimi ve Metinlerarasılık Madde başı seçimi, sözlükler hazırlanmaya başlanmadan önce titizlikle planlanması gereken ve sözlüğün hedef kitlesi ve amacına göre farklılık gösteren sözlük düzenleme aşamasıdır. Bu aşamada sözlüğe alınan madde başlarının seçimi bilimsel ölçütlerle ne kadar desteklenirse sözlüğün kalitesi de o oranda artacaktır.58 Zgusta’ya göre -eğer varsa- söz konusu dilde (ya da türde) hazırlanmış diğer sözlükler de önemli bir bilgi kaynağı olabilir. Bazen bir sözlük, başka bir sözlüğün derlenmesinin temeli olabilir ya da tek dilli bir sözlük, iki dilli bir sözlüğün kaynak dilinin ögelerini açıklamak için kullanılabilir.59 Sözlüklerin her biri kendinden önce yazılan sözlüklerden etkilendiği gibi kendinden sonra yazılacak sözlükleri de etkileyecektir. Sözlükler aynı ya da benzer amaç için önceden yazılmış sözlüklerle benzer dil malzemesini ve yapıları kullanırlar. Sözlükleri derleyenler diğer sözlüklerdeki çalışmalardan belirli ölçüde yararlanırlar. 58 Ferdi Bozkurt, Sözlükselleşme: Genel Sözlükler İçin Sözlük Birim Seçimi, İstanbul, Kesit, 2017. 59 Aslan, a.g.m., s. 47. 33 Svensen bunu bir “hayatta kalma içgüdüsü” olarak betimlemektedir. Çünkü sözlük derleyenler önemli bir şeyi gözden kaçırmamak için kendi eserleriyle ilgili tüm sözlükleri incelerler.60 Madde başı seçiminin nasıl yapıldığına dair bilgi edinmek için yararlanılabilecek çok az kaynak vardır. Nitekim KKF’nin ön sözünde yazar madde başı terimini kullanmadan bu konuda şöyle demektedir: “Bundan yirmi beş, otuz sene evvel merhum Şemseddin Sami Bey tarafından neşr idilen ve el-yevm piyasada azalmış olmasından dolayı pek yüksek fiyatla satılmakta olan «Kamus-ı Fransevi» pek eskimiş ve ihtiyacat-ı hazırayı tatmin edemez hale gelmiştir. Bu gün meydana çıkardığımız şu lügat ise eñ yeñi kelimeleri ihtiva ittikten başka elfazıñ aldığı eñ soñ manaları, muhtelif tabirat ve ıstılahatı ve bi’l-hassa harb-i umumide çıkan kelimatı dahi cami bulunmakdadır.” Ön sözden hareketle sözlük yazarı, aynı alandaki önemli bir sözlüğün varlığını, dolayısıyla onu ve kendinden önceki eserleri incelediğini, teyit etmiş hem de özellikle Batı kaynaklı en yeni terimlere eserinde yer vereceğini beyan etmiştir. KKF’de hangi sözlükten alıntı yaptığına dair herhangi bir cümle ya da özel işaret bulunmamaktadır. Fakat eserin ön sözünde “Kamus-ı Fransevi”den, I. Dünya savaşından bahsetmesi, kendisin bildiği yabancı diller sebebiyle Batılı kaynaklara - özellikle Fransızca sözlüklere - hâkim olduğu, gazeteci ve çevirmen olması sebebiyle de “güncel”e hakim olabileceği bize madde başı seçiminde ipuçları verebilmektedir. Metinlerarası kavramı kültürel ortam, alıntılar, şu ya da bu biçime gönderimde bulunulan metinler ve metin türleri ile ilgili bir kavramdır.61 Barthes “Her metin bir metinlerarasıdır; onda farklı düzeylerde az çok tanınabilecek biçimler altında öteki metinler yer alır. Her metin eski alıntıların yeni bir örgüsüdür.” diyerek bütün metinlerde metinlerarası ilişkinin bulunduğundan bahsetmektedir.62 2.2.1. Madde Başı ve Madde Başı Türleri Madde başı, maddenin başladığı yerdir ve maddede açıklanan sözcük ya da sözcük öbeğidir 63 Atkins ve Rundell’a göre bir sözlükte bir dilin sözcüklerinin sözcük biçimleri ile seçilen madde başlarının (Ör. tekil adlar, eylemlerin mastar biçimleri vb.) belli özelliklere sahip olması gerekir. Genellikle sözcüklerin durum çekimli ve teklik biçimleri ve eylemlerin zaman, kip ve kişi çekimli değil mastar biçimleri madde başı olarak seçilir. 64 60 Aslan, a.g.m., s. 48. 61 Doğan Günay, Metin Bilgisi, Multilingual, İstanbul, 2001, s. 149. 62 Erdoğan Boz, “Türk Sözlük bilimi (Sorunlar ve Çözüm Önerileri)” Yeni Türkiye, 2013, 55, s. 1533- 1540. 63 Aslan, a.g.m., s. 48. 64 Aslan, a.g.m., s. 49. 34 KKF’de madde başları mastar biçimindedir. Madde başı sözcüklerin tamamının dil bilgisel kategorileri, bazı sözcüklerin hangi dilden geldiğine dair bilgi, bazı sözcüklerin de okunuşu, tanımları, çokluk durumları belirtilmektedir. Dil bilgisel kategorilerin dışındaki tüm bilgilerde belli bir standartlık yoktur. Madde başı Sözcüğün cinsi Köken Sesletim bilgisi Tanım Mat, e [s] - (t okunur) Donuk. Perdahtsız; mat, boğuk. Asam. mer – e Kaba dalgalı deñiz. (ez) Bir madeniñ donuk tarafı. Record [ez] - (d okunmaz) O zamana kadar aynı nevden yapılmış olanlarıñ cümlesini tecavüz iden ve resmen tanınan aspori bir zafer, rekor. Ibidem [h] (Latince) - Eyzan. Keza. Rocambo le [es] - (kan) İspanya sarmısağı. (mec) Müessir cazibe. Eskimiş latife. Master [ez] - (mas-teur okunur) Usta manasına İngilizce kelimedir. Kendisinden soñra bir ism-i has gelirse genç bir çocuğa ilmdir. Mob [ez] (İngilizce) - Avam. Ahaliniñ eñ aşağı sınıfı. 1. Tablo : KKF’de madde başları örnekleri KKF’de madde başlarına dair bir diğer özellik de birçok özel adın madde başı yapılmış olmasıdır. Atkins ve Rundell’a göre sözlükte özel adların olup olmayacağına sözlük daha planlanırken karar verilmelidir. Fakat özel adlar genellikle ansiklopedik bilgi kaynaklarının sınırları içinde düşünülür ve sözlüklere alınmaz.65 Ancak günümüz sözlüklerinin birçoğunda artık özel adlara da kısaca yer verildiği görülür. Özel adları sözlüğe alırken hangi adların alınıp hangilerinin alınmayacağı, sınırların nerede başlayıp nerede biteceği çok net değildir. KFF’de de bu netlik sağlanmamıştır. KKF’de özel adlar üç başlık altında toplanabilir: yer adları, kişi ve diğer adlar. Madde başı Sözcüğün cinsi Köken Sesletim bilgisi Tanım Espérant o [ez] - - Esperanto lisanı. . 65 Aslan, a.g.m., s. 49. 35 Ursuline [es] - - Ursulin rahipleri. Miss [es] - - İngiliz kızlarına matmazel yerine verilen unvan. Marxism e [ez] - - Karl Mark’ıñ sosyalist umdeleri. Mamelou k [ez] - - Memlük denilen Mısır askeri, kölemen neferi. Cemi : memalike. Sunnite [e] - - Sünni, sünni mezhebi. Mongol, e [e_s] - - Moğol. Moğolistan ahalisinden olan. (ez) Moğol lisanı. Louvre [ez] - - Luvr sarayı. 2. Tablo : KKF’de unvan, din, ülke, terim ve yer adları 3. Parçacıl Yapı (Microstructure, Entry Structure) Parçacıl yapı, bütüncül yapının en küçük birleşenine ve bu birleşenin iç tasarımına verilen addır. Hartmann ve James’e göre parçacıl yapı, genel bütüncül yapının aksine madde başının biçimsel ve anlamsal bilgileri hakkında ayrıntılı bilgi sağlar. Madde başının birden fazla anlamı varsa her biri için alt madde başı (sublemma) verilir.66 Parçacıl yapı iki temel bölümden oluşmaktadır. Bunlar, biçimle ilgili bilgiler (comment on form) ve anlamla ilgili bilgiler (comment on meaning)’dir. Bu bilgilerin tümüne taban yapı (base structure), ayrı ayrı her birine de çekirdek yapı (core structure) adı verilir ve genellikle ikili ağaç diyagramı olarak betimlenir. Biçimle ilgili bilgiler yazım bilgisi, sesletim ve dilbilgisel bilgi; anlamla ilgili bilgiler ise tanım, köken bilgisi, kullanım bilgisi ve örnekten oluşur.67 66 Aslan, a.g.m., s. 50. 67 Aslan, a.g.m., s. 51. Biçimle ilgili bilgiler (Comment on Form) Yazım (Ortography) Anlamla ilgili bilgiler (Comment on meaning) Sesletim (Pronunciation) Dil bilgisi (Grammar) Tanım (Defination) Köken bilgisi (Etmology) Kullanım etiketi (Usage Label) Madde Başı (Headword) Çekirdek Yapı (Core Structure) Taban Yapı (Base Structure) Örnek(ler) Çekirdek Yapı (Core Structure) Sözcükbirim (Lemma) 36 1. Şekil : Genel parçacıl yapı şeması Madde başı Sözcüğün cinsi Tanım Pommette [es] Küçük elma. Muşmula. Küçük elma şeklinde tezyinat-ı mimariye. Yanağıñ, gözüñ alt cihetindeki çıkık kısmı : elmacık, yatak kemiği. Tabanca kabzası. Dip tabanı. 3. Tablo : KKF’de “Pommette” maddesinin veri tabanındaki parçacıl yapısı 3. Resim : KKF’de “Pommette” maddesinin parçacıl yapısı Hartmann ve James’e göre sözlükler, sağladıkları bilgi miktarına ve bunu maddede nasıl sunduklarına göre türlere ayrılır ancak kullanıcılar parçacıl yapının özelliklerini anlamak için yeterli başvuru becerisine sahip olmayabilir; gerekli ayrıntıları bulup çıkarmak için ayrıntılı rehberliğe ve yönergeye ihtiyaç duyabilir.68 Günümüzde birçok sözlükte kullanım kılavuzu (user’s guide) denilen ve genellikle baş veride bulunan bölümler vardır ve bu bölüm, kullanıcıların bilgiye nasıl erişeceklerine dair ayrıntılı bilgi verir. KKF’de baş veride sözlüğün nasıl kullanılacağına dair bir kullanım kılavuzu bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra her bir parçacıl yapının içinde hangi bilgi türlerinin olduğunu dair de herhangi bir bilgi mevcut değildir. Ayrıca parçacıl yapıların düzenlenmesinde belirli bir standart çoğunlukla sağlanmıştır. 68 Aslan, a.g.m., s. 52. 37 2. Şekil : KKF’de verilen tüm bilgi türleri ve sunum sırası 3.1. Parçacıl Yapıda Biçimle İlgili Bilgiler (Comment On Form) Madde başının biçimiyle ilgili verilen bilgiler, çekirdek yapıyı oluşturur. Bu bilgiler yazım bilgisi, sesletim bilgisi, dilbilgisel bilgidir. Diğer bölümse anlamla ilgili bilgiler bölümüdür. 3.1.1. Yazım Bilgisi (Orthography) Sözlüğe alınacak tüm madde başları seçilip düzenlendikten sonra belirlenmesi gereken en önemli şey yazım bilgisinin neye göre verileceğidir.69 Yazım bilgisi, standart söyleyiş (orthoepy) ile ilgilidir ve genellikle yazım kılavuzları ile ilişkilidir. Aslında birçok kaynakta orthography ve pronunciation terimleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.70 Madde başının yazımının belirlenmesi standart dilin belirlediği kurallar