T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TIP/ANATOMİ ANABİLİM DALI YENİDEN YÜZLENDİRMEYE YÖNELİK MANDİBULASI BULUNMAYAN KAFATASLARINDA YAŞ, CİNSİYET TAYİNİ VE UYGUN MANDİBULA’NIN DİZAYNI: RETROSPEKTİF ÇALIŞMA SERDAR BABACAN DOKTORA TEZİ BURSA-2020 SERDAR BABACAN TIP/ANATOMİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ 2020 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TIP/ANATOMİ ANABİLİM DALI YENİDEN YÜZLENDİRMEYE YÖNELİK MANDİBULASI BULUNMAYAN KAFATASLARINDA YAŞ, CİNSİYET TAYİNİ VE UYGUN MANDİBULA’NIN DİZAYNI: RETROSPEKTİF ÇALIŞMA Serdar BABACAN (DOKTORA TEZİ) DANIŞMAN: Doç. Dr. İlker Mustafa KAFA BURSA-2020 I II İÇİNDEKİLER ETİK BEYANI ................................................................................................................ I TEZ KONTROL ve BEYAN FORMU ...................................................................... II İÇİNDEKİLER………...……………………………………………….………..…III TÜRKÇE ÖZET ..........................................................................................................VI İNGİLİZCE ÖZET…………………………………………………………….…...VIII 1.GİRİŞ………………………………………………………………………………......1 2.GENEL BİLGİLER…………………………………………………………………...3 2.1. KAFATASININ EMRİYOLOJİK GELİŞİMİ…………………………….....3 2.2.KAFATASININ ANATOMİSİ………………………………………………....8 2.2.1. Kafa İskeleti……………………………………………………………...……8 2.2.1.1. Norma facialis, Norma frontalis, (Kafatasının önden görünüşü)............10 2.2.1.2. Norma lateralis (Kafatasının yandan görünüşü)……………………..…12 2.2.1.3. Norma superior, Norma verticalis (Kafatasının üstten görünüşü)…….14 2.2.1.4. Norma posterior, Norma occipitalis (Kafatasının arkadan görünüşü)..15 2.2.1.5. Norma basalis, Norma inferior, Basis cranii externa (Kafatasının alttan görünüşü)………………………………………………………………..….16 2.2.2. Mandibula………………………………………………………………..…18 2. 3. ADLİ BİLİMLER…………………………………………………………….20 3.1. Adli Bilimler ve Adli Antropoloji………………………………………….…20 3.2. Yaş Tahmini………………………………………………………………..….21 3.3.Etnik Köken Tayini………….……………………………………………...…22 3.4.Cinsiyet Tayini…………………………………………………………………22 2.4.ADLİ YENİDEN YÜZLENDİRME……………………………………….….24 2.4.1.Yeniden Yüzlendirme ve Adli Yeniden Yüzlendirme…………………...…24 2.4.2. Yeniden Yüzlendirme’nin Tarihçesi ve Anatomi ile ilişkisi………………24 2.4.5. Yeniden Yüzlendirme Teknikleri………………………………………..…26 2.4.5.1.İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme……………………………………...…29 2.4.5.2.Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme……………………………………...…31 2.4.5.2.1. Rus Metodu (Anatomik Metot) ………………………………………...32 2.4.5.2.2. Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu) …………………..…...…33 2.4.5.2.2.a. Teknik Safha……………………………………………………..……34 2.4.5.2.2.b. Sanatsal Safha…………………………………………………………35 2.4.5.2.3. Manchester Metodu (Kombine Metot) …………………………...…...37 2.4.5.3.Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme………………………………..………37 III 3. GEREÇ VE YÖNTEM…………………………………………………………40 4. BULGULAR…………………………………………………………………….54 4.1. Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik………………..54 4.1.1. 0-2 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik……………………………………………………………….....…54 4.1.2. 2-8 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik…………………………………………………………………….62 4.1.3. 8-12 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik…………………………………………………………………………….69 4.1.4. 12-18 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik……………………………………………………………………….……77 4.1.5. 18 Yaş ve Üzeri Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik………………………………………………………..…85 4.2. Yaş Grupları Arası Karşılaştırma…………………………………………..92 4.2.1. Mandibula Değişkenleri İçin Yaş Grupları Arası Karşılaştırma………...93 4.2.2. Kafatası Değişkenleri İçin Yaş Grupları Arası Karşılaştırma……….…108 4.3. Diskriminant Fonksiyon Analizi………………………………………..…142 4.3.1. Yaş Grubu Tayini…………………………………………….……….….142 4.3.2. Cinsiyet Tayini……………………………………………………………144 4.4. Regresyon Analizi…………………………………………………..………146 4.4.1. 0-2 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri....................................................................................................146 4.4.2. 2-8 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri…………………………………………………………………148 4.4.3. 8-12 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri…………………………………………………………………151 4.4.4. 12-18 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri…………………………………………………………………153 4.4.5. 18 Yaş ve Üzeri Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri………………………………………………...……………….155 4.4.6. Yaş ve Cinsiyeti bilinmeyen Kafatasına Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri…………………………………………………….158 IV 5. TARTIŞMA VE SONUÇ……………………………………………………...162 6. KAYNAKLAR…………………………………………………………………184 7. SİMGELER VE KISALTMALAR………………………………………...…206 8.EKLER……….…………………………………………………………………211 TEŞEKKÜR………………………………………………………………………213 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………214 V TÜRKÇE ÖZET “Yeniden Yüzlendirmeye Yönelik Mandibulası Bulunmayan Kafataslarında Yaş, Cinsiyet Tayini ve Uygun Mandibula’nın Dizaynı: Retrospektif Çalışma” Adli bilimlerin görevlerinden biri kimliği belirsiz bir bireyin teşhis edilebilmesi yer almaktadır. Tanınamayacak halde elde edilen insan kalıntılarından kimlik belirlemede bireyin anatomik profilini belirlemek için yaş, cinsiyet ve etnik köken tayini yapılmaktadır. Kimlik belirlemedeki yöntemlerden biri kafatasının cinsiyet, yaş ve etnik kökene uygun biçimde kil ve benzeri bir madde ile kaplanarak bireyin muhtemel yüzünü ortaya çıkarmaktır. Yeniden yüzlendirme adı verilen bu teknik bilgisayarlı ortamlarda da yapılabilmektedir. Yeniden yüzlendirme aşamalarının başında kafatasının eksik kısımlarının tamamlanması gelmektedir. Kırık parçalar ayna yöntemi tekniği ile mevcut olan taraf dikkate alınarak tamamlanır. Ancak bazı durumlarda kafatası ile mandibula birlikte elde edilemeyebilir. Bu durumda, mandibulası olmayan kafatasının yeniden yüzlendirilmesi problem haline gelir. Tez çalışmamızdaki amacımız, mandibulası olmayan kafatasları için önce kafatasının yaş grubu ve cinsiyetini tayin ederek kafatasının anatomik yapısına uygun mandibulayı dizayn etmektir. Tez çalışmamız Bursa Uludağ Üniversitesi Radyoloji Anabilim Dalı’nda temin edilen üç boyutlu bilgisayarlı tomografi görüntüleri üzerinde gerçekleştirildi. Diş ve kemik gelişimi dikkate alınarak bireyler beş yaş grubuna ayrıldı. Çalışmamız toplam 282 hastaya ait görüntü üzerinde gerçekleştirildi. Mandibula üzerinde 23, kafatası üzerinde 54 değişken incelendi. Elde edilen verilerin tanımlayıcı ve karşılaştırmalı istatistikleri, diskriminant fonksiyon analizi ve regresyon formüllerinin geliştirilmesi SPSS 20.0’da yapıldı. Cinsiyetler arası ve yaş grupları arası karşılaştırmalı ve tanımlayıcı istatistik bulguları tablolar halinde verildi. Yaş grubu tayini ve cinsiyet tayini için diskriminant fonksiyon analizleri yapıldı. Her yaş grubu ve cinsiyet için kafatası anatomisine uygun mandibulanın dizaynı için regresyon formülleri geliştirildi. Yaş VI tayini cinsiyet tayini yapılmayan bireyler adına tüm gruplar için geçerli regresyon formüller geliştirildi. Tez çalışmamızın, morfometrik verilerle diskriminant analizi yöntemi ile yaş grubu tayini ve mandibulası olmayan kafataslarının anatomisine uygun mandibulanın dizaynını gerçekleştirecek regresyon formülleri ile adli bilimciler ve antropologlar için faydalı olacağı kanaatindeyiz. Anahtar kelimler: Adli yeniden yüzlendirme, Cinsiyet tayini, Yaş tayini, Mandibula, Kafatası VII İNGLİZCE ÖZET “Age and Sex Determination on Skulls Without Mandible and Design of Appropriate Mandible Intended for Facial Reconstruction: Retrospective Study” The identification of an unidentified individual is one of the duties of forensic sciences. The age, gender, and ethnicity are estimated in order to determine the anatomical profile of the individual in identifying the unrecognizable human remains obtained. One of the methods of identification is to reveal the probable face of the individual by covering the skull with clay or a similar substance in accordance with gender, age, and ethnicity. This technique, called facial reconstruction can also be done in computerized environments. Completing the missing parts of the skull takes place in facial reconstruction. The fragmented pieces are completed by taking into account the existing side with the mirror method technique. However, in some cases, the skull and mandible cannot be obtained together. In this case, a facial reconstruction of the skull without a mandible becomes a serious problem. The aim of our thesis study is to design the mandible suitable for the anatomic structure of the skull by first determining the age group and gender of the skull for skulls without mandible. Our thesis study was carried out on three-dimensional computed tomography images provided in Bursa Uludağ University Radiology Department. Individuals were divided into five age groups considering tooth and bone development. Our study was conducted on images of 282 patients. 23 variables on the mandible and 54 variables on the skull were examined. SPSS 20.0 was performed for developing the regression formulas, discriminant function analysis, descriptive and comparative statistics. Comparative and descriptive statistical findings between sexes and age groups are presented in tables. Discriminant function analyzes were performed for age group and gender determination. Regression formulas were developed for the design of the mandible suitable for the skull anatomy for all age groups and genders. Regression VIII formulas that are valid for all groups were developed on behalf of individuals whose age determination was not determined. We believe that our thesis will be useful for forensic scientists and anthropologists with the regression formulas that will design the mandible suitable for the anatomy of the skulls without the mandible and age group determination by discriminant analysis method with morphometric data. Keywords: Forensic facial reconstruction, Gender determination, Age determination, Mandibula, Skull IX 1. GİRİŞ Canlı ya da ölü bireyler üzerinde ölçümler yapan antropometri biliminin, adli bilimler ve tıp içerisinde yer almaya başlaması 1882 yılında Alphonse Bertillon tarafından ortaya konan antropometrik ölçümler ile kimlik saptama sistemi ile başlar. Adli antropometri, metrik tekniklerin yardımıyla insan kalıntılarının tanımlanması ile ilgili antropoloji biliminden ortaya çıkan bilimsel bir uzmanlıktır. Kafatası dâhil iskelet parçalarının ölçümü ile ilgilenen osteometri tekniği adli antropolojinin “Büyük Dörtlüsü” olarak bilinen yaş, cinsiyet, etnik köken ve boy uzunluğu tahminlerinde dünyanın birçok yerinde başarıyla kullanılmaktadır (Krishan, 2006). Adli bilimlerde yaş tahmini ile ilgili kullanılan teknikler arasında dişler (sürme zamanı, aspartik asit dentin rasemizasyonu, yıpranma, pulpada sekonder dentin, çimento yerleşimi, periodontal durgunluk, kök rezorbsiyonu, kök saydamlığı, renk, uzunluk ve çap ölçüm ve tanımlamaları vb gibi), kemikler (symphysis pubis, clavicula, el bilek grafisi vb gibi), radyolojik görüntüleme (epifiz plaklarının incelenmesi) ve kemiklerin histolojik yapısı gibi teknikler yer almaktadır. Her bir tekniğin kendine göre hata payı olmakla birlikte bu tekniklerin kombine bir şekilde kullanılması daha iyi sonuçlar vermektedir (Schmeling, 2006). Osteometrik teknikle cinsiyet tayininde pelvis, kafatası, femur gibi kemiklerin üzerinden doğrudan ya da radyolojik görüntüler kullanılarak alınan ölçümlerin diskriminant fonksiyon analizleri kullanılmaktadır (Krishan, 2016). Biyolojik profil için önemli olan cinsiyet tayininde en güvenilir sonuçları pelvis kemikleri vermektedir. Şayet iyi korunmuş pelvis iskeleti yoksa en iyi sonuç kafatasından elde edilmektedir (Musilova, 2016). Çürüme, yanma, yumuşak dokunun yok olup sadece iskeletin kalması ya da yüzdeki bozulmalar sebebiyle tanınamayan bir kişinin başka bir tanımlama yöntemi 1 ile kimliği belirlenemediği durumda bireyin yaşarken sahip olduğu yüzü tahmin etmekte ise adli yeniden yüzlendirme rol almaktadır (Claes, 2006). Adli yeniden yüzlendirme yaklaşımlarında kafatası, yaş, cinsiyet ve etnik köken dikkate alınarak yumuşak dokunun şeklini verecek kil ya da benzeri bir madde ile kaplanır (Ayoub, 2019; Lapointe ve ark., 2016). Yeniden yüzlendirilmesi yapılacak olan kafatasının eksik kısımları olması durumunda özel yöntemlerle öncelikle bu eksikliklerin giderilmesi gerekmektedir. Kafatasının sağ ya da sol tarafının bir kısmının eksik olması durumunda ayna görüntüsü yöntemi ile sağlam olan taraf referans alınarak eksik kısım tamamlanabilmektedir. Ancak kafatasına ait mandibula’nın tamamen olmaması durumumda ayna görüntüsü tekniği kullanılamayacağı için kafataslarının boyutları ile matematiksel oranlama yaparak mandibula’nın modellenmesi ve kafatasına sonradan eklemlendirilmesi gerekmektedir (Aka ve Şakul, 2007). Tez çalışmamızda cinsiyet ve yaş gruplarına ayrılmış veri setleri oluşturularak, üzerinde mandibula’sı bulunmayan kafataslarının anatomik özelliklerine uygun mandibula’nın dizaynı için gerekli olan regresyon formüllerini geliştirmeyi amaçladık. 2 2. GENEL BİLGİLER 2.1. KAFATASININ EMRİYOLOJİK GELİŞİMİ İskelet sisteminin gelişimi lateral plak mezodermi (somatik tabaka), paraksiyal mezoderm ve nöral krista tarafından gerçekleştirilir. Paraksiyal mezoderm, somit adı verilen segmenter doku bloklarını oluşturur. Somitler daha sonra ventromedial (skleretom) ve dorsolateral (dermomyotom) parçalar şeklinde farklılaşır. 4. Haftanın sonunda skleretom hücreleri mezenşim veya embriyonik bağ dokusunu meydana getirir. Mezenşimal hücreler fibroblast, kondroblast ya da osteoblast haline dönüşebilme yeteneğine sahiptir. Oksipital somitler ve somitomerler kafatasının kubbesinin ve tabanının oluşumuna katılırken baş bölgesindeki nöral krista hücreleri mezenşime dönüşerek yüz kemiklerinin oluşumuna katılır. Kafatasındaki kimi yassı kemiklerde olduğu gibi bazı kemiklerde de dermisteki mezenşim doğrudan kemik olarak farklılaşır. Bu sürece intramembranöz kemikleşme denir. Kemiklerin öncelikle mezenşimal hücreler tarafından oluşturulan hiyalin kıkırdak modeli ortaya çıkar ardından endokondral ossifikasyon yolu ile kemikleşme gerçekleşir (Sadler, 2005). Kafatası beyin ve duyu organlarını çevreleyen nörokranyum; yüz kemikleri, solunum ve sindirim sistemlerinin giriş bölümünü saran visserokranyum olmak üzere iki bölüm halinde gelişmektedir (Petorak, 1980). Nörokranyum’un membranöz nörokranyum ve kartilaginöz nörokranyum olmak üzere iki bileşeni vardır. Beyini kuşatacak olan membranöz nörokranyum yapıları intramembranöz kemikleşme ile paraaksiyal mezoderm ve nöral kristadan oluşur. 3 1. İntramembranöz kemikleşme ile oluşan membranöz nörokranyum; a. Os frontale b. Os parietale c. Os occipitale’nin üst bölümünü oluşturur. Kartilaginöz nörokranyum gelişiminin başlangıcında birden fazla kıkırdak yapı halindedir. Notokordun rostral sınırı olan sella turcica’nın merkezinin önünde kalan kıkırdaklar nöral krista hücrelerinden köken alır ve bunlar prekordal kondrokranyumu oluşturur. Rostral sınırın arkasında kalan kıkırdaklar ise paraksiyal mezoderm kaynaklı oksipital sklerotomlardan oluşurlar ve bunlar da kordal kondrokranyumu meydana getirirler. Kafa tabanı bu kıkırdakların bir araya gelip endokordal kemikleşmesi sonucu oluşur. Endokondral ossfikasyon ile oluşan kartilaginöz nörokranyum; a. Os ethmoidale b. Os sphenoidale c. Os occipitale’nin alt bölümü d. Os temporale’nin pars petrosa bölümünü içermektedir. Yüz kemiklerini oluşturacak olan visserokranyum faringeal arkusdan gelişir. Visserokranyumun membranöz visserokranyum ve kartilaginöz visserokranyum olmak üzere iki bileşeni vardır. Birinci arkusun dorsal parçası olan maksiller çıkıntı os maksilla, arcus zygomaticus ve os temporale’nin pars squamosa bölümü gibi kemikleri meydana getirir. Ventral parçasından mandibular çıkıntının karın kısmı intramembranöz kemikleşme ile mandibula’ya şekil verir. Mandibular çıkıntının dorsal ucu ikinci arkusun dorsal ucu ile birlikte dördüncü ayda kemikleşmeye başlayıp vücutta ilk kemikleşme sürecini tamamlayacak olan incus, malleus ve stapes (orta kulak kemikçikleri)’i oluşturur. 1. Birinci faringeal arkus’dan gelişen ve intramembranöz ossifikasyon ile oluşan membranöz visserokranyum; a. Os mandibula 4 b. Os maxilla c. Arcus zygomaticus d. Os temporale’nin pars squamosa bölümü e. Os vomer f. Os palatinum 2. Endokondral ossfikasyon ile oluşan kartilaginöz visserokranyum; a. Orta kulak kemikleri (Birinci ve ikinci faringeal arkus) b. Os hyoideum (İkinci ve üçüncü faringeal arkus) c. Larinks kemikleri ve kıkırdakları (Dördüncü ve altıncı arkuslar’ı içermektedir) (Kurt, 1988; Sadler, 2005; Selçuki ve Özdemir, 2017). Şekil. 1. Kafa ve yüze ait kemikler. Bu yapıların mezenşimi nöral kristadan (mavi), lateral plak mezodermi (sarı) ve paraksiyal mezodermden (kırmızı) oluşur. (Sadler TW, 2005) 5 Yenidoğanda kranyum vücudun diğer kemiklerine oranla büyüktür. Yüz ise paranazal sinüslerin, alt ve üst çenenin gelişmemiş olmasına bağlı olarak kalvaryaya oranla daha küçüktür. Beyin üzerini ve yan tarafını kaplayacak olan kalvarya mezenşimin intramembranöz kemikleşmesi sonucu meydana gelir. Kalvaryanın yassı kemikleri fetal hayatta birbirine fibröz eklemlerle bağlıdır. Yoğun bağ dokusundan oluşan bu fibröz eklemlere sutura (sütur) adı verilir (Moore, 2002). İki os frontale arasında sutura metopica, iki os parietale arasında sutura sagittalis, os frontale ile iki os parietale arasında sutura coronalis, iki os parietale ve os occipitale arasında sutura lambdoidea, os parietale ile os temporale’nin pars squamosa kısmı arasında sutura squamosa bulunur (Özbek ve Vural, 2017). Kafatası kemiklerinin eklem bölgelerinde altı büyük fibröz alan vardır. Bu alanlara fonticulus denir. Anatomik olarak yenidoğan kafatasında fonticulus anterior, fonticulus posterior, iki fonticulus posterolateralis (mastoideus) ve iki fonticulus anterolateralis (sphenoidalis) olmak üzere 6 tane fontanel (fonticulus) görülür (Şekil 2). Fonticulus anterior, os frontale ile iki os parietale’nin birleştiği sutura sagittalis üzerinde yer alır. Fonticulus posterior, os occipitale ile iki os parietale’nin birleştiği sutura sagittalis üzerinde ve sutura sagittalis’in sutura lambdoidea ile birleştiği yerde bulunur. Fonticulus anterolateralis, os sphenoidale, os parietale, os frontale ve os temporale’nin birleştiği pterion noktasında yer alırken fonticulus posterolateralis, os parietale, os occipitale ve os temporale’nin birleştiği asterion noktasında yer alır (Özer ve ark., 2013). Fontanellerden en büyüğü fonticulus anterior olup genellikle 10-12. aylarda kapanmasına rağmen bazen 3 ay erken kapanabileceği gibi kapanması 18. aya kadar da gecikebilir. Fonticulus posterior doğumdan sonraki 3. ay civarında fonticulus anterolateralis ve fonticulus posterolateralis doğumu takip eden birkaç hafta içinde kapanır (Shajari ve ark. 2011; Yıldırım, 2006). 6 Şekil. 2. Fontanellerin anatomik yerleşimi (Özer ve ark., (2013)’den uyarlanmıştır) 7 2.2. KAFATASININ ANATOMİSİ 2.2.1. Kafa İskeleti Skeleton axiale’nin en üst kısmını oluşturan kafa iskeletinin tümüne cranium, cranium’u oluşturan kemiklere ossa cranii denir. Ossa cranii’yi oluşturan kemiklerden, embriyolojik gelişim sürecinde bağ dokusundan gelişenlerin tümüne desmocranium, kıkırdak dokudan kemik dokusuna dönüşenlerin tümüne chondrocranium adı verilir (Arıncı ve Elhan, 2001). Kafa iskeleti çevrelediği yapılara göre ikiye ayrılır. Beyin ve beyinciğin yerleştiği cavitas cranii’yi saran bölümüne neurocranium, ağız ve burun boşlukları ile göz çukurunu çevreleyen bölümüne visserocranium denir (Gökmen ve Ertürk, 2003). Kafa iskeletinde 8’i neurocranium’a, 14’ü viscerocranium’a ait 22 kemik bulunmaktadır. Bu kemiklere ek olarak kafa iskeleti ile ilişkili os hyoideum ve ossicula auditoria (işitme kemikleri) olmak üzere 7 adet daha kemik yer almaktadır (Hansen, 2013). Neurocranium bazıları bir adet bazılar çift olmak üzere 8 kemikten oluşmaktadır; * Os frontale (1 adet) * Os occipitale (1 adet) * Os sphenoidale (1 adet) * Os ethmoidale (1 adet) * Os temporale (2 adet) * Os parietale (2 adet) Visserocranium toplam 14 kemikten oluşmaktadır; * Mandibula (1 adet) 8 * Os vomer (1 adet) * Maxilla (2 adet) * Os nasale (2 adet) * Os lacrimale (2 adet) * Os palatinum (2 adet) * Os zygomaticum (2 adet) * Concha nasalis inferior (2 adet) (Şekil 3) (Ozan, 2004). Şekil. 3. Kafatası kemikleri (Drake ve Vogl, 2007’den uyarlanmıştır) Neurocranium’u oluşturan kemiklerden 4’ü olan os frontale, os occipitale ve iki adet os parietale birleşerek calvaria’yı (kafatası) meydana getirir. Bu kemikler lamina externa, lamina interna ve diploe olmak üzere üç tabakadan oluşurlar. En dışta yer alan lamina externa sert, en içte yer alan lamina interna incedir (Gilroy, 2015). Kafatasının üst, yan, arka ve alın bölgesini calvaria oluştururken kafa tabanı (basis cranii) kafatası iskeletinin alt yüzünü meydana getirir. Kafa tabanında yer alan 9 bazı belirgin kemik çıkıntılar kafa tabanını fossa cranii anterior, fossa cranii media ve fossa cranii posterior olmak üzere üç fossa’ya (çukur) ayırır. Beyin ve beyinciğin doldurduğu bu çukurlukların kapladığı alana cavitas cranialis denir. Cavitas cranialis’in haricinde kafa iskeletinde çok sayıda boşluk bulunmaktadır. Bu boşluklardan en belirgin olanları iç kulak boşluğu, orta kulak boşluğu, burun boşluğu (cavitas nasi), göz çukuru (orbita) ve paranazal sinüslerdir (Marieb ve Hoehn, 2017). Kafatasının yüz görünümüne (önden görünüm) norma facialis ya da norma frontalis, yukarıdan görünümüne norma superior ya da norma verticalis, alttan görünümüne norma basalis, yandan görünümüne ise norma lateralis denir (Çimen, 1996; Dauber, 2007). 2.2.1.1. Norma facialis, Norma frontalis, (Kafatasının önden görünüşü) Kafatasının önden görünen bölümünde os frontale, os zygomaticum, os maxilla, os mandibula, regio orbitalis ve regio nasalis’e ait kemik yapılar görünmektedir. Os frontale, yüzeysel olarak skuamöz bir görünüme sahiptir. Alın bölgesini oluşturur. Sutura coronalis’e kadar uzanır. Önden os nasale ve os zygomaticum ile eklem yaptığı görünür (Moore ve Dalley, 1999). Gelişimin başlarında iki ayrı kemik adasından ve arada yer alan sutura frontalis’den oluşan os frontale yaklaşık 6-8 yaş civarında bu süturun kapanması sonucu tek bir kemik halinde görünür. Ancak bu süturun kapanmaması sonucu os frontale’nin ortasında nasion noktasından başlayıp bregma noktasına kadar uzanabilen sutura frontalis persistens (sutura metopica) adında bir sütur kalabilir (Kamaşak ve Aycan, 2019). Her iki orbita’nın (göz çukuru) margo supraorbitalis’ine yakın bölgede arcus superciliaris’ler yer alır. Her iki tarafın margo supraorbitale’sinin iç tarafında foramen supraorbitale ya da incisura supraorbitalis yer alır. Margo supraorbitalis’in dış tarafından aşağı doğru uzanan ve os zygomaticum’un processus frontalis’i ile eklem yapacak olan processus zygomaticus bulunur (Drage ve ark., 2007). 10 İki arcus ciliaris arasında kalan kabartılı bölgeye glabella denir. Glabella’nın alt tarafında iki tarafın os nasale’sinin birleşmesi ile oluşan sutura internasalis ile sutura frontonasalis’in birleşme yeri nasion olarak adlandırılır. Mandibula’nın alt ucu ile orta çizginin kesiştiği noktaya gnathion adı verilir (Çimen, 1996). Orbita’nın içerisinde fissura orbitalis superior, fissura orbitalis inferior ve canalis opticus bulunur. Orbita duvarının margo lateralis ve margo infraorbitalis’in yapımına katılan os zygomaticum yanağın çıkıntılı bölümünü oluşturur. Os zygomaticum üzerinde foramen zygomaticofaciale görünür (Moore ve Dalley, 1999). Cavitas nasi (burun boşluğu) ağız boşluğunun tavanı ile basis cranii arasında kalan dört duvarı, nares ve chonae denilen iki açıklığı olan ikişer bölmeden oluşur. Bu iki boşluğun arasında septum nasi yer alır. Burun boşluğu kuru kafataslarında kıkırdak kısım ve diğer yumuşak doku elemanları olmayacağından norma facialis’den bakıldığında armutsu şekle sahip tek bir boşluk gibi görünür. Apertura piriformis adı verilen bu deliğin kenarları os nasale ve maxilla ile sınırlandırılmıştır (Çimen, 1999). Norma facialis’in alt kısmında maxilla ve mandibula yer alır (Cumhur, 2001). Orbita’nın margo infraorbitalis’inin ve apertura piriformis’in yan ve alt duvarının yapısına katılan maxilla’da orbitanın alt tarafında foramen infraorbitale bulunur (Dauber, 2007). Üst çeneyi oluşturacak olan maxilla’da en göze çarpan yapılardan biri de üst taraf dişlerinin (maksiller dişler) dizildiği processus alveolaris’dir. İki tarafın maxilla kemiği orta hatta sutura intermaxillaris ile birleşir. U harfi şeklinde olan mandibula norma facialis’in en alt kısmında yer alan kemik yapıdır. Alt taraf dişlerinin (mandibular dişler) dizildiği processus alveolaris yer alır. Corpus mandibula üzerinde çoğunlukla ikinci premolar diş hizasında yer alan foramen mentale bulunur. Corpus mandibula’nın alt orta kısmında protuberentia mentalis alt-yan taraflarında ise tubeculum mentale’ler vardır (Şekil 4) (Moore ve Dalley, 1999). 11 Şekil 4. Norma frontalis, Norma facialis (Drake ve Vogl, 2007’den uyarlanmıştır) 2.2.1.2. Norma lateralis (Kafatasının yandan görünüşü) Kafatasına yandan bakıldığında os occipitale, os parietale, os temporale, os frontale, os zygomaticum, maxilla, mandibula, os nasale ve os sphenoidale’nin ala major kısmı ile bu kemiklerin birbiri ile yaptığı eklemler görülmektedir (Cumhur, 2001). Kafatası tarafındaki önemli yapılar regio mastoidea, processus styloideus, porus acusticus externus, sutura coronalis ve fossa temporalis’dir. Yüz tarafındaki önemli yapılar arcus zygomaticus, fossa infratemporalis, foramen infraorbitale ve foramen mentale gibi mandibula ve maxilla’ya ait yapılardır (Cumhur, 2001; Moore ve Dalley, 1999). 12 Kafatasının norma lateralis görüntüsü üzerinde bazı antropolojik noktalar ve arcus zygomaticus önemli yer tutmaktadır (Çimen, 1996). Pterion os sphenoidale, os temporale, os parietale ve os frontale’nin birleştiği noktadır (Ari ve ark., 2009). Asterion os temporale, os parietale ve os occipitale arasında yer alan sutura lambdoidea, sutura parietomastoidea ve sutura occipitomastoidea’nın kesiştiği noktadır (Babacan ve ark., 2019). Gonion, ramus mandibulae’nin alt ve arka kenarının birleştiği noktadır (Şekil 5) (Çimen, 1996). Şekil 5. Norma lateralis (Köpf-Maier, 2001’den uyarlanmıştır) 13 2.2.1.3. Norma superior, Norma verticalis (Kafatasının üstten görünüşü) Kafatasına üstten bakıldığında, os parietale üzerinde göze çarpan oval görünümlü iki tümsek bulunur. Bu tümseklere tuber parietale ya da eminentia parietalis adı verilmektedir. Os parietale üzerinde üst kenarın arka kısmına yakın bölgede sutura sagittalis civarında vena emisseria’nın geçtiği foramen parietale bulunur (Drage ve ark., 2007). İki os parietale ile os frontale arasında transvers olarak uzanan sutura coronalis, iki os parietale arasında uzanan sutura sagittalis, iki os parietale ve os occipitale arasında yer alan sutura lambdoidea olmak üzere 3 adet sütur görülür. Antropolojik nokta olarak, sutura sagittalis’in sutura coronalis’in birleştiği noktaya bregma denir, yenidoğanda bu noktada fonticulus anterior yer alır. Sutura sagittalis’in sutura lambdoidea ile birleştiği noktaya lambda adı verilir ve bu noktada da yenidoğanda fonticulus posterior bulunmaktadır (Cumhur, 2001). Kafatasının en yüksek noktasına vertex, en arka parçasına occiput adı verilir. Kafatasında yer alan süturlarda bulunabilen şekilsiz küçük kemiklere ossa suturalia denilmektedir (Şekil 6) (Çimen, 1996). Şekil 6. Norma verticalis, Norma superior (Drake ve Vogl, 2007’den uyarlanmıştır) 14 2.2.1.4. Norma posterior, Norma occipitalis (Kafatasının arkadan görünüşü) Kafatasına arkadan bakıldığında görülen en belirgin os occipitale üzerinde ve norma occipitalis’in orta kısmında yer alan tümsek yapı protuberentia occipitalis externa’dır. Protuberentia occipitalis externa’dan yanlara doğru uzanan çizgiye linea nuchalis superior, bu çizginin daha üzerinde kalan çizgiye linea nuchalis suprema, altında kalan çizgiye linea nuchalis inferior denir (Cumhur, 2001). Norma occipitalis’de, linea nuchalis superior üzerinde protuberentia occipitalis externa’nın bulunduğu noktada inion, sutura sagittalis ile sutura lambdoidea’nın kesiştiği yerde lambda isimli antropolojik noktalar yer almaktadır. Bazen lambda ya da processus mastoideus civarında ossa suturalia isimli küçük kemikler bulunabilir (Şekil 7) (Çimen, 1996; Moore ve Dalley, 1999). Şekil 7. Norma occipitalis, Norma posterior (Drake ve Vogl, 2007’den uyarlanmıştır) 15 2.2.1.5. Norma basalis, Norma inferior, Basis cranii externa (Kafatasının alttan görünüşü) Kafatası tabanının dıştan görünen kısmına basis cranii externa adı verilir. Basis cranii externa’ya bakıldığında önden arkaya doğru maxilla (proc. palatinus ve proc. alveolaris kısımları), os palatinum, os vomer, os sphenoidale (proc. pterygoideus, ala major, spina ossis sphenoidalis ve corpus kısımları) os temporale (pars squamosa ve pars petrosa kısımları) ve os occipitale görünür. Norma basalis ön, orta ve arka olmak üzere üç kısımda incelenir (Cumhur, 2001). Maxilla’nın proc. alveolaris’inin önünden başlayıp os occipatale’de linea nuchae superior’a kadar uzanan basis cranii externa önemli delikler ve kanallar yer almaktadır (Çimen, 1996). Norma basalis’in ön kısmında, ön kısmının ¾’ü os maxilla arka ¼’lük kısmı os palatinum tarafından oluşturulan palatum durum’a (sert damak) ait palatum osseum görünür. Palatum osseum’da ortada yer alan anatomik yapıya sutura palatinus mediana denir. Sutura palatinus mediana’nın ön ucunda yer alan deliğe foramen incisivum arkasında yer alan çıkıntıya spina nasalis posterior denir. Palatum durum’un arka tarafında görünen irili ufaklı deliklerden büyük olanlarına foramen palatinum majus, küçük olanlarına ise foramen palatinum minus adı verilmektedir. Maxilla ile os palatinum arasındaki birleşme yerinde sutura palatinus transversa bulunur. Norma basalis’in ön ye yan sınırında maxilla’nın proc. alveolaris’i ve burada dizilmiş dişler, arka sınırında burun boşluğunun arka açıklığı olan choanae yer almaktadır. Norma basalis’in orta kısmı, palatum durum’un arka sınırından başlayıp foramen magnum’a kadar uzanır. Bu sınırlar içerisinde görülebilecek önemli anatomik yapılar; os sphenoiadale’ye ait proc. pterygoideus ve corpus’u, os occipitale’nin pars basillaris’i, os temporale’nin pars petrosa’sı ve pars squamosa’sıdır. Bu kemik yapılar arasında veya üzerinde foramen lacerum, foramen 16 ovale, foramen spinosum, apertura externa canalis carotici, fossa mandibularis ve tuberculum articulare bulunur. Norma basalis’in arka kısmında os temporale ve os occipitale’ye ait yapılar bulunur. Bu yapılar arasında os occipitale’ye ait foramen magnum, condylus occipitalis, canalis nervi hypoglossi; os temporale’ye ait proc. styloideus, proc. mastoideus ve bu iki anatomik yapı arasında yer alan foramen stylomastoideum ve iki kemik arasında oluşan foramen jugulare yer alır (Şekil 8) (Cumhur, 2001; Çimen, 1996). Şekil 8. Norma inferior, Norma basalis (Basis cranii externa) (Köpf-Maier, 2001’den uyarlanmıştır) 17 2.2.2. Mandibula Kafatası iskeleti kemiklerinden en büyük ve hareketli olanıdır. Alt çene dişlerinin dizildiği pars alveolaris ile basis mandibulae’nin bulunduğu corpus mandibulae ve arka tarafta dik uzanan iki ramus mandibulae’nin birleşmesi sonucu oluşan U harfi şeklinde bir kemiktir. Corpus mandibulae ile ramus mandibulae’nin birleşmesi sonucu oluşan arka köşedeki açıya angulus mandibulae adı verilir (Arıncı ve Elhan, 2001). Mandibula’nın horizontal parçası olan corpus mandibulae iki simetrik kemiğin kaynaşması sonucu meydana gelmiştir. İki tarafın kemiklerinin birleşim yerine symphysis mandibulae (menti) denir (April, 1990; Snell, 1992). Symphysis mandibulae’nin alt sınırında trigonum mentale denilen üçgen bir saha vardır. Bu sahanın tepe kısmında protuberetia mentalis isimli bir çıkıntı, taban kısmının uç tarafında tuberculum mentale denilen çıkıntılara yer almaktadır. Mandibula’nın orta noktasının alt sınırı gnathion adını alır bu antropometrik nokta sefalometrik ölçümlerde kullanılır. Tuberculum nentale’den başlayıp ramus mandibulae’ye doğru uzanan çizgiye linea obliqua denir. Symphysis mandibulae’nin arka tarafındaki çıkıntıya spina mentalis denir ve bu çıkıntının alt iki yanında fossa digastrica denilen çukurluklar vardır. Fossa digastrica’dan başlayıp ramus mandibulae yönünde uzanan çizgiye linea mylohyoidea, bu çizginin ön-üst kısmındaki çukurluğa fovea sublingualis, altındaki çukurluğa fovea submandibularis denir. Linea mylohyoidea’nın üst kısmında bulunan kabartıya torus mandibularis adı verilir. Corpus mandibulae’nin pars alveolaris kısmı arcus alveolaris inferior denilen bir kavis şeklindedir. Bu kısımda diş köklerinin yerleştiği alveoli dentales adı verilen çukurluklar bulunur. Bu çukurlukların processus alveolaris yüzeyinde yaptığı çıkıntıya juga alveolaris denir (April, 1990; Arıncı ve Elhan, 2001; Dauber, 2007). Corpus mandibulae’nın anterolateral yüzünde sıklıkla ikinci premolar diş hizasında olup yeri kişiden kişiye değişiklik gösterebilen foramen mentale yer alır (Budhiraja, 2013). 18 Ramus mandibulae mandibula’nın dikey parçası olup arka kısımda yer alır. Ramus mandibulae ile corpus mandibulae’nin birleştiği bölgenin arka noktasında gonion olarak isimlendirilen antropometrik nokta vardır (Ludlow, 2007). Angulus mandibulae’nin dış yüzündeki pürüzlü sahaya tuberositas masseterica, iç yüzündeki pürüzlü sahaya tuberositas pterygoidea denir. İç yüzde görünen foramen mandibulae devamındaki canalis mandibulae, corpus mandibulae’nin ön tarafına doğru uzanır ve dış yüze foramen mentale olarak açılır. Foramen mandibulae’nin önünde bulunan çıkıntıya lingula mandibulae denir. Ramus mandibulae’nin üs tarafında bulunan iki çıkıntıdan öndekine processus coronoideus arkadakine processus condylaris denir. Bu iki çıkıntı arasındaki çentiğe incisura mandibulae adı verilir. Processus condylaris’in ucundaki caput mandibulae adında bir genişleme bulunur. Mandibula başının hemen altında ise collum mandibulae yer alır (Şekil 9) (Akesson ve ark., 1997; Arıncı ve Elhan, 2001). Şekil 9. Mandibula (Netter, 2002’den uyarlanmıştır) 19 2.3. ADLİ BİLİMLER 3.1. Adli Bilimler ve Adli Antropoloji Uluslararası kullanımda “Forensic” olarak bilinen Türkçe karşılığı “Adli” olan Latince kökenli “Forensis” kelimesinin anlamı halk, genel tartışma ve forumdur. Günümüzde ise kanunlara uygun, kanunlar için kullanılan anlamına gelmektedir. Kanunlar adına hizmet veren herhangi bir bilim adli bilim olarak değerlendirilebilmektedir (Katz ve Halamek, 2016). Diğer bir tanımlama ile Adli bilimler, adli vakaların araştırılmasını yapan Adli Tıp, Adli Psikiyatri, Adli Patoloji, Adli Bilişim, Adli Antropoloji gibi birçok disiplini birleştiren disiplinler arası (multidisipliner) çalışma prensibine sahip bilimler topluluğudur (Eckert, 2016; İşcan, 1988). Adli antropoloji adli patolojinin olay yerinden alınan ve kurbana ait parçaların incelenmesi gibi özellikle kemik kalıntılarından elde edilen bulgular üzerinde çalışarak ölüm sebebini ya da kurbanın kimliğini ortaya çıkarma gibi görevleri olan arkeoloji benzeri alt bilimleri de barındıran bilim dalıdır. Adli antropolojinin temel amaçlarından biri insan kalıntıları üzerinde çalışarak kimliklendirme yapmaktır. Öncelikle bulunan kalıntının insana ait olup olmadığının tayinini yapan adli antropogların en eski alanlarından biri, elde edilen kalıntılardan kimliği belirsiz bireyin yaş, cinsiyet, etnik köken, boy uzunluğu gibi özelliklerinin ve diğer anomalilerinin belirlenmesi ile, diğer bir deyişle kişinin osteobiyografisini çıkararak, biyolojik profilini oluşturmaktır (Cattaneo, 2006). Adli yeniden yüzlendirme de biyolojik profilin belirlenmesi ve adli kimliklendirme konusunda adli antropogların çalışma alanlarından biridir (Cunha ve Cattaneo, 2006). İnsan kalıntıları çalışmasında, adli antropologların kimliği bilinmeyen herhangi bir kişiyi tanımlayabilmek için belirli bir bölgeye ve popülasyona özgü değişkenlerin bilgisine de sahip olmaları gerektiğine dikkat etmek önemlidir. Örneğin, yaş tahmini etnik köken farklılıklardan etkilenebileceği gibi coğrafi ve zaman periyodu değişkenliğe karşı da hassas olabilir (İşcan, 1995). 20 3.2. Yaş Tahmini Adli vakalardan elde edilen iskelet kalıntılarının incelenmesi sonucu kimliği belirsiz kişilerin yaş grubu tahmin edilebilir. Yaş tahminin yapılması, hem belli bir gruba odaklanmayı sağlar hem de araştırılacak listenin daralmasını sağlar. İnsan iskeleti kalıntıları üzerinde yaş tayini çalışmaları yapabilmek için iskelet sisteminde yaşa bağlı olarak gelişen değişikliklerin sırasının ve zamanlamasının kronolojik olarak bilinmesi gerekmektedir. Ayrıca yaş tahmini yapılacak kimliği belirsiz bireyin cinsiyetinin ve etnik kökeninin bilinmesi yapılacak tahminin gücünü arttıracaktır. Yaş grupları tahmin edilirken gelişim periyotları embriyonik gelişim, fetal dönem, bebeklik, çocukluk, ergenlik olmak üzere belirlenirken yetişkinlik dönemi, olgun ve dejeneratif evre (geriyatrik) olacak şekilde dikkate alınır. Adli antropologların yapacağı etnik köken tahmini, cinsiyet tahmini, adli yeniden yüzlendirme gibi ileri incelemelerin başında yaş aralığı tahmininin yapılması gereklidir (Christensen, 2019). Erken yaş dönemdeki bireyler için dişlerin mineralizasyonu ve erüpsiyonu (sürmesi) dikkate alınarak gelişim eğrilerinin incelenmesi, dişeti çekilmesi, dentin, sement, kök rezorbsiyonu ve kök şeffaflığı, jermlerin (diş tomurcuğu) alveol kemik içerisindeki kalsifikasyonunun başlamasının yaşa bağlı farklılıklarının incelenmesi yaş tahmininde bulunmak için oldukça kullanışlıdır (Christensen, 2019; Çeker, 2018; Demetnik kökenıran ve ark., 2014). Yaş tahmininde sıklıkla kullanılan yöntemlerden biri de osteolojik metottur. Bu yöntemde belirli primer ossifikasyon merkezlerinin füzyon durumu ve görünümü, uzun kemiklerin diafizel büyümesi ve morfometrik farklılıklar dikkate alınmaktadır. Bununla beraber kemiklerdeki, özellikle epifiz ve diyafiz birleşmesinin gerçekleşmeye başladığı 10 yaş civarında kullanışlı bir yöntemdir. Yetişkin bireylerin yaş tahmininde daha çok sympysis pubis, eklem yüzeyi, sternal kaburga sonlanmaları ve kemiklerin morfometrik özellikleri dikkate alınmaktadır (Hoffmann, 1979; Yoder, 2001). 21 3.3. Etnik Köken Tayini Adli vakaların incelenmesinde etnik köken tayini dikkate alınması gereken bir unsurdur. Kimliği belirsiz bireyin beyaz, siyahi ya da sarı etnik kökenlerden hangisine ait olduğunun bilinmesi adli yeniden yüzlendirme açısından yöntemin etkinliğinin artmasına yardımcı olacaktır. Etnik köken tayininde en güvenilir sonuçların alınabileceği iskelet bölümü kafatasıdır (Fedosyutkin ve Nainys, 1993). Literatüre ırk tayini yerine soy tayini ya da etnik köken tayini olarak yerini almaya başlayan uygulamada, kafataslarından tayin yöntemi, 17. yy’da insanlar arası anatomik varyasyonları inceleyen anatomistlerin önerisi ile kullanılmaya başlanmıştır. İskeletten etnik köken tayini yöntemlerinde iskeletin iki çeşit morfolojik karakterinden faydalanılır. Bunlar; damağın belirli bir formu veya burun köprüsünün konumu ve yüksekliği gibi tüm iskeletlerde gözlemlenebilir antroposkopik özellikler ve mevcut veya bulunmayan küçük iskelet ve diş varyantları gibi metrik olmayan özelliklerdir (Albanese ve Saunders, 2006). 3.4. Cinsiyet Tayini Tanımlanamayan insan iskelet kalıntılarının cinsiyet tayini, biyolojik profilin geliştirilmesi için gerekli olan ilk temel bilgi parçalarından biridir. Adli antropologlar, yayınlanmış literatüre dayanan çok sayıda morfolojik (gözlemsel) ve metrik teknikler kullanarak cinsiyet tayini yapmaktadır (Thomas ve ark., 2016). Kafatasları ve pelvik kemikler cinsiyet tayininde en sık kullanılan ve en güvenilir sonuçları veren iskelet kalıntılarıdır. İnsanın cinsiyeti, özellikle kafatasları incelenirken, araştırmacı, insan iskeletindeki olumsuzlukları da göz önünde bulundurmalıdır. Özellikle ergenlik çağı, erkek kafatasındaki bazı erişkin özelliklerin ortaya çıktığı dönem olmasına rağmen kadınların bazı özelliklerinin (ergenlik dönemi gelişimi önceden başladığı için) daha baskın olduğu dönemdir. Ergenlik dönemi sonrasında iki cinsiyet arasındaki ayrım daha da netleşmektedir (Krishan ve ark., 2016). 22 Cinsiyet tayininde morfolojik yöntem ve matematiksel yöntem olmak üzere iki yöntemden faydalanılmaktadır. Basit gözlemlerle yapılan morfolojik yöntemle cinsiyet tayininde, alt çene, nazal açıklık, orbitalar, zigomatik kemikler, oksipital bölge, damak, dişler ve süturlar incelenir. Bu yöntem gözleme dayandığı için nesnel sonuçlar vermeyebilir. Matematiksel yöntemde morfolojik özelliklerin yanında metrik değerler kullanılmaktadır. Elde edilen metrik değeler üretilen formüller yardımıyla işlenmekte ve diskriminant fonksiyon analizleri sonucunda daha nesnel sonuçlar elde edilebilmektedir (Çöloğlu ve İşcan, 1998; Guyomarch ve Bruzek, 2011). 23 2.4. ADLİ YENİDEN YÜZLENDİRME 2.4.1. Yeniden Yüzlendirme ve Adli Yeniden Yüzlendirme Yeniden yüzlendirme; kimliği tespit edilemeyen bir insandan kalan buluntulardan kafatası üzerine etnik köken, cinsiyet ve yaş kriterleri dikkate alınarak yeniden yumuşak doku kalıbı giydirmek sureti ile kişinin olası yüzünün ortaya çıkarılmasını sağlayan multidisipliner bir çalışma sahasıdır (Aka ve Şakul, 2007; Decker ve ark., 2013; Herrer ve ark., 2016). Türkçe karşılığı yeniden yüzlendirme olan kavramın literatürde “Facial reconstruction”, “Facial reproduction” ve “Facial approximation” şeklinde farklı ifadeleri yer almaktadır. Ancak “Facial approximation” terimi daha çok tercih edilmektedir (Domaracki ve Stephan, 2006; Hayes ve ark., 2005). Yeniden yüzlendirme yöntemleri hem adli bilimlerde hem de arkeoloji’de kullanılmaktadır. Adli bağlamda “Adli yeniden yüzlendirme” ölüm sonrası bozulmanın kimliğini belirsiz hale getirdiği ölülerin tanımlanmasında ölen kişinin kimliğini bulma şansını önemli ölçüde artıran önemli bir uygulamadır. Arkeolojide, geçmişteki insanlardan, iskelet kalıntılarından, mumyalanmış bedenlerden veya bataklıklarda korunmuş bedenlerden üç boyutlu görüntüler oluşturmak için kullanılır (Hayes ve ark., 2005; Wilkinson, 2010). 2.4.2. Yeniden Yüzlendirme’nin Tarihçesi ve Anatomi ile ilişkisi Mısır kültüründe olduğu gibi bazı kültürlerde ölüye duyulan saygıdan dolayı kemikleri saklanır ya da beden mumyalanırdı. Kafatasının saklanmasının ilk kantlarına Neolitik Çağ’da Ürdün Vadisi’nde yaşayan Jericho yerlilerinde rastlanmıştır. Bu populasyonun bir gelenek olarak kafataslarını alt çenelerinden ayrı bir şekilde evlerinin altına gömdükleri bilinmektedir. 1953’de yapılan kazı çalışmaları sonucunda Neolitik B (M.Ö. 7500-5000) dönemine ait etrafı sıvanmış ve gözlerine deniz kabukları yerleştirilmiş dokuz kafatası bulunmuştur. 24 Her birinin kendine has özellikleri olmasına rağmen, Jericho kafatasları gerçek bir fiziksel benzerlik göstermemiştir. Mandibula gibi yüz ile alakalı bir kısmını dâhil etmeme, fiziksel kesinliğin asıl amaç olmadığını ve sembolik yönün daha önemli olduğunu göstermiştir. Aynı döneme ait Amman (Ürdün’ün başkenti) yakınlarındaki Ain Ghazal’da da sıvanmış kafataslarına rastlanmıştır. 1983 yılında Ölü Deniz’in güney ucundaki Nahal Hemar’da yapılan kazılarda arkeologlar çok önemli bir kafatası koleksiyonuna rastlamışlardır. Bu kafalar ise kafes şeklinde asfalt şeritlerle süslenmiştir. Ayrıca iki boyalı taş maske de beraberlerinde bulunmuştur. Ölü maskelerine ilk olarak Rönesans döneminde rastlanmaktadır. İlk olarak İtalya’nın Kuzey’inde doktorlar ve cerrahlar için balmumu maskeleri yapılmıştır. Plastik sanatlar açısından, Andrea del Verrocchio ve Michelangelo'nun kendi ön çalışmaları için balmumu modellerini kullandığı bilinmektedir. Andrea Vesalius (1514-64) anatomi eğitiminde balmumu modellerini yaygınlaştırmıştır. 18. yy’da plastik anatomi denilen balmumu anatomi modelleri doğmuştur. Ercole Lelli (1702-1766) tarafından geliştirilmiş olan bu sanatta, iskelet ana çatı görevi görmekte ve üzeri balmumu ile kaplanmaktaydı. Böylece tıp eğitiminde kullanılmak üzere iskelet üzerine kasların modellerini yaparak anatomik modeller üretmişlerdir. 1980 yılında Camberley, Surrey (İngiltere) yakınlarında bulunan çürümüş ve kimliği belirlenemeyen bir adama ait kafatasına Manchester Üniversitesindeki anatomistler tarafından yumuşak dokusuyla birlikte yüz şekli verilmiştir. Akademik anlamda yeniden yüzlendirme çalışmaları ile ilgilenen ilk bilim insanları anatomistler olmuştur. Anatomist Welcker (1884) Raphael’in kafatasını portesi ile karşılaştırmıştır ve Kant’a ait olduğu düşünülen kafatasını Kant’ın ölüm maskesi ile karşılaştırmış ve benzerlikler tespit etmiştir. Walker iki boyutlu teknik kullanarak çizimler yapmış ve 1883’de yeniden yüzlendirme tekniği için ilk yumuşak doku kalınlıkları ile ilgili dokümanı kaydetmiştir. 25 Alman anatomist Wilhelm His (1895) kadavralardan yumuşak doku kalınlıkları almış ve bu veriyi Johann Sebastian Bach (1685-1750)’a ait olduğu düşünülen kalıntılar üzerinde kullanarak alçıdan yapılmış kafatası üzerinde kullanmıştır. 1900’lü yıllarda Mikhail Gerasimov (1907-1970) anatomik temellere dayanan yeniden yüzlendirmede Rus metodunu ortaya koymuştur. 1946’da Krogman yumuşak doku kalınlığını esas alan Amerikan Metodunu geliştirmiştir. 1900’lü yılların ilk yarısından sonra Avrupa’da; Almanya’da Richard P. Helmer ve İngiltere’de Richard A. H. Neave yeniden yüzlendirme alanında lider isimler olmuşlardır. Helmer Amerikan metodunu takip ederken Neave Manchester Üniversitesi’ndeki çalışmaları sonucunda Rus ve Amerikan metodunu birleştiren yeni bir teknik kullanmıştır (Kürkçüoğlu ve ark., 2009; Stoney ve Koelmeyer, 1999; Tyrrell ve ark., 1997). Son yıllarda ise bilgisayar programları kullanılarak yeniden yüzlendirme teknikleri üzerine çalışmalar yapılmaktadır. Adli amaçlı bilgisayar uygulamaları ilk olarak Collage London Üniversitesi’nde J.P. Moss ve arkadaşları tarafından kullanılmıştır (Verze, 2009). Türkiye’de ise ilk yeniden yüzlendirme çalışmaları 1994 yılında Adli Tıp Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır (Kürkçüoğlu ve ark., 2009). 2.4.5. Yeniden Yüzlendirme Teknikleri Uzun bir süreç olan yeniden yüzlendirmenin tarihine bakıldığında dünyadaki yeniden yüzlendirme uygulayıcıları tarafından bilinip güncel olan, uygulama farklılıklarından dolayı birbirinden ayrılan 3 teknik ve alt metotlar olduğu görülür; 1. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme 2. Üç boyutlu yeniden yüzlendirme 2.1.Rus Metodu (Anatomik Metot) 2.2.Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu) 2.3.Manchester Metodu (Kombine Metot) 26 3. Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme Yeniden yüzlendirme yöntemleri kafatası üzerine yumuşak doku eklemenin ötesinde kişiye özgü karakterler üzerinde durmaktadırlar. Bu karakterler, belirlenmesi zor değişkenler olup uygulamaların doğruluk oranını düşürmektedir. Bu nedenle yeniden yüzlendirme sonrasında kişinin gerçek görüntüsünü verme olasılığı yüksek değildir. ✓ Deri renginin etnik kökene göre belirlenmesi ve üzerinde kişiye özgü bulunabilecek lekeler, ✓ Normal yüz hatları dışında yüz şeklinde olabilecek herhangi bir deformasyon veya asimetri, ✓ Etnik köken, cinsiyet ve yaşa göre saç çizgisi, saç rengi, saçın uzunluğu ve saçın şekli, ✓ Yüze uygun kulak şekli, kulak yeri, kulak büyüklüğü ve kulağın açısı, ✓ Erkek bir bireyse sakal ya da bıyık şekli, sakal ya da bıyığın rengi, yoğunluğu ve uzunluğu, ✓ Orbitaya uygun etnik köken ve cinsiyete dikkate alınmış göz şekli, rengi, gözkapağı kıvrımları, kaş çizgisi, kaşın kalınlığı, ✓ Etnik köken, cinsiyet ve yaşa uygun burun şekli, uzunluğu, genişliği, uç kısmının şekli ve açısı ✓ Dudak kalınlığı, şekli, rengi, genişliği ✓ Cinsiyete ve yaşa uygun diş yapısı ✓ Çene ve yüzde bulunabilecek gamze ✓ Yüz de bulunabilecek bir yara izi ✓ Geçirilmiş ve kemik üzerinde iz bırakmayan herhangi bir estetik operasyon (Tuğ ve ark., 2002). Yeniden yüzlendirme uygulamalarında dikkat edilmesi gereken birkaç husus vardır. İnsan kafataslarının bireyselliği bu açıdan en önemli noktadır. Ayrıca, yüzdeki yumuşak doku kalınlığının ölçülmesi ve veri toplanması, kafatası morfolojisi ile yüz özellikleri arasındaki ilişkiler yeniden yüzlendirme tekniğinin orijinal yüze 27 benzerlik ve güvenilirlik açısından büyük önem taşımaktadır (Stoney ve Koelmeyer, 1999). Yeniden yüzlendirme uygulamalarında var olan gerçek kafatasının zarar görmemesi için alçı ya da benzeri bir başka malzeme ile elde edilen model kullanılır Tyrrell ve ark., 1997). Alçı ile kafatasının kalıbının alınması uzun zaman alabileceği gibi iyi korunmaması durumunda kafatasının zarar görebileceği bir tekniktir. Ancak, plasterin, silikon ve balmumu gibi maddeler avantaj sağlayabilmektedir (Aka ve Şakul, 2007). Yeniden yüzlendirme çalışmaları birbirini izleyen teknik ve sanatsal olmak üzere iki aşamada gerçekleştirilmektedir. Birinci aşama olan teknik uygulamalarda; a) Montaj; Kafatasından ayrılmış olan alt çene kemiği (mandibula) kafatasına yerleştirilir ve kafatası Frakfurt Horizontal planda sabitlenir. b) Doku kalınlığı; Kafatası üzerinde literatürde belirtilen kılavuz noktalara sayısı 18 olan üzerinde numaralar bulunan vinil çubuklar yerleştirilir. Bu vinil çubukların boyutları yaş, etnik köken ve cinsiyet özellikler dikkate alınarak literatürdeki verilere dayanır. c) Göz; Etnik köken dikkate alınarak seçilen göz rengindeki protez göz çukuruna gözün duruşuna uygun olarak yerleştirilir. Protezin olmadığı durumlarda 25 mm çapındaki bir küre göz çukuruna yerleştirilir. d) Doku kalınlık noktalarının birleştirmesi; Belirli kılavuz noktalara yumuşak doku kalınlıklarına göre yerleştirilmiş vinil çubukların üzerini aşmayacak şekilde kil ya da benzeri bir madde ile kaplanmasıdır. Kaplama esnasında vinil çubuklar arasındaki 1’den 18’e kadar numaralandırılmış vinil çubuklar arasında belli bir sıralamaya göre yapılır. Buna göre; ilk olarak 1-2 ve 3 ile numaralı noktalar arasında bağlantı oluşturulmalı, bu plan sırasıyla her iki yanda bulunan 12 numara ile birleştirilmelidir. 5 mm’lik bir şerit ile 28 kafatasının her iki tarafındaki 12 ve 15 numaralı vinil çubuklar birleştirilmelidir. 15-16-17-18 ve 20 numaralı çubukların birleştirilmesi ile her iki tarafta da üçgen bir plan oluşturulmalıdır. Çene ortasına yerleştirilen 9 numaralı çubuk ile 9 numaralı vinil çubuk ile 18 numaralı çubuklar birleştirilmelidir. 18 ile 10 numaralı vinil çubuklar ince bir kil şerit ile birleştirilirken 18 ile 9 arası oluşan yükselti farkı yine aynı malzeme ile birbiri içinde eritilmelidir. Teknik evreye göre daha karmaşık olan sanatsal evre kil, mum ya da benzeri bir madde ile kafatasının kaplanması sürecinin ardından adli heykeltıraş ya da adli ressamlar tarafından yeniden yüzlendirilmesi yapılan bireyin kişisel özelliklerinin ortaya çıkarılmasıdır (Yonuk Altunöz, 2014). Şekil 10. Ön ve yandan görünüş üzerinde kafatasına yerleştirilmiş vinil çubuklar (Yonuk Altunöz, 2014) 2.4.5.1. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme Üç boyutlu yeniden yüzlendirmeye göre maliyetinin daha düşük olması, kafatasının üzeri kaplanmadığı için kafatasının yeniden incelenmesine olanak sağlaması ve uygulanabilirliğinin daha kolay olması açısından avantajlı sayılabilen 29 iki boyutlu yeniden yüzlendirme tekniğinde yüzün şekli resim olarak ortaya çıkarılmaktadır. İki boyutlu yeniden yüzlendirme tekniğinde, öncelikle mandibula’sı oklüzyonda olacak şekilde uygun bir biçimde yerleştirilmiş kafatasının önden, yandan ve hem iki gözünün hem de yüzünün yan tarafının göründüğü üç çeyrek açıdan iki veya daha fazla sayıda fotoğraf 100 mm makro lens kullanılarak ve kamera ile obje mesafesi korunarak alınır. Fotoğrafın içinde kafatasına temas etmeyecek mesafede milimetrik bir ölçme aracı bulunmalıdır. Bu ölçüm skalası yardımı ile kafatası üzerinde belli noktalarda referans alınan yumuşak doku kalınlıkları çizilebilmektedir (Taylor, 2001; Vanezis ve Vanezis, 2000). İki boyutlu yeniden yüzlendirmede çizilen resim siyah beyaz olabileceği gibi tam renkli de olabilir. Karakalem ile yapılan çizimin kişinin canlı fotoğrafına çok benzemesi ve olayın çözümüne yardımcı olması açısından önem kazanırken tüm renk tonlarını içeren çalışmalarda yüzün derinliklerinin, yüze ifade veren yapıların daha net gösterilmesi açısından siyah beyaz çizimlere karşı daha elverişli olduğu belirtiliştir (Neave, 2001). Teknik ve sanatsal olmak üzere iki aşamadan oluşan iki boyutlu yeniden yüzlendirmede izlenecek aşamalar aşağıdaki gibidir; Teknik Aşama: • Kafatası / kanıt nakli / kayıt tutma makbuzu • Durum bilgisi / bilimsel girdinin toplaması • Kafatasını hazırlaması ve korunması • Mandibula’nın kafatasına yapıştırılması • Doku derinlik belirteçlerini kesmek ve uygulamak • Fotoğraf için kafatasının Frankfurt Horizontal planda sabitlenmesi • Kafatasının önden, yandan ve üççeyrek açıdan fotoğraflanması / birebir baskı hazırlanması • Çizim tahtalarının ayarlanması 30 Sanatsal Aşama: • Yüz hatlarını oluşturmak için referans alınan yumuşak doku kalınlıklarına göre çizimin yapılması, • Gözlerin çizilmesi • Burun çizilmesi • Ağzın çizilmesi • Kulakların çizilmesi • Varsa, örneğe uygun göre saçın çizilmesi • Diğer detayların uygun şekilde çizilmesidir (Taylor, 2001). Şekil 11. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme (Wilkinson, 2010) 2.4.5.2. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme Üç boyutlu yeniden yüzlendirme; kimliği belirlenmemiş bir kafatasının etrafının kil, balmumu ya da alçı gibi malzemelerle yeniden kaplanması sonucu kişinin yaşarken sahip olduğu olası yüzün ortaya çıkarılmasıdır. Kafatasının üç boyutlu yeniden yüzlendirilmesinde 3 adet metot kullanılmaktadır. Bu metotlar; 1- Anatomik (Rus) Metot 2- Yumuşak Doku Kalınlığı (Amerikan) Metodu 3-Kombine Metot olarak sıralanabilir. 31 2.4.5.2.1. Rus Metodu (Anatomik Metot) Rus antropolog Mikhail M. Gerasimov’un 1927’de fosil kafatasları üzerinde geliştirdiği bir metot olan anatomik metodun temelinde yüz kaslarının birer birer yerleştirilmesi ilkesi yer almaktadır. Başlarda erken dönem insan yüzlerini ortaya çıkarmak için fosiller üzerine yeniden yüzlendirme çalışmaları gerçekleştiren Gerasimov’un çalışmaları zaman içerisinde adli vakalarda yer almaya başlamıştır. Çok iyi bir anatomi bilgisi gerektirmesi, her bir projenin yüzlerce saat sürmesi çok zaman alıcı olması ve çok masraflı olması metodun sınırlılıkları arasında yer almaktadır (Taylor, 2001). Doku kalınlıkları yerleştirilen kafatası üzerine yüz kasları ve diğer anatomik oluşumlar başlangıç ve bitiş konumlarına göre sırası ile: m. temporalis, m. masseter, m. buccinator, m. orbicularis oris, m. mentalis, m. depressor labii inferioris, m. depressor anguli oris, m. orbicularis oculi, m. levator labii superioris alaeque nasi, m. nasalis, m. levator anguli oris, m. levator labii superioris, m. zygomaticus major ve m. zygomaticus minor, m. corrugator supercilii, m. pocerus, m. occipitofrontalis, m. risorius ve glandula parotidea olacak şekilde yerleştirilir. Ardından burun, dudaklar, philtrum, nasolabial çizgi, yanaklar, gözler, kulaklar ve kaşlar yerleştirlir (Ulrich ve Stephan, 2016). 32 Şekil 12. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme – Anatomik (Rus) Metot (Evison ve ark., 2016) 2.4.5.2.2. Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu) Adli inceleme uzmanları ve bilirkişi tarafından sıklıkla kullanılan yumuşak doku kalınlığı metodunda yüzde belirlenen 21 kılavuz nokta kullanır. Bu noktalar üzerindeki yumuşak doku kalınlıkları esas alınarak teknik uygulanır. Ancak, Bu noktalardaki referans değerleri için kimliği belirsiz kafatasının öncelikle ait olduğu etnik köken, cinsiyet ve yaş tayini yapılmalıdır. Metodun tercih edilme nedenleri arasında somut istatistiki bilgilere dayanması, maliyetinin daha ucuz olması, yöntemin diğer metotlara göre daha kısa sürede uygulanabilmesi, uygulayıcının iyi bir anatomi bilgisi gereksinimi olmaması, yumuşak doku cetvelinin nesnel özelliklere sahip olması ge geçerliliğinin bulunması sayılabilir. Yumuşak doku kalınlığı metodu, teknik ve sanatsal aşamalar olmak iki evrede gerçekleştirilir. 33 2.4.5.2.2.a. Teknik Safha Teknik aşamada uzmanların yapacağı ön hazırlıklar şöyledir: A. Kafatasının teslim alınması: Kafatasının resmî kurumlardan (Kolluk kuvvetleri ya da müze) alınması sırasında tutanak tutulmalı ve kayıt altına alınmalıdır. B. Bireyle ilgili bilgi toplanması: Uygulanacak yumuşak doku kalınlıklarının tespiti için kafatasının cinsiyet, etnik köken ve yaş tayininin yapılması gereklidir. C. Kafatasının hazırlanması ve korunması: Teslim alınan kafatasının zarar görmemesi için önlemler alınmalıdır ve hassas davranılmalıdır. Hatta gerçek kafatasının zarar görmemesi için kalıbı alınarak birebir ölçü ve özelliklerde alçı, silikon ya da benzeri bir madde ile modeli yapılmalı ve bu model üzerinde çalışılmalıdır. Ancak bu işlemler yapılırken kafatasına zarar verilmemelidir. D. Alt çene kemiğinin (mandibula) kafatasına yapıştırılması: Alt çene kemiğinin kafatasına yerleştirilmesi esnasında eklem özelliklerine dikkat edilmelidir. Mandibula ile kafatası arasındaki eklemde yer alan disk mesafesi korunmalı bu nedenle doğrudan kafatasına yapıştırılmamalıdır. Arada milimetrelik bir mesafe bırakılmalıdır. Bu boşluğa pamuk ya da benzeri bir madde ile dolgu yapılabilir. Mandibula’nın kafatasına yerleştirilmesinde pratik bir yol olarak altçene kemik uçlarından (mandibular notch) pterygoid kemiklerin arkasına doğru bir kalem geçirilmesi yoluyla uygulanabilir. E. Kafatasının ayarlanabilir bir kaide üzerine oturtulması: Yeniden yüzlendirme yapacak uzmanın hareket alanını kısıtlamamak ve rahat çalışmasına olanak sağlamak için kafatası düzlemsel olarak ayarlanabilir bir kaide üzerine yerleştirilmelidir. 34 F. Franfort Yatay Düzlemine göre denge durumuna getirilmesi: Kafatası Orbita alt çizgisi ile pterion’un yatay bir hat üzerine getirilmesi ile Frankfurt Horizontal düzleme getirilmiş olur. G. Doku kalınlık işaretlerinin kesilmesi ve ilgili noktalara yapıştırılması: Yumuşak doku kalınlıklarını temsil edecek olan işaretlerin etnik köken, cinsiyet ve yaş özelliklerine uygun olarak kesilmesi ve belirtilen kılavuz noktalara yapıştırılması gerekmektedir. H. Kullanılacak ise protetik/taksidermik gözün yerleştirilmesi: Yumuşak doku giydirilmeden ve göz çukurunun önü kaplama materyali ile kaplanmadan önce protetik (protez) ya da taksidermik (doldulup tahnit edilerek korunmuş) gözü orbitaya yerleştirilmelidir. I. Yumuşak doku kalınlık işaretleri arasının dış hattını genel olarak belirleyecek şekilde doldurulması: Yaş, cinsiyet ve etnik köken özellikleri göz önüne alınarak yerleştirilmiş olan işaretleri arasında kalan boşluklar işaretlerin boyunu aşmayacak şekilde kil, alçı ya da benzeri bir dolgu maddesi ile doldurulmalıdır (Taylor, 2001). 2.4.5.2.2.b. Sanatsal Safha Teknik aşama bu safha için ön hazırlıların yapıldığı evredir. Kafatası iskeletinin etrafı yumuşak doku kalınlığına göre kaplandıktan sonra asıl kişisel özelliklerin verileceği ve ayrımın yapılacağı aşamadır. Bu aşamada deneyimli adli heykeltıraşlar ön plana çıkmaktadır. Bu safhada yaşa uygun yüz şekilleri verilir, yüz organlarının yerleştirilir, etnik köken ve cinsiyete uygun saç, sakal, bıyık gibi yüzün tamamlayıcısı unsurlar tamamlanır ve son olarak fotoğraflama yapılır (Taylor, 2001). Kulakları yerleştirilmesinde önemli olan hususlardan biri kulağın uzunluğudur. Kulak uzunluğu için 58 mm ortalama bir değer alınabileceği gibi 35 menton ile subnasale arası mesafenin de kulak uzunluğu ile korelasyon gösterdiği belirtilmiştir (Hayes, 2014). Gözün, orbita boşluğuna yumuşak doku malzemesi kaplanmadan önce yerleştirilmesi daha uygundur. Göz için 23 mm yüksekliğinde ve 23,5 mm genişliğinde protez ya da ortalama 24 mm çapında bir yuvarlak küre yerleştirilebilir. Göz küresi tam merkezde olmayacağı için üstten 1,4 mm yandan 2,3 mm mesafe bırakılmalıdır (Stephan ve Davidson, 2008). Yeniden yüzlendirme çalışmalarında doğruluk payının en düşük olduğu yüz organı genellikle burundur. Genel kural olarak burun yumuşak dokusunun burun açıklığından daha geniş olması gereklidir. Burun tabanın açısı (labium superius- columella) ve yönü spina nasalis anterior ile belirlenir. Nasion-Prosthion arası mesafe = (Rhinion-Subnasale (Y) x 0,83) – 3,5; Nasion-Subnasale arası mesafe = (Nasion – Subnasale (Z) x 0,63) + 17; Pronasale-Subnasale arası mesafe= (Rhinion – Subnasale (Z) x 0,5) + 1.5 olacak şekilde yapılacak hesaplama değerlerine göre burun ölçüleri belirlenir ve bu ölçülere uygun bir burun yapılır (Rynn ve ark., 2010). Dudak anatomisi belirlenirken mandibula’nın kafatasına oklüzyona uygun şekilde yerleştirilmiş olması önemlidir. Ağız genişliği = 0,57 x interpupillar genişlik) + intercanine genişlik; Rima oris = 3/4 x dens incisivi maxillae uzunluk; Üst vermillion uzunluk = (0,6 x dens incisivi maxilla uzunluk) + 0,4; Alt vermillion uzunluk = (0,4 x dens incisivi mandibula uzunluk) + 5,5 şekilde hesaplamalar yapılarak dudak ve ağız şekli belirlenir (Stephan, 2003). Kaşların yapısı ile orbitanın üst kenarı arasında ilişki vardır. Kaşları tepe kıvrımı irisin iç kenarı ile 2,7 mm dışa doğru olan bir mesafededir (Hayes, 2014). 36 Şekil 13. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme – Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu) (Evison ve ark., 2016). 2.4.5.2.3. Manchester Metodu (Kombine Metot) İngiliz araştırmacı Richard Neave tarafından geliştirilen Manchester metodu (Kombine metot)’da umuşak Doku Kalınlığı Metodu (Amerikan Metot) ve Anatomik Metot (Rus metodu) ‘nun benzer yönleri bir arada bulunmaktadır. Metotta yumuşak doku kalınlıkları dikkate alınırken aynı zamanda kasların yapışma yerleri de önemsenmektedir. Özellikle yumuşak doku kalınlık işaretleri ile yüzün dış hatları belirlenmiş olmaktadır. Her iki metodun bir arada kullanıldığı kombine metotta hataların asgari düzeye indirgendiği kabul edilmektedir (Taylor, 2001). 2.4.5.3.Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme Kafatasının lazer-scan yöntemi ile bilgisayar ortamına aktarılması ve tomografi cihazları ile elde edilmiş veri bankasındaki bilgilere göre yeniden 37 yüzlendirmenin dijital ortamda yapılmasıdır. Bilgisayarlı yeniden yüzlendirme ile ilgili ilk çalışmaları 1980’li yılların sonunda Peter Vanezis ve ekibi yapmıştır. Bu teknikte belirli bölgeler üzerinde işaretlenen belirteçler ve bölgedeki yumuşak doku kalınlıklarına göre yüz kalıbı ortaya çıkarılmaktadır. Veri tabanındaki bilgilere göre yüz organları yerleştirilir. Hızlı ve güvenilir bir teknik olmasına rağmen güncel verilerin kullanılmaması ürünün kalitesi düşmektedir (De Greef ve Willems, 2005; Stavrianos ve ark., 2007; Vanezi, 1989). Bilgisayarlı yeniden yüzlendirme diğer yöntemlere göre çok daha hızlıdır ve verimliliği yüksektir. Bu teknikte uygulayıcıdan kaynaklanan öznellik asgari düzeyde düşmekte, hataların düzeltilmesine olanak vermekte ve daha nesnel bir çıktı elde etmeye müsaade etmektedir. Kafataslarına hasar verme oranı son derece düşüktür ve kırık ya da parçalanmış kafataslarının eksik kısımlarını onarmak da bu yöntemin avantajlarından biridir. Deneyimli uzman gereksinimi ise tekniğin uygulanmasındaki sınırlılıktır (Miranda ve ark., 2018; Wilkinson, 2005). Şekil 14. Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme (Wilkinson, 2005) Anatomistlerin ilgi alanı olarak ortaya çıkan ve daha sonradan antropologların da ilgi alanına giren yeniden yüzlendirme uygulamaları günümüzde anatomist, antropolog, heykeltıraş ressam ve yazılımcı gibi mesleklerin bir arada 38 çalıştığı multidispliner bir çalışma sahası haline gelmiştir. Yeniden yüzlendirme çalışmaları sonucu elde edilen ürünler birçok alanda hizmete sunulmaktadır. Arkeolojik kazılar sonucu ortaya çıkan tarihi manada önemli kafataslarının yeniden yüzlendirilmesi sonucu döneme ait yüz şeklinin ortaya konmaktadır. Fotografik görüntülerine erişilemeyen ve tarihte önem arz etmiş kişilerin yeniden yüzlendirilmesi ile sanatsal açıdan değerli olmaktadır. Bu alanlara ek olarak son zamanlarda sıklıkla uygulanan adli bilimlerde parmak izi ya da benzeri yöntemlerle kimliği belirlenemeyen kişilerin yaşarken sahip olduğu muhtemel yüzü ortaya koyarak böylelikle kimlik tespitine olanak sağlamaktadır. Yeniden yüzlendirme yapacak uzmanların ilk olarak bulunan kafatasının cinsiyet, etnik köken ve yaş tayinini yapması gerekmektedir. Kafatasından cinsiyet, etnik köken ve yaş tayini yaptıktan sonra kafatasının ait olduğu grubun özelliklerine uygun yumuşak doku kalınlığının ve yüz organlarının morfometrik verisi kullanmalıdır. Elde edilen gerçek kafatasına zarar gelmemesi için bir kopyası hazırlanmalıdır. Bir sonraki önemli aşamalardan biri mandibula’nın kafatasına montajının yapılması ve kafatasının Frankfurt Horizontal Plan’da sabitlenmesidir. Ancak, temporomandibular eklemde kemikleri bağlayan organik yapılar dekompozisyona bağlı olarak kaybolmakta ve mandibula kafatasından ayrılmaktadır. Bu nedenle bazı durumlarda kafatasına ulaşırken bu kafatasının sahip olduğu mandibula’ya ulaşılamamaktır. Her kafatasının etnik köken, cinsiyet ve yaşa uygun kendisine özgü bir mandibula’sı olduğu için mandibula’sı olmayan kafataslarında yeniden yüzlendirme yapmak başarı oranını düşürebilecektir. Tez çalışmamızın amacı, mandibula’sı bulunmayan Anadolu popülasyonuna ait kafataslarının öncelikle yaş ve etnik köken tayinini yapmak, ardından kafatasının ait olduğu grubun özelliklerine göre uygun mandibula dizayn edebilmek için gerekli morfometrik özellikleri belirleyecek regresyon formüllerinin üretmektir. 39 3. GEREÇ VE YÖNTEM Tez çalışması, Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’nun 03.10.2017 tarihli 2017-14/48 karar numaralı onayı alınarak gerçekleştirildi. Tez çalışması, Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji Anabilim Dalı’ndan temin edilen Üç Boyutlu (3B) Bilgisayarlı Tomografi (BT) görüntüleri üzerinde yapıldı. Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji Anabilim Dalı bünyesindeki Siemens Somatom Defination 128 kesitli multi dedektör bilgisayarlı tomografi (BT) ile çekilerek arşivlenmiş olan kranial, yüz ve boyun BT'lerinin Centricity RIS 4.2 Plus PACS sistemi (General Electric, ABD) kullanılarak retrospektif olarak değerlendirildiği tez çalışmamızda 3074 hastadan 370 hastanın görüntüleri tez çalışması için uygun görüldü. İncelenen 3074 hastaya ait bilgisayarlı tomografi görüntüsü içerisinde; 512 hastaya ait görüntü üç boyutlu formatta açılmadığı için, 30 hastaya ait görüntü artefakt içerdiği için, 2 hastaya ait görüntü fraktür içerdiği için, 96 hastaya ait görüntü ölçümler için net olmadığı için, 2044 hastaya ait görüntü ölçüm alınacak değişkenlerin hepsini karşılayacak bütünlükte olmadığı için, 14 hastaya ait görüntü yabancı uyruklu olduğu için ve 6 hastaya ait görüntü konjenital anomali gösterdiği için tez çalışmamız için uygun görülmedi ve tez çalışmasına dahil edilmedi. Örneklem büyüklükleri arasındaki fark oluşmaması için en az örnekleme sahip gruplara yakın sayıda görüntü çalışmaya dahil edildi. Görüntü sayısı fazla olan gruplarda çalışmaya dahil edilecek olan örnekler rastgele seçildi. Mandibula ile beraber alt çenenin şekillenmesine katkı sağlayan dişlerin sürme ve dökülme zamanları dikkate alınarak yaş grupları belirlendi. Süt dişlerinden alt santral dişler 6-9. aylarda, alt lateral kesici ve birinci molar dişler 12-21. aylarda, 40 köpek dişleri 16-20. aylarda ve ikinci molar dişler 20-24. aylarda çıkmaktadır (Arıncı, 2001). Bazı kaynaklarda süt dişlerinin gelişim zamanları alt kesici dişler 6-9. aylarda, köpek dişleri 16-18. aylarda, birinci süt azı dişleri 12-14. aylarda, ikinci süt azı dişleri 24-30. aylarda çıktığı ifade edilmektedir. Ortalama değerler erkekler çocuklar için olup kız çocuklarında bu süreler birkaç ay daha erken olmaktadır (Aran, 1978). Kalıcı dişlerden birinci molar dişler 6 yaşında, medial kesici dişler 7 yaşında, lateral kesici dişler 8 yaşında, birinci premolar dişler 9 yaşında, ikinci premolar dişler 10 yaşında köpek dişleri 11-12 yaşında, ikinci molar dişler 13-13 yaşlarında ve üçüncü molar dişler 17-25 yaşlarında çıkmaktadır (Arıncı, 2001). Süt dişlerinin dökülme zamları ön süt kesici dişler 6-8, yan süt kesici dişler 7-8, köpek dişleri 9-12, birinci süt azı dişi 9-11 ve ikinci süt azı dişi 10-12 yaşlardır (Akgün ve ark., 2011). Bir çocuk 12 yaşına geldiğinde tüm süt dişleri dökülmüş ve yerine kalıcı dişler çıkmış olur. 17 yaşından sonra da üçüncü büyük azılar ağızda yerlerini aldığında daimî diş dizisi 32 dişe ulaşır (Bilgili, 2009). Gelişimde ergenlik dönemindeki hızlı değişmeler de önemlidir. Ergenlik dönemi değişiklikleri genellikler kızlarda 10-12, erkeklerde 11-14 yaşlarında başlamaktadır. 11-16 yaşları arasında herhangi bir dönemde 2-3 yıl süren “Büyüme Atağı” görülür (Parlaz ve ark. 2012). Mandibula’daki boyut ve şekilsel değişikliklerin çoğu geçici dişlerdeki değişim (yaklaşık 3-6 yaş) ve daimî dişlerdeki değişim (yaklaşık 12-18 yaş) dönemlerinde meydana gelmektedir (Ross-Powell ve Harris, 2000). Süt dişlerinin ortalama sürme zamanı olan 0-24 ay, 0-2 yaş grubu olarak; süt dişlerinin düşmeye, kalıcı dişlerin çıkmaya başladığı ve hızlı değişim gösterdiği ortalama 6-12 yaş arası ergenlik dönemi değişikliklerinin de başlama zamanı dikkate alınarak 2-8 ve 8-12 olmak üzere iki yaş grubuna ayrıldı. Üçüncü molar diş hariç tüm kalıcı dişlerin tamamlandığı 12 yaş ile mandibula’daki değişimlerin şekil ve boyutsal olarak gelişimi tamamladığı 18 yaş aralığı 12-18 yaş grubu olarak; gelişimi tamamlanmış mandibula’dan itibaren olan bireyler 18 ve üzeri yaş grubu olarak belirlendi. Tez çalışmamız, 3074 hastaya ait görüntü arasından uygun görülen 370 hastaya ait üç boyutlu bilgisayarlı tomografi görüntüleri içerisinden rastgele seçilen 0-2 yaş grubu erkek bebeklere ait 29, kız bebeklere ait 30; 2-8 yaş grubu erkek çocuklara ait 30, kız çocuklara ait 30; 8-12 yaş grubunda erkek çocuklara ait 25, kız çocuklara ait 41 28; 12-18 yaş grubu erkek çocuklara ait 32, kız çocuklara ait 28; 18 yaş ve üzeri yetişkin grup erkeklere ait 24 ve kadınlara ait 26 toplam 282 hastaya ait görüntü üzerinde gerçekleştirildi. Tez için uygun görülen hastaların protokol numaraları ilgili dijital dosyaları ile birlikte kayıt altına alınmış ve arşivlendi. Bu dosyalar üzerinde 1.5 mm kalınlığındaki ince kesit aksiyel görüntüleri kullanılarak AW Suite 2.0 programı ile yeni görüntüler oluşturuldu. Yeni görüntü oluşturma sonrasında optimal inceleme amacıyla görüntüler sistem üzerinde kemik penceresinde değerlendirildi. Program üzerinde kranium hacim oluşturma (volume rendering) seçeceği ile 3 boyutlu hale getirildi. 3 boyutlu hale getirilen kranium görüntüleri Frankfurt Horizontal Plan’a getirilerek sagittal düzlemde ve frontal düzlemde AW Suite 2.0 üzerinden PACS sistemine kaydedildi. Görüntüler gelişim dönemlerine göre 0-2 yaş kadın ve erkek, 2-8 yaş grubunda kadın ve erkek, 8-12 yaş grubunda kadın ve erkek, 12-18 yaş grubunda kadın ve erkek ve 18 yaş üstü grubunda kadın ve erkek olmak üzere 10 gruba bölünerek ayrı dosyalar şeklinde kaydedildi. PACS sistemine kaydedilen görüntüler imaj dosyası olarak alındı ve görüntüler üzerinde şekil 15, 16 ve 17’de gösterilen antropometrik noktalar belirlendi (Arponen ve ark., 2008; Caple ve Stephan, 2016; Farkas ve ark., 2012; Guyomarch ve ark., 2014; Guyot ve ark., 2006; Phulari, 2013). Şekil 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 ve 31’de gösterilen değişkenler IMAGE J dijital ölçüm programı kullanılarak yapıldı. İstatistiksel analizler SPSS 22.0’da gerçekleştirildi. İstatistiksel analizlerde öncelikle verilerin dağılımını incelemek için normallik testi yapıldı. Tanımlayıcı istatistiklerde normal dağılım gösteren değişkenler için “Ortalama ± Standart Sapma”, normal dağılım göstermeyen değişkenler için “Minimum, Maximum ± Standart Sapma” değerleri dikkate alındı. Yaş grupları arasındaki farkların incelenmesi için tek yönlü varyans analizi (ONE-WAY ANNOVA) yapıldı. Hangi grupların birbirinden farklı olduğuna bakmak için Post-hoc testlerinden Tamhane’s T2 testi uygulandı. 42 Cinsiyet grupları arasındaki farkların incelenmesi için normallik testinin ardından normal dağılım gösteren değişkenler için bağımsız örneklem t testi (Student-t testi), normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann-Whitney U testi uygulandı. Yaş gruplarının ayrımı ve cinsiyet gruplarının ayrımı için Diskriminant Fonksiyon Analiz testi uygulandı. Değişkenler arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için korelasyon analizi yapıldı. Kafatası ile mandibula arasındaki korelasyon değerleri dikkate alınarak her grup için kafatası ölçümlerinin kullanarak mandibula ölçümlerini tahmin edecek Regresyon Formülleri üretildi. 43 Şekil 15. Kafatası yandan görünüş üzerindeki landmarklar Tablo 1 . Kafatası ve mandibula yandan görünüş üzerindeki landmarkların açıklamaları Landmark Açıklama L- Lambda Sutura lambdoidea ve sutura sagittalis’in kesiştiği noktadır. I- Inion Protuberentia occipitalis externa’nın üzerindeki noktadır. G- Glabella Orta hat üzerinde iki arcus superciliaris arasındaki en çıkıntılı noktadır. N- Nasion Sutura nasofrontalis’in en derin noktasıdır. R- Rhinion Sutura internasalis’in orda noktasıdır. Apertura piriformis’in en alt noktaları arasında çizilen çizginin ortanca düzlemden geçtiği Ns- Nasospinale noktadır. Pr- Prosthion Maksiller kesici dişlerin arasında kalan processus alveolaris’in en çıkıntılı noktasıdır. Id- Infradentale Mandibular kesici dişlerin arasında kalan processus alveolaris’in en çıkıntılı noktasıdır. Sm- Supramentale Infradentale ve Pogonion arasındaki en derin noktadır. Po- Pogonion Orta hat üzerinde tuberculum mentale’nin en çıkıntılı noktasıdır. Gn- Gnathion Pogonion ile menton arasındaki orta noktadır. Yandan görünüşte basis mandibulae ile ramus mandibulae’nin en arka kesişim Go- Gonion noktasıdır. Ma- Mastoidale Processus mastoideus’un en uç noktasıdır. Azk- Arcus zygomaticus kökü Arcus zygomaticus’un os temporale’ye birleştiği noktadır. 44 Şekil 16. Kafatası önden görünüş üzerindeki simetrik landmarklar Tablo 2 . Kafatası ve mandibula önden görünüş üzerindeki simetrik landmarklar açıklamaları Landmark Açıklama Eu- Eurion Kafatasının en dış yan noktasıdır. Ft- Frontotemporale Os frontale’nin processus zygomaticus’u üzerindeki en ön ve en içte yer alan noktadır. Fmt- Frontomolare temporale Sutura zygomaticofrontale’nin en dış noktasıdır. Ec- Ectoconchion Orbita’nın en dış noktasıdır. Dc- Dacryon Sutura frontolacrimalis’in ön ucu veya bir başka tarifle os maxilla, os frontale ve os lacrimale’nin birleşim yeri Zy- Zygion Arcus zygomaticus üzerindeki en dış noktadır. Al- Alare Apertura piriformis’in en geniş yerinin dış noktasıdır. Mx- Maksiller çentik Maxilla’nın processus alveolaris’inin an dış noktasıdır. Go- Gonion Önden görünüşte mandibula köşelerinin an dış noktasıdır. 45 Şekil 17. Kafatası ve mandibula önden görünüş üzerindeki orta hatta bulunan landmarklar Tablo 3. Kafatası önden görünüş üzerindeki orta hatta bulunan landmarklar ve açıklamaları Landmark Açıklama G- Glabella Orta hat üzerinde iki arcus superciliaris arasındaki en çıkıntılı noktadır. N- Nasion Sutura nasofrontalis’in orta noktasıdır. Na- Nasale Nazal kemiklerin nazal kıkırdakla birleştiği en uç noktadır. Apertura piriformis’in en alt noktaları arasında çizilen çizginin ortanca düzlemden geçtiği Ns- Nasospinale noktadır Sd- Supradentale Maksiller kesici dişlerin arasında kalan processus alveolaris’in en çıkıntılı noktasıdır. Id- Infradentale Mandibular kesici dişlerin arasında kalan processus alveolaris’in en çıkıntılı noktasıdır. Me- Menton Mandibula’nın en alt noktasıdır. 46 Şekil 18. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler Şekil 19. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler 47 Şekil 20. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler Şekil 21. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler 48 Şekil 22. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler Şekil 23. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler 49 Şekil 24. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 25. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler 50 Şekil 26. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 27. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler 51 Şekil 28. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 29. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler 52 Şekil 30. Kafatası önden görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler Şekil 31. Kafatası önden görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler 53 4. BULGULAR 4.1. Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 4.1.1. 0-2 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 0-2 yaş grubu için 29 erkek çocuk ve 30 kız çocuğu mandibula’ya ait değişkenler açısından tanımlayıcı ve cinsiyetler arası karşılaştırmalı istatistik bulguları tablo 4’de kafatasına ait değişkenler açısından elde edilen bulgular tablo 5’te verilmiştir. Cinsiyetler arası karşılaştırmada normal dağılım gösteren değişkenler için Student T testi, normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann- Whitney U testi uygulandı. P değeri 0,05’den küçük olan değerler için 0-2 yaş aralığındaki bireyler açısından cinsiyetler arası istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. Tablo 4. 0-2 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P M1- Processus Erkek Mann- 15.13 39.14 29.60 6.36 condylaris yüksekliği (29) 0,177 Whitney Kız U 16.98 44.64 28.17 6.69 (30) M2- Incisura Erkek mandibulae derinliği 3.02 9.69 6.35 1.81 Student (29) 0,236 T Kız 3.22 8.77 5.83 1.55 (30) M3- Erkek 13.39 32.03 24.16 4.49 Ramus mandibulae Student (29) 0,557 minimum yüksekliği T Kız 13.61 34.91 23.40 5.28 (30) M4- Processus Erkek coronoideus 18.31 39.31 31.25 5.854 Student (29) yüksekliği 0,504 T Kız 18.97 42.74 30.19 6.26 (30) 54 Tablo 4. 0-2 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M5- Corpus Erkek mandibulae median 9.06 22.95 15.03 3.41 Student (29) yükseklik 0,566 T Kız 9.41 21.85 14.52 3.35 (30) M6- Corpus Erkek mandibulae anterior 10.62 28.46 18.84 4.21 Student (29) yükseklik 0,319 T Kız 10.46 23.66 17.83 3.51 (30) M7- Incisura Erkek mandibulae genişliği Mann- 12.40 24.56 19.84 3.60 (29) 0,219 Whitney Kız U 13.05 24.58 18.60 3.66 (30) M8- Erkek Ramus mandibulae Mann- 13.53 25.38 21.24 3.11 (29) genişliği 0,074 Whitney Kız U 14.97 26.20 20.13 2.77 (30) M9- Corpus Erkek mandibulae minimum 16.05 36.79 25.42 5.26 Student (29) genişliği 0,035 T Kız 14.79 31.24 21.85 4.38 (30) M10- Mandibula’nın Erkek sagittal planda 30.01 61.36 45.00 7.48 Student (29) maksimum genişliği 0,047 T Kız 29.73 54.50 41.41 6.03 (30) M11- Incisura Erkek Mann- 91.45 134.2 109.7 10.85 mandibulae açısı (29) 0,467 Whitney Kız U 10.29 168.3 106.5 23.60 (30) M12- Ramus Erkek 99.71 142.1 121.8 8.28 mandibulae ile corpus Student (29) 0,132 mandibulae açısı T Kız 104.7 132.5 118.7 7.30 (30) M13- Gonial açı Erkek 113.9 148.1 129.6 7.60 Student (29) T Kız 0,081 117.9 140.4 126.7 4.56 (30) M14- Mental açı Erkek 143.3 179.7 163.3 8.90 Student (29) 0,681 T Kız 140.3 176.1 162.3 9.26 (30) M15- Gnathion açısı Erkek 40.69 83.35 64.35 10.20 Student (29) 0,086 T Kız 49.45 98.63 69.66 12.89 (30) 55 Tablo 4. 0-2 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) Erkek M16- Mandibula 23.71 62.16 44.41 9.31 maksimum yüksekliği Student (29) 0,456 (Frontal’den) T Kız 26.85 65.13 42.52 10.03 (30) M17- Mandibula Erkek minimum yüksekliği 9.44 23.18 16.98 3.96 Student (29) (Id-Gn) (Frontal’den) 0,114 T Kız 10.14 22.84 15.30 3.06 (30) M18- Bikondiler Erkek mesafe (Co-Co) 58.62 94.62 78.14 9.00 Student (29) 0,447 T Kız 60.14 95.67 76.64 8.10 (30) M19- Ramus Erkek mandibulae Mann- 51.91 82.82 68.69 7.44 (29) maksimum genişliği 0,367 Whitney (Frontal’den) Kız U 52.68 99.21 68.29 8.24 (30) M20- Ramus Erkek mandibulae minimum Mann- 37.48 62.05 49.35 6.08 (29) genişliği (Frontal’den) 0,142 Whitney Kız U 35.77 76.48 47.77 7.71 (30) M21- Bigonial mesafe Erkek (Go-Go) Mann- 43.90 74.40 60.77 7.50 (29) 0,507 Whitney Kız U 42.54 90.54 60.20 8.78 (30) M22- Erkek Co – Id- Co açısı 95.06 131.3 108.6 8.40 Student (29) 0,774 T Kız 86.10 134.6 109.2 11.60 (30) M23- Erkek 102.4 141.6 122.8 9.26 Go – Gn – Go açısı Student (29) 0,880 T Kız 104.3 144.7 123.4 11.10 (30) 56 Tablo 5. 0-2 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P K1- Erkek Mann- 108.8 169.7 145.8 17.22 La-G arası mesafe (29) 0,020 Whitney Kız U 108.7 166.1 136.7 15.43 (30) K2- Erkek La -N arası mesafe Mann- 107.7 167.8 145.3 16.78 (29) 0,025 Whitney Kız U 108.5 166.4 136.5 15.54 (30) K3- Erkek Mann- 116.4 178.4 153.6 17.48 La -Rh arası mesafe (29) 0,026 Whitney Kız U 117.2 171.7 144.2 15.78 (30) K4- Erkek La -Ns arası mesafe Mann- 120.0 181.8 157.5 17.42 (29) 0,026 Whitney Kız U 119.1 175.3 148.0 16.03 (30) K5- Erkek La -Pr arası mesafe Mann- 119.1 184.4 160.4 18.22 (29) 0,023 Whitney Kız U 120.7 181.5 150.3 17.34 (30) K6- Erkek I-G arası mesafe Mann- 109.29 174.1 147.2 17.98 (29) 0,010 Whitney Kız U 96.68 163.3 136.6 16.13 (30) K7- Erkek I-N arası mesafe Mann- 108.99 166.4 143.2 16.79 (29) 0,012 Whitney Kız U 94.80 162.0 132.7 16.24 (30) K8- Erkek I-Rh arası mesafe Mann- 113.98 171.3 148.0 16.34 (29) Whitney 0,015 Kız U 96.57 166.0 137.7 16.38 (30) K9- Erkek I-Ns arası mesafe Mann- 112.84 172.6 147.4 16.11 (29) Whitney 0,013 Kız U 92.09 163.5 137.5 16.41 (30) K10- Erkek I-Pr arası mesafe 112.99 174.2 148.4 16.34 Student (29) 0,016 T Kız 87.29 163.5 137.3 17.47 (30) 57 Tablo 5. 0-2 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K11- Erkek Ma-G arası mesafe Mann- 63.67 115.4 93.77 13.14 (29) 0,005 Whitney Kız U 66.32 105.0 86.67 9.52 (30) K12- Erkek Mann- 62.20 104.1 85.23 11.21 Ma-N arası mesafe (29) 0,013 Whitney Kız U 63.20 99.18 78.70 10.26 (30) K13- Erkek Ma-Rh arası mesafe Mann- 63.71 101.8 85.63 10.07 (29) Whitney 0,021 Kız U 65.02 102.4 79.61 9.80 (30) K14- Erkek Ma-Ns arası mesafe Mann- 60.30 90.84 79.68 8.87 (29) 0,024 Whitney Kız U 60.21 94.40 74.80 8.56 (30) K15- Erkek Ma-Pr arası mesafe Mann- 59.01 90.60 78.45 9.07 (29) Whitney 0,018 Kız U 58.35 93.16 73.03 9.14 (30) K16- Erkek Azk-G arası mesafe 44.72 87.67 69.77 10.27 Student (29) 0,013 T Kız 50.72 77.51 63.92 6.95 (30) K17- Erkek Azk -N arası mesafe 41.16 74.76 61.35 8.11 Student (29) 0,006 T Kız 45.04 66.84 55.79 6.73 (30) K18- Azk -Rh arası Erkek mesafe Mann- 43.60 75.24 62.51 7.81 (29) Whitney 0,012 Kız U 47.82 68.37 57.58 6.50 (30) K19- Erkek Azk -Ns arası mesafe Mann- 40.81 69.79 59.53 7.67 (29) Whitney 0,010 Kız U 45.31 64.79 55.03 6.14 (30) K20- Erkek Azk -Pr arası mesafe Mann- 40.83 71.80 60.01 8.34 (29) 0,019 Whitney Kız U 44.40 70.37 55.12 7.36 (30) K21- Erkek La - Azk arası mesafe 74.50 122.0 102.5 10.91 Student (29) 0,058 T Kız 74.73 114.2 97.17 10.17 (30) 58 Tablo 5. 0-2 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K22- Erkek La -Ma arası mesafe 67.59 113.4 92.59 11.21 Student (29) 0,101 T Kız 58.55 105.8 87.74 10.95 (30) K23- Erkek La -I arası mesafe 10.43 59.42 35.46 10.80 Student (29) 0,927 T Kız 12.40 57.07 35.21 10.34 (30) K24- Erkek Mann- 69.36 112.0 89.80 9.92 I- Azk arası mesafe (29) 0,081 Whitney Kız U 45.98 99.43 84.11 11.78 (30) K25- Erkek I-Ma arası mesafe Mann- 49.99 97.80 72.65 9.94 (29) 0,090 Whitney Kız U 26.49 83.59 67.00 11.14 (30) K26- Erkek Ma- Azk arası mesafe Mann- 15.65 32.43 25.68 4.19 (29) 0,312 Whitney Kız U 15.73 36.11 24.76 4.55 (30) K27- Processus Erkek mastoideus açısı 62.26 105.8 86.72 11.02 Student (29) 0,079 T Kız 60.27 113.0 92.04 11.63 (30) K28- Erkek Inion açısı Mann- 128.81 168.4 143.1 9.08 (29) 0,484 Whitney Kız U 12.70 161.6 136.9 25.91 (30) K29- Erkek N-Azk-Pr açısı (Üst 24.70 46.78 38.60 4.61 Student (29) yüz açısı) 0,452 T Kız 23.43 48.66 39.61 5.50 (30) K30- Erkek Azk-Zy-Fmt açısı 75.13 102.2 92.40 6.54 Student (29) 0,590 T Kız 78.47 103.0 93.28 5.84 (30) K31- Erkek G-N-Rh açısı Mann- 109.70 157.0 139.2 10.36 (29) (Frontonazal açı) 0,178 Whitney Kız U 100.55 147.5 135.8 8.78 (30) K32- Erkek Apretura piriformis 55.89 92.97 75.26 8.36 Student (29) açısı 0,559 T Kız 63.00 103.2 76.65 9.70 (30) 59 Tablo 5. 0-2 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K33- Erkek Subnazal açı 104.57 149.4 131.3 10.94 Student (29) 0,471 T Kız 99.03 163.3 133.9 15.37 (30) K34- Maksimum Erkek kafatası genişliği (Eu- Mann- 86.81 143.8 121.0 15.90 (29) Eu) Whitney 0,091 Kız U 86.307 157.9 116.8 14.42 (30) K35- Minimum Erkek frontal genişlik (Ft-Ft) Mann- 65.43 94.10 80.31 7.56 (29) 0,329 Whitney Kız U 62.82 113.2 79.08 9.79 (30) K36- Erkek Üst yüz genişliği Mann- 59.43 92.05 77.05 7.67 (29) (Fmt-Fmt) Whitney 0,354 Kız U 62.26 108.6 76.35 8.91 (30) K37- Erkek Orbita genişliği (Ec- Mann- 23.51 35.11 29.00 2.79 (29) Dc) Whitney 0,241 Kız U 21.41 40.57 28.50 3.58 (30) K38- Erkek Nazal kök genişliği Mann- 7.03 20.96 16.00 3.91 (29) Whitney 0,700 Kız U 7.92 21.03 16.56 3.27 (30) K39- Maksimum yüz Erkek genişliği (Zy-Zy) 64.44 102.0 86.45 9.60 Student (29) 0,393 T Kız 63.25 115.4 84.24 11.01 (30) K40- Erkek Apretura piriformis 12.03 19.00 16.17 1.76 Student (29) genişliği (Al-Al) 0,826 T Kız 12.71 22.71 16.32 2.13 (30) K41- Processus Erkek alveolaris (Maxilla) Mann- 33.58 54.36 44.28 4.47 (29) genişliği Whitney 0,473 Kız U 36.02 66.77 44.04 6.42 (30) K42- Erkek Orbita çevresi Mann- 210.00 249.0 239.2 9.74 (29) Whitney 0,856 Kız U 209.00 252.0 238.2 11.56 (30) K43- Erkek Apertura piriformis Mann- 192.00 250.0 229.0 18.30 (29) çevresi Whitney 0,506 Kız U 193.00 249.00 228.55 14.45 (30) 60 Tablo 5. 0-2 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K44- Erkek G-Ns arası mesafe 26.82 54.05 41.76 7.28 Student (29) 0,262 T Kız 23.52 57.73 39.56 7.48 (30) K45- Erkek Burun yüksekliği (N- Mann- 17.93 36.88 28.95 5.19 (29) Ns) Whitney 0,147 Kız U 18.87 49.37 27.97 5.89 (30) K46- Erkek Orbita yüksekliği Mann- 19.06 33.55 28.03 4.17 (29) Whitney 0,235 Kız U 18.74 33.10 27.09 3.93 (30) K47- Student Erkek 12.49 22.83 17.33 2.51 I-Apertura piriformis T (29) yüksekliği (Rh-Ns) 0,774 Kız 11.27 22.08 17.13 2.77 (30) K48- Mann- Erkek 5.89 18.25 10.91 2.63 Üst çene yüksekliği Whitney (29) (Ns-Sd) 0,949 Kız U 6.36 23.90 11.41 3.83 (30) K49- Kafatası indeksi= Erkek Mann- 70,43 99,24 83,99 6,58 (Maksimum kafatası (29) genişliği Eu-Eu Whitney 0,799 (frontal) / Kafatası U Kız genişliği La -G 66,57 145,2 86,07 13,42 (Sagittal)) x 100 (30) K50- Erkek 10,36 56,65 44,8 8,47 Üst yüz indeksi= Student (29) (Maksimum yüz 0,357 genişliği (Zy-Zy) / T Kız 37,11 62,70 46,66 6,200 Yüz yüksekliği (N- (30) Ns)) x 100 K51- Orbita indeksi= Erkek (Orbita 78,77 113,5 96,4 9,34 Student (29) genişliği/Orbita 0,625 yüksekliği) x 100 T Kız 75,15 115,6 95,17 9,526 (30) K52- Burun indeksi= Erkek Mann- (Burun genişliği (Al- 43,12 76,13 56,9 8,42 (29) Al)/Burun yüksekliği Whitney 0,091 (N-Ns)) x 100 Kız U 32,09 73,51 59,64 8,255 (30) K53- Apertura Erkek piriformis indeksi= 79,82 119,5 94,2 9,97 (29) (Apertura piriformis Student genişliği (Al-Al) / 0,438 T Apertura piriformis Kız 71,76 137,6 97,09 16,68 yüksekliği (Rh-Ns)) (30) x100 K54- Kafatası genişlik Erkek indeksi= (Minimum Mann- 60,35 80,72 67,03 4,89 (29) frontal genişlik (Ft-Ft) Whitney 0,371 / Maksimum kafatası Kız genişliği Eu-Eu U 58,69 82,30 67,89 5,180 (frontal)) x 1000 (30) 61 4.1.2. 2-8 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 2-8 yaş grubu için 30 erkek çocuk ve 30 kız çocuğu mandibula’ya ait değişkenler açısından tanımlayıcı ve cinsiyetler arası karşılaştırmalı istatistik bulguları tablo 6’da kafatasına ait değişkenler açısından elde edilen bulgular tablo 7’de verilmiştir. Cinsiyetler arası karşılaştırmada normal dağılım gösteren değişkenler için Student T testi normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann- Whitney U testi uygulandı. P değeri 0,05’den küçük olan değerler için 2-8 yaş aralığındaki bireyler açısından cinsiyetler arası istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. Tablo 6. 2-8 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P M1- Processus Erkek 34.88 54.06 44.19 4.11 condylaris yüksekliği Student (30) 0,041 T Kız 33.77 52.86 42.18 4.36 (30) M2- Incisura Erkek mandibulae derinliği 3.14 14.25 9.13 2.23 Student (30) 0,678 T Kız 5.99 13.96 8.92 2.06 (30) M3- Erkek 28.65 47.05 35.26 3.65 Ramus mandibulae Student (30) 0,017 minimum yüksekliği T Kız 26.53 41.07 33.19 3.81 (30) M4- Processus Erkek coronoideus 37.79 59.03 47.17 4.94 Student (30) yüksekliği 0,028 T Kız 36.79 54.82 44.61 4.98 (30) M5- Corpus Erkek mandibulae median 17.25 26.83 22.20 2.58 Student (30) yükseklik 0,014 T Kız 16.24 25.56 20.72 2.52 (30) M6- Corpus Erkek mandibulae anterior 16.74 30.58 24.48 277 Student (30) yükseklik 0,000 T Kız 19.15 31.58 23.45 2.59 (30) 62 Tablo 6. 2-8 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M7- Incisura Erkek mandibulae genişliği 20.63 33.02 27.06 2.82 Student (30) 0,650 T Kız 22.07 35.80 26.75 3.15 (30) M8- Erkek Ramus mandibulae Mann- 22.26 33.02 26.87 2.40 (30) genişliği Whitney 0,379 Kız U 22.93 31.69 26.47 2.53 (30) M9- Corpus Erkek mandibulae minimum 21.96 41.15 32.73 4.23 Student (30) genişliği 0,482 T Kız 24.50 40.17 32.03 4.34 (30) M10- Mandibula’nın Erkek sagittal planda 47.43 72.33 60.51 6.24 Student (30) maksimum genişliği 0,293 T Kız 48.76 71.25 59.01 5.93 (30) M11- Incisura Erkek Mann- 69.93 119.9 102.8 8.79 mandibulae açısı (30) Whitney 0,421 Kız U 92.53 120.4 105.1 7.85 (30) M12- Ramus Erkek 94.49 120.2 109.3 5.27 mandibulae ile corpus Student (30) 0,032 mandibulae açısı T Kız 104.3 122.2 112.0 5.24 (30) M13- Gonial açı Erkek 106.4 140.9 123.4 6.46 Student (30) 0,502 T Kız 115.4 137.4 124.4 5.09 (30) M14- Mental açı Erkek 131.2 176.5 155.2 8.59 Student (30) 0,598 T Kız 136.5 171.6 154.1 9.023 (30) M15- Gnathion açısı Erkek 52.08 82.04 66.62 5.94 Student (30) 0,661 T Kız 52.71 81.39 67.26 6.89 (30) M16- Mandibula Erkek maksimum yüksekliği 49.43 85.82 63.55 7.62 Student (30) (Frontal’den) 0,885 T Kız 47.16 76.03 63.41 7.00 (30) M17- Mandibula Erkek minimum yüksekliği 14.73 28.70 22.58 3.11 Student (30) (Id-Gn) (Frontal’den) 0,362 T Kız 15.78 29.25 21.97 2.89 (30) 63 Tablo 6. 2-8 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M18- Bikondiler Erkek mesafe (Co-Co) 79.58 117.3 99.02 8.79 Student (30) 0,027 T Kız 78.76 113.6 94.54 7.92 (30) M19- Ramus Erkek mandibulae 69.98 101.2 87.88 7.35 Student (30) maksimum genişliği 0,035 (Frontal’den) T Kız 69.75 100.2 84.27 6.87 (30) M20- Ramus Erkek mandibulae minimum 50.39 83.94 63.79 5.84 Student (30) genişliği (Frontal’den) 0,034 T Kız 43.99 72.08 60.81 5.50 (30) M21- Bigonial mesafe Erkek (Go-Go) 56.98 96.35 79.21 8.06 Student (30) 0,139 T Kız 61.01 94.70 76.33 7.65 (30) M22- Erkek Co – Id- Co açısı 81.89 119.5 100.3 7.05 Student (30) 0,218 T Kız 85.62 115.5 98.55 7.75 (30) M23- Erkek 100.5 152.4 121.2 8.49 Go – Gn – Go açısı Student (30) 0,109 T Kız 103.6 144.5 118.0 11.25 (30) Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P K1- Erkek 143.9 196.8 168.8 9.24 La -G arası mesafe Student (30) 0,001 T Kız 150.71 176.01 163.01 6.27 (30) K2- Erkek La -N arası mesafe 143.3 195.3 168.1 9.29 Student (30) 0,004 T Kız 150.77 175.72 163.07 6.29 (30) K3- Erkek 153.6 207.4 178.7 10.19 La -Rh arası mesafe Student (30) 0,042 T Kız 163.24 188.11 174.40 6.64 (30) 64 Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K4- Erkek La -Ns arası mesafe 156.8 209.3 182.3 10.51 Student (30) 0,042 T Kız 162.52 194.00 178.26 7.27 (30) K5- Erkek La -Pr arası mesafe 158.3 213.6 185.5 10.68 Student (30) 0,049 T Kız 165.47 195.85 181.58 7.31 (30) K6- Erkek I-G arası mesafe 149.4 188.9 167.3 8.33 Student (30) 0,026 T Kız 139.07 178.55 162.90 8.54 (30) K7- Erkek I-N arası mesafe 146.1 182.5 164.2 8.63 Student (30) 0,032 T Kız 133.95 175.43 159.75 8.86 (30) K8- Erkek I-Rh arası mesafe 151.1 189.8 171.8 9.66 Student (30) 0,056 T Kız 136.57 184.50 167.49 9.92 (30) K9- Erkek I-Ns arası mesafe Mann- 141.7 189.1 170.0 10.67 (30) Whitney 0,104 Kız U 128.12 184.55 165.72 11.03 (30) K10- Erkek I-Pr arası mesafe Mann- 138.2 187.5 170.6 10.88 (30) Whitney 0,071 Kız U 124.85 183.01 166.06 11.67 (30) K11- Erkek Ma-G arası mesafe 97.59 128.3 111.1 6.51 Student (30) 0,074 T Kız 97.52 118.93 108.57 5.72 (30) K12- Erkek 90.94 120.9 104.2 6.57 Ma-N arası mesafe Student (30) 0,090 T Kız 90.74 114.39 101.69 5.83 (30) K13- Erkek Ma-Rh arası mesafe 90.94 120.9 104.2 6.57 Student (30) 0,143 T Kız 92.52 116.83 102.99 5.97 (30) K14- Erkek Ma-Ns arası mesafe 81.55 112.8 96.20 6.14 Student (30) 0,115 T Kız 85.89 106.02 94.08 5.53 (30) 65 Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K15- Erkek Ma-Pr arası mesafe 78.49 106.6 93.48 5.89 Student (30) 0,096 T Kız 82.32 102.59 91.28 5.48 (30) K16- Erkek Azk -G arası mesafe 69.14 96.13 81.83 5.77 Student (30) 0,087 T Kız 69.37 88.11 79.63 5.29 (30) K17- Erkek Azk -N arası mesafe 65.43 87.61 75.57 5.40 Student (30) 0,039 T Kız 64.42 81.37 73.11 4.87 (30) K18- Azk -Rh arası Erkek mesafe 67.56 89.45 78.78 5.58 Student (30) 0,193 T Kız 69.15 88.86 76.89 5.22 (30) K19- Erkek Azk -Ns arası mesafe 64.42 85.44 74.67 5.58 Student (30) 0,180 T Kız 64.92 84.57 72.98 4.99 (30) K20- Erkek Azk -Pr arası mesafe 63.50 86.53 76.02 5.76 Student (30) 0,042 T Kız 65.68 84.75 73.45 5.16 (30) K21- Erkek La - Azk arası mesafe 97.30 125.4 111.3 6.48 Student (30) 0,646 T Kız 100.28 127.73 110.66 5.80 (30) K22- Erkek La -Ma arası mesafe Mann- 81.70 126.5 104.8 8.12 (30) Whitney 0,507 Kız U 93.42 128.03 104.63 6.52 (30) K23- Erkek La -I arası mesafe Mann- 20.60 57.86 38.53 10.30 (30) Whitney 0,911 Kız U 20.82 87.57 40.25 13.95 (30) K24- Erkek Mann- 69.57 109.4 96.39 7.99 I- Azk arası mesafe (30) Whitney 0,543 Kız U 63.95 110.32 95.35 8.90 (30) K25- Erkek I-Ma arası mesafe Mann- 39.77 93.28 80.92 10.60 (30) Whitney 0,495 Kız U 37.81 92.10 79.78 11.06 (30) 66 Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K26- Erkek Ma- Azk arası mesafe 20.86 40.16 31.09 3.35 Student (30) 0,485 T Kız 26.37 35.29 30.60 2.18 (30) K27- Processus Erkek mastoideus açısı 55.83 112.9 78.96 11.57 Student (30) 0,414 T Kız 57.74 107.76 76.63 12.53 (30) K28- Erkek Inion açısı Mann- 12.02 163.1 144.1 19.83 (30) Whitney 0,254 Kız U 130.72 157.77 144.53 6.33 (30) K29- Erkek N-Azk-Pr açısı (Üst Mann- 36.20 49.73 42.40 3.31 (30) yüz açısı) Whitney 0,896 Kız U 32.39 48.53 42.23 3.10 (30) K30- Erkek Azk-Zy-Fmt açısı 73.49 107.9 91.69 7.86 Student (30) 0,873 T Kız 76.78 111.55 91.98 7.79 (30) K31- Erkek G-N-Rh açısı 118.7 157.9 136.2 8.03 Student (30) (Frontonazal açı) 0,514 T Kız 114.77 151.08 134.94 8.80 (30) K32- Erkek Apretura piriformis 53.58 96.65 73.39 8.63 Student (30) açısı 0,507 T Kız 57.21 90.90 72.11 7.66 (30) K33- Erkek Subnazal açı 97.40 170.5 132.0 14.32 Student (30) 0,361 T Kız 90.40 158.83 128.86 16.39 (30) K34- Maksimum Erkek kafatası genişliği (Eu- 115.9 164.6 140.5 9.63 Student (30) Eu) 0,009 T Kız 121.30 154.13 135.53 7.78 (30) K35- Minimum Erkek frontal genişlik (Ft-Ft) 73.58 115.6 93.96 6.72 Student (30) 0,009 T Kız 82.05 100.75 90.73 4.64 (30) K36- Erkek Üst yüz genişliği 69.19 111.5 91.62 6.94 Student (30) (Fmt-Fmt) 0,108 T Kız 81.04 102.60 89.25 5.64 (30) 67 Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K37- Erkek Orbita genişliği (Ec- 26.24 40.41 33.62 2.57 Student (30) Dc) 0,164 T Kız 29.7 37.09 32.88 1.80 (30) K38- Erkek Nazal kök genişliği Mann- 8.95 24.99 17.53 4.68 (30) Whitney 0,371 Kız U 8.20 22.55 16.95 3.89 (30) K39- Maksimum yüz Erkek genişliği (Zy-Zy) 88.59 126.4 107.1 8.63 Student (30) 0,082 T Kız 89.46 121.89 103.89 7.97 (30) K40- Erkek Apretura piriformis 14.23 24.05 19.85 2.13 Student (30) genişliği (Al-Al) 0,128 T Kız 15.42 22.29 19.15 1.82 (30) K41- Processus Erkek alveolaris (Maxilla) 40.79 66.24 55.64 5.19 Student (30) genişliği 0,039 T Kız 45.62 63.58 53.52 3.84 (30) K42- Erkek Orbita çevresi Mann- 220.0 253.0 242.5 9.00 (30) Whitney 0,402 Kız U 226.00 250.00 243.00 6.35 (30) K43- Erkek Apertura piriformis Mann- 200.0 252.0 233.5 13.26 (30) çevresi Whitney 0,319 Kız U 207.00 250.00 231.33 11.32 (30) K44- Erkek G-Ns arası mesafe 41.14 67.10 53.83 6.13 Student (30) 0,031 T Kız 40.62 62.12 51.09 5.27 (30) K45- Erkek Burun yüksekliği (N- Mann- 12.9 54.85 39.14 6.69 (30) Ns) Whitney 0,095 Kız U 28.67 44.77 37.42 4.73 (30) K46- Erkek Orbita yüksekliği 27.77 38.26 32.29 2.63 Student (30) 0,032 T Kız 26.92 35.71 31.05 2.45 (30) K47- Erkek 16.86 32.11 23.78 2.89 I-Apertura piriformis Student (30) yüksekliği (Rh-Ns) 0,028 T Kız 16.68 28.15 22.36 2.81 (30) 68 Tablo 7. 2-8 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K48- Mann- Erkek 9.23 37.30 15.48 3.85 Üst çene yüksekliği Whitney (30) (Ns-Sd) 0,652 Kız U 11.25 31.97 15.98 4.08 (30) K49- Erkek 68,52 100,3 83,14 5,93 Kafatası indeksi= (30) (Maksimum kafatası Student genişliği Eu-Eu 0,886 T Kız (frontal) / Kafatası 71,78 94,61 83,35 6,28 genişliği La -G (30) (Sagittal)) x 100 K50- Mann- Erkek 21,93 73,89 50,95 6,60 Üst yüz indeksi= Whitney (30) (Maksimum yüz 0,856 genişliği (Zy-Zy) / U Kız 38,10 67,29 51,43 5,03 Yüz yüksekliği (N- (30) Ns)) x 100 K51- Orbita indeksi= Erkek (Orbita 76,45 117,6 96,34 8,29 Student (30) genişliği/Orbita 0,263 yüksekliği) x 100 T Kız 82,05 109,55 94,51 6,70 (30) K52- Burun indeksi= Mann- Erkek (Burun genişliği (Al- 35,56 165,5 53,01 17,62 Whitney (30) Al)/Burun yüksekliği 0,569 (N-Ns)) x 100 U Kız 40,83 69,03 51,78 6,83 (30) K53- Apertura Mann- Erkek piriformis indeksi= 61,00 116,9 84,27 11,00 Whitney (30) (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / U 0,380 Apertura piriformis Kız 69,93 107,69 86,55 10,45 yüksekliği (Rh-Ns)) (30) x100 K54- Kafatası genişlik Erkek indeksi= (Minimum 59,66 74,66 66,92 3,49 Student (30) frontal genişlik (Ft-Ft) 0,869 / Maksimum kafatası T Kız genişliği Eu-Eu 60,79 75,84 67,06 3,67 (frontal)) x 1000 (30) 4.1.3. 8-12 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 8-12 yaş grubu için 25 erkek çocuk ve 28 kız çocuğu mandibula’ya ait değişkenler açısından tanımlayıcı ve cinsiyetler arası karşılaştırmalı istatistik bulguları tablo 8’de kafatasına ait değişkenler açısından elde edilen bulgular tablo 9’da verilmiştir. Cinsiyetler arası karşılaştırmada normal dağılım gösteren değişkenler için Student T testi normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann- Whitney U testi uygulandı. P değeri 0,05’den küçük olan değerler için 8-12 yaş aralığındaki bireyler açısından cinsiyetler arası istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. 69 Tablo 8. 8-12 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P M1- Processus Erkek Mann- 43.96 59.04 51.16 4.35 condylaris yüksekliği (25) Whitney 0,091 Kız U 44.88 56.93 49.15 3.25 (28) M2- Incisura Erkek mandibulae derinliği 5.80 14.71 10.48 2.08 Student (25) 0, 737 T Kız 7.03 14.89 10.67 1.95 (28) M3- Erkek Mann- 32.81 47.14 40.96 3.48 Ramus mandibulae (25) Whitney 0,007 minimum yüksekliği Kız U 33.15 48.87 38.56 3.53 (28) M4- Processus Erkek coronoideus Mann- 49.62 63.53 54.68 3.88 (25) yüksekliği Whitney 0,004 Kız U 44.20 61.75 50.88 4.88 (28) M5- Corpus Erkek mandibulae median Mann- 17.14 27.73 23.13 2.59 (25) yükseklik Whitney 0,653 Kız U 11.66 27.64 22.32 3.33 (28) M6- Corpus Erkek mandibulae anterior 26,02 30.70 24.56 5.814 Student (25) yükseklik 0,739 T Kız 17.88 31.07 25.39 2.86 (28) M7- Incisura Erkek mandibulae genişliği 27,03 34.00 28.57 6.51 Student (25) 0,329 T Kız 24.60 36.31 30.34 2.29 (28) M8- Erkek Ramus mandibulae 28,21 31.60 27.19 6.09 Student (25) genişliği 0,891 T Kız 22.05 34.18 28.44 2.54 (28) M9- Corpus Erkek mandibulae minimum Mann- 41,12 45.59 36.80 8.448 (25) genişliği Whitney 0,054 Kız U 32.62 47.25 37.23 2.91 (28) M10- Mandibula’nın Erkek sagittal planda 71,62 77.54 66.60 14.65 Student (25) maksimum genişliği 0,191 T Kız 56.91 74.92 67.96 4.95 (28) 70 Tablo 8. 8-12 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M11- Incisura Erkek 102,4 114.0 96.14 21.47 mandibulae açısı Student (25) 0,235 T Kız 85.77 119.6 102.8 8.08 (28) M12- Ramus Erkek 113,1 121.4 103.2 22.58 mandibulae ile corpus Student (25) 0,369 mandibulae açısı T Kız 101.2 124.0 109.3 5.31 (28) M13- Gonial açı Erkek 112,7 127.9 114.4 24.70 Student (25) 0,033 T Kız 109.6 135.3 122.3 6.08 (28) M14- Mental açı Erkek 151,1 157.0 138.4 30.80 Student (25) 0,681 T Kız 121.1 160.3 145.7 8.81 (28) M15- Gnathion açısı Erkek 54,01 80.31 59.65 14.21 Student (25) 0,028 T Kız 48.66 80.81 66.65 8.54 (28) M16- Mandibula Erkek maksimum yüksekliği Mann- 60.69 86.27 71.81 6.49 (25) (Frontal’den) Whitney 0,691 Kız U 61.80 91.96 72.51 6.07 (28) M17- Mandibula Erkek minimum yüksekliği 19.42 30.79 24.91 2.88 Student (25) (Id-Gn) (Frontal’den) 0,192 T Kız 19.39 29.43 23.89 2.51 (28) M18- Bikondiler Erkek mesafe (Co-Co) 94.52 123.7 107.9 7.60 Student (25) 0,009 T Kız 93.81 111.2 102.8 4.99 (28) M19- Ramus Erkek mandibulae 86.27 108.5 96.04 5.69 Student (25) maksimum genişliği 0,004 (Frontal’den) T Kız 80.84 99.14 91.48 4.73 (28) M20- Ramus Erkek mandibulae minimum 62.55 80.53 70.47 5.22 Student (25) genişliği (Frontal’den) 0,006 T Kız 57.85 75.09 66.56 4.18 (28) M21- Bigonial mesafe Erkek (Go-Go) 79.10 98.57 87.72 6.37 Student (25) 0,089 T Kız 72.43 93.48 84.77 5.58 (28) 71 Tablo 8. 8-12 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M22- Erkek Co – Id- Co açısı Mann- 82.70 109.5 97.41 6.97 (25) Whitney 0,026 Kız U 85.53 111.0 93.51 5.82 (28) M23- Erkek 107.3 142.1 121.6 9.32 Go – Gn – Go açısı Student (25) 0,022 T Kız 98.64 128.7 116.0 7.10 (28) Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P K1- Erkek 159.9 195.1 174.1 9.81 La -G arası mesafe Student (25) 0,960 T Kız 178,0 196.4 167.9 34.16 (28) K2- Erkek La -N arası mesafe 159.2 197.9 174.6 10.18 Student (25) 0,916 T Kız 175,2 195.7 168.0 34.21 (28) K3- Erkek 170.6 210.9 188.1 10.45 La -Rh arası mesafe Student (25) 0,882 T Kız 186,0 209.9 181.0 36.96 (28) K4- Erkek La -Ns arası mesafe 175.1 215.0 192.1 9.96 Student (25) 0,428 T Kız 185,3 215.3 183.1 37.66 (28) K5- Erkek La -Pr arası mesafe 179.0 220.0 195.9 10.08 Student (25) 0,903 T Kız 184,6 220.7 186.5 38.57 (28) K6- Erkek I-G arası mesafe Mann- 153.0 191.0 173.1 8.78 (25) Whitney 0,099 Kız 160,9 185.0 162.8 33.34 U (28) K7- Erkek I-N arası mesafe 147.8 190.1 170.3 9.61 Student (25) 0,090 T Kız 153,7 183.8 160.1 32.89 (28) 72 Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K8- Erkek I-Rh arası mesafe 153.2 199.4 180.2 10.18 Student (25) 0,043 T Kız 159,5 195.4 168.1 34.93 (28) K9- Erkek I-Ns arası mesafe Mann- 148.9 199.6 178.2 10.81 (25) Whitney 0,008 Kız 153,1 193.3 164.5 35.03 U (28) K10- Erkek I-Pr arası mesafe Mann- 145.6 202.8 179.4 11.49 (25) Whitney 0,004 Kız 149,2 196.5 164.9 35.36 U (28) K11- Erkek Ma-G arası mesafe 107.9 131.8 119.9 5.77 Student (25) 0,021 T Kız 116,6 128.7 112.1 22.52 (28) K12- Erkek 101.5 123.5 112.0 5.36 Ma-N arası mesafe Student (25) 0,091 T Kız 108,2 121.4 105.7 21.24 (28) K13- Erkek Ma-Rh arası mesafe 101.0 124.1 113.6 5.30 Student (25) 0,130 T Kız 111,3 123.2 107.4 21.63 (28) K14- Erkek Ma-Ns arası mesafe 93.14 109.5 102.5 4.39 Student (25) 0,132 T Kız 103,6 109.8 96.87 19.52 (28) K15- Erkek Ma-Pr arası mesafe 92.19 108.2 100.1 4.24 Student (25) 0,298 T Kız 100,2 109.7 95.23 19.29 (28) K16- Erkek Azk -G arası mesafe 78.29 98.98 87.28 5.72 Student (25) 0,204 T Kız 84,54 95.52 82.36 16.78 (28) K17- Erkek Azk -N arası mesafe 72.28 93.06 81.06 5.50 Student (25) 0,370 T Kız 79,77 87.48 76.99 15.55 (28) K18- Azk -Rh arası Erkek mesafe 75.07 97.62 85.82 5.80 Student (25) 0,645 T Kız 86,21 92.47 82.09 16.60 (28) 73 Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K19- Erkek Azk -Ns arası mesafe 72.81 91.60 82.08 4.76 Student (25) 0,237 T Kız 84,13 87.80 77.56 15.79 (28) K20- Erkek Azk -Pr arası mesafe 76.04 94.67 83.82 4.70 Student (25) 0,424 T Kız 85,67 92.50 79.66 16.36 (28) K21- Erkek La- Azk arası mesafe Mann- 103.2 130.5 112.8 7.12 (25) Whitney 0,755 Kız U 101,9 131.1 107.7 22.81 (28) K22- Erkek La -Ma arası mesafe 97.66 123.3 111.2 6.76 Student (25) 0,057 T Kız 86,29 133.2 102.7 23.39 (28) K23- Erkek La -I arası mesafe Mann- 27.39 94.26 40.43 15.50 (25) Whitney 0,024 Kız U 51,50 67.74 42.59 13.18 (28) K24- Erkek Mann- 70.08 111.7 97.23 8.76 I- Azk arası mesafe (25) Whitney 0,035 Kız U 74,07 110.9 89.79 19.99 (28) K25- Erkek I-Ma arası mesafe Mann- 45.50 100.0 85.02 12.32 (25) Whitney 0,001 Kız U 47,05 100.5 73.80 19.17 (28) K26- Erkek Ma- Azk arası mesafe 29.08 40.97 34.15 3.05 Student (25) 0,409 T Kız 30,46 41.34 32.29 7.31 (28) K27- Processus Erkek mastoideus açısı 56.46 99.85 76.89 11.32 Student (25) 0,513 T Kız 89,44 94.07 71.64 17.84 (28) K28- Erkek Inion açısı 130.4 157.0 145.6 7.35 Student (25) 0,928 T Kız 149,8 158.6 140.1 28.70 (28) K29- Erkek N-Azk-Pr açısı (Üst 37.70 47.72 42.87 2.59 Student (25) yüz açısı) 0,983 T Kız 46,18 47.89 41.21 8.52 (28) 74 Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K30- Erkek Azk-Zy-Fmt açısı Mann- 75.20 99.55 89.21 7.77 (25) Whitney 0,255 Kız U 81,18 104.3 84.02 18.07 (28) K31- Erkek G-N-Rh açısı 126.0 148.8 138.3 6.19 Student (25) (Frontonazal açı) 0,737 T Kız 143,3 154.3 133.8 27.59 (28) K32- Erkek Apretura piriformis 60.11 99.98 78.29 8.89 Student (25) açısı 0,715 T Kız 65,90 97.02 75.07 16.61 (28) K33- Erkek Subnazal açı 89.15 142.0 120.2 14.34 Student (25) 0,909 T Kız 105,3 151.8 116.9 25.29 (28) K34- Maksimum Erkek kafatası genişliği (Eu- Mann- 134.2 161.2 144.5 6.89 (25) Eu) Whitney 0,030 Kız U 141,8 150.9 129.4 35.74 (28) K35- Minimum Erkek frontal genişlik (Ft-Ft) Mann- 91.47 107.0 99.02 4.49 (25) Whitney 0,004 Kız U 106,3 135.5 92.08 20.13 (28) K36- Erkek Üst yüz genişliği 88.34 107.5 98.36 5.87 Student (25) (Fmt-Fmt) 0,060 T Kız 102,5 106.7 91.58 18.63 (28) K37- Erkek Orbita genişliği (Ec- Mann- 30.27 40.26 35.21 2.74 (25) Dc) Whitney 0,681 Kız U 35,86 95.83 35.15 13.72 (28) K38- Erkek Nazal kök genişliği Mann- 8.42 26.84 18.38 6.30 (25) Whitney 0,379 Kız U 9,10 36.57 17.01 7.24 (28) K39- Maksimum yüz Erkek genişliği (Zy-Zy) Mann- 102.1 137.5 115.9 7.79 (25) Whitney 0,218 Kız U 121,6 123.1 105.1 28.21 (28) K40- Erkek Apretura piriformis Mann- 18.81 24.05 21.02 1.54 (25) genişliği (Al-Al) Whitney 0,815 Kız U 21,86 117.7 23.81 18.96 (28) 75 Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K41- Processus Erkek alveolaris (Maxilla) Mann- 55.98 72.53 61.62 4.30 (25) genişliği Whitney 0,165 Kız U 62,33 65.45 56.94 12.03 (28) K42- Erkek Orbita çevresi Mann- 224.0 251.0 238.4 9.19 (25) Whitney 0,945 Kız U 230,0 251.0 230.1 46.07 (28) K43- Erkek Apertura piriformis Mann- 212.0 250.0 231.5 10.56 (25) çevresi Whitney 0,039 Kız U 247,0 250.0 229.0 46.17 (28) K44- Erkek G-Ns arası mesafe Mann- 53.80 78.40 60.27 5.16 (25) Whitney 0,639 Kız U 56,51 67.91 56.90 12.11 (28) K45- Erkek Burun yüksekliği (N- Mann- 41.17 59.47 46.11 3.97 (25) Ns) Whitney 0,625 Kız U 46,98 54.33 43.61 9.34 (28) K46- Erkek Orbita yüksekliği 28.83 38.95 33.50 2.92 Student (25) 0,322 T Kız 31,40 36.74 31.62 6.65 (28) K47- Erkek 23.83 30.61 28.03 1.76 I-Apertura piriformis Student (25) yüksekliği (Rh-Ns) 0,013 T Kız 25,58 32.97 25.40 5.73 (28) K48- Mann- Erkek 10.92 39.73 17.33 5.38 Üst çene yüksekliği Whitney (25) (Ns-Sd) 0,022 Kız U 17,02 19.07 14.46 3.55 (28) K49- Erkek 72,72 97,54 83,35 5,85 Kafatası indeksi= Mann- (25) (Maksimum kafatası genişliği Eu-Eu Whitney 0,502 Kız (frontal) / Kafatası U 68,90 91,34 79,87 5,91 genişliği La -G (28) (Sagittal)) x 100 K50- Mann- Erkek 48,56 81,05 54,82 6,60 Üst yüz indeksi= Whitney (25) (Maksimum yüz 0,667 genişliği (Zy-Zy) / U Kız 45,79 64,72 53,64 4,55 Yüz yüksekliği (N- (28) Ns)) x 100 K51- Orbita indeksi= Erkek (Orbita 78,75 111,8 95,37 7,59 Student (25) genişliği/Orbita 0,510 yüksekliği) x 100 T Kız 35,39 108,3 93,61 13,52 (28) 76 Tablo 9. 8-12 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K52- Burun indeksi= Mann- Erkek (Burun genişliği (Al- 32,31 53,16 45,90 5,08 Whitney (25) Al)/Burun yüksekliği 0,362 (N-Ns)) x 100 U Kız 34,76 59,36 46,63 5,95 (28) K53- Apertura Student Erkek piriformis indeksi= 61,45 88,75 75,16 6,01 T (25) (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / 0,019 Apertura piriformis Kız 62,34 117,8 80,73 13,07 yüksekliği (Rh-Ns)) (28) x100 K54- Kafatası genişlik Erkek indeksi= (Minimum 60,09 73,03 68,55 3,09 Student (25) frontal genişlik (Ft-Ft) 0,113 / Maksimum kafatası T Kız genişliği Eu-Eu 62,04 74,95 68,09 2,96 (frontal)) x 1000 (28) 4.1.4. 12-18 Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 12-18 yaş grubu için 32 erkek çocuk ve 28 kız çocuğu mandibula’ya ait değişkenler açısından tanımlayıcı ve cinsiyetler arası karşılaştırmalı istatistik bulguları tablo 10’da kafatasına ait değişkenler açısından elde edilen bulgular tablo 11’de verilmiştir. Cinsiyetler arası karşılaştırmada normal dağılım gösteren değişkenler için Student T testi normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann- Whitney U testi uygulandı. P değeri 0,05’den küçük olan değerler için 12-18 yaş aralığındaki bireyler açısından cinsiyetler arası istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. Tablo 10. 12-18 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P M1- Processus Erkek 47.10 69.57 58.15 5.38 condylaris yüksekliği Student (32) 0,011 T Kız 38.83 64.00 54.20 6.15 (28) M2- Incisura Erkek mandibulae derinliği 6.33 14.45 10.36 2.17 Student (32) 0,178 T Kız 4.49 15.01 11.16 2.36 (28) 77 Tablo 10. 12-18 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M3- Erkek Mann- 39.84 56.78 47.96 4.39 Ramus mandibulae (32) Whitney 0,000 minimum yüksekliği Kız U 4.59 56.20 41.54 9.08 (28) M4- Processus Erkek coronoideus 49.34 73.62 62.21 5.52 Student (32) yüksekliği 0,002 T Kız 45.44 69.21 56.86 6.76 (28) M5- Corpus Erkek mandibulae median 21.31 31.91 26.18 2.27 Student (32) yükseklik 0,020 T Kız 28 19.40 33.69 24.51 (28) M6- Corpus Erkek mandibulae anterior 19.19 35.71 28.18 3.45 Student (32) yükseklik 0,691 T Kız 19.92 36.05 27.85 3.09 (28) M7- Incisura Erkek mandibulae genişliği 27.68 37.56 32.38 2.53 Student (32) 0,767 T Kız 21.46 41.17 32.10 4.39 (28) M8- Erkek Ramus mandibulae 24.22 37.34 30.48 2.97 Student (32) genişliği 0,689 T Kız 21.26 37.19 30.15 3.26 (28) M9- Corpus Erkek mandibulae minimum 33.55 51.67 42.92 4.26 Student (32) genişliği 0,004 T Kız 34.29 45.87 40.02 3.06 (28) M10- Mandibula’nın Erkek sagittal planda 67.23 87.71 77.41 5.19 Student (32) maksimum genişliği 0,019 T Kız 61.97 84.05 74.27 4.85 (28) M11- Incisura Erkek 83.56 123.94 101.86 9.29 mandibulae açısı Student (32) 0,275 T Kız 78.08 120.08 104.49 9.19 (28) M12- Ramus Erkek 98.55 115.08 106.03 4.62 mandibulae ile corpus Student (32) 0,944 mandibulae açısı T Kız 97.43 120.57 105.94 5.60 (28) M13- Gonial açı Erkek 107.90 128.57 117.86 5.83 Student (32) 0,074 T Kız 105.92 141.43 121.25 8.17 (28) 78 Tablo 10. 12-18 Yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M14- Mental açı Erkek Mann- 123.28 157.62 141.28 7.49 (32) Whitney 0,000 Kız U 14.31 155.46 139.31 25.74 (28) M15- Gnathion açısı Erkek 48.94 73.37 61.98 5.65 Student (32) 0,623 T Kız 49.69 73.14 61.21 6.29 (28) M16- Mandibula Erkek maksimum yüksekliği 68.61 92.97 82.24 6.57 Student (32) (Frontal’den) 0,489 T Kız 69.04 95.41 81.03 6.67 (28) M17- Mandibula Erkek minimum yüksekliği 20.36 33.24 27.71 2.52 Student (32) (Id-Gn) (Frontal’den) 0,291 T Kız 23.51 31.40 27.07 1.90 (28) M18- Bikondiler Erkek mesafe (Co-Co) 102.89 135.17 114.98 7.45 Student (32) 0,000 T Kız 89.48 117.46 105.98 6.81 (28) M19- Ramus Erkek mandibulae 93.57 114.88 102.87 5.34 Student (32) maksimum genişliği 0,000 (Frontal’den) T Kız 81.94 106.34 95.99 5.56 (28) M20- Ramus Erkek mandibulae minimum 64.89 81.90 75.18 4.71 Student (32) genişliği (Frontal’den) 0,003 T Kız 63.82 80.56 71.29 4.56 (28) M21- Bigonial mesafe Erkek (Go-Go) 84.72 115.80 97.55 7.49 Student (32) 0,003 T Kız 77.31 104.96 91.39 6.91 (28) M22- Erkek Co – Id- Co açısı Mann- 85.37 103.00 91.85 5.00 (32) Whitney 0,141 Kız U 80.63 109.28 89.97 6.95 (28) M23- Erkek 106.30 136.47 118.56 8.20 Go – Gn – Go açısı Stuent (32) 0,197 T Kız 93.69 133.04 115.12 10.72 (28) 79 Tablo 11. 12-18 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P K1- Erkek 159.96 197.51 177.22 8.12 La -G arası mesafe Student (32) 0,255 T Kız 161.36 195.86 174.64 9.23 (28) K2- Erkek La -N arası mesafe 159.19 195.87 177.04 8.10 Student (32) 0,428 T Kız 162.13 197.05 175.29 8.95 (28) K3- Erkek 170.74 210.01 193.15 9.05 La -Rh arası mesafe Student (32) 0,556 T Kız 171.74 212.24 191.72 9.60 (28) K4- Erkek La -Ns arası mesafe 179.83 220.42 198.06 8.57 Student (32) 0,171 T Kız 179.81 215.44 194.83 9.41 (28) K5- Erkek La -Pr arası mesafe 180.67 227.77 201.40 9.062 Student (32) 0,551 T Kız 202.01 220.26 192.71 39.02 (28) K6- Erkek I-G arası mesafe 159.37 198.30 179.03 8.27 Student (32) 0,007 T Kız 161.03 191.44 173.41 7.370 (28) K7- Erkek I-N arası mesafe 156.10 191.05 175.46 8.22 Student (32) 0,013 T Kız 156.89 186.56 170.30 7.39 (28) K8- Erkek I-Rh arası mesafe 165.37 207.22 186.89 9.03 Student (32) 0,032 T Kız 164.98 199.44 181.78 8.92 (28) K9- Erkek I-Ns arası mesafe Mann- 168.80 205.51 183.47 8.73 (32) Whitney 0,022 Kız U 157.62 190.78 177.26 9.50 (28) K10- Erkek I-Pr arası mesafe 167.41 202.82 183.61 9.33 Student (32) 0,098 T Kız 158.04 195.62 179.22 10.65 (28) K11- Erkek Ma-G arası mesafe Mann- 113.46 138.70 125.33 6.84 (32) Whitney 0,004 Kız U 113.72 135.01 120.51 4.99 (28) 80 Tablo 11. 12-18 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K12- Erkek 105.68 127.30 117.36 6.39 Ma-N arası mesafe Student (32) 0,001 T Kız 105.85 125.59 112.43 4.49 (28) K13- Erkek Ma-Rh arası mesafe 107.730 132.14 121.43 6.86 Student (32) 0,003 T Kız 107.29 131.75 116.54 5.28 (28) K14- Erkek Ma-Ns arası mesafe Mann- 96.39 122.60 109.16 6.27 (32) Whitney 0,000 Kız U 97.11 113.28 103.65 4.66 (28) K15- Erkek Ma-Pr arası mesafe 97.12 119.65 106.19 6.30 Student (32) 0,016 T Kız 91.20 111.16 102.59 4.85 (28) K16- Erkek Azk -G arası mesafe 80.38 106.94 91.99 6.74 Student (32) 0,096 T Kız 82.90 99.97 89.47 4.69 (28) K17- Erkek Azk -N arası mesafe 74.51 97.120 85.66 5.96 Student (32) 0,036 T Kız 76.11 92.38 82.80 4.30 (28) K18- Azk -Rh arası Erkek mesafe 76.26 103.64 93.85 7.14 Student (32) 0,086 T Kız 82.83 101.37 91.07 5.11 (28) K19- Erkek Azk -Ns arası mesafe 78.66 102.44 89.63 6.08 Student (32) 0,025 T Kız 79.39 96.32 86.39 4.81 (28) K20- Erkek Azk -Pr arası mesafe 81.80 105.37 91.26 6.00 Student (32) 0,179 T Kız 79.98 98.59 89.35 4.85 (28) K21- Erkek La - Azk arası mesafe 96.37 128.97 112.47 7.14 Student (32) 0,941 T Kız 101.74 124.61 112.60 6.71 (28) K22- Erkek La -Ma arası mesafe 92.09 136.33 113.56 9.26 Student (32) 0,545 T Kız 99.86 130.73 112.24 7.53 (28) 81 Tablo 11. 12-18 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K23- Erkek La -I arası mesafe 22.78 78.76 48.93 16.09 Student (32) 0,732 T Kız 22.96 69.21 47.60 13.59 (28) K24- Erkek 84.10 108.65 96.05 5.76 I- Azk arası mesafe Student (32) 0,186 T Kız 82.42 110.64 93.98 6.15 (28) K25- Erkek I-Ma arası mesafe 69.24 102.93 81.82 9.12 Student (32) 0,553 T Kız 61.36 96.62 80.40 9.22 (28) K26- Erkek Ma- Azk arası mesafe 30.55 45.55 36.95 3.59 Student (32) 0,045 T Kız 29.972 41.46 35.24 2.88 (28) K27- Processus Erkek mastoideus açısı 38.45 94.75 71.27 13.62 Student (32) 0,952 T Kız 39.52 96.12 71.06 12.96 (28) K28- Erkek Inion açısı 120.78 154.44 140.03 9.36 Student (32) 0,083 T Kız 130.27 163.87 144.10 8.50 (28) K29- Erkek N-Azk-Pr açısı (Üst 35.38 51.48 43.78 3.21 Student (32) yüz açısı) 0,811 T Kız 31.96 48.95 43.56 3.84 (28) K30- Erkek Azk-Zy-Fmt açısı 74.07 98.78 88.76 6.60 Student (32) 0,525 T Kız 66.22 101.05 87.54 7.98 (28) K31- Erkek G-N-Rh açısı Mann- 94.51 142.39 129.34 10.86 (32) (Frontonazal açı) Whitney 0,100 Kız U 121.67 150.89 135.13 8.42 (28) K32- Erkek Apretura piriformis 60.61 103.43 78.72 9.52 Student (32) açısı 0,051 T Kız 55.83 91.14 74.15 8.26 (28) K33- Erkek Subnazal açı 90.63 136.63 116.77 12.81 Student (32) 0,617 T Kız 95.70 138.83 118.28 10.30 (28) 82 Tablo 11. 12-18 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K34- Maksimum Erkek kafatası genişliği (Eu- Mann- 134.57 166.61 145.92 6.70 (32) Eu) Whitney 0,108 Kız U 128.78 158.55 142.56 8.03 (28) K35- Minimum Erkek frontal genişlik (Ft-Ft) 90.58 111.96 100.49 5.555 Student (32) 0,001 T Kız 89.43 105.00 95.97 4.20 (28) K36- Erkek Üst yüz genişliği 94.57 113.95 104.78 5.275 Student (32) (Fmt-Fmt) 0,000 T Kız 90.75 109.71 99.49 5.09 (28) K37- Erkek Orbita genişliği (Ec- 33.61 44.70 38.54 2.780 Student (32) Dc) 0,072 T Kız 34.23 42.21 37.31 2.23 (28) K38- Erkek Nazal kök genişliği Mann- 8.24 29.17 18.39 6.731 (32) Whitney 0,456 Kız U 6.48 24.43 17.40 5.43 (28) K39- Maksimum yüz Erkek genişliği (Zy-Zy) 116.11 142.47 127.71 6.674 Student (32) 0,000 T Kız 102.10 130.77 119.43 7.19 (28) K40- Erkek Apretura piriformis 18.47 26.98 22.60 1.998 Student (32) genişliği (Al-Al) 0,495 T Kız 18.43 26.59 22.23 1.95 (28) K41- Processus Erkek alveolaris (Maxilla) 58.15 70.56 65.38 3.200 Student (32) genişliği 0,001 T Kız 49.47 67.72 61.48 4.74 (28) K42- Erkek Orbita çevresi Mann- 225.00 255.0 244.71 8.41 (32) Whitney 0,752 Kız U 229.00 254.00 244.95 7.88 (28) K43- Erkek Apertura piriformis Mann- 218.00 255.0 240.18 8.92 (32) çevresi Whitney 0,523 Kız U 183.00 252.00 236.66 14.66 (28) K44- Erkek G-Ns arası mesafe 53.34 81.35 64.73 5.62 Student (32) 0,235 T Kız 53.95 75.36 62.90 5.65 (28) 83 Tablo 11. 12-18 Yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K45- Erkek Burun yüksekliği (N- Mann- 16.86 74.32 48.58 9.16 (32) Ns) Whitney 0,362 Kız U 40.01 67.15 48.13 5.81 (28) K46- Erkek Orbita yüksekliği 30.59 39.75 35.72 2.26 Student (32) 0,376 T Kız 30.82 40.00 35.16 2.39 (28) K47- Erkek 27.22 41.09 32.96 3.43 I-Apertura piriformis Student (32) yüksekliği (Rh-Ns) 0,001 T Kız 26.38 35.40 30.21 2.39 (28) K48- Mann- Erkek 13.23 41.95 19.17 4.93 Üst çene yüksekliği Whitney (32) (Ns-Sd) 0,057 Kız U 11.39 20.78 16.75 2.87 (28) K49- Erkek 70,79 94,78 82,52 5,57 Kafatası indeksi= (32) (Maksimum kafatası Student genişliği Eu-Eu 0,408 T Kız (frontal) / Kafatası 74,44 90,69 81,32 4,94 genişliği La -G (28) (Sagittal)) x 100 K50- Mann- Erkek 30,31 68,41 53,07 7,05 Üst yüz indeksi= Whitney (32) (Maksimum yüz 0,667 genişliği (Zy-Zy) / U Kız 44,87 75,08 54,35 5,84 Yüz yüksekliği (N- (28) Ns)) x 100 K51- Orbita indeksi= Erkek (Orbita 111,83 93,08 8,18 Student 78,09 (32) genişliği/Orbita 0,510 yüksekliği) x 100 T Kız 81,44 106,47 94,39 6,63 (28) K52- Burun indeksi= Mann- Erkek (Burun genişliği (Al- 30,91 146,67 49,45 19,49 Whitney (32) Al) /Burun yüksekliği 0,362 (N-Ns)) x 100 U Kız 33,59 57,56 46,54 4,65 (28) K53- Apertura Student Erkek piriformis indeksi= 53,62 88,76 69,12 8,23 T (32) (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / 0,019 Apertura piriformis Kız 62,27 85,29 73,79 6,20 yüksekliği (Rh-Ns)) (28) x100 K54- Kafatası genişlik Erkek indeksi= (Minimum 61,42 75,82 68,92 3,66 Student (32) frontal genişlik (Ft-Ft) 0,113 / Maksimum kafatası T Kız genişliği Eu-Eu 60,99 74,89 67,43 3,23 (frontal)) x 1000 (28) 84 4.1.5. 18 Yaş ve Üzeri Yaş Grubu Cinsiyetler Arası Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik 18 yaş ve üzeri yaş grubu için 24 erkek ve 26 kadın mandibula’ya ait değişkenler açısından tanımlayıcı ve cinsiyetler arası karşılaştırmalı istatistik bulguları tablo 12’de kafatasına ait değişkenler açısından elde edilen bulgular tablo 13’de verilmiştir. Cinsiyetler arası karşılaştırmada normal dağılım gösteren değişkenler için Student T testi normal dağılım göstermeyen değişkenler için Mann- Whitney U testi uygulandı. P değeri 0,05’den küçük olan değerler için 18 yaş ve üzeri bireyler açısından cinsiyetler arası istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. Tablo 12. 18 ve üzeri yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P M1- Processus Erkek 58.70 71.58 65.42 3.48 condylaris yüksekliği Student (24) 0,000 T Kadın 51.83 66.00 59.63 4.21 (26) M2- Incisura Erkek mandibulae derinliği 9.42 16.99 12.66 1.86 Student (24) 0,011 T Kadın 7.69 15.36 11.27 1.87 (26) M3- Erkek Mann- 44.86 59.06 51.44 3.86 Ramus mandibulae (24) Whitney 0,005 minimum yüksekliği Kadın U 39.37 61.21 48.13 5.75 (26) M4- Processus Erkek coronoideus 59.71 77.11 68.09 4.17 Student (24) yüksekliği 0,000 T Kadın 52.06 75.25 62.55 5.63 (26) M5- Corpus Erkek mandibulae median 23.38 35.28 28.45 3.05 Student (24) yükseklik 0,175 T Kadın 22.27 33.29 27.30 2.89 (26) M6- Corpus Erkek mandibulae anterior 24.72 38.47 31.53 3.70 Student (24) yükseklik 0,042 T Kadın 23.70 35.46 29.56 2.92 (26) 85 Tablo 12. 18 ve üzeri yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M7- Incisura Erkek mandibulae genişliği 27.47 44.56 36.24 4.77 Student (24) 0,051 T Kadın 27.20 41.08 33.88 3.49 (26) M8- Erkek Ramus mandibulae Mann- 28.19 38.65 32.29 2.63 (24) genişliği Whitney 0,039 Kadın U 24.00 35.90 30.63 2.96 (26) M9- Corpus Erkek mandibulae minimum 33.93 51.27 43.11 4.11 Student (24) genişliği 0,667 T Kadın 36.32 49.25 42.65 3.56 (26) M10- Mandibula’nın Erkek sagittal planda 74.73 91.00 81.23 4.46 Student (24) maksimum genişliği 0,012 T Kadın 66.80 86.06 77.56 5.43 (26) M11- Incisura Erkek 77.80 122.2 98.38 11.71 mandibulae açısı Student (24) 0,111 T Kadın 91.37 124.2 102.9 7.43 (26) M12- Ramus Erkek 91.44 108.4 99.92 4.72 mandibulae ile corpus Student (24) 0,088 mandibulae açısı T Kadın 93.00 112.6 102.5 5.68 (26) M13- Gonial açı Erkek 107.8 124.8 116.2 4.68 Student (24) 0,662 T Kadın 102.1 129.6 115.5 5.92 (26) M14- Mental açı Erkek 126.6 155.8 144.3 8.42 Student (24) 0,002 T Kadın 127.4 149.8 137.4 6.34 (26) M15- Gnathion açısı Erkek 49.42 78.89 61.71 8.31 Student (24) 0,670 T Kadın 44.77 70.96 60.78 7.01 (26) M16- Mandibula Erkek maksimum yüksekliği Student 76.66 99.41 84.71 5.70 (24) (Frontal’den) T 0,005 Kadın 73.34 92.15 80.33 4.84 (26) M17- Mandibula Erkek minimum yüksekliği Mann- 26.26 42.42 31.35 3.5 (24) (Id-Gn) (Frontal’den) Whitney 0,001 Kadın U 22.34 32.07 28.25 2.67 (26) 86 Tablo 12. 18 ve üzeri yaş grubu mandibula’ya ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) M18- Bikondiler Erkek mesafe (Co-Co) 116.1 132.2 123.5 5.55 Student (24) 0,000 T Kadın 103.9 130.1 114.8 6.82 (26) M19- Ramus Erkek mandibulae 98.34 118.7 108.2 5.52 Student (24) maksimum genişliği 0,000 (Frontal’den) T Kadın 90.41 108.4 99.44 4.54 (26) M20- Ramus Erkek mandibulae minimum 70.00 91.94 79.51 5.63 Student (24) genişliği (Frontal’den) 0,000 T Kadın 67.28 83.61 73.51 3.690 (26) M21- Bigonial mesafe Erkek (Go-Go) 89.34 114.3 104.7 7.301 Student (24) 0,000 T Kadın 80.23 108.4 92.79 6.32 (26) M22- Erkek Co – Id- Co açısı 87.06 106.1 95.72 4.917 Student (24) 0,383 T Kadın 84.30 105.3 94.35 6.01 (26) M23- Erkek 100.1 136.0 122.5 8.807 Go – Gn – Go açısı Student (24) 0,039 T Kadın 100.1 134.0 117.2 9.07 (26) Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması Std. Değişken Test Cinsiyet (n) Min. Mak. Ort. Sapma P K1- Erkek 167.9 202.2 181.0 7.70 La -G arası mesafe Student (24) 0,000 T Kadın 155.4 185.5 171.0 7.05 (26) K2- Erkek La -N arası mesafe 166.7 200.1 179.8 7.64 Student (24) 0,001 T Kadın 157.6 184.9 172.2 6.80 (26) K3- Erkek 183.6 219.9 196.0 8.66 La -Rh arası mesafe Student (24) 0,002 T Kadın 172.0 202.9 188.2 7.90 (26) 87 Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K4- Erkek La -Ns arası mesafe 183.1 222.9 198.8 8.79 Student (24) 0,005 T Kadın 173.5 207.1 191.7 8.10 (26) K5- Erkek La -Pr arası mesafe Mann- 190.1 234.9 205.1 9.32 (24) Whitney 0,006 Kadın U 180.9 214.7 197.8 8.07 (26) K6- Erkek I-G arası mesafe Mann- 172.6 203.0 186.0 6.89 (24) Whitney 0,000 Kadın U 157.0 183.8 172.4 6.55 (26) K7- Erkek I-N arası mesafe 166.7 196.8 180.5 6.91 Student (24) 0,000 T Kadın 154.0 180.9 168.9 6.82 (26) K8- Erkek I-Rh arası mesafe 174.5 208.9 191.6 7.68 Student (24) 0,000 T Kadın 163.9 194.0 179.7 7.95 (26) K9- Erkek I-Ns arası mesafe 161.6 198.4 184.6 8.57 Student (24) 0,000 T Kadın 157.0 191.3 174.1 9.55 (26) K10- Erkek I-Pr arası mesafe 166.7 201.2 186.6 8.52 Student (24) 0,000 T Kadın 157.0 194.6 176.2 9.84 (26) K11- Erkek Ma-G arası mesafe 120.5 145.0 131.1 5.86 Student (24) 0,000 T Kadın 116.7 136.4 123.5 4.69 (26) K12- Erkek 112.7 132.6 121.7 5.60 Ma-N arası mesafe Student (24) 0,000 T Kadın 109.0 122.9 115.1 4.20 (26) K13- Erkek Ma-Rh arası mesafe 116.5 140.3 125.8 5.50 Student (24) 0,000 T Kadın 112.1 126.7 119.5 4.23 (26) K14- Erkek Ma-Ns arası mesafe 99.28 121.7 110.7 5.54 Student (24) 0,001 T Kadın 97.62 113.8 106.1 3.66 (26) 88 Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K15- Erkek Ma-Pr arası mesafe Mann- 101.6 123.2 109.0 5.92 (24) Whitney 0,025 Kadın U 99.18 112.1 105.3 3.33 (26) K16- Erkek Azk -G arası mesafe 85.45 103.1 96.34 4.77 Student (24) 0,000 T Kadın 82.77 98.74 89.81 4.06 (26) K17- Erkek Azk -N arası mesafe 79.31 95.95 88.43 4.81 Student (24) 0,000 T Kadın 74.91 90.44 83.25 4.07 (26) K18- Azk -Rh arası Erkek mesafe 87.04 105.6 97.43 5.24 Student (24) 0,000 T Kadın 82.69 100.2 91.40 4.68 (26) K19- Erkek Azk -Ns arası Mann- 77.50 96.67 90.50 4.67 (24) mesafe Whitney 0,003 Kadın U 76.19 95.51 85.92 5.060 (26) K20- Erkek Azk -Pr arası mesafe 82.43 102.1 94.12 4.69 Student (24) 0,003 T Kadın 83.32 98.88 90.06 4.65 (26) K21- Erkek La - Azk arası 97.30 125.6 112.5 7.47 Student (24) mesafe 0,161 T Kadın 96.65 124.6 109.7 6.24 (26) K22- Erkek La -Ma arası mesafe 99.19 126.8 115.1 8.21 Student (24) 0,011 T Kadın 96.19 131.4 109.1 7.74 (26) K23- Erkek La -I arası mesafe 38.40 75.03 55.02 11.39 Student (24) 0,596 T Kadın 24.83 85.26 53.03 14.69 (26) K24- Erkek 83.80 110.6 97.08 7.16 I- Azk arası mesafe Student (24) 0,009 T Kadın 78.74 102.1 91.71 6.80 (26) K25- Erkek I-Ma arası mesafe 66.60 100.4 82.07 10.24 Student (24) 0,018 T Kadın 49.21 95.86 74.78 10.85 (26) 89 Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K26- Erkek Ma- Azk arası 34.35 43.71 38.32 2.79 Student (24) mesafe 0,027 T Kadın 28.23 43.17 36.20 3.68 (26) K27- Processus Erkek mastoideus açısı 43.07 87.40 64.90 10.95 Student (24) 0,631 T Kadın 50.14 87.70 66.43 11.41 (26) K28- Erkek Inion açısı 110.9 141.8 131.6 7.40 Student (24) 0,036 T Kadın 112.6 156.1 137.0 10.12 (26) K29- Erkek N-Azk-Pr açısı (Üst 36.39 47.51 42.99 2.25 Student (24) yüz açısı) 0,016 T Kadın 39.97 48.44 44.57 2.21 (26) K30- Erkek Azk-Zy-Fmt açısı 89.78 106.6 98.78 4.76 Student (24) 0,178 T Kadın 88.92 112.7 96.66 6.10 (26) K31- Erkek G-N-Rh açısı 84.28 139.6 116.8 13.92 Student (24) (Frontonazal açı) 0,000 T Kadın 116.70 143.9 130.5 7.59 (26) K32- Erkek Apretura piriformis 65.52 93.53 76.96 7.86 Student (24) açısı 0,688 T Kadın 64.48 98.06 76.08 7.52 (26) K33- Erkek Subnazal açı 90.39 148.8 122.4 14.63 Student (24) 0,211 T Kadın 91.84 142.5 117.4 12.79 (26) K34- Maksimum Erkek kafatası genişliği Mann- 131.8 169.9 148.0 8.99 (24) (Eu-Eu) Whitney 0,009 Kadın U 132.1 155.3 142.1 6.57 (26) K35- Minimum Erkek frontal genişlik (Ft- Mann- 88.68 117.3 101.7 6.55 (24) Ft) Whitney 0,001 Kadın U 88.39 110.4 96.35 5.25 (26) K36- Erkek Üst yüz genişliği Mann- 95.55 117.0 108.3 5.73 (24) (Fmt-Fmt) Whitney 0,000 Kadın U 93.17 118.6 101.7 5.41 (26) 90 Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K37- Erkek Orbita genişliği (Ec- 33.35 44.73 38.50 3.07 Student (24) Dc) 0,018 T Kadın 33.38 41.42 36.68 2.12 (26) K38- Erkek Nazal kök genişliği Mann- 18.75 28.33 23.53 3.25 (24) Whitney 0,071 Kadın U 16.67 34.11 21.91 3.53 (26) K39- Maksimum Erkek yüz genişliği (Zy- 115.5 138.5 128.5 5.31 Student (24) Zy) 0,000 T Kadın 106.2 133.6 119.5 6.71 (26) K40- Erkek Apretura piriformis 20.92 31.60 24.85 2.50 Student (24) genişliği (Al-Al) 0,000 T Kadın 18.90 26.82 22.37 1.97 (26) K41- Processus Erkek alveolaris (Maxilla) 57.65 69.97 63.93 2.96 Student (24) genişliği 0,006 T Kadın 54.45 68.85 61.01 4.06 (26) K42- Erkek Orbita çevresi Mann- 215.0 252.0 242.6 10.05 (24) Whitney 0,289 Kadın U 228.0 254.0 245.4 7.800 (26) K43- Erkek Apertura piriformis Mann- 183.0 253.0 238.6 13.86 (24) çevresi Whitney 0,566 Kadın U 219.0 252.0 240.9 8.95 (26) K44- Erkek G-Ns arası mesafe 55.26 78.54 63.24 5.13 Student (24) 0,202 T Kadın 54.20 70.23 61.58 3.82 (26) K45- Erkek Burun yüksekliği Mann- 46.32 67.04 52.13 4.64 (24) (N-Ns) Whitney 0,001 Kadın U 42.29 59.56 48.28 3.69 (26) K46- Erkek Orbita yüksekliği 29.98 40.00 35.13 2.15 Student (24) 0,170 T Kadın 30.22 38.50 34.25 2.33 (26) K47- Erkek 25.01 39.98 33.00 3.42 I-Apertura Student (24) piriformis 0,029 Kadın yüksekliği (Rh-Ns) T 25.75 35.14 31.18 2.12 (26) 91 Tablo 13. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kafatasına ait değişkenler için cinsiyet karşılaştırması (Devamı) K48- Mann- Erkek 16.77 26.07 21.20 2.43 Üst çene yüksekliği Whitney (24) (Ns-Sd) 0,148 Kadın U 13.60 45.35 20.68 5.59 (26) K49- Erkek 73,37 93,34 81,88 4,88 Kafatası indeksi= (24) (Maksimum kafatası Student genişliği Eu-Eu 0,324 T Kadın (frontal) / Kafatası 75,69 92,64 83,22 4,59 genişliği La -G (26) (Sagittal)) x 100 K50- Student Erkek 50,12 65,94 57,36 4,06 Üst yüz indeksi= T (24) (Maksimum yüz 0,614 genişliği (Zy-Zy) / Kadın 51,38 80,77 57,50 5,81 Yüz yüksekliği (N- (26) Ns)) x 100 K51- Orbita Erkek Mann- indeksi= (Orbita 80,44 105,8 91,66 7,27 (24) genişliği/Orbita Whitney 0,314 yüksekliği) x 100 Kadın U 84,97 104,4 93,54 5,79 (26) K52- Burun Student Erkek indeksi= (Burun 40,18 64,06 47,76 5,13 T (24) genişliği (Al- 0,449 Al)/Burun Kadın yüksekliği (N-Ns)) x 38,66 54,54 46,52 4,29 100 (26) K53- Apertura Student Erkek piriformis indeksi= 61,74 97,78 76,35 10,67 T (24) (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / 0,057 Apertura piriformis Kadın 59,88 87,16 71,46 6,71 yüksekliği (Rh-Ns)) (26) x100 K54- Kafatası Erkek genişlik indeksi= 62,91 74,59 68,90 2,61 Mann- (24) (Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) / Whitney 0,131 Maksimum kafatası Kadın U 62,63 73,30 67,65 3,08 genişliği Eu-Eu (26) (frontal)) x 1000 4.2. Yaş Grupları Arası Karşılaştırma Grup değişkenlerinin normal dağılım gösterip göstermediği analiz edildikten sonra değişkenlerin homojen olarak dağılmadığı tespit edildi. Bu nedenle Kruskal- Wallis testi uygulandı. P değeri 0,05 altı olan gruplar arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olduğu kabul edildi. Hangi grupların arasında fark olduğunun tespit edilmesi için tek yönlü varyans analizi (ONE WAY ANNOVA) Post Hoc testlerinden Tamhane’s T2 testi uygulandı. 92 4.2.1. Mandibula Değişkenleri İçin Yaş Grupları Arası Karşılaştırma Mandibula’ya ait gruplar arası Kruskal-Wallis test bulguları tablo 14’de, tek yönlü varyans analizi Post Hoc Tamhane’s T2 testi bulguları tablo 15’de gösterilmiştir. Tablo 14. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) Sıra Asymp Değişkenler Gruplar n Ort. Ki2 Sig. 0-2 yaş 59 32,12 2-8 yaş 60 109,71 M1- Processus condylaris 253,64 0,00 8-12 yaş 53 172,57 yüksekliği 12-18 yaş 60 222,89 18 yaş ve üzeri 50 266,42 0-2 yaş 59 48,33 2-8 yaş 60 134,18 142,61 0,00 M2- Incisura mandibulae derinliği 8-12 yaş 53 186,49 12-18 yaş 60 190,64 18 yaş ve üzeri 50 229,26 0-2 yaş 59 34,56 2-8 yaş 60 112,72 M3- Ramus mandibulae minimum 237,57 0,000 8-12 yaş 53 170,12 yüksekliği 12-18 yaş 60 223,85 18 yaş ve üzeri 50 259,84 0-2 yaş 59 31,39 2-8 yaş 60 114,96 M4- Processus coronoideus 243,42 0,000 8-12 yaş 53 168,38 yüksekliği 12-18 yaş 60 223,85 18 yaş ve üzeri 50 261,56 0-2 yaş 59 38,02 M5- Corpus mandibulae median 2-8 yaş 60 131,09 198,78 0,000 yükseklik 8-12 yaş 53 154,14 12-18 yaş 60 212,33 18 yaş ve üzeri 50 254,73 0-2 yaş 59 39,58 2-8 yaş 60 215,12 M6- Corpus mandibulae anterior 159,45 0,000 8-12 yaş 53 123,44 yükseklik 12-18 yaş 60 165,32 18 yaş ve üzeri 50 197,44 0-2 yaş 59 33,41 M7- Incisura mandibulae genişliği 2-8 yaş 60 120,29 214,64 0,000 8-12 yaş 53 177,27 12-18 yaş 60 216,51 18 yaş ve üzeri 50 249,54 93 Tablo 14. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 35,19 2-8 yaş 60 130,92 M8- Ramus mandibulae genişliği 187,43 0,000 8-12 yaş 53 171,96 12-18 yaş 60 214,20 18 yaş ve üzeri 50 237,60 0-2 yaş 59 38,81 M9- Corpus mandibulae minimum 2-8 yaş 60 108,86 226,01 0,000 genişliği 8-12 yaş 53 176,56 12-18 yaş 60 230,75 18 yaş ve üzeri 50 246,54 0-2 yaş 59 33,08 2-8 yaş 60 108,58 M10- Mandibula’nın sagittal 251,97 0,000 8-12 yaş 53 170,24 planda maksimum genişliği 12-18 yaş 60 232,24 18 yaş ve üzeri 50 258,60 0-2 yaş 59 192,56 2-8 yaş 60 155,54 M11- Incisura mandibulae açısı 19,92 0,000 8-12 yaş 53 132,67 12-18 yaş 60 151,81 18 yaş ve üzeri 50 124,54 0-2 yaş 59 252,07 M12- Ramus mandibulae ile 2-8 yaş 60 169,98 144,51 0,000 corpus mandibulae açısı 8-12 yaş 53 147,49 12-18 yaş 60 111,95 18 yaş ve üzeri 50 61,41 0-2 yaş 59 227,12 2-8 yaş 60 178,31 M13- Gonial açı 95,71 0,000 8-12 yaş 53 137,21 12-18 yaş 60 121,26 18 yaş ve üzeri 50 76,39 0-2 yaş 59 245,36 2-8 yaş 60 194,14 151,85 0,000 M14- Mental açı 8-12 yaş 53 118,54 12-18 yaş 60 91,87 18 yaş ve üzeri 50 82,05 0-2 yaş 59 174,51 2-8 yaş 60 181,98 M15- Gnathion açısı 8-12 yaş 53 149,62 27,69 0,000 12-18 yaş 60 121,37 18 yaş ve üzeri 50 119,20 0-2 yaş 59 32,90 M16- Mandibula maksimum 2-8 yaş 60 105,46 237,80 0,000 yüksekliği (Frontal’den) 8-12 yaş 53 163,75 12-18 yaş 60 234,84 18 yaş ve üzeri 50 239,76 94 Tablo 14. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 38,27 2-8 yaş 60 116,95 M17- Mandibula minimum 204,97 0,000 8-12 yaş 53 152,17 yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den) 12-18 yaş 60 215,60 18 yaş ve üzeri 50 247,42 0-2 yaş 59 33,04 2-8 yaş 60 118,79 214,02 0,000 18- Bikondiler mesafe (Co-Co) 8-12 yaş 53 164,65 12-18 yaş 60 205,96 18 yaş ve üzeri 50 253,34 0-2 yaş 59 34,02 M19- Ramus mandibulae 2-8 yaş 60 116,13 212,95 0,000 maksimum genişliği (Frontal’den) 8-12 yaş 53 163,94 12-18 yaş 60 217,91 18 yaş ve üzeri 50 244,26 0-2 yaş 59 36,14 M20- Ramus mandibulae minimum 2-8 yaş 60 113,56 210,78 0,000 genişliği (Frontal’den) 8-12 yaş 53 166,20 12-18 yaş 60 219,03 18 yaş ve üzeri 50 242,63 0-2 yaş 59 34,32 2-8 yaş 60 112,14 M21- Bigonial mesafe (Go-Go) 8-12 yaş 53 163,75 215,46 0,000 12-18 yaş 60 221,99 18 yaş ve üzeri 50 241,07 0-2 yaş 59 235,63 116,16 2-8 yaş 60 171,32 0,000 M22- Co – Id- Co açısı 8-12 yaş 53 122,55 12-18 yaş 60 73,11 18 yaş ve üzeri 50 121,98 0-2 yaş 59 175,84 2-8 yaş 60 152,05 11,81 0,019 M23- Go – Gn – Go açısı 8-12 yaş 53 136,43 12-18 yaş 60 123,07 18 yaş ve üzeri 50 152,20 95 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) 95% Güven Aralığı Ort. Alt Üst Bağımlı Değişken Fark Std. Hata P değeri Sınır Sınır M1- Processus 2-8 yaş -14,60* 0,97 0,00 -17,43 -11,89 condylaris yüksekliği 8-12 yaş -21,20* 1,01 0,00 -24,09 -18,32 0-2 yaş 12-18 yaş -27,97* 1,16 0,00 -30,79 -24,16 18 yaş ve üzeri -33,64* 1,09 0,00 -36,77 -30,54 0-2 yaş 14,60* 0,97 0,00 11,89 17,43 8-12 yaş -6,50* 0,71 0,00 -8,58 -4,51 2-8 yaş 12-18 yaş -12,86* 0,92 0,00 -15,45 -10,18 18 yaş ve üzeri -18,94* 0,82 0,00 -21,36 -16,63 0-2 yaş 21,20* 1,01 0,00 18,32 24,09 * 8-12 2-8 yaş 6,50 0,71 0,00 4,51 8,58 yaş 12-18 yaş -6,26* 0,96 0,00 -9,01 -3,52 18 yaş ve üzeri -12,43* 0,87 0,00 -14,94 -9,95 0-2 yaş 27,47* 1,16 0,00 24,16 30,79 12-18 2-8 yaş 12,86 * 0,92 0,00 10,18 15,45 yaş 8-12 yaş 6,26* 0,96 0,00 3,52 9,01 18 yaş ve üzeri -6,17* 1,05 0,00 -9,17 -3,19 0-2 yaş 33,65* 1,09 0,00 30,54 36,77 18 yaş 2-8 yaş 18,94 * 0,82 0,00 16,63 21,36 ve üzeri 8-12 yaş 12,43* 0,87 0,00 9,95 14,94 12-18 yaş 6,17* 1,05 0,00 3,19 9,17 96 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M2- Incisura 2-8 yaş -2,93* 0,32 0,00 -3,90 -2,06 mandibulae derinliği 8-12 yaş -4,44* 0,35 0,00 -5,51 -3,48 0-2 yaş 12-18 yaş -4,66* 0,37 0,00 -5,72 -3,60 18 yaş ve üzeri -5,86* 0,36 0,00 -6,89 -4,85 0-2 yaş 2,93* 0,32 0,00 2,06 3,90 8-12 yaş -1,51* 0,36 0,00 -2,55 -0,48 2-8 yaş 12-18 yaş -1,68* 0,38 0,00 -2,77 -0,60 18 yaş ve üzeri -2,83* 0,37 0,00 -3,94 -1,85 0-2 yaş 4,49* 0,35 0,00 3,48 5,51 8-12 2-8 yaş 1,51 * 0,36 0,00 0,48 2,55 yaş 12-18 yaş 0 0,41 1,00 -1,33 1,00 18 yaş ve üzeri -1,32* 0,39 0,01 -2,51 -0,25 0-2 yaş 4,61* 0,37 0,00 3,60 5,72 12-18 2-8 yaş 1,68 * 0,38 0,00 0,60 2,77 yaş 8-12 yaş 0 0,41 1,00 -1,00 1,33 18 yaş ve üzeri -1,25* 0,41 0,04 -2,38 -0,04 0-2 yaş 5,86* 0,36 0,00 4,85 6,89 18 yaş 2-8 yaş 2,83 * 0,37 0,00 1,85 3,94 ve üzeri 8-12 yaş 1,32* 0,39 0,01 0,25 2,51 12-18 yaş 1,21* 0,41 0,04 0,04 2,38 M3- Ramus mandibulae 2-8 yaş -10,84* 0,76 0,00 -12,98 -8,64 minimum yüksekliği 8-12 yaş -15,83* 0,82 0,00 -18,23 -13,56 0-2 yaş 12-18 yaş -21,23* 1,19 0,00 -24,63 -17,83 18 yaş ve üzeri -26,86* 0,97 0,00 -28,77 -23,25 0-2 yaş 10,84* 0,76 0,00 8,64 12,98 8-12 yaş -5,09* 0,66 0,00 -6,97 -3,21 2-8 yaş 12-18 yaş -10,41* 1,08 0,00 -13,55 -7,30 18 yaş ve üzeri -15,12* 0,84 0,00 -17,61 -12,80 0-2 yaş 15,83* 0,82 0,00 13,56 18,23 8-12 2-8 yaş 5,09 * 0,66 0,00 3,21 6,97 yaş 12-18 yaş -5,31* 1,12 0,00 -8,57 -2,10 18 yaş ve üzeri -10,13* 0,89 0,00 -12,66 -7,57 0-2 yaş 21,25* 1,19 0,00 17,83 24,63 12-18 2-8 yaş 10,41 * 1,08 0,00 7,30 13,55 yaş 8-12 yaş 5,31* 1,12 0,00 2,10 8,57 18 yaş ve üzeri -4,71* 1,24 0,00 -8,32 -1,24 0-2 yaş 26,06* 0,97 0,00 23,25 28,77 18 yaş 2-8 yaş 15,22 * 0,84 0,00 12,80 17,61 ve üzeri 8-12 yaş 10,13* 0,89 0,00 7,57 12,66 12-18 yaş 4,71* 1,24 0,00 1,24 8,32 97 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M4- Processus 2-8 yaş -15,61* 0,96 0,00 -18,36 -12,88 coronoideus yüksekliği 8-12 yaş -21,97* 1,03 0,00 -24,86 -18,97 0-2 yaş 12-18 yaş -29,17* 1,17 0,00 -32,44 -25,76 18 yaş ve üzeri -34,60* 1,12 0,00 -37,81 -31,40 0-2 yaş 15,63* 0,96 0,00 12,88 18,36 8-12 yaş -6,35* 0,86 0,00 -8,77 -3,83 2-8 yaş 12-18 yaş -13,45* 1,03 0,00 -16,42 -10,55 18 yaş ve üzeri -18,98* 0,97 0,00 -21,77 -16,20 0-2 yaş 21,97* 1,03 0,00 18,97 24,86 8-12 2-8 yaş 6,35 * 0,86 0,00 3,83 8,77 yaş 12-18 yaş -7,10* 1,09 0,00 -10,31 -4,06 18 yaş ve üzeri -12,63* 1,04 0,00 -15,66 -9,70 0-2 yaş 29,17* 1,17 0,00 25,76 32,44 2-8 yaş 13,45*12-18 1,03 0,00 10,55 16,42 yaş 8-12 yaş 7,10* 1,09 0,00 4,06 10,31 18 yaş ve üzeri -5,43* 1,18 0,00 -8,87 -2,13 0-2 yaş 34,60* 1,12 0,00 31,40 37,81 * 18 yaş 2-8 yaş 18,98 0,97 0,00 16,20 21,77 ve üzeri 8-12 yaş 12,63* 1,04 0,00 9,70 15,66 12-18 yaş 5,43* 1,18 0,00 2,13 8,87 M5- Corpus mandibulae 2-8 yaş -6,97* 0,52 0,00 -8,44 -5,45 median yükseklik 8-12 yaş -7,94 * 0,61 0,00 -9,66 -6,19 0-2 yaş 12-18 yaş -10,64* 0,57 0,00 -12,27 -9,02 18 yaş ve üzeri -13,15* 0,61 0,00 -14,85 -11,36 0-2 yaş 6,94* 0,52 0,00 5,45 8,44 8-12 yaş -1 0,51 0,44 -2,44 0,47 2-8 yaş 12-18 yaş -3,70* 0,46 0,00 -5,02 -2,39 18 yaş ve üzeri -6,18* 0,51 0,00 -7,63 -4,69 0-2 yaş 7,92* 0,61 0,00 6,19 9,66 8-12 2-8 yaş 1 0,51 0,44 -0,47 2,44 yaş 12-18 yaş -2,70* 0,55 0,00 -4,30 -1,14 18 yaş ve üzeri -5,11* 0,60 0,00 -6,88 -3,47 0-2 yaş 10,64* 0,57 0,00 9,02 12,27 2-8 yaş 3,70*12-18 0,46 0,00 2,39 5,02 yaş 8-12 yaş 2,70* 0,55 0,00 1,14 4,30 18 yaş ve üzeri -2,41* 0,56 0,00 -4,05 -0,86 0-2 yaş 13,15* 0,61 0,00 11,36 14,85 18 yaş 2-8 yaş 6,18* 0,51 0,00 4,69 7,63 ve üzeri 8-12 yaş 5,11 * 0,60 0,00 3,47 6,88 12-18 yaş 2,41* 0,56 0,00 0,86 4,05 98 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M6- Corpus mandibulae 2-8 yaş -16410,72* 1.27 0,00 -20.08 -12.73 anterior yükseklik 8-12 yaş -7,17* 0,63 0,00 -8,97 -5,38 0-2 yaş 12-18 yaş -9,73* 0,66 0,00 -11,63 -7,86 18 yaş ve üzeri -12,22* 0,70 0,00 -14,22 -10,21 0-2 yaş 16410,72* 1.278 0,00 12.73 20.08 8-12 yaş 16403,45* 1.27 0,00 12.72 20.07 2-8 yaş 12-18 yaş 16400,79* 1.27 0,00 12.72 20.07 18 yaş ve üzeri 16398,70* 1.27 0,00 12.72 20.07 0-2 yaş 7,17* 0,63 0,00 5,38 8,97 8-12 2-8 yaş -16403,55 * 1.27 0,00 -20.07 -12.72 yaş 12-18 yaş -2,56* 0,57 0,00 -4,18 -0,94 18 yaş ve üzeri -5,05* 0,61 0,00 -6,80 -3,27 0-2 yaş 9,73* 0,66 0,00 7,86 11,63 * 12-18 2-8 yaş -16400,9 1.27 0,00 -20.07 -12.72 yaş 8-12 yaş 2,56* 0,57 0,00 0,94 4,18 18 yaş ve üzeri -2,49* 0,65 0,00 -4,32 -0,62 0-2 yaş 12,22* 0,70 0,00 10,21 14,22 18 yaş 2-8 yaş -16398,50 * 1.27 0,00 -20.07 -12.72 ve üzeri 8-12 yaş 5,03* 0,61 0,00 3,27 6,80 12-18 yaş 2,47* 0,65 0,00 0,62 4,32 M7- Incisura 2-8 yaş -7,74* 0,57 0,00 -9,38 -6,11 mandibulae genişliği 8-12 yaş -10,89* 0,58 0,00 -12,49 -9,18 0-2 yaş 12-18 yaş -13,02 * 0,66 0,00 -14,91 -11,13 18 yaş ve üzeri -15,83* 0,77 0,00 -18,07 -13,64 0-2 yaş 7,78* 0,57 0,00 6,11 9,38 8-12 yaş -3,00 * 0,45 0,00 -4,38 -1,79 2-8 yaş 12-18 yaş -5,27* 0,56 0,00 -6,86 -3,68 18 yaş ve üzeri -8,10* 0,69 0,00 -10,09 -6,13 0-2 yaş 10,89 * 0,58 0,00 9,18 12,49 8-12 2-8 yaş 3,00 * 0,45 0,00 1,79 4,38 yaş 12-18 yaş -2,13* 0,56 0,00 -3,80 -0,57 18 yaş ve üzeri -5,04 * 0,69 0,00 -7,01 -3,03 0-2 yaş 13,02* 0,66 0,00 11,13 14,91 12-18 2-8 yaş 5,24 * 0,56 0,00 3,68 6,86 yaş 8-12 yaş 2,13* 0,56 0,00 0,57 3,80 18 yaş ve üzeri -2,81* 0,76 0,00 -5,02 -0,65 0-2 yaş 15,03* 0,77 0,00 13,64 18,07 *18 yaş 2-8 yaş 8,25 0,69 0,00 6,13 10,09 ve üzeri 8-12 yaş 5,04 * 0,69 0,00 3,03 7,01 12-18 yaş 2,81* 0,76 0,00 0,65 5,02 99 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M8- Ramus mandibulae 2-8 yaş -6,05* 0,47 0,00 -7,41 -4,72 genişliği 8-12 yaş -7,71* 0,50 0,00 -9,15 -6,30 0-2 yaş 12-18 yaş -9,67* 0,56 0,00 -11,23 -8,03 18 yaş ve üzeri -10,22* 0,56 0,00 -12,40 -9,17 0-2 yaş 6,05* 0,47 0,00 4,72 7,41 8-12 yaş -1,66* 0,41 0,00 -2,83 -0,49 2-8 yaş 12-18 yaş -3,56512* 0,48 0,00 -4,95 -2,18 18 yaş ve üzeri -4,72016* 0,49 0,00 -6,12 -3,32 0-2 yaş 7,71* 0,50 0,00 6,30 9,15 8-12 2-8 yaş 1,65 * 0,41 0,00 0,49 2,83 yaş 12-18 yaş -1,90* 0,51 0,00 -3,37 -0,44 18 yaş ve üzeri -3,00* 0,52 0,00 -4,54 -1,58 0-2 yaş 9,67* 0,56 0,00 8,03 11,23 12-18 2-8 yaş 3,52 * 0,48 0,00 2,18 4,95 yaş 8-12 yaş 1,96* 0,51 0,00 0,44 3,37 18 yaş ve üzeri -1 0,58 0,39 -2,80 0,49 0-2 yaş 10,72* 0,56 0,00 9,17 12,40 18 yaş 2-8 yaş 4,76 * 0,49 0,00 3,32 6,12 ve üzeri 8-12 yaş 3,00* 0,52 0,00 1,58 4,54 12-18 yaş 1 0,58 0,39 -0,49 2,80 M9- Corpus mandibulae 2-8 yaş -8,83* 0,81 0,00 -11,21 -6,58 minimum genişliği 8-12 yaş -14,29* 0,79 0,00 -16,49 -11,95 0-2 yaş 12-18 yaş -18,05* 0,84 0,00 -20,47 -15,66 18 yaş ve üzeri -19,22* 0,86 0,00 -21,73 -16,82 0-2 yaş 8,83* 0,81 0,00 6,58 11,21 8-12 yaş -5,36* 0,63 0,00 -7,12 -3,53 2-8 yaş 12-18 yaş -9,12* 0,69 0,00 -11,14 -7,20 18 yaş ve üzeri -10,39* 0,71 0,00 -12,41 -8,35 0-2 yaş 14,29* 0,79 0,00 11,95 16,49 8-12 2-8 yaş 5,36 * 0,63 0,00 3,53 7,12 yaş 12-18 yaş -3,76* 0,67 0,00 -5,76 -1,93 18 yaş ve üzeri -5,02* 0,69 0,00 -7,03 -3,08 0-2 yaş 18,95* 0,84 0,00 15,66 20,47 * 12-18 2-8 yaş 9,12 0,69 0,00 7,20 11,14 yaş 8-12 yaş 3,849* 0,67 0,00 1,93 5,76 18 yaş ve üzeri -1 0,75 0,68 -3,34 0,93 0-2 yaş 19,22* 0,86 0,00 16,82 21,73 * 18 yaş 2-8 yaş 10,37 0,71 0,00 8,35 12,41 ve üzeri 8-12 yaş 5,02* 0,69 0,00 3,08 7,03 12-18 yaş 1 0,75 0,68 -0,93 3,34 100 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M10- Mandibula’nın 2-8 yaş -16,69* 1,13 0,00 -20,05 -13,62 sagittal planda maksimum genişliği 8-12 yaş -25,56* 1,10 0,00 -28,67 -22,38 0-2 yaş 12-18 yaş -32,71* 1,14 0,00 -36,06 -29,55 18 yaş ve üzeri -36,20* 1,17 0,00 -39,57 -32,86 0-2 yaş 16,89* 1,13 0,00 13,62 20,05 8-12 yaş -8,66* 0,91 0,00 -11,28 -6,10 2-8 yaş 12-18 yaş -15,96* 0,96 0,00 -18,69 -13,24 18 yaş ve üzeri -19,37* 1,00 0,00 -22,23 -16,53 0-2 yaş 25,52396* 1,10 0,00 22,38 28,67 8-12 2-8 yaş 8,68626 * 0,91 0,00 6,10 11,28 yaş 12-18 yaş -7,28* 0,92 0,00 -9,92 -4,64 18 yaş ve üzeri -10,69* 0,97 0,00 -13,46 -7,92 0-2 yaş 32,81* 1,14 0,00 29,55 36,06 12-18 2-8 yaş 15,92 * 0,96 0,00 13,24 18,69 yaş 8-12 yaş 7,28* 0,92 0,00 4,64 9,92 18 yaş ve üzeri -3,49* 1,01 0,01 -6,31 -0,52 0-2 yaş 36,20* 1,17 0,00 32,86 39,57 18 yaş 2-8 yaş 19,31 * 1,00 0,00 16,53 22,23 ve üzeri 8-12 yaş 10,65* 0,97 0,00 7,92 13,46 12-18 yaş 3,49* 1,01 0,01 0,52 6,31 M11- Incisura 2-8 yaş 5 2,57 0,58 -2,89 11,91 mandibulae açısı 8-12 yaş 6 2,61 0,15 -1,09 13,93 0-2 yaş 12-18 yaş 5 2,68 0,49 -2,69 12,74 18 yaş ve üzeri 7 2,78 0,08 -0,49 15,45 0-2 yaş -5 2,57 0,58 -11,91 2,89 8-12 yaş 2 1,39 0,85 -2,04 5,86 2-8 yaş 12-18 yaş 1 1,53 1,00 -3,84 4,87 18 yaş ve üzeri 3 1,69 0,57 -1,87 7,81 0-2 yaş -6 2,61 0,15 -13,93 1,09 8-12 2-8 yaş -2 1,39 0,85 -5,86 2,04 yaş 12-18 yaş -1 1,59 0,99 -5,95 3,16 18 yaş ve üzeri 1 1,75 1,00 -3,95 6,08 0-2 yaş -5 2,68 0,49 -12,74 2,69 12-18 2-8 yaş -1 1,53 1,00 -4,87 3,84 yaş 8-12 yaş 1 1,59 0,99 -3,16 5,95 18 yaş ve üzeri 2 1,86 0,88 -2,87 7,79 0-2 yaş -7 2,78 0,08 -15,45 0,49 18 yaş 2-8 yaş -3 1,69 0,57 -7,81 1,87 ve üzeri 8-12 yaş -1 1,75 1,00 -6,08 3,95 12-18 yaş -2 1,86 0,88 -7,79 2,87 101 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M12- Ramus mandibulae 2-8 yaş 9,97* 1,18 0,00 6,59 13,36 ile corpus mandibulae açısı 8-12 yaş 11,51* 1,26 0,00 7,91 15,14 0-2 yaş 12-18 yaş 14,10* 1,22 0,00 10,69 17,69 18 yaş ve üzeri 19,09* 1,27 0,00 15,38 22,67 0-2 yaş -9,97* 1,18 0,00 -13,36 -6,59 8-12 yaş 2 0,94 0,66 -1,13 4,23 2-8 yaş 12-18 yaş 4,23* 0,88 0,00 1,71 6,74 18 yaş ve üzeri 9,02* 0,95 0,00 6,33 11,78 0-2 yaş -11,51* 1,26 0,00 -15,14 -7,91 8-12 2-8 yaş -2 0,94 0,66 -4,23 1,13 yaş 12-18 yaş 3 0,99 0,08 -0,16 5,50 18 yaş ve üzeri 7,50438* 1,05 0,00 4,49 10,52 0-2 yaş -14,19390* 1,22 0,00 -17,69 -10,69 * 12-18 2-8 yaş -4,23 0,88 0,00 -6,74 -1,71 yaş 8-12 yaş -3 0,99 0,08 -5,50 0,16 18 yaş ve üzeri 4,89* 1,00 0,00 1,96 7,70 0-2 yaş -19,09* 1,27 0,00 -22,67 -15,38 18 yaş 2-8 yaş -9,02 * 0,95 0,00 -11,78 -6,33 ve üzeri 8-12 yaş -7,58* 1,05 0,00 -10,52 -4,49 12-18 yaş -4,89* 1,00 0,00 -7,70 -1,96 M13- Gonial açı 2-8 yaş 4,45* 1,06 0,00 1,39 7,42 8-12 yaş 7,38* 1,13 0,00 4,08 10,55 0-2 yaş 12-18 yaş 8,74* 1,25 0,00 5,16 12,33 18 yaş ve üzeri 12,99* 1,12 0,00 9,07 15,46 0-2 yaş -4,45* 1,06 0,00 -7,42 -1,39 8-12 yaş 2,92* 1,01 0,05 0,02 5,79 2-8 yaş 12-18 yaş 4,32* 1,15 0,00 1,06 7,62 18 yaş ve üzeri 7,83* 0,99 0,00 5,02 10,70 0-2 yaş -7,31* 1,13 0,00 -10,55 -4,08 * 8-12 2-8 yaş -2,92 1,01 0,05 -5,79 -0,02 yaş 12-18 yaş 1 1,22 0,94 -2,05 4,91 18 yaş ve üzeri 4,91* 1,07 0,00 1,88 8,03 0-2 yaş -8,77* 1,25 0,00 -12,33 -5,16 12-18 2-8 yaş -4,32 * 1,15 0,00 -7,62 -1,06 yaş 8-12 yaş -1 1,22 0,94 -4,91 2,05 18 yaş ve üzeri 3,51* 1,20 0,04 0,08 6,96 0-2 yaş -12,29* 1,12 0,00 -15,46 -9,07 18 yaş 2-8 yaş -7,86 * 0,99 0,00 -10,70 -5,02 ve üzeri 8-12 yaş -4,91* 1,07 0,00 -8,03 -1,88 12-18 yaş -3,51* 1,20 0,04 -6,96 -0,08 102 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M14- Me ntal açı 2-8 yaş 7,98* 1,51 0,00 3,63 12,22 8-12 yaş 17,57* 1,70 0,00 12,65 22,38 0-2 yaş 12-18 yaş 22,48* 2,67 0,00 14,80 30,16 18 yaş ve üzeri 21,99* 1,65 0,00 17,22 26,64 0-2 yaş -7,98* 1,51 0,00 -12,22 -3,63 8-12 yaş 9,59* 1,55 0,00 5,16 14,02 2-8 yaş 12-18 yaş 14,51* 2,58 0,00 7,12 21,98 18 yaş ve üzeri 14,02* 1,49 0,00 9,74 18,27 0-2 yaş -17,57* 1,70 0,00 -22,38 -12,65 8-12 2-8 yaş -9,59 * 1,55 0,00 -14,02 -5,16 yaş 12-18 yaş 5 2,70 0,51 -2,79 12,71 18 yaş ve üzeri 4 1,69 0,10 -0,42 9,25 0-2 yaş -22,48* 2,67 0,00 -30,16 -14,80 2-8 yaş -14,51*12-18 2,58 0,00 -21,98 -7,12 yaş 8-12 yaş -5 2,70 0,51 -12,71 2,79 18 yaş ve üzeri -1 2,66 1,00 -8,20 7,11 0-2 yaş -21,99* 1,65 0,00 -26,64 -17,22 18 yaş 2-8 yaş -14,02 * 1,49 0,00 -18,27 -9,74 ve üzeri 8-12 yaş -4 1,69 0,10 -9,25 0,42 12-18 yaş 1 2,66 1,00 -7,11 8,20 2-8 yaş 0 1,69 1,00 -4,63 5,07 8-12 yaş 3 1,90 0,86 -2,85 8,03 0-2 yaş 12-18 yaş 5,3 * 1,73 0,03 0,38 10,30 18 yaş ve üzeri 5,80* 1,88 0,03 0,42 11,20 0-2 yaş 0 1,69 1,00 -5,07 4,63 M15- Gnathion açısı 8-12 yaş 2 1,30 0,52 -1,36 6,11 2-8 yaş 12-18 yaş 5,87* 1,03 0,00 2,20 8,05 18 yaş ve üzeri 5,52* 1,27 0,00 1,93 9,25 0-2 yaş -3 1,90 0,86 -8,03 2,85 8-12 2-8 yaş -2 1,30 0,52 -6,11 1,36 yaş 12-18 yaş 3 1,35 0,37 -1,13 6,63 18 yaş ve üzeri 3 1,55 0,34 -1,21 7,65 0-2 yaş -5,33* 1,73 0,03 -10,30 -0,38 12-18 2-8 yaş -5,17 * 1,03 0,00 -8,05 -2,20 yaş 8-12 yaş -3 1,35 0,37 -6,63 1,13 18 yaş ve üzeri 0 1,33 1,00 -3,34 4,27 0-2 yaş -5,88* 1,88 0,03 -11,20 -0,42 * 18 yaş 2-8 yaş -5,59 1,27 0,00 -9,25 -1,93 ve üzeri 8-12 yaş -3 1,55 0,34 -7,65 1,21 12-18 yaş 0 1,33 1,00 -4,27 3,34 103 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M16- Mandibula 2-8 yaş -19,20* 1,51 0,00 -24,29 -15,65 maksimum yüksekliği (Frontal’den) 8-12 yaş -28,79* 1,57 0,00 -33,21 -24,24 0-2 yaş 12-18 yaş -38,45* 1,56 0,00 -42,96 -34,01 18 yaş ve üzeri -39,09* 1,53 0,00 -43,44 -34,66 0-2 yaş 19,90* 1,51 0,00 15,65 24,29 8-12 yaş -8,759* 1,15 0,00 -12,05 -5,46 2-8 yaş 12-18 yaş -18,55* 1,15 0,00 -21,79 -15,23 18 yaş ve üzeri -19,08* 1,11 0,00 -22,23 -15,93 0-2 yaş 28,79* 1,57 0,00 24,24 33,21 8-12 2-8 yaş 8,79 * 1,15 0,00 5,46 12,05 yaş 12-18 yaş -9,76* 1,23 0,00 -13,27 -6,25 18 yaş ve üzeri -10,30* 1,18 0,00 -13,72 -6,93 0-2 yaş 38,45* 1,56 0,00 34,01 42,96 12-18 2-8 yaş 18,15 * 1,15 0,00 15,23 21,79 yaş 8-12 yaş 9,76* 1,23 0,00 6,25 13,27 18 yaş ve üzeri -1 1,18 1,00 -3,95 2,81 0-2 yaş 39,05189* 1,53 0,00 34,66 43,44 * 18 yaş 2-8 yaş 19,07768 1,11 0,00 15,93 22,23 ve üzeri 8-12 yaş 10,30* 1,18 0,00 6,93 13,72 12-18 yaş 1 1,18 1,00 -2,81 3,95 M17- Mandibula 2-8 yaş -6,34* 0,58 0,00 -8,03 -4,72 minimum yüksekliği (Id- Gn) (Frontal’den) 8-12 yaş -8,39* 0,61 0,00 -10,06 -6,58 0-2 yaş 12-18 yaş -11,49* 0,57 0,00 -13,03 -9,77 18 yaş ve üzeri -13,73* 0,68 0,00 -15,72 -11,81 0-2 yaş 6,34* 0,58 0,00 4,72 8,03 8-12 yaş -1,95* 0,50 0,00 -3,38 -0,51 2-8 yaş 12-18 yaş -5,05* 0,45 0,00 -6,32 -3,74 18 yaş ve üzeri -7,39* 0,59 0,00 -9,09 -5,69 0-2 yaş 8,39* 0,61 0,00 6,58 10,06 8-12 2-8 yaş 1,45 * 0,50 0,00 0,51 3,38 yaş 12-18 yaş -3,00* 0,49 0,00 -4,49 -1,68 18 yaş ve üzeri -5,44* 0,62 0,00 -7,22 -3,67 0-2 yaş 11,49* 0,57 0,00 9,77 13,03 * 12-18 2-8 yaş 5,05 0,45 0,00 3,74 6,32 yaş 8-12 yaş 3,60* 0,49 0,00 1,68 4,49 18 yaş ve üzeri -2,34* 0,58 0,00 -4,03 -0,69 0-2 yaş 13,73* 0,68 0,00 11,81 15,72 * 18 yaş 2-8 yaş 7,39 0,59 0,00 5,69 9,09 ve üzeri 8-12 yaş 5,44* 0,62 0,00 3,67 7,22 12-18 yaş 2,34* 0,58 0,00 0,69 4,03 104 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M18- Bikondiler mesafe 2-8 yaş -20,28* 1,48 0,00 -24,43 -16,00 (Co-Co) 8-12 yaş -27,67* 1,48 0,00 -31,84 -23,41 0-2 yaş 12-18 yaş -33,56* 1,61 0,00 -38,17 -28,96 18 yaş ve üzeri -41,71* 1,56 0,00 -46,18 -37,26 0-2 yaş 20,28* 1,48 0,00 16,00 24,43 8-12 yaş -7,49* 1,34 0,00 -11,22 -3,60 2-8 yaş 12-18 yaş -13,01* 1,49 0,00 -17,59 -9,10 18 yaş ve üzeri -21,53* 1,43 0,00 -25,59 -17,42 0-2 yaş 27,624* 1,48 0,00 23,41 31,84 8-12 2-8 yaş 7,49 * 1,34 0,00 3,60 11,22 yaş 12-18 yaş -5,93* 1,48 0,00 -10,18 -1,69 18 yaş ve üzeri -14,09* 1,43 0,00 -18,18 -10,00 0-2 yaş 33,09* 1,61 0,00 28,96 38,17 * 12-18 2-8 yaş 13,31 1,49 0,00 9,10 17,59 yaş 8-12 yaş 5,92* 1,48 0,00 1,69 10,18 18 yaş ve üzeri -8,12* 1,57 0,00 -12,64 -3,67 0-2 yaş 41,71* 1,56 0,00 37,26 46,18 18 yaş 2-8 yaş 21,50 * 1,43 0,00 17,42 25,59 ve üzeri 8-12 yaş 14,09* 1,43 0,00 10,00 18,18 12-18 yaş 8,15652* 1,57 0,00 3,67 12,64 M19- Ramus mandibulae 2-8 yaş -18,32615* 1,31 0,00 -22,06 -14,59 maksimum genişliği (Frontal’den) 8-12 yaş -24,93* 1,30 0,00 -28,71 -21,25 0-2 yaş 12-18 yaş -31,32* 1,35 0,00 -35,20 -27,46 18 yaş ve üzeri -35,25* 1,40 0,00 -39,29 -31,25 0-2 yaş 18,35* 1,31 0,00 14,59 22,06 8-12 yaş -6,68* 1,12 0,00 -9,84 -3,47 2-8 yaş 12-18 yaş -13,07* 1,18 0,00 -16,36 -9,65 18 yaş ve üzeri -16,90* 1,23 0,00 -20,47 -13,42 0-2 yaş 24,93* 1,30 0,00 21,25 28,71 * 8-12 2-8 yaş 6,68 1,12 0,00 3,47 9,84 yaş 12-18 yaş -6,39* 1,17 0,00 -9,70 -2,99 18 yaş ve üzeri -10,12* 1,23 0,00 -13,81 -6,76 0-2 yaş 31,32* 1,35 0,00 27,46 35,20 12-18 2-8 yaş 13,07 * 1,18 0,00 9,65 16,36 yaş 8-12 yaş 6,39* 1,17 0,00 2,99 9,70 18 yaş ve üzeri -3,93* 1,28 0,03 -7,62 -0,27 0-2 yaş 35,25* 1,40 0,00 31,25 39,29 18 yaş 2-8 yaş 16,90 * 1,23 0,00 13,42 20,47 ve üzeri 8-12 yaş 10,22* 1,23 0,00 6,76 13,81 12-18 yaş 3,93* 1,28 0,03 0,27 7,62 105 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M20- Ramus mandibulae 2-8 yaş -14,07* 1,10 0,00 -17,22 -10,93 minimum genişliği (Frontal’den) 8-12 yaş -19,61* 1,16 0,00 -22,96 -16,33 0-2 yaş 12-18 yaş -24,83* 1,14 0,00 -28,09 -21,55 18 yaş ve üzeri -27,81* 1,21 0,00 -31,30 -24,36 0-2 yaş 14,07* 1,10 0,00 10,93 17,22 8-12 yaş -5,57* 0,93 0,00 -8,22 -2,92 2-8 yaş 12-18 yaş -10,77* 0,91 0,00 -13,34 -8,15 18 yaş ve üzeri -13,75* 1,00 0,00 -16,61 -10,90 0-2 yaş 19,61* 1,16 0,00 16,33 22,96 8-12 2-8 yaş 5,57 * 0,93 0,00 2,92 8,22 yaş 12-18 yaş -5,17* 0,98 0,00 -7,97 -2,37 18 yaş ve üzeri -8,18* 1,06 0,00 -11,22 -5,15 0-2 yaş 24,83* 1,14 0,00 21,55 28,09 12-18 2-8 yaş 10,77 * 0,91 0,00 8,15 13,34 yaş 8-12 yaş 5,53* 0,98 0,00 2,37 7,97 18 yaş ve üzeri -3,08* 1,04 0,05 -6,00 -0,02 0-2 yaş 27,91* 1,21 0,00 24,36 31,30 * 18 yaş 2-8 yaş 13,75 1,00 0,00 10,90 16,61 ve üzeri 8-12 yaş 8,31* 1,06 0,00 5,15 11,22 12-18 yaş 3,08* 1,04 0,05 0,02 6,00 M21- Bigonial mesafe 2-8 yaş -17,72* 1,39 0,00 -21,74 -13,79 (Go-Go) 8-12 yaş -25,50* 1,38 0,00 -29,53 -21,60 0-2 yaş 12-18 yaş -34,31116* 1,52 0,00 -38,66 -29,96 18 yaş ve üzeri -38,24128* 1,68 0,00 -43,07 -33,42 0-2 yaş 17,72* 1,39 0,00 13,79 21,74 8-12 yaş -7,88* 1,21 0,00 -11,25 -4,35 2-8 yaş 12-18 yaş -16,54* 1,37 0,00 -20,45 -12,64 18 yaş ve üzeri -20,46* 1,55 0,00 -24,91 -16,04 0-2 yaş 25,50* 1,38 0,00 21,60 29,53 * 8-12 2-8 yaş 7,88 1,21 0,00 4,35 11,25 yaş 12-18 yaş -8,76* 1,36 0,00 -12,64 -4,85 18 yaş ve üzeri -12,68* 1,54 0,00 -17,10 -8,25 0-2 yaş 34,36* 1,52 0,00 29,96 38,66 12-18 2-8 yaş 16,54 * 1,37 0,00 12,64 20,45 yaş 8-12 yaş 8,76* 1,36 0,00 4,85 12,64 18 yaş ve üzeri -4 1,67 0,19 -8,70 0,84 0-2 yaş 38,28* 1,68 0,00 33,42 43,07 18 yaş 2-8 yaş 20,46 * 1,55 0,00 16,04 24,91 ve üzeri 8-12 yaş 12,78* 1,54 0,00 8,25 17,10 12-18 yaş 4 1,67 0,19 -0,84 8,70 106 Tablo 15. Gruplar arası mandibula değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) M22- Co – Id- Co açısı 2-8 yaş 9,075* 1,56 0,00 4,60 13,55 8-12 yaş 13,64* 1,64 0,00 8,94 18,35 0-2 yaş 12-18 yaş 18,11* 1,54 0,00 13,77 22,63 18 yaş ve üzeri 13,84* 1,56 0,00 9,39 18,36 0-2 yaş -9,05* 1,56 0,00 -13,55 -4,60 8-12 yaş 4,59* 1,20 0,00 1,13 8,01 2-8 yaş 12-18 yaş 9,12* 1,07 0,00 6,09 12,15 18 yaş ve üzeri 4,89* 1,09 0,00 1,69 7,92 0-2 yaş -13,64* 1,64 0,00 -18,35 -8,94 8-12 2-8 yaş -4,59 * 1,20 0,00 -8,01 -1,13 yaş 12-18 yaş 4,7* 1,18 0,00 1,17 7,93 18 yaş ve üzeri 0 1,21 1,00 -3,22 3,69 0-2 yaş -18,1* 1,54 0,00 -22,63 -13,77 12-18 2-8 yaş -9,7 * 1,07 0,00 -12,15 -6,09 yaş 8-12 yaş -4,7* 1,18 0,00 -7,93 -1,17 18 yaş ve üzeri -4,37* 1,07 0,00 -7,37 -1,26 0-2 yaş -13,8* 1,56 0,00 -18,36 -9,39 2-8 yaş -4,8*18 yaş 1,09 0,00 -7,92 -1,69 ve üzeri 8-12 yaş 0 1,21 1,00 -3,69 3,22 12-18 yaş 4,37* 1,07 0,00 1,26 7,37 M23- Go – Gn – Go açısı 2-8 yaş 3 1,73 0,67 -2,10 7,77 8-12 yaş 5 1,82 0,11 -0,55 9,86 0-2 yaş 12-18 yaş 6,35* 1,86 0,01 1,06 11,71 18 yaş ve üzeri 3 1,89 0,56 -2,06 8,77 0-2 yaş -3 1,73 0,67 -7,77 2,10 8-12 yaş 2 1,60 0,95 -2,74 6,39 2-8 yaş 12-18 yaş 4 1,65 0,29 -1,15 8,26 18 yaş ve üzeri 1 1,68 1,00 -4,29 5,33 0-2 yaş -5 1,82 0,11 -9,86 0,55 8-12 2-8 yaş -2 1,60 0,95 -6,39 2,74 yaş 12-18 yaş 2 1,74 0,98 -3,26 6,72 18 yaş ve üzeri -1 1,78 1,00 -6,38 3,79 0-2 yaş -6,35* 1,86 0,01 -11,71 -1,06 12-18 2-8 yaş -4 1,65 0,29 -8,26 1,15 yaş 8-12 yaş -2 1,74 0,98 -6,72 3,26 18 yaş ve üzeri -3 1,82 0,65 -8,24 2,18 0-2 yaş -3 1,89 0,56 -8,77 2,06 18 yaş 2-8 yaş -1 1,68 1,00 -5,33 4,29 ve üzeri 8-12 yaş 1 1,78 1,00 -3,79 6,38 12-18 yaş 3 1,82 0,65 -2,18 8,24 107 4.2.2. Kafatası Değişkenleri İçin Yaş Grupları Arası Karşılaştırma Kafatasına ait gruplar arası Kruskal-Wallis test bulguları tablo 16’da tek yönlü varyans analizi Post Hoc Tamhane’s T2 testi bulguları tablo 17’de gösterilmiştir. Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) Sıra Değişkenler Gruplar n Ort. Ki2 p 0-2 yaş 59 37,38 2-8 yaş 60 135,81 156,58 0,000 K1- La -G arası mesafe 8-12 yaş 53 191,25 12-18 yaş 60 207,08 18 yaş ve üzeri 50 209,78 0-2 yaş 59 36,88 2-8 yaş 60 133,18 161,87 0,000 K2- La -N arası mesafe 8-12 yaş 53 192,58 12-18 yaş 60 209,20 18 yaş ve üzeri 50 210,92 0-2 yaş 59 34,14 2-8 yaş 60 122,64 190,52 0,000 K3- La -Rh arası mesafe 8-12 yaş 53 189,73 12-18 yaş 60 221,85 18 yaş ve üzeri 50 219,98 0-2 yaş 59 34,50 2-8 yaş 60 123,98 188,79 0,000 K4- La -Ns arası mesafe 8-12 yaş 53 185,27 12-18 yaş 60 224,87 18 yaş ve üzeri 50 218,27 0-2 yaş 59 35,24 2-8 yaş 60 121,45 193,94 0,000 K5- La -Pr arası mesafe 8-12 yaş 53 182,10 12-18 yaş 60 222,45 18 yaş ve üzeri 50 228,09 0-2 yaş 59 41,33 2-8 yaş 60 131,93 0,000 K6- I-G arası mesafe 8-12 yaş 53 169,78 164,03 12-18 yaş 60 210,63 18 yaş ve üzeri 50 230,27 0-2 yaş 59 40,55 2-8 yaş 60 134,07 159,46 0,000 K7- I-N arası mesafe 8-12 yaş 53 172,83 12-18 yaş 60 210,63 18 yaş ve üzeri 50 224,22 108 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 36,66 2-8 yaş 60 129,53 178,87 0,000 K8- I-Rh arası mesafe 8-12 yaş 53 172,17 12-18 yaş 60 218,77 18 yaş ve üzeri 50 227,45 0-2 yaş 59 40,17 2-8 yaş 60 138,58 K9- I-Ns arası mesafe 8-12 yaş 53 174,69 151,06 0,000 12-18 yaş 60 214,15 18 yaş ve üzeri 50 210,57 0-2 yaş 59 41,59 2-8 yaş 60 136,98 K10- I-Pr arası mesafe 8-12 yaş 53 173,50 150,65 0,000 12-18 yaş 60 212,60 18 yaş ve üzeri 50 214,84 0-2 yaş 59 34,55 2-8 yaş 60 112,40 K11- Ma-G arası mesafe 8-12 yaş 53 177,15 225,38 0,000 12-18 yaş 60 220,15 18 yaş ve üzeri 50 252,67 0-2 yaş 59 32,12 2-8 yaş 60 116,12 0,000 K12- Ma-N arası mesafe 8-12 yaş 53 179,83 220,36 12-18 yaş 60 218,50 18 yaş ve üzeri 50 248,28 0-2 yaş 59 31,48 2-8 yaş 60 112,81 236,84 0,000 K13- Ma-Rh arası mesafe 8-12 yaş 53 172,19 12-18 yaş 60 225,81 18 yaş ve üzeri 50 253,93 0-2 yaş 59 32,17 2-8 yaş 60 118,42 217,49 0,000 K14- Ma-Ns arası mesafe 8-12 yaş 53 174,46 12-18 yaş 60 221,28 18 yaş ve üzeri 50 246,51 0-2 yaş 59 34,34 2-8 yaş 60 112,72 226,84 0,000 K15- Ma-Pr arası mesafe 8-12 yaş 53 174,13 12-18 yaş 60 222,99 18 yaş ve üzeri 50 252,09 0-2 yaş 59 39,05 2-8 yaş 60 118,91 K16- Azk -G arası mesafe 8-12 yaş 53 172,13 197,94 0,000 12-18 yaş 60 218,32 18 yaş ve üzeri 50 243,64 109 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 32,59 2-8 yaş 60 119,20 210,81 0,000 K17- Azk -N arası mesafe 8-12 yaş 53 177,87 12-18 yaş 60 221,72 18 yaş ve üzeri 50 240,53 0-2 yaş 59 30,74 2-8 yaş 60 112,16 239,45 0,000 K18- Azk -Rh arası mesafe 8-12 yaş 53 171,90 12-18 yaş 60 231,92 18 yaş ve üzeri 50 248,76 0-2 yaş 59 30,88 2-8 yaş 60 111,60 K19- Azk -Ns arası mesafe 8-12 yaş 53 173,62 238,17 0,000 12-18 yaş 60 236,72 18 yaş ve üzeri 50 241,88 0-2 yaş 59 31,57 2-8 yaş 60 109,07 K20- Azk -Pr arası mesafe 8-12 yaş 53 171,98 245,48 0,000 12-18 yaş 60 234,40 18 yaş ve üzeri 50 250,02 0-2 yaş 59 72,24 2-8 yaş 60 166,86 0,000 K21- La- Azk arası mesafe 8-12 yaş 53 174,08 61,10 12-18 yaş 60 181,30 18 yaş ve üzeri 50 164,43 0-2 yaş 59 49,42 2-8 yaş 60 139,62 K22- La -Ma arası mesafe 8-12 yaş 53 173,44 127,25 0,000 12-18 yaş 60 210,83 18 yaş ve üzeri 50 203,19 0-2 yaş 59 104,57 2-8 yaş 60 127,22 60,33 0,000 K23- La -I arası mesafe 8-12 yaş 53 148,88 12-18 yaş 60 182,62 18 yaş ve üzeri 50 220,04 0-2 yaş 59 92,81 2-8 yaş 60 180,33 36,59 0,000 K24- I-Azk arası mesafe 8-12 yaş 53 165,21 12-18 yaş 60 157,33 18 yaş ve üzeri 50 155,47 0-2 yaş 59 83,70 2-8 yaş 60 175,44 46,96 0,000 K25- I-Ma arası mesafe 8-12 yaş 53 173,64 12-18 yaş 60 170,70 18 yaş ve üzeri 50 149,42 110 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 44,48 2-8 yaş 60 118,29 181,65 0,000 K26- Ma- Azk arası mesafe 8-12 yaş 53 173,96 12-18 yaş 60 218,72 18 yaş ve üzeri 50 235,84 0-2 yaş 59 231,72 85,81 2-8 yaş 60 162,66 0,000 K27- Processus mastoideus açısı 8-12 yaş 53 149,17 12-18 yaş 60 119,82 18 yaş ve üzeri 50 84,65 0-2 yaş 59 148,40 2-8 yaş 60 181,96 0,000 K28- Inion açısı 8-12 yaş 53 182,42 49,51 12-18 yaş 60 148,31 18 yaş ve üzeri 50 79,63 0-2 yaş 59 91,12 45,08 2-8 yaş 60 146,90 0,000 K29- N-Azk-Pr açısı (Üst yüz açısı) 8-12 yaş 53 159,21 12-18 yaş 60 187,26 18 yaş ve üzeri 50 185,18 0-2 yaş 59 167,28 2-8 yaş 60 153,47 57,05 0,000 K30- Azk-Zy-Fmt açısı 8-12 yaş 53 110,35 12-18 yaş 60 114,93 18 yaş ve üzeri 50 224,06 0-2 yaş 59 184,09 2-8 yaş 60 161,95 57,36 0,000 K31- G-N-Rh açısı (Frontonazal açı) 8-12 yaş 53 194,04 12-18 yaş 60 132,52 18 yaş ve üzeri 50 79,09 0-2 yaş 59 154,21 2-8 yaş 60 127,11 8-12 yaş 53 175,09 11,48 0,022 K32- Apretura piriformis açısı 12-18 yaş 60 160,60 18 yaş ve üzeri 50 160,64 0-2 yaş 59 198,66 2-8 yaş 60 190,21 60,95 0,000 K33- Subnazal açı 8-12 yaş 53 121,87 12-18 yaş 60 105,03 18 yaş ve üzeri 50 123,07 0-2 yaş 59 50,70 2-8 yaş 60 146,06 108,31 0,000 K34- Maksimum kafatası genişliği (Eu-Eu) 8-12 yaş 53 164,94 12-18 yaş 60 194,41 18 yaş ve üzeri 50 197,20 111 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 40,48 2-8 yaş 60 135,60 137,42 0,000 K35- Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) 8-12 yaş 53 178,20 12-18 yaş 60 199,12 18 yaş ve üzeri 50 202,91 0-2 yaş 59 36,79 2-8 yaş 60 115,08 199,20 0,000 K36- Üst yüz genişliği (Fmt-Fmt) 8-12 yaş 53 163,43 12-18 yaş 60 217,14 18 yaş ve üzeri 50 236,78 0-2 yaş 59 41,63 2-8 yaş 60 120,35 0,000 K37- Orbita genişliği (Ec-Dc) 8-12 yaş 53 156,32 177,66 12-18 yaş 60 227,45 18 yaş ve üzeri 50 217,68 0-2 yaş 59 108,36 51,88 2-8 yaş 60 133,90 0,000 K38- Nazal kök genişliği 8-12 yaş 53 142,48 12-18 yaş 60 148,62 18 yaş ve üzeri 50 222,41 0-2 yaş 59 35,02 208,73 2-8 yaş 60 116,04 K39- Maksimum yüz genişliği 0,000 8-12 yaş 53 161,11 (Zy-Zy) 12-18 yaş 60 229,28 18 yaş ve üzeri 50 230,97 0-2 yaş 59 40,73 2-8 yaş 60 122,44 172,91 0,000 K40- Apretura piriformis genişliği (Al-Al) 8-12 yaş 53 168,12 12-18 yaş 60 207,80 18 yaş ve üzeri 50 230,74 0-2 yaş 59 37,17 188,26 2-8 yaş 60 116,60 K41- Processus alveolaris (Maxilla) 0,000 8-12 yaş 53 179,55 genişliği 12-18 yaş 60 227,38 18 yaş ve üzeri 50 210,87 0-2 yaş 59 119,02 2-8 yaş 60 150,57 26,31 0,000 K42- Orbita çevresi 8-12 yaş 53 115,17 12-18 yaş 60 179,77 18 yaş ve üzeri 50 173,92 0-2 yaş 59 119,03 2-8 yaş 60 133,37 21,24 0,000 K43- Apertura piriformis çevresi 8-12 yaş 53 144,60 12-18 yaş 60 172,83 18 yaş ve üzeri 50 181,29 112 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 36,57 2-8 yaş 60 114,41 190,51 0,000 K44- G-Ns arası mesafe 8-12 yaş 53 177,33 12-18 yaş 60 225,94 18 yaş ve üzeri 50 213,93 0-2 yaş 59 38,09 2-8 yaş 60 108,12 202,13 0,000 K45- Burun yüksekliği (N-Ns) 8-12 yaş 53 181,34 12-18 yaş 60 209,72 18 yaş ve üzeri 50 237,42 0-2 yaş 59 53,81 2-8 yaş 60 127,15 132,18 0,000 K46- Orbita yüksekliği 8-12 yaş 53 156,42 12-18 yaş 60 219,81 18 yaş ve üzeri 50 200,71 0-2 yaş 59 33,58 2-8 yaş 60 106,85 236,94 K47- I-Apertura piriformis yüksekliği (Rh- 0,000 8-12 yaş 53 163,28 Ns) 12-18 yaş 60 234,63 18 yaş ve üzeri 50 240,08 0-2 yaş 59 52,70 2-8 yaş 60 132,45 151,25 0,000 K48- Üst çene yüksekliği (Ns-Sd) 8-12 yaş 53 142,02 12-18 yaş 60 191,14 18 yaş ve üzeri 50 245,33 0-2 yaş 59 152,02 2-8 yaş 60 140,71 K49- Kafatası indeksi= (Maksimum kafatası 0,000 genişliği Eu-Eu (frontal) / Kafatası genişliği 8-12 yaş 53 118,34 39,80 La -G (Sagittal)) x 100 12-18 yaş 60 124,29 18 yaş ve üzeri 50 213,28 0-2 yaş 59 68,38 130,63 2-8 yaş 60 122,27 K50- Üst yüz indeksi= 0,000 (Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy) / Yüz 8-12 yaş 53 169,72 yüksekliği (N-Ns)) x 100 12-18 yaş 60 162,01 18 yaş ve üzeri 50 249,57 0-2 yaş 59 144,67 2-8 yaş 60 141,89 26,27 K51- Orbita indeksi= (Orbita 0,000 8-12 yaş 53 138,55 genişliği/Orbita yüksekliği) x 100 12-18 yaş 60 121,54 18 yaş ve üzeri 50 202,16 0-2 yaş 59 206,24 2-8 yaş 60 147,45 75,32 K52- Burun indeksi= (Burun genişliği (Al- 0,000 8-12 yaş 53 102,11 Al)/Burun yüksekliği (N-Ns)) x 100 12-18 yaş 60 94,07 18 yaş ve üzeri 50 190,85 113 Tablo 16. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Kruskal-Wallis testi) (Devamı) 0-2 yaş 59 211,15 93,14 K53- Apertura piriformis indeksi= 2-8 yaş 60 158,93 (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / 0,000 8-12 yaş 53 119,45 Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns)) x100 12-18 yaş 60 68,19 18 yaş ve üzeri 50 179,16 0-2 yaş 59 126,27 K54- Kafatası genişlik indeksi= 2-8 yaş 60 122,68 (Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) / 0,000 8-12 yaş 53 152,58 37,96 Maksimum kafatası genişliği Eu-Eu (frontal)) x 100 12-18 yaş 60 148,45 18 yaş ve üzeri 50 211,06 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) 95% Güven Aralığı Ort. Std. P Alt Üst Bağımlı Değişken Fark Hata değeri Sınır Sınır K1- La -G arası 2-8 yaş -25,76* 2,40 0,00 -32,69 -18,84 mesafe 8-12 yaş -33,07* 2,57 0,00 -40,44 -25,71 0-2 yaş 12-18 yaş -34,89* 2,48 0,00 -42,01 -27,78 18 yaş ve üzeri -35,01* 2,54 0,00 -42,41 -27,81 0-2 yaş 25,72* 2,40 0,00 18,84 32,69 8-12 yaş -7,30* 1,62 0,00 -11,95 -2,67 2-8 yaş 12-18 yaş -9,13* 1,47 0,00 -13,31 -4,93 18 yaş ve üzeri -9,39* 1,58 0,00 -13,87 -4,81 0-2 yaş 33,02* 2,57 0,00 25,71 40,44 8-12 2-8 yaş 7,30 * 1,62 0,00 2,67 11,95 yaş 12-18 yaş -1,82 1,73 0,97 -6,75 3,12 18 yaş ve üzeri -2,03 1,82 0,96 -7,25 3,19 0-2 yaş 34,85* 2,48 0,00 27,78 42,01 12-18 2-8 yaş 9,03 * 1,47 0,00 4,93 13,31 yaş 8-12 yaş 1,82 1,73 0,97 -3,12 6,75 18 yaş ve üzeri -0,21 1,69 1,00 -5,05 4,62 0-2 yaş 35,11* 2,54 0,00 27,81 42,41 18 yaş 2-8 yaş 9,39 * 1,58 0,00 4,81 13,87 ve üzeri 8-12 yaş 2,03 1,82 0,96 -3,19 7,25 12-18 yaş 0,21 1,69 1,00 -4,62 5,05 114 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K2- La -N arası 2-8 yaş -25,66* 2,38 0,00 -32,55 -18,85 mesafe 8-12 yaş -33,66* 2,56 0,00 -40,99 -26,30 0-2 yaş 12-18 yaş -35,42* 2,44 0,00 -42,44 -28,40 18 yaş ve üzeri -35,32* 2,47 0,00 -42,50 -28,29 0-2 yaş 25,66* 2,38 0,00 18,85 32,55 8-12 yaş -7,59* 1,64 0,00 -12,64 -3,25 2-8 yaş 12-18 yaş -9,76* 1,45 0,00 -13,84 -5,60 18 yaş ve üzeri -9,66* 1,50 0,00 -13,99 -5,41 0-2 yaş 33,36* 2,56 0,00 26,30 40,99 8-12 2-8 yaş 7,99 * 1,64 0,00 3,25 12,64 yaş 12-18 yaş -1,78 1,73 0,97 -6,73 3,17 18 yaş ve üzeri -1,75 1,77 0,98 -6,83 3,33 0-2 yaş 35,42* 2,44 0,00 28,40 42,44 2-8 yaş 9,76*12-18 1,45 0,00 5,60 13,84 yaş 8-12 yaş 1,78 1,73 0,97 -3,17 6,73 18 yaş ve üzeri 0,02 1,60 1,00 -4,55 4,59 0-2 yaş 35,32* 2,47 0,00 28,29 42,50 18 yaş 2-8 yaş 9,66 * 1,50 0,00 5,41 13,99 ve üzeri 8-12 yaş 1,75 1,77 0,98 -3,33 6,83 12-18 yaş -0,02 1,60 1,00 -4,59 4,55 K3- La -Rh arası 2-8 yaş -28,50* 2,47 0,00 -35,67 -21,44 mesafe 8-12 yaş -39,08* 2,67 0,00 -46,75 -31,43 0-2 yaş 12-18 yaş -43,25* 2,55 0,00 -51,02 -36,37 18 yaş ve üzeri -43,16* 2,60 0,00 -51,01 -36,07 0-2 yaş 28,50* 2,47 0,00 21,44 35,67 8-12 yaş -10,58* 1,76 0,00 -15,58 -5,50 2-8 yaş 12-18 yaş -15,15* 1,57 0,00 -19,62 -10,67 18 yaş ve üzeri -14,98* 1,65 0,00 -19,72 -10,26 0-2 yaş 39,08* 2,67 0,00 31,43 46,75 * 8-12 2-8 yaş 10,58 1,76 0,00 5,50 15,58 yaş 12-18 yaş -4,61 1,87 0,14 -9,96 0,75 18 yaş ve üzeri -4,45 1,94 0,22 -10,01 1,11 0-2 yaş 43,65* 2,55 0,00 36,37 51,02 12-18 2-8 yaş 15,75 * 1,57 0,00 10,67 19,62 yaş 8-12 yaş 4,61 1,87 0,14 -0,75 9,96 18 yaş ve üzeri 0,16 1,77 1,00 -4,90 5,22 0-2 yaş 43,56* 2,60 0,00 36,07 51,01 18 yaş 2-8 yaş 14,96 * 1,65 0,00 10,26 19,72 ve üzeri 8-12 yaş 4,45 1,94 0,22 -1,11 10,01 12-18 yaş -0,16 1,77 1,00 -5,22 4,90 115 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K4- La -Ns arası 2-8 yaş -28,32* 2,50 0,00 -35,53 -21,17 mesafe 8-12 yaş -38,88* 2,72 0,00 -45,96 -30,40 0-2 yaş 12-18 yaş -43,92* 2,55 0,00 -51,24 -36,60 18 yaş ve üzeri -42,81* 2,61 0,00 -50,32 -35,33 0-2 yaş 28,32* 2,50 0,00 21,17 35,53 8-12 yaş -9,82* 1,83 0,00 -15,08 -4,57 2-8 yaş 12-18 yaş -15,54* 1,57 0,00 -20,05 -11,09 18 yaş ve üzeri -14,49* 1,67 0,00 -19,26 -9,69 0-2 yaş 38,18* 2,72 0,00 30,40 45,96 8-12 2-8 yaş 9,86 * 1,83 0,00 4,57 15,08 yaş 12-18 yaş -5,77* 1,90 0,03 -11,19 -0,29 18 yaş ve üzeri -4,64 1,99 0,20 -10,34 1,05 0-2 yaş 43,92* 2,55 0,00 36,60 51,24 * 12-18 2-8 yaş 15,54 1,57 0,00 11,09 20,05 yaş 8-12 yaş 5,77* 1,90 0,03 0,29 11,19 18 yaş ve üzeri 1,10 1,75 1,00 -3,91 6,10 0-2 yaş 42,81* 2,61 0,00 35,33 50,32 18 yaş 2-8 yaş 14,49 * 1,67 0,00 9,69 19,26 ve üzeri 8-12 yaş 4,64 1,99 0,20 -1,05 10,34 12-18 yaş -1,10 1,75 1,00 -6,10 3,91 K5- La -Pr arası 2-8 yaş -29,03* 2,63 0,00 -36,59 -21,43 mesafe 8-12 yaş -39,28* 2,88 0,00 -47,49 -30,97 0-2 yaş 12-18 yaş -45,86* 2,70 0,00 -53,24 -37,72 18 yaş ve üzeri -46,35* 2,76 0,00 -54,26 -38,40 0-2 yaş 29,03* 2,63 0,00 21,43 36,59 8-12 yaş -10,25* 1,91 0,00 -15,69 -4,74 2-8 yaş 12-18 yaş -16,42* 1,62 0,00 -21,08 -11,86 18 yaş ve üzeri -17,31* 1,72 0,00 -22,25 -12,39 0-2 yaş 39,28* 2,88 0,00 30,97 47,49 8-12 2-8 yaş 10,25 * 1,91 0,00 4,74 15,69 yaş 12-18 yaş -6,28* 2,00 0,02 -11,98 -0,53 18 yaş ve üzeri -7,16* 2,08 0,01 -13,07 -1,13 0-2 yaş 45,46* 2,70 0,00 37,72 53,24 12-18 2-8 yaş 16,42 * 1,62 0,00 11,86 21,08 yaş 8-12 yaş 6,28* 2,00 0,02 0,53 11,98 18 yaş ve üzeri -0,85 1,82 1,00 -6,06 4,36 0-2 yaş 46,32* 2,76 0,00 38,40 54,26 18 yaş 2-8 yaş 17,31 * 1,72 0,00 12,39 22,25 ve üzeri 8-12 yaş 7,16* 2,08 0,01 1,13 13,07 12-18 yaş 0,85 1,82 1,00 -4,36 6,06 116 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K6- I-G arası mesafe 2-8 yaş -24,16* 2,51 0,00 -31,39 -16,92 8-12 yaş -28,95* 2,68 0,00 -36,63 -21,24 0-2 yaş 12-18 yaş -34,65* 2,56 0,00 -42,04 -27,28 18 yaş ve üzeri -37,47* 2,70 0,00 -45,51 -30,03 0-2 yaş 24,16* 2,51 0,00 16,92 31,39 8-12 yaş -4,09* 1,62 0,04 -9,42 -0,13 2-8 yaş 12-18 yaş -10,65* 1,42 0,00 -14,55 -6,45 18 yaş ve üzeri -13,90* 1,65 0,00 -18,34 -8,88 0-2 yaş 28,95* 2,68 0,00 21,24 36,63 8-12 2-8 yaş 4,09 * 1,62 0,04 0,13 9,42 yaş 12-18 yaş -5,76* 1,71 0,01 -10,60 -0,85 18 yaş ve üzeri -8,82* 1,90 0,00 -14,27 -3,40 0-2 yaş 34,22* 2,56 0,00 27,28 42,04 12-18 2-8 yaş 10,55 * 1,42 0,00 6,45 14,55 yaş 8-12 yaş 5,72* 1,71 0,01 0,85 10,60 18 yaş ve üzeri -3,11 1,73 0,54 -8,07 1,84 0-2 yaş 37,77* 2,70 0,00 30,03 45,51 * 18 yaş 2-8 yaş 13,90 1,65 0,00 8,88 18,34 ve üzeri 8-12 yaş 8,82* 1,90 0,00 3,40 14,27 12-18 yaş 3,11 1,73 0,54 -1,84 8,07 K7- I-N arası mesafe 2-8 yaş -24,91* 2,46 0,00 -32,04 -17,89 8-12 yaş -30,02* 2,66 0,00 -37,64 -22,39 0-2 yaş 12-18 yaş -35,70* 2,49 0,00 -42,44 -28,09 18 yaş ve üzeri -37,18* 2,59 0,00 -44,63 -29,75 0-2 yaş 24,91* 2,46 0,00 17,89 32,04 8-12 yaş -5,05* 1,71 0,04 -9,95 -0,17 2-8 yaş 12-18 yaş -10,39* 1,43 0,00 -14,39 -6,22 18 yaş ve üzeri -12,25* 1,59 0,00 -16,79 -7,66 0-2 yaş 30,02* 2,66 0,00 22,39 37,64 8-12 2-8 yaş 5,91 * 1,71 0,04 0,17 9,95 yaş 12-18 yaş -5,28* 1,76 0,04 -10,29 -0,21 18 yaş ve üzeri -7,17* 1,89 0,00 -12,60 -1,75 0-2 yaş 35,26* 2,49 0,00 28,09 42,44 * 12-18 2-8 yaş 10,30 1,43 0,00 6,22 14,39 yaş 8-12 yaş 5,24* 1,76 0,04 0,21 10,29 18 yaş ve üzeri -1,92 1,65 0,94 -6,65 2,81 0-2 yaş 37,16* 2,59 0,00 29,75 44,63 18 yaş 2-8 yaş 12,35 * 1,59 0,00 7,66 16,79 ve üzeri 8-12 yaş 7,13* 1,89 0,00 1,75 12,60 12-18 yaş 1,92 1,65 0,94 -2,81 6,65 117 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K8- I-Rh arası mesafe 2-8 yaş -27,46* 2,48 0,00 -34,82 -20,56 8-12 yaş -34,11* 2,75 0,00 -41,94 -26,20 0-2 yaş 12-18 yaş -41,70* 2,54 0,00 -49,06 -34,50 18 yaş ve üzeri -43,22* 2,63 0,00 -50,80 -35,72 0-2 yaş 27,69* 2,48 0,00 20,56 34,82 8-12 yaş -6,37865* 1,93 0,01 -11,91 -0,85 2-8 yaş 12-18 yaş -14,03* 1,61 0,00 -18,67 -9,51 18 yaş ve üzeri -15,56* 1,75 0,00 -20,59 -10,55 0-2 yaş 34,01* 2,75 0,00 26,20 41,94 8-12 2-8 yaş 6,35 * 1,93 0,01 0,85 11,91 yaş 12-18 yaş -7,79* 2,00 0,00 -13,44 -1,98 18 yaş ve üzeri -9,11* 2,12 0,00 -15,26 -3,12 0-2 yaş 41,70* 2,54 0,00 34,50 49,06 * 12-18 2-8 yaş 14,03 1,61 0,00 9,51 18,67 yaş 8-12 yaş 7,79* 2,00 0,00 1,98 13,44 18 yaş ve üzeri -1,48 1,83 1,00 -6,72 3,77 0-2 yaş 43,22* 2,63 0,00 35,72 50,80 18 yaş 2-8 yaş 15,56 * 1,75 0,00 10,55 20,59 ve üzeri 8-12 yaş 9,11* 2,12 0,00 3,12 15,26 12-18 yaş 1,48 1,83 1,00 -3,77 6,72 K9- I-Ns arası mesafe 2-8 yaş -26,34* 2,51 0,00 -33,53 -19,10 8-12 yaş -31,48* 2,88 0,00 -39,70 -23,24 0-2 yaş 12-18 yaş -38,23* 2,54 0,00 -45,53 -30,96 18 yaş ve üzeri -37,35* 2,66 0,00 -44,98 -29,73 0-2 yaş 26,34* 2,51 0,00 19,10 33,53 8-12 yaş -5,16 2,19 0,19 -11,43 1,11 2-8 yaş 12-18 yaş -11,99* 1,71 0,00 -16,80 -7,07 18 yaş ve üzeri -11,01* 1,89 0,00 -16,44 -5,64 0-2 yaş 31,48* 2,88 0,00 23,24 39,70 8-12 2-8 yaş 5,16 2,19 0,19 -1,11 11,43 yaş 12-18 yaş -6,75* 2,21 0,03 -13,12 -0,43 18 yaş ve üzeri -5,88 2,35 0,13 -12,63 0,86 0-2 yaş 38,243* 2,54 0,00 30,96 45,53 12-18 2-8 yaş 11,99 * 1,71 0,00 7,07 16,80 yaş 8-12 yaş 6,75* 2,21 0,03 0,43 13,12 18 yaş ve üzeri 0,89 1,92 1,00 -4,61 6,39 0-2 yaş 37,35* 2,66 0,00 29,73 44,98 18 yaş 2-8 yaş 11,01 * 1,89 0,00 5,64 16,44 ve üzeri 8-12 yaş 5,88 2,35 0,13 -0,86 12,63 12-18 yaş -0,89 1,92 1,00 -6,39 4,61 118 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K10- I-Pr arası mesafe 2-8 yaş -26,49* 2,63 0,00 -33,98 -18,90 8-12 yaş -31,79* 3,04 0,00 -40,49 -23,11 0-2 yaş 12-18 yaş -38,88* 2,67 0,00 -46,50 -31,20 18 yaş ve üzeri -38,90* 2,76 0,00 -46,89 -31,04 0-2 yaş 26,44* 2,63 0,00 18,90 33,98 8-12 yaş -5,36 2,31 0,21 -11,99 1,28 2-8 yaş 12-18 yaş -12,49* 1,79 0,00 -17,51 -7,31 18 yaş ve üzeri -12,51* 1,94 0,00 -18,06 -6,99 0-2 yaş 31,79* 3,04 0,00 23,11 40,49 8-12 2-8 yaş 5,36 2,31 0,21 -1,28 11,99 yaş 12-18 yaş -7,09* 2,36 0,04 -13,82 -0,29 18 yaş ve üzeri -7,11* 2,47 0,04 -14,25 -0,09 0-2 yaş 38,38* 2,67 0,00 31,20 46,50 * 12-18 2-8 yaş 12,49 1,79 0,00 7,31 17,51 yaş 8-12 yaş 7,09* 2,36 0,04 0,29 13,82 18 yaş ve üzeri -0,12 1,99 1,00 -5,81 5,57 0-2 yaş 38,90* 2,76 0,00 31,04 46,89 * 18 yaş 2-8 yaş 12,51 1,94 0,00 6,99 18,06 ve üzeri 8-12 yaş 7,11* 2,47 0,04 0,09 14,25 12-18 yaş 0,12 1,99 1,00 -5,57 5,81 K11- Ma-G arası 2-8 yaş -20,41* 1,70 0,00 -25,08 -15,26 mesafe 8-12 yaş -27,68* 1,74 0,00 -32,88 -22,85 0-2 yaş 12-18 yaş -32,93* 1,77 0,00 -38,06 -27,90 18 yaş ve üzeri -37,38* 1,82 0,00 -42,58 -32,17 0-2 yaş 20,11* 1,70 0,00 15,26 25,08 8-12 yaş -7,67* 1,04 0,00 -10,67 -4,72 2-8 yaş 12-18 yaş -12,82* 1,08 0,00 -15,90 -9,73 18 yaş ve üzeri -17,27* 1,16 0,00 -20,52 -13,89 0-2 yaş 27,88* 1,74 0,00 22,85 32,88 8-12 2-8 yaş 7,67 * 1,04 0,00 4,72 10,67 yaş 12-18 yaş -5,15* 1,14 0,00 -8,39 -1,85 18 yaş ve üzeri -9,81* 1,22 0,00 -12,99 -6,03 0-2 yaş 32,93* 1,77 0,00 27,90 38,06 12-18 2-8 yaş 12,82 * 1,08 0,00 9,73 15,90 yaş 8-12 yaş 5,15* 1,14 0,00 1,85 8,39 18 yaş ve üzeri -4,39* 1,25 0,01 -7,97 -0,81 0-2 yaş 37,37* 1,82 0,00 32,17 42,58 18 yaş 2-8 yaş 17,20 * 1,16 0,00 13,89 20,52 ve üzeri 8-12 yaş 9,51* 1,22 0,00 6,03 12,99 12-18 yaş 4,39* 1,25 0,01 0,81 7,97 119 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K12- Ma-N arası 2-8 yaş -21,52* 1,62 0,00 -26,18 -16,87 mesafe 8-12 yaş -28,99* 1,63 0,00 -33,60 -24,24 0-2 yaş 12-18 yaş -33,22* 1,66 0,00 -37,97 -28,44 18 yaş ve üzeri -36,78* 1,69 0,00 -41,57 -31,88 0-2 yaş 21,52* 1,62 0,00 16,87 26,18 8-12 yaş -7,39* 1,00 0,00 -10,24 -4,56 2-8 yaş 12-18 yaş -11,66* 1,05 0,00 -14,67 -8,69 18 yaş ve üzeri -15,72* 1,09 0,00 -18,32 -12,07 0-2 yaş 28,99* 1,63 0,00 24,24 33,60 8-12 2-8 yaş 7,33 * 1,00 0,00 4,56 10,24 yaş 12-18 yaş -4,23* 1,06 0,00 -7,31 -1,26 18 yaş ve üzeri -7,79* 1,10 0,00 -10,96 -4,64 0-2 yaş 33,22* 1,66 0,00 28,44 37,97 2-8 yaş 11,66*12-18 1,05 0,00 8,69 14,67 yaş 8-12 yaş 4,23* 1,06 0,00 1,26 7,31 18 yaş ve üzeri -3,57* 1,15 0,03 -6,81 -0,22 0-2 yaş 36,78* 1,69 0,00 31,88 41,57 18 yaş 2-8 yaş 15,12 * 1,09 0,00 12,07 18,32 ve üzeri 8-12 yaş 7,79* 1,10 0,00 4,64 10,96 12-18 yaş 3,67* 1,15 0,03 0,22 6,81 K13- Ma-Rh arası 2-8 yaş -21,99* 1,53 0,00 -26,36 -17,58 mesafe 8-12 yaş -29,92* 1,54 0,00 -34,35 -25,52 0-2 yaş 12-18 yaş -36,63* 1,60 0,00 -41,21 -32,05 18 yaş ve üzeri -40,30* 1,59 0,00 -44,88 -35,78 0-2 yaş 21,99* 1,53 0,00 17,58 26,36 8-12 yaş -7,93* 1,02 0,00 -10,87 -5,06 2-8 yaş 12-18 yaş -14,64* 1,11 0,00 -17,83 -11,49 18 yaş ve üzeri -18,31* 1,10 0,00 -21,48 -15,23 0-2 yaş 29,92* 1,54 0,00 25,52 34,35 8-12 2-8 yaş 7,93 * 1,02 0,00 5,06 10,87 yaş 12-18 yaş -6,11* 1,12 0,00 -9,90 -3,50 18 yaş ve üzeri -10,38* 1,10 0,00 -13,55 -7,23 0-2 yaş 36,84* 1,60 0,00 32,05 41,21 12-18 2-8 yaş 14,64 * 1,11 0,00 11,49 17,83 yaş 8-12 yaş 6,61* 1,12 0,00 3,50 9,90 18 yaş ve üzeri -3,67* 1,19 0,02 -7,10 -0,30 0-2 yaş 40,30* 1,59 0,00 35,78 44,88 18 yaş 2-8 yaş 18,31 * 1,10 0,00 15,23 21,48 ve üzeri 8-12 yaş 10,38* 1,10 0,00 7,23 13,55 12-18 yaş 3,67* 1,19 0,02 0,30 7,10 120 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K14- Ma-Ns arası 2-8 yaş -18,27* 1,35 0,00 -22,21 -14,48 mesafe 8-12 yaş -24,38* 1,34 0,00 -28,18 -20,46 0-2 yaş 12-18 yaş -29,48* 1,42 0,00 -33,51 -25,35 18 yaş ve üzeri -31,47* 1,38 0,00 -35,45 -27,53 0-2 yaş 18,37* 1,35 0,00 14,48 22,21 8-12 yaş -5,97* 0,91 0,00 -8,58 -3,37 2-8 yaş 12-18 yaş -11,01* 1,03 0,00 -14,02 -8,15 18 yaş ve üzeri -13,10* 0,97 0,00 -15,91 -10,38 0-2 yaş 24,38* 1,34 0,00 20,46 28,18 8-12 2-8 yaş 5,91 * 0,91 0,00 3,37 8,58 yaş 12-18 yaş -5,10* 1,02 0,00 -8,04 -2,18 18 yaş ve üzeri -7,19* 0,96 0,00 -9,93 -4,42 0-2 yaş 29,48* 1,42 0,00 25,35 33,51 12-18 2-8 yaş 11,41 * 1,03 0,00 8,15 14,02 yaş 8-12 yaş 5,10* 1,02 0,00 2,18 8,04 18 yaş ve üzeri -2,06 1,07 0,45 -5,13 1,01 0-2 yaş 31,47* 1,38 0,00 27,53 35,45 * 18 yaş 2-8 yaş 13,10 0,97 0,00 10,38 15,91 ve üzeri 8-12 yaş 7,19* 0,96 0,00 4,42 9,93 12-18 yaş 2,06 1,07 0,45 -1,01 5,13 K15- Ma-Pr arası 2-8 yaş -17,15* 1,39 0,00 -21,10 -13,11 mesafe 8-12 yaş -23,73* 1,40 0,00 -27,79 -19,75 0-2 yaş 12-18 yaş -28,86* 1,46 0,00 -33,03 -24,69 18 yaş ve üzeri -31,68* 1,44 0,00 -35,77 -27,50 0-2 yaş 17,15* 1,39 0,00 13,11 21,10 8-12 yaş -6,66* 0,90 0,00 -9,24 -4,09 2-8 yaş 12-18 yaş -11,71* 0,99 0,00 -14,58 -8,93 18 yaş ve üzeri -14,53* 0,97 0,00 -17,30 -11,76 0-2 yaş 23,73* 1,40 0,00 19,75 27,79 8-12 2-8 yaş 6,68 * 0,90 0,00 4,09 9,24 yaş 12-18 yaş -5,04* 1,00 0,00 -7,95 -2,23 18 yaş ve üzeri -7,86* 0,98 0,00 -10,67 -5,06 0-2 yaş 28,86* 1,46 0,00 24,69 33,03 * 12-18 2-8 yaş 11,71 0,99 0,00 8,93 14,58 yaş 8-12 yaş 5,04* 1,00 0,00 2,23 7,95 18 yaş ve üzeri -2,77 1,06 0,10 -5,80 0,26 0-2 yaş 31,68* 1,44 0,00 27,50 35,77 18 yaş 2-8 yaş 14,53 * 0,97 0,00 11,76 17,30 ve üzeri 8-12 yaş 7,86* 0,98 0,00 5,06 10,67 12-18 yaş 2,77 1,06 0,10 -0,26 5,80 121 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K16- Azk -G arası 2-8 yaş -14,31* 1,35 0,00 -18,23 -10,49 mesafe 8-12 yaş -19,56* 1,40 0,00 -23,54 -15,51 0-2 yaş 12-18 yaş -24,00* 1,42 0,00 -28,15 -19,99 18 yaş ve üzeri -26,55* 1,42 0,00 -30,62 -22,47 0-2 yaş 14,31* 1,35 0,00 10,49 18,23 8-12 yaş -5,34* 0,95 0,00 -7,87 -2,45 2-8 yaş 12-18 yaş -9,79* 0,99 0,00 -12,52 -6,89 18 yaş ve üzeri -12,53* 0,98 0,00 -14,99 -9,38 0-2 yaş 19,66* 1,40 0,00 15,51 23,54 8-12 2-8 yaş 5,34 * 0,95 0,00 2,45 7,87 yaş 12-18 yaş -4,54* 1,06 0,00 -7,56 -1,52 18 yaş ve üzeri -7,19* 1,05 0,00 -10,03 -4,01 0-2 yaş 24,00* 1,42 0,00 19,99 28,15 12-18 2-8 yaş 9,79 * 0,99 0,00 6,89 12,52 yaş 8-12 yaş 4,54* 1,06 0,00 1,52 7,56 18 yaş ve üzeri -2,48 1,08 0,22 -5,58 0,62 0-2 yaş 26,85* 1,42 0,00 22,47 30,62 18 yaş 2-8 yaş 12,53 * 0,98 0,00 9,38 14,99 ve üzeri 8-12 yaş 7,09* 1,05 0,00 4,01 10,03 12-18 yaş 2,48 1,08 0,22 -0,62 5,58 K17- Azk -N arası 2-8 yaş -16,20* 1,19 0,00 -19,69 -12,88 mesafe 8-12 yaş -21,10* 1,22 0,00 -25,43 -18,43 0-2 yaş 12-18 yaş -25,76* 1,25 0,00 -29,43 -22,28 18 yaş ve üzeri -27,51* 1,25 0,00 -31,17 -24,00 0-2 yaş 16,20* 1,19 0,00 12,88 19,69 8-12 yaş -5,69* 0,87 0,00 -8,12 -3,17 2-8 yaş 12-18 yaş -9,56* 0,91 0,00 -12,15 -6,98 18 yaş ve üzeri -11,31* 0,91 0,00 -13,91 -8,70 0-2 yaş 21,90* 1,22 0,00 18,43 25,43 * 8-12 2-8 yaş 5,69 0,87 0,00 3,17 8,12 yaş 12-18 yaş -3,91* 0,95 0,00 -6,64 -1,20 18 yaş ve üzeri -5,65* 0,96 0,00 -8,40 -2,92 0-2 yaş 25,86* 1,25 0,00 22,28 29,43 12-18 2-8 yaş 9,56 * 0,91 0,00 6,98 12,15 yaş 8-12 yaş 3,96* 0,95 0,00 1,20 6,64 18 yaş ve üzeri -1,74 0,99 0,58 -4,57 1,10 0-2 yaş 27,51* 1,25 0,00 24,00 31,17 18 yaş 2-8 yaş 11,31 * 0,91 0,00 8,70 13,91 ve üzeri 8-12 yaş 5,61* 0,96 0,00 2,92 8,40 12-18 yaş 1,74 0,99 0,58 -1,10 4,57 122 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K18- Azk -Rh arası 2-8 yaş -18,34* 1,15 0,00 -21,50 -14,88 mesafe 8-12 yaş -25,05* 1,20 0,00 -28,94 -22,06 0-2 yaş 12-18 yaş -32,52* 1,29 0,00 -36,26 -28,91 18 yaş ve üzeri -34,67* 1,27 0,00 -38,33 -31,06 0-2 yaş 18,14* 1,15 0,00 14,88 21,50 8-12 yaş -7,301* 0,91 0,00 -9,90 -4,72 2-8 yaş 12-18 yaş -14,38* 1,02 0,00 -17,30 -11,49 18 yaş ve üzeri -16,52* 1,00 0,00 -19,36 -13,65 0-2 yaş 25,55* 1,20 0,00 22,06 28,94 8-12 2-8 yaş 7,31 * 0,91 0,00 4,72 9,90 yaş 12-18 yaş -7,08* 1,07 0,00 -10,15 -4,02 18 yaş ve üzeri -9,11* 1,05 0,00 -12,21 -6,18 0-2 yaş 32,52* 1,29 0,00 28,91 36,26 12-18 2-8 yaş 14,38 * 1,02 0,00 11,49 17,30 yaş 8-12 yaş 7,07* 1,07 0,00 4,02 10,15 18 yaş ve üzeri -2,11 1,15 0,51 -5,39 1,18 0-2 yaş 34,67* 1,27 0,00 31,06 38,33 * 18 yaş 2-8 yaş 16,52 1,00 0,00 13,65 19,36 ve üzeri 8-12 yaş 9,11* 1,05 0,00 6,18 12,21 12-18 yaş 2,11 1,15 0,51 -1,18 5,39 K19- Azk -Ns arası 2-8 yaş -16,99* 1,12 0,00 -20,11 -13,71 mesafe 8-12 yaş -24,03* 1,14 0,00 -27,33 -20,78 0-2 yaş 12-18 yaş -30,96* 1,20 0,00 -34,35 -27,48 18 yaş ve üzeri -31,25* 1,20 0,00 -34,68 -27,83 0-2 yaş 16,99* 1,12 0,00 13,71 20,11 8-12 yaş -7,14* 0,87 0,00 -9,62 -4,67 2-8 yaş 12-18 yaş -14,07* 0,94 0,00 -16,70 -11,31 18 yaş ve üzeri -14,36* 0,94 0,00 -17,03 -11,66 0-2 yaş 24,03* 1,14 0,00 20,78 27,33 * 8-12 2-8 yaş 7,14 0,87 0,00 4,67 9,62 yaş 12-18 yaş -6,83* 0,98 0,00 -9,65 -4,07 18 yaş ve üzeri -7,13* 0,97 0,00 -9,98 -4,42 0-2 yaş 30,96* 1,20 0,00 27,48 34,35 12-18 2-8 yaş 14,00 * 0,94 0,00 11,31 16,70 yaş 8-12 yaş 6,85* 0,98 0,00 4,07 9,65 18 yaş ve üzeri -0,34 1,04 1,00 -3,31 2,63 0-2 yaş 31,25* 1,20 0,00 27,83 34,68 18 yaş 2-8 yaş 14,36 * 0,94 0,00 11,66 17,03 ve üzeri 8-12 yaş 7,19* 0,97 0,00 4,42 9,98 12-18 yaş 0,34 1,04 1,00 -2,63 3,31 123 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K20- Azk -Pr arası 2-8 yaş -17,8* 1,24 0,00 -21,24 -14,15 mesafe 8-12 yaş -25,75* 1,27 0,00 -29,38 -22,13 0-2 yaş 12-18 yaş -32,87* 1,29 0,00 -36,57 -29,20 18 yaş ve üzeri -34,72* 1,29 0,00 -38,42 -31,03 0-2 yaş 17,69* 1,24 0,00 14,15 21,24 8-12 yaş -8,05* 0,91 0,00 -10,66 -5,46 2-8 yaş 12-18 yaş -15,19* 0,94 0,00 -17,88 -12,50 18 yaş ve üzeri -17,08* 0,94 0,00 -19,73 -14,33 0-2 yaş 25,79* 1,27 0,00 22,13 29,38 2-8 yaş 8,01*8-12 0,91 0,00 5,46 10,66 yaş 12-18 yaş -7,18* 0,98 0,00 -9,94 -4,33 18 yaş ve üzeri -8,97* 0,98 0,00 -11,79 -6,16 0-2 yaş 32,88* 1,29 0,00 29,20 36,57 12-18 2-8 yaş 15,18 * 0,94 0,00 12,50 17,88 yaş 8-12 yaş 7,18* 0,98 0,00 4,33 9,94 18 yaş ve üzeri -1,84 1,01 0,53 -4,73 1,05 0-2 yaş 34,76* 1,29 0,00 31,03 38,42 * 18 yaş 2-8 yaş 17,08 0,94 0,00 14,33 19,73 ve üzeri 8-12 yaş 8,97* 0,98 0,00 6,16 11,79 12-18 yaş 1,84 1,01 0,53 -1,05 4,73 K21- La - Azk arası 2-8 yaş -11,33* 1,57 0,00 -15,86 -6,83 mesafe 8-12 yaş -12,23* 1,81 0,00 -17,45 -7,13 0-2 yaş 12-18 yaş -12,77* 1,67 0,00 -17,57 -7,98 18 yaş ve üzeri -11,31* 1,74 0,00 -16,32 -6,38 0-2 yaş 11,33* 1,57 0,00 6,83 15,86 8-12 yaş -0,94 1,31 1,00 -4,70 2,81 2-8 yaş 12-18 yaş -1,42 1,12 0,90 -4,61 1,76 18 yaş ve üzeri 0,00 1,21 1,00 -3,47 3,47 0-2 yaş 12,29* 1,81 0,00 7,13 17,45 8-12 2-8 yaş 0,94 1,31 1,00 -2,81 4,70 yaş 12-18 yaş -0,48 1,43 1,00 -4,57 3,61 18 yaş ve üzeri 0,94 1,50 1,00 -3,36 5,25 0-2 yaş 12,70* 1,67 0,00 7,98 17,57 12-18 2-8 yaş 1,42 1,12 0,90 -1,76 4,61 yaş 8-12 yaş 0,48 1,43 1,00 -3,61 4,57 18 yaş ve üzeri 1,42 1,34 0,97 -2,41 5,26 0-2 yaş 11,31* 1,74 0,00 6,38 16,32 18 yaş 2-8 yaş 0,00 1,21 1,00 -3,47 3,47 ve üzeri 8-12 yaş -0,94 1,50 1,00 -5,25 3,36 12-18 yaş -1,42 1,34 0,97 -5,26 2,41 124 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K22- La -Ma arası 2-8 yaş -14,65* 1,69 0,00 -19,53 -9,82 mesafe 8-12 yaş -18,27* 2,08 0,00 -24,17 -12,28 0-2 yaş 12-18 yaş -22,82* 1,84 0,00 -28,12 -17,62 18 yaş ve üzeri -21,99* 1,91 0,00 -27,43 -16,48 0-2 yaş 14,67* 1,69 0,00 9,82 19,53 8-12 yaş -3,55 1,68 0,32 -8,38 1,28 2-8 yaş 12-18 yaş -8,17* 1,37 0,00 -12,09 -4,29 18 yaş ve üzeri -7,24* 1,47 0,00 -11,49 -3,06 0-2 yaş 18,27* 2,08 0,00 12,28 24,17 8-12 2-8 yaş 3,55 1,68 0,32 -1,28 8,38 yaş 12-18 yaş -4,64 1,83 0,12 -9,87 0,59 18 yaş ve üzeri -3,73 1,90 0,42 -9,18 1,73 0-2 yaş 22,82* 1,84 0,00 17,62 28,12 12-18 2-8 yaş 8,19 * 1,37 0,00 4,29 12,09 yaş 8-12 yaş 4,64 1,83 0,12 -0,59 9,87 18 yaş ve üzeri 0,92 1,63 1,00 -3,76 5,59 0-2 yaş 21,99* 1,91 0,00 16,48 27,43 * 18 yaş 2-8 yaş 7,84 1,47 0,00 3,06 11,49 ve üzeri 8-12 yaş 3,73 1,90 0,42 -1,73 9,18 12-18 yaş -0,92 1,63 1,00 -5,59 3,76 K23- La -I arası 2-8 yaş -3,76 1,86 0,37 -9,07 1,54 mesafe 8-12 yaş -7,28* 2,27 0,02 -13,73 -0,75 0-2 yaş 12-18 yaş -12,97* 2,36 0,00 -19,72 -6,22 18 yaş ve üzeri -18,60* 2,33 0,00 -25,30 -11,92 0-2 yaş 3,76 1,86 0,37 -1,54 9,07 8-12 yaş -3,48 2,19 0,71 -9,76 2,81 2-8 yaş 12-18 yaş -9,21* 2,29 0,00 -15,77 -2,65 18 yaş ve üzeri -14,84* 2,26 0,00 -21,35 -8,36 0-2 yaş 7,28* 2,27 0,02 0,75 13,73 8-12 2-8 yaş 3,48 2,19 0,71 -2,81 9,76 yaş 12-18 yaş -5,73 2,63 0,27 -13,25 1,79 18 yaş ve üzeri -11,32* 2,60 0,00 -18,83 -3,91 0-2 yaş 12,97* 2,36 0,00 6,22 19,72 12-18 2-8 yaş 9,21 * 2,29 0,00 2,65 15,77 yaş 8-12 yaş 5,73 2,63 0,27 -1,79 13,25 18 yaş ve üzeri -5,64 2,69 0,32 -13,33 2,05 0-2 yaş 18,60* 2,33 0,00 11,92 25,30 18 yaş 2-8 yaş 14,84 * 2,26 0,00 8,36 21,35 ve üzeri 8-12 yaş 11,32* 2,60 0,00 3,91 18,83 12-18 yaş 5,64 2,69 0,32 -2,05 13,33 125 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K24- I- Azk arası 2-8 yaş -9,11* 1,72 0,00 -14,13 -4,26 mesafe 8-12 yaş -7,76* 2,00 0,00 -13,50 -2,08 0-2 yaş 12-18 yaş -8,29* 1,66 0,00 -13,00 -3,45 18 yaş ve üzeri -7,58* 1,82 0,00 -12,80 -2,39 0-2 yaş 9,11* 1,72 0,00 4,26 14,13 8-12 yaş 1,40 1,62 0,99 -3,25 6,06 2-8 yaş 12-18 yaş 0,96 1,18 1,00 -2,40 4,33 18 yaş ve üzeri 1,60 1,40 0,95 -2,39 5,59 0-2 yaş 7,79* 2,00 0,00 2,08 13,50 8-12 2-8 yaş -1,40 1,62 0,99 -6,06 3,25 yaş 12-18 yaş -0,44 1,56 1,00 -4,92 4,05 18 yaş ve üzeri 0,20 1,73 1,00 -4,75 5,14 0-2 yaş 8,29* 1,66 0,00 3,45 13,00 12-18 2-8 yaş -0,96 1,18 1,00 -4,33 2,40 yaş 8-12 yaş 0,44 1,56 1,00 -4,05 4,92 18 yaş ve üzeri 0,64 1,32 1,00 -3,15 4,42 0-2 yaş 7,59* 1,82 0,00 2,39 12,80 18 yaş 2-8 yaş -1,60 1,40 0,95 -5,59 2,39 ve üzeri 8-12 yaş -0,20 1,73 1,00 -5,14 4,75 12-18 yaş -0,64 1,32 1,00 -4,42 3,15 K25- I-Ma arası 2-8 yaş -10,03* 1,84 0,00 -16,06 -5,57 mesafe 8-12 yaş -10,19* 2,39 0,00 -17,01 -3,29 0-2 yaş 12-18 yaş -11,49* 1,85 0,00 -16,71 -6,14 18 yaş ve üzeri -8,11* 2,14 0,00 -14,88 -2,62 0-2 yaş 10,83* 1,84 0,00 5,57 16,06 8-12 yaş 0,66 2,25 1,00 -5,78 7,11 2-8 yaş 12-18 yaş -0,61 1,65 1,00 -5,32 4,09 18 yaş ve üzeri 2,06 1,97 0,97 -3,59 7,72 0-2 yaş 10,19* 2,39 0,00 3,29 17,01 8-12 2-8 yaş -0,66 2,25 1,00 -7,11 5,78 yaş 12-18 yaş -1,28 2,25 1,00 -7,75 5,20 18 yaş ve üzeri 1,40 2,50 1,00 -5,76 8,56 0-2 yaş 11,49* 1,85 0,00 6,14 16,71 12-18 2-8 yaş 0,61 1,65 1,00 -4,09 5,32 yaş 8-12 yaş 1,28 2,25 1,00 -5,20 7,75 18 yaş ve üzeri 2,68 1,98 0,86 -3,01 8,37 0-2 yaş 8,75* 2,14 0,00 2,62 14,88 18 yaş 2-8 yaş -2,06 1,97 0,97 -7,72 3,59 ve üzeri 8-12 yaş -1,40 2,50 1,00 -8,56 5,76 12-18 yaş -2,68 1,98 0,86 -8,37 3,01 126 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K26- Ma- Azk arası 2-8 yaş -5,77* 0,66 0,00 -7,62 -3,83 mesafe 8-12 yaş -8,58* 0,75 0,00 -10,65 -6,39 0-2 yaş 12-18 yaş -10,45* 0,72 0,00 -13,01 -8,89 18 yaş ve üzeri -12,25* 0,75 0,00 -14,16 -9,85 0-2 yaş 5,77* 0,66 0,00 3,83 7,62 8-12 yaş -2,79* 0,58 0,00 -4,45 -1,14 2-8 yaş 12-18 yaş -5,28* 0,54 0,00 -6,78 -3,67 18 yaş ve üzeri -6,58* 0,59 0,00 -7,96 -4,59 0-2 yaş 8,58* 0,75 0,00 6,39 10,65 * 8-12 2-8 yaş 2,70 0,58 0,00 1,14 4,45 yaş 12-18 yaş -2,48* 0,64 0,00 -4,27 -0,59 18 yaş ve üzeri -3,47* 0,68 0,00 -5,43 -1,53 0-2 yaş 10,95* 0,72 0,00 8,89 13,01 12-18 2-8 yaş 5,28 * 0,54 0,00 3,67 6,78 yaş 8-12 yaş 2,48* 0,64 0,00 0,59 4,27 18 yaş ve üzeri -1,05 0,65 0,69 -2,93 0,82 0-2 yaş 12,00225* 0,75 0,00 9,85 14,16 18 yaş 2-8 yaş 6,27758 * 0,59 0,00 4,59 7,96 ve üzeri 8-12 yaş 3,48057* 0,68 0,00 1,53 5,43 12-18 yaş 1,05 0,65 0,69 -0,82 2,93 K27- Processus 2-8 yaş 11,28061* 1,99 0,00 5,61 16,95 mastoideus açısı 8-12 yaş 13,69978* 2,18 0,00 7,47 19,93 0-2 yaş 12-18 yaş 18,30126* 2,28 0,00 11,79 24,82 18 yaş ve üzeri 23,74396* 2,21 0,00 17,43 30,05 0-2 yaş -11,28061* 1,99 0,00 -16,95 -5,61 8-12 yaş 2,42 2,03 0,93 -3,37 8,21 2-8 yaş 12-18 yaş 7,02065* 2,14 0,01 0,92 13,12 18 yaş ve üzeri 12,46335* 2,05 0,00 6,59 18,34 0-2 yaş -13,69978* 2,18 0,00 -19,93 -7,47 8-12 2-8 yaş -2,42 2,03 0,93 -8,21 3,37 yaş 12-18 yaş 4,60 2,32 0,40 -2,01 11,22 18 yaş ve üzeri 10,04419* 2,24 0,00 3,63 16,46 0-2 yaş -18,30126* 2,28 0,00 -24,82 -11,79 12-18 2-8 yaş -7,05 * 2,14 0,01 -13,12 -0,92 yaş 8-12 yaş -4,60 2,32 0,40 -11,22 2,01 18 yaş ve üzeri 5,44 2,34 0,20 -1,24 12,13 0-2 yaş -23,76* 2,21 0,00 -30,05 -17,43 18 yaş 2-8 yaş -12,45 * 2,05 0,00 -18,34 -6,59 ve üzeri 8-12 yaş -10,09* 2,24 0,00 -16,46 -3,63 12-18 yaş -5,44 2,34 0,20 -12,13 1,24 127 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K28- Inion açısı 2-8 yaş -4,33 3,16 0,85 -13,36 4,69 8-12 yaş -5,63 2,82 0,40 -13,75 2,50 0-2 yaş 12-18 yaş -2,01 2,85 1,00 -10,22 6,20 18 yaş ve üzeri 5,85 2,90 0,38 -2,50 14,20 0-2 yaş 4,33 3,16 0,85 -4,69 13,36 8-12 yaş -1,29 2,11 1,00 -7,30 4,71 2-8 yaş 12-18 yaş 2,32 2,15 0,96 -3,80 8,44 18 yaş ve üzeri 10,17* 2,22 0,00 3,87 16,51 0-2 yaş 5,63 2,82 0,40 -2,50 13,75 8-12 2-8 yaş 1,29 2,11 1,00 -4,71 7,30 yaş 12-18 yaş 3,62 1,61 0,24 -0,99 8,22 18 yaş ve üzeri 11,41* 1,70 0,00 6,60 16,36 0-2 yaş 2,01 2,85 1,00 -6,20 10,22 12-18 2-8 yaş -2,32 2,15 0,96 -8,44 3,80 yaş 8-12 yaş -3,62 1,61 0,24 -8,22 0,99 18 yaş ve üzeri 7,86320* 1,76 0,00 2,84 12,88 0-2 yaş -5,85 2,90 0,38 -14,20 2,50 2-8 yaş -10,18737*18 yaş 2,22 0,00 -16,51 -3,87 ve üzeri 8-12 yaş -11,47891* 1,70 0,00 -16,36 -6,60 12-18 yaş -7,86320* 1,76 0,00 -12,88 -2,84 K29- N-Azk-Pr açısı 2-8 yaş -3,22023* 0,75 0,00 -5,38 -1,06 (Üst yüz açısı) 8-12 yaş -3,73820* 0,76 0,00 -5,93 -1,55 0-2 yaş 12-18 yaş -4,55125* 0,80 0,00 -6,85 -2,25 18 yaş ve üzeri -4,56794* 0,74 0,00 -6,70 -2,43 0-2 yaş 3,22023* 0,75 0,00 1,06 5,38 8-12 yaş -0,52 0,51 0,98 -1,97 0,94 2-8 yaş 12-18 yaş -1,33 0,57 0,19 -2,96 0,30 18 yaş ve üzeri -1,35 0,48 0,06 -2,71 0,02 0-2 yaş 3,73820* 0,76 0,00 1,55 5,93 8-12 2-8 yaş 0,52 0,51 0,98 -0,94 1,97 yaş 12-18 yaş -0,81 0,58 0,84 -2,48 0,86 18 yaş ve üzeri -0,83 0,50 0,64 -2,25 0,59 0-2 yaş 4,55* 0,80 0,00 2,25 6,85 12-18 2-8 yaş 1,33 0,57 0,19 -0,30 2,96 yaş 8-12 yaş 0,81 0,58 0,84 -0,86 2,48 18 yaş ve üzeri -0,02 0,56 1,00 -1,61 1,58 0-2 yaş 4,54* 0,74 0,00 2,43 6,70 18 yaş 2-8 yaş 1,35 0,48 0,06 -0,02 2,71 ve üzeri 8-12 yaş 0,83 0,50 0,64 -0,59 2,25 12-18 yaş 0,02 0,56 1,00 -1,58 1,61 128 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K30- Azk-Zy-Fmt 2-8 yaş 1,07 1,17 0,99 -2,26 4,40 açısı 8-12 yaş 4,884* 1,34 0,00 1,05 8,72 0-2 yaş 12-18 yaş 4,68* 1,24 0,00 1,14 8,20 18 yaş ve üzeri -4,91* 1,13 0,00 -8,22 -1,76 0-2 yaş -1,07 1,17 0,99 -4,40 2,26 8-12 yaş 3,81 1,36 0,06 -0,07 7,70 2-8 yaş 12-18 yaş 3,55* 1,26 0,05 0,01 7,19 18 yaş ve üzeri -6,04* 1,16 0,00 -9,35 -2,77 0-2 yaş -4,88444* 1,34 0,00 -8,72 -1,05 8-12 2-8 yaş -3,81 1,36 0,06 -7,70 0,07 yaş 12-18 yaş -0,22 1,42 1,00 -4,27 3,84 18 yaş ve üzeri -9,87425* 1,33 0,00 -13,68 -6,07 0-2 yaş -4,66658* 1,24 0,00 -8,20 -1,14 12-18 2-8 yaş -3,59615 * 1,26 0,05 -7,19 -0,01 yaş 8-12 yaş 0,22 1,42 1,00 -3,84 4,27 18 yaş ve üzeri -9,65639* 1,22 0,00 -13,15 -6,16 0-2 yaş 4,98981* 1,13 0,00 1,76 8,22 18 yaş 2-8 yaş 6,06024 * 1,16 0,00 2,77 9,35 ve üzeri 8-12 yaş 9,87425* 1,33 0,00 6,07 13,68 12-18 yaş 9,65639* 1,22 0,00 6,16 13,15 K31- G-N-Rh açısı 2-8 yaş 1,65 1,55 0,97 -2,79 6,08 (Frontonazal açı) 8-12 yaş -1,21 1,64 1,00 -5,91 3,49 0-2 yaş 12-18 yaş 5,41600* 1,82 0,04 0,22 10,62 18 yaş ve üzeri 13,94509* 2,27 0,00 7,42 20,47 0-2 yaş -1,65 1,55 0,97 -6,08 2,79 8-12 yaş -2,86 1,38 0,34 -6,80 1,08 2-8 yaş 12-18 yaş 3,77 1,59 0,18 -0,76 8,31 18 yaş ve üzeri 12,27* 2,09 0,00 6,27 18,33 0-2 yaş 1,21 1,64 1,00 -3,49 5,91 8-12 2-8 yaş 2,86 1,38 0,34 -1,08 6,80 yaş 12-18 yaş 6,69* 1,68 0,00 1,83 11,43 18 yaş ve üzeri 15,18* 2,16 0,00 8,94 21,38 0-2 yaş -5,40* 1,82 0,04 -10,62 -0,22 12-18 2-8 yaş -3,77 1,59 0,18 -8,31 0,76 yaş 8-12 yaş -6,69* 1,68 0,00 -11,43 -1,83 18 yaş ve üzeri 8,59* 2,30 0,00 1,94 15,12 0-2 yaş -13,99* 2,27 0,00 -20,47 -7,42 18 yaş 2-8 yaş -12,27 * 2,09 0,00 -18,33 -6,27 ve üzeri 8-12 yaş -15,18* 2,16 0,00 -21,38 -8,94 12-18 yaş -8,59* 2,30 0,00 -15,12 -1,94 129 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K32- Apretura 2-8 yaş 3,01 1,49 0,37 -1,24 7,26 piriformis açısı 8-12 yaş -1,85 1,66 0,96 -6,59 2,90 0-2 yaş 12-18 yaş -0,61 1,68 1,00 -5,40 4,17 18 yaş ve üzeri -0,70 1,61 1,00 -5,31 3,90 0-2 yaş -3,01 1,49 0,37 -7,26 1,24 8-12 yaş -4,85760* 1,47 0,01 -9,06 -0,66 2-8 yaş 12-18 yaş -3,62 1,49 0,15 -7,87 0,62 18 yaş ve üzeri -3,71 1,41 0,09 -7,75 0,32 0-2 yaş 1,85 1,66 0,96 -2,90 6,59 8-12 2-8 yaş 4,85760 * 1,47 0,01 0,66 9,06 yaş 12-18 yaş 1,24 1,66 1,00 -3,50 5,98 18 yaş ve üzeri 1,14 1,59 1,00 -3,42 5,70 0-2 yaş 0,61 1,68 1,00 -4,17 5,40 12-18 2-8 yaş 3,62 1,49 0,15 -0,62 7,87 yaş 8-12 yaş -1,24 1,66 1,00 -5,98 3,50 18 yaş ve üzeri -0,09 1,61 1,00 -4,69 4,51 0-2 yaş 0,70 1,61 1,00 -3,90 5,31 18 yaş 2-8 yaş 3,71 1,41 0,09 -0,32 7,75 ve üzeri 8-12 yaş -1,14 1,59 1,00 -5,70 3,42 12-18 yaş 0,09 1,61 1,00 -4,51 4,69 K33- Subnazal açı 2-8 yaş 1,70 2,39 1,00 -5,12 8,52 8-12 yaş 12,23583* 2,48 0,00 5,15 19,32 0-2 yaş 12-18 yaş 15,22686* 2,31 0,00 8,63 21,82 18 yaş ve üzeri 12,54* 2,65 0,00 4,99 20,18 0-2 yaş -1,70 2,39 1,00 -8,52 5,12 8-12 yaş 10,53* 2,39 0,00 3,72 17,35 2-8 yaş 12-18 yaş 13,56* 2,22 0,00 7,22 19,83 18 yaş ve üzeri 10,85* 2,57 0,00 3,53 18,24 0-2 yaş -12,23* 2,48 0,00 -19,32 -5,15 8-12 2-8 yaş -10,53 * 2,39 0,00 -17,35 -3,72 yaş 12-18 yaş 2,99 2,31 0,89 -3,61 9,59 18 yaş ve üzeri 0,35 2,65 1,00 -7,24 7,94 0-2 yaş -15,26* 2,31 0,00 -21,82 -8,63 12-18 2-8 yaş -13,56 * 2,22 0,00 -19,83 -7,22 yaş 8-12 yaş -2,99 2,31 0,89 -9,59 3,61 18 yaş ve üzeri -2,64 2,49 0,97 -9,79 4,51 0-2 yaş -12,54* 2,65 0,00 -20,18 -4,99 18 yaş 2-8 yaş -10,85 * 2,57 0,00 -18,24 -3,53 ve üzeri 8-12 yaş -0,35 2,65 1,00 -7,94 7,24 12-18 yaş 2,64 2,49 0,97 -4,51 9,79 130 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K34- Maksimum 2-8 yaş -19,73* 2,25 0,00 -26,24 -13,28 kafatası genişliği (Eu- Eu) 8-12 yaş -19,86105* 3,47 0,00 -29,81 -9,91 0-2 yaş 12-18 yaş -25,36782* 2,25 0,00 -31,85 -18,88 18 yaş ve üzeri -26,16738* 2,35 0,00 -32,91 -19,42 0-2 yaş 19,76463* 2,25 0,00 13,28 26,24 8-12 yaş -0,10 2,99 1,00 -8,77 8,58 2-8 yaş 12-18 yaş -5,60319* 1,40 0,00 -9,60 -1,61 18 yaş ve üzeri -6,40275* 1,55 0,00 -10,84 -1,97 0-2 yaş 19,86105* 3,47 0,00 9,91 29,81 8-12 2-8 yaş 0,10 2,99 1,00 -8,58 8,77 yaş 12-18 yaş -5,51 2,99 0,52 -14,18 3,17 18 yaş ve üzeri -6,31 3,06 0,36 -15,17 2,55 0-2 yaş 25,36782* 2,25 0,00 18,88 31,85 12-18 2-8 yaş 5,60319 * 1,40 0,00 1,61 9,60 yaş 8-12 yaş 5,51 2,99 0,52 -3,17 14,18 18 yaş ve üzeri -0,80 1,55 1,00 -5,24 3,65 0-2 yaş 26,16738* 2,35 0,00 19,42 32,91 18 yaş 2-8 yaş 6,40275 * 1,55 0,00 1,97 10,84 ve üzeri 8-12 yaş 6,31 3,06 0,36 -2,55 15,17 12-18 yaş 0,80 1,55 1,00 -3,65 5,24 K35- Minimum frontal 2-8 yaş -13,22* 1,36 0,00 -17,15 -9,37 genişlik (Ft-Ft) 8-12 yaş -17,45* 1,59 0,00 -22,01 -12,92 0-2 yaş 12-18 yaş -18,74* 1,38 0,00 -22,72 -14,81 18 yaş ve üzeri -19,40* 1,49 0,00 -23,69 -15,14 0-2 yaş 13,22* 1,36 0,00 9,37 17,15 8-12 yaş -4,22* 1,27 0,01 -7,86 -0,55 2-8 yaş 12-18 yaş -5,52* 1,00 0,00 -8,36 -2,65 18 yaş ve üzeri -6,18* 1,15 0,00 -9,45 -2,86 0-2 yaş 17,45* 1,59 0,00 12,92 22,01 8-12 2-8 yaş 4,22 * 1,27 0,01 0,55 7,86 yaş 12-18 yaş -1,30 1,30 0,98 -5,03 2,43 18 yaş ve üzeri -1,95 1,42 0,85 -6,02 2,11 0-2 yaş 18,74* 1,38 0,00 14,81 22,72 * 12-18 2-8 yaş 5,52 1,00 0,00 2,65 8,36 yaş 8-12 yaş 1,30 1,30 0,98 -2,43 5,03 18 yaş ve üzeri -0,65 1,18 1,00 -4,03 2,73 0-2 yaş 19,41390* 1,49 0,00 15,14 23,69 * 18 yaş 2-8 yaş 6,15448 1,15 0,00 2,86 9,45 ve üzeri 8-12 yaş 1,95 1,42 0,85 -2,11 6,02 12-18 yaş 0,65 1,18 1,00 -2,73 4,03 131 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K36- Üst yüz genişliği 2-8 yaş -14,20492* 1,33 0,00 -18,01 -10,40 (Fmt-Fmt) 8-12 yaş -19,87420* 1,38 0,00 -23,82 -15,93 0-2 yaş 12-18 yaş -25,76020* 1,36 0,00 -29,64 -21,88 18 yaş ve üzeri -28,46727* 1,44 0,00 -32,60 -24,34 0-2 yaş 14,20492* 1,33 0,00 10,40 18,01 8-12 yaş -5,66928* 1,09 0,00 -8,77 -2,57 2-8 yaş 12-18 yaş -11,55528* 1,06 0,00 -14,58 -8,54 18 yaş ve üzeri -14,26235* 1,17 0,00 -17,61 -10,92 0-2 yaş 19,87420* 1,38 0,00 15,93 23,82 8-12 2-8 yaş 5,66928 * 1,09 0,00 2,57 8,77 yaş 12-18 yaş -5,88600* 1,12 0,00 -9,09 -2,68 18 yaş ve üzeri -8,59307* 1,22 0,00 -12,10 -5,09 0-2 yaş 25,76020* 1,36 0,00 21,88 29,64 12-18 2-8 yaş 11,55528 * 1,06 0,00 8,54 14,58 yaş 8-12 yaş 5,88600* 1,12 0,00 2,68 9,09 18 yaş ve üzeri -2,71 1,20 0,23 -6,15 0,73 0-2 yaş 28,47* 1,44 0,00 24,34 32,60 18 yaş 2-8 yaş 14,25 * 1,17 0,00 10,92 17,61 ve üzeri 8-12 yaş 8,57* 1,22 0,00 5,09 12,10 12-18 yaş 2,71 1,20 0,23 -0,73 6,15 K37- Orbita genişliği 2-8 yaş -4,65* 0,51 0,00 -6,10 -3,21 (Ec-Dc) 8-12 yaş -7,13* 1,35 0,00 -11,05 -3,22 0-2 yaş 12-18 yaş -9,25* 0,56 0,00 -10,84 -7,67 18 yaş ve üzeri -8,82* 0,59 0,00 -10,51 -7,14 0-2 yaş 4,65* 0,51 0,00 3,21 6,10 8-12 yaş -2,48 1,30 0,47 -6,28 1,32 2-8 yaş 12-18 yaş -4,59* 0,44 0,00 -5,85 -3,35 18 yaş ve üzeri -4,17* 0,48 0,00 -5,54 -2,80 0-2 yaş 7,16* 1,35 0,00 3,22 11,05 8-12 2-8 yaş 2,48 1,30 0,47 -1,32 6,28 yaş 12-18 yaş -2,12 1,32 0,70 -5,97 1,73 18 yaş ve üzeri -1,69 1,34 0,91 -5,58 2,20 0-2 yaş 9,25532* 0,56 0,00 7,67 10,84 12-18 2-8 yaş 4,59846 * 0,44 0,00 3,35 5,85 yaş 8-12 yaş 2,12 1,32 0,70 -1,73 5,97 18 yaş ve üzeri 0,43 0,53 1,00 -1,09 1,95 0-2 yaş 8,82739* 0,59 0,00 7,14 10,51 18 yaş 2-8 yaş 4,17052 * 0,48 0,00 2,80 5,54 ve üzeri 8-12 yaş 1,69 1,34 0,91 -2,20 5,58 12-18 yaş -0,43 0,53 1,00 -1,95 1,09 132 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K38- Nazal kök 2-8 yaş -1,09 0,67 0,68 -3,01 0,83 genişliği 8-12 yaş -1,51 1,03 0,80 -4,49 1,46 0-2 yaş 12-18 yaş -1,68 0,96 0,57 -4,43 1,06 18 yaş ve üzeri -6,44583* 0,69 0,00 -8,43 -4,46 0-2 yaş 1,09 0,67 0,68 -0,83 3,01 8-12 yaş -0,42 1,03 1,00 -3,38 2,54 2-8 yaş 12-18 yaş -0,59 0,95 1,00 -3,32 2,13 18 yaş ve üzeri -5,35342* 0,68 0,00 -7,31 -3,40 0-2 yaş 1,51 1,03 0,80 -1,46 4,49 8-12 2-8 yaş 0,42 1,03 1,00 -2,54 3,38 yaş 12-18 yaş -0,17 1,23 1,00 -3,69 3,35 18 yaş ve üzeri -4,91* 1,04 0,00 -7,93 -1,94 0-2 yaş 1,68 0,96 0,57 -1,06 4,43 12-18 2-8 yaş 0,59 0,95 1,00 -2,13 3,32 yaş 8-12 yaş 0,17 1,23 1,00 -3,35 3,69 18 yaş ve üzeri -4,71* 0,96 0,00 -7,53 -1,99 0-2 yaş 6,43* 0,69 0,00 4,46 8,43 18 yaş 2-8 yaş 5,32 * 0,68 0,00 3,40 7,31 ve üzeri 8-12 yaş 4,91* 1,04 0,00 1,94 7,93 12-18 yaş 4,71* 0,96 0,00 1,99 7,53 K39- Maksimum yüz 2-8 yaş -21,48* 1,66 0,00 -25,79 -16,30 genişliği (Zy-Zy) 8-12 yaş -26,99* 2,61 0,00 -34,40 -19,40 0-2 yaş 12-18 yaş -38,70* 1,74 0,00 -43,74 -33,78 18 yaş ve üzeri -38,90* 1,73 0,00 -43,87 -33,98 0-2 yaş 21,08* 1,66 0,00 16,30 25,79 8-12 yaş -5,86 2,40 0,16 -12,81 1,10 2-8 yaş 12-18 yaş -17,71* 1,41 0,00 -21,74 -13,68 18 yaş ve üzeri -17,81* 1,39 0,00 -21,86 -13,89 0-2 yaş 26,99* 2,61 0,00 19,40 34,40 8-12 2-8 yaş 5,86 2,40 0,16 -1,10 12,81 yaş 12-18 yaş -11,85351* 2,46 0,00 -18,96 -4,75 18 yaş ve üzeri -12,02141* 2,45 0,00 -19,10 -4,94 0-2 yaş 38,75600* 1,74 0,00 33,78 43,74 12-18 2-8 yaş 17,70951 * 1,41 0,00 13,68 21,74 yaş 8-12 yaş 11,85351* 2,46 0,00 4,75 18,96 18 yaş ve üzeri -0,17 1,49 1,00 -4,44 4,10 0-2 yaş 38,92390* 1,73 0,00 33,98 43,87 18 yaş 2-8 yaş 17,87741 * 1,39 0,00 13,89 21,86 ve üzeri 8-12 yaş 12,02141* 2,45 0,00 4,94 19,10 12-18 yaş 0,17 1,49 1,00 -4,10 4,44 133 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K40- Apretura 2-8 yaş -3,39259* 0,34 0,00 -4,36 -2,43 piriformis genişliği (Al-Al) 8-12 yaş -6,75828* 1,97 0,01 -12,52 -0,99 0-2 yaş 12-18 yaş -6,17939* 0,37 0,00 -7,23 -5,12 18 yaş ve üzeri -7,35889* 0,45 0,00 -8,65 -6,06 0-2 yaş 3,39259* 0,34 0,00 2,43 4,36 8-12 yaş -3,37 1,96 0,62 -9,12 2,39 2-8 yaş 12-18 yaş -2,78680* 0,34 0,00 -3,76 -1,81 18 yaş ve üzeri -3,90* 0,43 0,00 -5,20 -2,73 0-2 yaş 6,78* 1,97 0,01 0,99 12,52 8-12 2-8 yaş 3,37 1,96 0,62 -2,39 9,12 yaş 12-18 yaş 0,58 1,97 1,00 -5,19 6,34 18 yaş ve üzeri -0,60 1,99 1,00 -6,41 5,21 0-2 yaş 6,19* 0,37 0,00 5,12 7,23 * 12-18 2-8 yaş 2,70 0,34 0,00 1,81 3,76 yaş 8-12 yaş -0,58 1,97 1,00 -6,34 5,19 18 yaş ve üzeri -1,18 0,45 0,10 -2,48 0,12 0-2 yaş 7,39* 0,45 0,00 6,06 8,65 18 yaş 2-8 yaş 3,90 * 0,43 0,00 2,73 5,20 ve üzeri 8-12 yaş 0,60 1,99 1,00 -5,21 6,41 12-18 yaş 1,18 0,45 0,10 -0,12 2,48 K41- Processus 2-8 yaş -10,83* 0,90 0,00 -13,39 -8,26 alveolaris (Maxilla) genişliği 8-12 yaş -16,01* 0,98 0,00 -18,87 -13,27 0-2 yaş 12-18 yaş -19,53* 0,94 0,00 -22,22 -16,86 18 yaş ve üzeri -18,33* 0,92 0,00 -20,97 -15,73 0-2 yaş 10,83* 0,90 0,00 8,26 13,39 8-12 yaş -5,24368* 0,83 0,00 -7,61 -2,88 2-8 yaş 12-18 yaş -8,71430* 0,78 0,00 -10,93 -6,50 18 yaş ve üzeri -7,52759* 0,75 0,00 -9,68 -5,38 0-2 yaş 16,06851* 0,98 0,00 13,27 18,87 8-12 2-8 yaş 5,24368 * 0,83 0,00 2,88 7,61 yaş 12-18 yaş -3,47062* 0,87 0,00 -5,96 -0,98 18 yaş ve üzeri -2,28 0,85 0,08 -4,72 0,15 0-2 yaş 19,53913* 0,94 0,00 16,86 22,22 12-18 2-8 yaş 8,71430 * 0,78 0,00 6,50 10,93 yaş 8-12 yaş 3,47062* 0,87 0,00 0,98 5,96 18 yaş ve üzeri 1,19 0,80 0,78 -1,10 3,47 0-2 yaş 18,35243* 0,92 0,00 15,73 20,97 18 yaş 2-8 yaş 7,52759 * 0,75 0,00 5,38 9,68 ve üzeri 8-12 yaş 2,28 0,85 0,08 -0,15 4,72 12-18 yaş -1,19 0,80 0,78 -3,47 1,10 134 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K42- Orbita çevresi 2-8 yaş -3,68 1,67 0,26 -8,48 1,11 8-12 yaş 0,56 1,94 1,00 -4,99 6,11 0-2 yaş 12-18 yaş -5,83929* 1,78 0,01 -10,92 -0,75 18 yaş ve üzeri -5,10 1,92 0,09 -10,59 0,39 0-2 yaş 3,68 1,67 0,26 -1,11 8,48 8-12 yaş 4,25 1,61 0,09 -0,38 8,87 2-8 yaş 12-18 yaş -2,15 1,41 0,75 -6,18 1,87 18 yaş ve üzeri -1,41 1,59 0,99 -5,96 3,13 0-2 yaş -0,56 1,94 1,00 -6,11 4,99 8-12 2-8 yaş -4,25 1,61 0,09 -8,87 0,38 yaş 12-18 yaş -6,43* 1,72 0,00 -11,33 -1,47 18 yaş ve üzeri -5,63* 1,87 0,03 -11,00 -0,32 0-2 yaş 5,89* 1,78 0,01 0,75 10,92 12-18 2-8 yaş 2,15 1,41 0,75 -1,87 6,18 yaş 8-12 yaş 6,43* 1,72 0,00 1,47 11,33 18 yaş ve üzeri 0,74 1,69 1,00 -4,12 5,60 0-2 yaş 5,10 1,92 0,09 -0,39 10,59 18 yaş 2-8 yaş 1,41 1,59 0,99 -3,13 5,96 ve üzeri 8-12 yaş 5,63* 1,87 0,03 0,32 11,00 12-18 yaş -0,74 1,69 1,00 -5,60 4,12 K43- Apertura 2-8 yaş -3,59 2,56 0,83 -10,90 3,72 piriformis çevresi 8-12 yaş -5,70 2,66 0,30 -13,32 1,92 0-2 yaş 12-18 yaş -9,33929* 2,65 0,01 -16,91 -1,76 18 yaş ve üzeri -10,37500* 2,71 0,00 -18,13 -2,62 0-2 yaş 3,59 2,56 0,83 -3,72 10,90 8-12 yaş -2,11 2,13 0,98 -8,18 3,96 2-8 yaş 12-18 yaş -5,75 2,11 0,07 -11,76 0,26 18 yaş ve üzeri -6,78571* 2,19 0,02 -13,04 -0,53 0-2 yaş 5,70 2,66 0,30 -1,92 13,32 8-12 2-8 yaş 2,11 2,13 0,98 -3,96 8,18 yaş 12-18 yaş -3,64 2,24 0,68 -10,04 2,76 18 yaş ve üzeri -4,67 2,31 0,37 -11,30 1,95 0-2 yaş 9,33929* 2,65 0,01 1,76 16,91 12-18 2-8 yaş 5,75 2,11 0,07 -0,26 11,76 yaş 8-12 yaş 3,64 2,24 0,68 -2,76 10,04 18 yaş ve üzeri -1,04 2,30 1,00 -7,61 5,53 0-2 yaş 10,37500* 2,71 0,00 2,62 18,13 18 yaş 2-8 yaş 6,78571 * 2,19 0,02 0,53 13,04 ve üzeri 8-12 yaş 4,67 2,31 0,37 -1,95 11,30 12-18 yaş 1,04 2,30 1,00 -5,53 7,61 135 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K44- G-Ns arası 2-8 yaş -12,19* 1,19 0,00 -15,98 -9,17 mesafe 8-12 yaş -18,88* 1,22 0,00 -22,35 -15,37 0-2 yaş 12-18 yaş -23,29* 1,25 0,00 -26,88 -19,71 18 yaş ve üzeri -21,89* 1,19 0,00 -25,29 -18,45 0-2 yaş 12,59* 1,19 0,00 9,17 15,98 8-12 yaş -6,28* 0,95 0,00 -9,00 -3,57 2-8 yaş 12-18 yaş -10,70* 0,99 0,00 -13,56 -7,88 18 yaş ve üzeri -9,29* 0,92 0,00 -11,90 -6,68 0-2 yaş 18,88* 1,22 0,00 15,37 22,35 * 8-12 2-8 yaş 6,29 0,95 0,00 3,57 9,00 yaş 12-18 yaş -4,11* 1,03 0,00 -7,38 -1,49 18 yaş ve üzeri -3,22* 0,95 0,02 -5,74 -0,28 0-2 yaş 23,29* 1,25 0,00 19,71 26,88 12-18 2-8 yaş 10,70 * 0,99 0,00 7,88 13,56 yaş 8-12 yaş 4,41* 1,03 0,00 1,49 7,38 18 yaş ve üzeri 1,43 1,00 0,81 -1,42 4,28 0-2 yaş 21,89* 1,19 0,00 18,45 25,29 2-8 yaş 9,29120*18 yaş 0,92 0,00 6,68 11,90 ve üzeri 8-12 yaş 3,01022* 0,95 0,02 0,28 5,74 12-18 yaş -1,43 1,00 0,81 -4,28 1,42 K45- Burun yüksekliği 2-8 yaş -10,18791* 1,01 0,00 -13,06 -7,32 (N-Ns) 8-12 yaş -17,13669* 0,92 0,00 -19,78 -14,49 0-2 yaş 12-18 yaş -19,87712* 1,29 0,00 -23,56 -16,20 18 yaş ve üzeri -21,85456* 0,98 0,00 -24,66 -19,04 0-2 yaş 10,18791* 1,01 0,00 7,32 13,06 8-12 yaş -6,94878* 0,87 0,00 -9,43 -4,47 2-8 yaş 12-18 yaş -9,68921* 1,25 0,00 -13,27 -6,11 18 yaş ve üzeri -11,66665* 0,93 0,00 -14,33 -9,01 0-2 yaş 17,13669* 0,92 0,00 14,49 19,78 * 8-12 2-8 yaş 6,94878 0,87 0,00 4,47 9,43 yaş 12-18 yaş -2,74 1,18 0,21 -6,14 0,66 18 yaş ve üzeri -4,71787* 0,84 0,00 -7,13 -2,30 0-2 yaş 19,87712* 1,29 0,00 16,20 23,56 12-18 2-8 yaş 9,68921 * 1,25 0,00 6,11 13,27 yaş 8-12 yaş 2,74 1,18 0,21 -0,66 6,14 18 yaş ve üzeri -1,98 1,23 0,69 -5,50 1,55 0-2 yaş 21,86* 0,98 0,00 19,04 24,66 18 yaş 2-8 yaş 11,65 * 0,93 0,00 9,01 14,33 ve üzeri 8-12 yaş 4,71* 0,84 0,00 2,30 7,13 12-18 yaş 1,98 1,23 0,69 -1,55 5,50 136 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K46- Orbita 2-8 yaş -4,45* 0,61 0,00 -6,19 -2,65 yüksekliği 8-12 yaş -5,41* 0,66 0,00 -7,38 -3,58 0-2 yaş 12-18 yaş -7,80* 0,63 0,00 -9,69 -6,09 18 yaş ve üzeri -7,15* 0,63 0,00 -8,94 -5,29 0-2 yaş 4,42* 0,61 0,00 2,65 6,19 8-12 yaş -1,06 0,47 0,25 -2,41 0,30 2-8 yaş 12-18 yaş -3,46* 0,42 0,00 -4,67 -2,27 18 yaş ve üzeri -2,60* 0,43 0,00 -3,93 -1,46 0-2 yaş 5,41* 0,66 0,00 3,58 7,38 8-12 2-8 yaş 1,06 0,47 0,25 -0,30 2,41 yaş 12-18 yaş -2,49* 0,49 0,00 -3,81 -1,01 18 yaş ve üzeri -1,64* 0,50 0,01 -3,07 -0,21 0-2 yaş 7,80* 0,63 0,00 6,09 9,69 12-18 2-8 yaş 3,46995 * 0,42 0,00 2,27 4,67 yaş 8-12 yaş 2,41369* 0,49 0,00 1,01 3,81 18 yaş ve üzeri 0,77 0,45 0,61 -0,52 2,06 0-2 yaş 7,11735* 0,63 0,00 5,29 8,94 * 18 yaş 2-8 yaş 2,69710 0,43 0,00 1,46 3,93 ve üzeri 8-12 yaş 1,64084* 0,50 0,01 0,21 3,07 12-18 yaş -0,77 0,45 0,61 -2,06 0,52 K47- I-Apertura 2-8 yaş -6,21604* 0,48 0,00 -7,58 -4,86 piriformis yüksekliği (Rh-Ns) 8-12 yaş -9,84970* 0,50 0,00 -11,29 -8,41 0-2 yaş 12-18 yaş -14,55217* 0,56 0,00 -16,17 -12,94 18 yaş ve üzeri -14,87930* 0,55 0,00 -16,47 -13,29 0-2 yaş 6,21604* 0,48 0,00 4,86 7,58 8-12 yaş -3,63366* 0,48 0,00 -5,02 -2,25 2-8 yaş 12-18 yaş -8,33613* 0,55 0,00 -9,90 -6,77 18 yaş ve üzeri -8,66326* 0,54 0,00 -10,20 -7,13 0-2 yaş 9,84970* 0,50 0,00 8,41 11,29 8-12 2-8 yaş 3,63366 * 0,48 0,00 2,25 5,02 yaş 12-18 yaş -4,70247* 0,57 0,00 -6,34 -3,07 18 yaş ve üzeri -5,02960* 0,56 0,00 -6,64 -3,42 0-2 yaş 14,57* 0,56 0,00 12,94 16,17 * 12-18 2-8 yaş 8,33 0,55 0,00 6,77 9,90 yaş 8-12 yaş 4,77* 0,57 0,00 3,07 6,34 18 yaş ve üzeri -0,33 0,62 1,00 -2,09 1,43 0-2 yaş 14,80* 0,55 0,00 13,29 16,47 * 18 yaş 2-8 yaş 8,66 0,54 0,00 7,13 10,20 ve üzeri 8-12 yaş 5,00* 0,56 0,00 3,42 6,64 12-18 yaş 0,33 0,62 1,00 -1,43 2,09 137 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K48- Üst çene 2-8 yaş -4,34* 0,62 0,00 -6,14 -2,63 yüksekliği (Ns- Sd) 8-12 yaş -4,83* 0,72 0,00 -6,93 -2,81 0-2 yaş 12-18 yaş -6,97* 0,72 0,00 -9,01 -4,87 18 yaş ve üzeri -9,78* 0,76 0,00 -11,93 -7,59 0-2 yaş 4,34* 0,62 0,00 2,63 6,14 8-12 yaş -0,49 0,72 1,00 -2,55 1,57 2-8 yaş 12-18 yaş -2,53* 0,72 0,01 -4,62 -0,49 18 yaş ve üzeri -5,34* 0,76 0,00 -7,54 -3,21 0-2 yaş 4,873* 0,72 0,00 2,81 6,93 8-12 2-8 yaş 0,49 0,72 1,00 -1,57 2,55 yaş 12-18 yaş -2,07 0,81 0,12 -4,39 0,25 18 yaş ve üzeri -4,88895* 0,84 0,00 -7,30 -2,48 0-2 yaş 6,94277* 0,72 0,00 4,87 9,01 * 12-18 2-8 yaş 2,55923 0,72 0,01 0,49 4,62 yaş 8-12 yaş 2,07 0,81 0,12 -0,25 4,39 18 yaş ve üzeri -2,81751* 0,85 0,01 -5,24 -0,40 0-2 yaş 9,76028* 0,76 0,00 7,59 11,93 2-8 yaş 5,37674*18 yaş 0,76 0,00 3,21 7,54 ve üzeri 8-12 yaş 4,88895* 0,84 0,00 2,48 7,30 12-18 yaş 2,81751* 0,85 0,01 0,40 5,24 K49- Kafatası 2-8 yaş 1,86 1,57 0,94 -2,66 6,37 indeksi= (Maksimum kafatası genişliği Eu- 8-12 yaş 5,10 2,24 0,22 -1,31 11,50 Eu (frontal) / Kafatası 0-2 yaş genişliği La -G 12-18 yaş 3,07 1,59 0,44 -1,51 7,64 (Sagittal)) x 100 18 yaş ve üzeri -4135,85066* 587,32 0,00 -5.859,17 -2.412,53 0-2 yaş -1,86 1,57 0,94 -6,37 2,66 8-12 yaş 3,24 1,85 0,58 -2,12 8,59 2-8 yaş 12-18 yaş 1,21 0,97 0,91 -1,54 3,96 18 yaş ve üzeri -4137,40* 587,32 0,00 -5.861,0 -2.414,3 0-2 yaş -5,10 2,24 0,22 -11,50 1,31 8-12 2-8 yaş -3,24 1,85 0,58 -8,59 2,12 yaş 12-18 yaş -2,03 1,87 0,96 -7,43 3,37 18 yaş ve üzeri -4140,91* 587,32 0,00 -5.864,2 -2.417,6 0-2 yaş -3,07 1,59 0,44 -7,64 1,51 12-18 2-8 yaş -1,21 0,97 0,91 -3,96 1,54 yaş 8-12 yaş 2,03 1,87 0,96 -3,37 7,43 18 yaş ve üzeri -413,3* 58,32 0,00 -5.862,2 -2.415,6 0-2 yaş 4,35* 58,32 0,00 2.412,5 5.859,1 18 yaş 2-8 yaş 41,37 * 58,32 0,00 2.414,3 5.861,0 ve üzeri 8-12 yaş 41,71* 57,32 0,00 2.417,6 5.864,2 12-18 yaş 41,35* 58,32 0,00 2.415,4 5.862,2 138 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K50- Üst yüz indeksi= 2-8 yaş -5,10* 1,20 0,00 -8,58 -1,72 (Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy) / 8-12 yaş -13,60 5,29 0,12 -29,06 1,87 Yüz yüksekliği (N- 0-2 yaş * Ns)) x 100 12-18 yaş -7,84 1,32 0,00 -11,57 -4,03 18 yaş ve üzeri -29,17* 41,28 0,00 -4.121,6 -1.702,1 0-2 yaş 5,14* 1,20 0,00 1,72 8,58 8-12 yaş -8,45 5,24 0,70 -23,80 6,90 2-8 yaş 12-18 yaş -2,65 1,11 0,17 -5,81 0,51 18 yaş ve üzeri -26,7* 412,2 0,00 -4.116,4 -1.697,0 0-2 yaş 13,60 5,29 0,12 -1,87 29,06 8-12 2-8 yaş 8,45 5,24 0,70 -6,90 23,80 yaş 12-18 yaş 5,79 5,27 0,96 -9,62 21,21 18 yaş ve üzeri -28,99* 412,3 0,00 -4.108,0 -1.688,5 0-2 yaş 7,80 1,32 0,00 4,03 11,57 12-18 2-8 yaş 2,65 1,11 0,17 -0,51 5,81 yaş 8-12 yaş -5,79 5,27 0,96 -21,21 9,62 18 yaş ve üzeri -29,03* 412,28 0,00 -4.113,8 -1.694,3 0-2 yaş 2911,87 412,28 0,00 1.702,1 4.121,6 18 yaş 2-8 yaş 2906,77 * 412,28 0,00 1.697,0 4.116,4 ve üzeri 8-12 yaş 2898,20* 412,31 0,00 1.688,5 4.108,0 12-18 yaş 2904,03* 412,28 0,00 1.694,38 4.113,81 K51- Orbita indeksi= 2-8 yaş -0,17 1,53 1,00 -4,55 4,20 (Orbita genişliği/Orbita 8-12 yaş 1,49 2,03 1,00 -4,32 7,31 yüksekliği) x 100 0-2 yaş 12-18 yaş 2,23 1,61 0,84 -2,38 6,84 18 yaş ve üzeri -4618,90* 657,7 0,00 -6.548,9 -2.688,8 0-2 yaş 0,17 1,53 1,00 -4,20 4,55 8-12 yaş 1,67 1,81 0,99 -3,55 6,88 2-8 yaş 12-18 yaş 2,40 1,33 0,53 -1,38 6,19 18 yaş ve üzeri -4618,75* 657,7 0,00 -6.548,8 -2.688, 0-2 yaş -1,49 2,03 1,00 -7,31 4,32 8-12 2-8 yaş -1,67 1,81 0,99 -6,88 3,55 yaş 12-18 yaş 0,74 1,88 1,00 -4,67 6,14 18 yaş ve üzeri -4620,7* 657,79 0,00 -6.55 -2.69 0-2 yaş -2,23 1,61 0,84 -6,84 2,38 12-18 2-8 yaş -2,40 1,33 0,53 -6,19 1,38 yaş 8-12 yaş -0,74 1,88 1,00 -6,14 4,67 18 yaş ve üzeri -4621,16* 657,7 0,00 -6.551,2 -2.691,0 0-2 yaş 4618,98* 657,79 0,00 2.688,8 6.548,9 2-8 yaş 4618,5*18 yaş 657,7 0,00 2.688,6 6.548,8 ve üzeri 8-12 yaş 4620,37* 657,7 0,00 2.690,3 6.550,4 12-18 yaş 4621,16* 657,7 0,00 2.691,0 6.551,2 139 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K52- Burun indeksi= 2-8 yaş 5,62 2,02 0,06 -0,13 11,38 (Burun genişliği (Al- Al)/Burun yüksekliği 8-12 yaş 6,85 5,21 0,89 -8,38 22,07 (N-Ns)) x 100 0-2 yaş 12-18 yaş 10,01* 2,30 0,00 3,43 16,65 18 yaş ve üzeri -2401,74* 345,4 0,00 -3.415,2 -1.388,2 0-2 yaş -5,62 2,02 0,06 -11,38 0,13 8-12 yaş 1,22 5,36 1,00 -14,36 16,80 2-8 yaş 12-18 yaş 4,42 2,61 0,63 -3,04 11,87 18 yaş ve üzeri -2407,36* 345,4 0,00 -3.420,8 -1.393,8 0-2 yaş -6,85 5,21 0,89 -22,07 8,38 8-12 2-8 yaş -1,22 5,36 1,00 -16,80 14,36 yaş 12-18 yaş 3,20 5,47 1,00 -12,67 19,06 18 yaş ve üzeri -2408,55* 345,44 0,00 -3.422,1 -1.395,0 0-2 yaş -10,01* 2,30 0,00 -16,65 -3,43 12-18 2-8 yaş -4,42 2,61 0,63 -11,87 3,04 yaş 8-12 yaş -3,20 5,47 1,00 -19,06 12,67 18 yaş ve üzeri -2411,7* 345,41 0,00 -3.425,2 -1.398,2 0-2 yaş 2401,74* 345,41 0,00 1.388,2 3.415,2 * 18 yaş 2-8 yaş 2407,39 345,41 0,00 1.393,8 3.420,8 ve üzeri 8-12 yaş 2408,58* 345,44 0,00 1.395,0 3.422,1 12-18 yaş 2411,75* 345,41 0,00 1.398,2 3.425,2 K53- Apertura 2-8 yaş 11,02* 2,19 0,00 4,79 17,31 piriformis indeksi= (Apertura piriformis 8-12 yaş 10,08 7,51 0,87 -11,81 31,98 genişliği (Al-Al) / 0-2 yaş * Apertura piriformis 12-18 yaş 24,68 2,10 0,00 18,65 30,70 yüksekliği (Rh-Ns)) 18 yaş ve üzeri -3837,2* 557,11 0,00 -5.472,1 -2.202,8 x100 0-2 yaş -11,02* 2,19 0,00 -17,31 -4,79 8-12 yaş -0,97 7,38 1,00 -22,55 20,62 2-8 yaş 12-18 yaş 13,65* 1,58 0,00 9,12 18,13 18 yaş ve üzeri -3848,55* 557,10 0,00 -5.483,1 -2.213,8 0-2 yaş -10,08 7,51 0,87 -31,98 11,81 8-12 2-8 yaş 0,97 7,38 1,00 -20,62 22,55 yaş 12-18 yaş 14,59 7,36 0,42 -6,93 36,12 18 yaş ve üzeri -3847,53* 557,15 0,00 -5.482,2 -2.212,7 0-2 yaş -24,68* 2,10 0,00 -30,70 -18,65 2-8 yaş -13,65*12-18 1,58 0,00 -18,13 -9,12 yaş 8-12 yaş -14,59 7,36 0,42 -36,12 6,93 18 yaş ve üzeri -3862,10* 557,10 0,00 -5.496,7 -2.227,4 0-2 yaş 3837,42* 557,11 0,00 2.202,80 5.472,10 18 yaş 2-8 yaş 3848,55 * 557,10 0,00 2.213,85 5.483,15 ve üzeri 8-12 yaş 3847,50* 557,15 0,00 2.212,7 5.482,2 12-18 yaş 3862,10* 557,10 0,00 2.227,4 5.496,7 140 Tablo 17. Gruplar arası kafatası değişkenleri karşılaştırmalı istatistik bulguları (Tek yönlü varyans analizi Tamhane’s T2 testi) (Devamı) K54- Kafatası genişlik 2-8 yaş 0,39 0,77 1,00 -1,83 2,61 indeksi= (Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) 8-12 yaş -23,83 23,11 0,97 -91,58 43,91 / Maksimum kafatası 0-2 yaş genişliği Eu-Eu 12-18 yaş -0,82 0,83 0,98 -3,19 1,54 (frontal)) x 100 18 yaş ve üzeri -3477,65* 492,50 0,00 -4.922,7 -2.032,5 0-2 yaş -0,39 0,77 1,00 -2,61 1,83 8-12 yaş -24,22 23,10 0,97 -91,95 43,50 2-8 yaş 12-18 yaş -1,21 0,60 0,38 -2,93 0,51 18 yaş ve üzeri -3477,99* 492,50 0,00 -4.923,1 -2.032,9 0-2 yaş 23,83 23,11 0,97 -43,91 91,58 8-12 2-8 yaş 24,22 23,10 0,97 -43,50 91,95 yaş 12-18 yaş 23,01 23,11 0,98 -44,72 90,74 18 yaş ve üzeri -3453,75* 493,04 0,00 -4.900,16 -2.007,39 0-2 yaş 0,82 0,83 0,98 -1,54 3,19 12-18 2-8 yaş 1,21 0,60 0,38 -0,51 2,93 yaş 8-12 yaş -23,01 23,11 0,98 -90,74 44,72 18 yaş ve üzeri -3476,79* 492,50 0,00 -4.921,8 -2.031,6 0-2 yaş 3477,65* 492,50 0,00 2.032,5 4.922,7 2-8 yaş 3477,99* 492,50 0,00 2.032,9 4.923,1 18 yaş ve üzeri 8-12 yaş 3453,75* 493,04 0,00 2.007,3 4.900,1 12-18 yaş 3476,79* 492,50 0,00 2.031,6 4.921,8 141 4.3. Diskriminant Fonksiyon Analizi 4.3.1. Yaş Grubu Tayini Bulunan bir kafatasının hangi yaş grubuna ait olduğunu tahmin edecek Standart Kanonik Ayırt Edici Fonksiyon Katsayıları tablo 18’de, Grup Merkezi Değerleri tablo 19’da Anlamlılık Testi ve Diskriminant Analizi için korelasyon istatistikleri tablo 20’de verilmiştir. Tablo 18. Standart Kanonik Ayırt Edici Fonksiyon Katsayıları Fonksiyonlar Fonksiyon Fonksiyon 2 Fonksiyon 3 Fonksiyon 4 Değişkenler 1 K1- La -G arası mesafe -0,46 -0,99 0,83 1,20 K3- O La p-Rh arası mesafe 0,61 0,34 -0,41 -2,72 K6- I-G arası mesafe -0,60 0,33 -0,14 1,70 K11- Ma-G arası mesafe 0,57 0,15 -1,28 -1,23 K12- Ma-N arası mesafe -0,65 -1,16 1,57 -1,89 K13- Ma-Rh arası mesafe 1,11 0,93 -0,39 2,60 K14- Ma-Ns arası mesafe -0,86 0,09 0,73 -0,06 K19- Azk -Ns arası mesafe -0,26 -0,96 -0,19 0,93 K20- Azk -Pr arası mesafe 0,94 0,72 -0,20 -0,62 K23- La -I arası mesafe -0,01 0,25 -0,16 0,49 K30- Azk-Zy-Fmt açısı 0,11 0,41 0,32 0,02 K33- Subnazal açı -0,22 -0,13 0,34 0,41 K34- Maksimum kafatası genişliği (Eu-Eu) -0,20 0,03 0,23 0,57 K41- Processus alveolaris (Maxilla) genişliği 0,08 -0,38 0,07 -0,27 K47- I-Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns) 0,50 0,13 -0,38 0,20 K48- Üst çene yüksekliği (Ns- Sd) 0,23 0,21 0,07 0,05 K49- Kafatası indeksi= (Maksimum kafatası genişliği Eu-Eu (frontal) / Kafatası genişliği 0,13 0,70 0,32 -0,47 La -G (Sagittal)) x 100 142 Tablo 19. Grup Merkezi Değerleri Gruplar Fonksiyon 1 Fonksiyon 2 Fonksiyon 3 Fonksiyon 4 0-2 Yaş Grubu -4,393 1,129 -0,608 -0,088 2-8 Yaş Grubu -1,472 -0,624 0,728 0,343 8-12 Yaş Grubu 0,703 -1,250 -0,002 -0,913 12-18 Yaş Grubu 2,691 -0,848 -0,816 0,482 18 ve Üzeri Yaş Grubu 3,661 2,048 0,369 -0,108 Tablo 20. Anlamlılık Testi ve Diskriminant Analizi için korelasyon istatistikleri Kanonik Wilks’ Fonksiyonlar Özdeğer % Varyans Korelasyon Lambda Χ 2 Anlamlılık Fonksiyon 1 8,064a 79,5 0,943 0,026 1025,031 <0,001 Fonksiyon 2 1,476a 14,6 0,772 0,239 403,430 <0,001 Fonksiyon 3 ,376a 3,7 0,523 0,592 147,706 <0,001 Fonksiyon 4 ,227a 2,2 0,430 0,815 57,615 <0,001 Sınıflandırma sonuçlarına bakıldığında, yaş gruplarına ayırma yüzdeleri 0-2 yaş grubu için %94,6; 2-8 yaş grubu için %78,6; 8-12 yaş grubu için % 80,0; 12-18 yaş grubu için %91,1; 18 yaş ve üzeri grup için %69,4’tür. 143 4.3.2. Cinsiyet Tayini Bulunan bir kafatasının yaş grubu tayin edildikten sonra cinsiyete ait olduğunu tahmin edecek Standart Kanonik Ayırt Edici Fonksiyon Katsayılarına bağlı olarak 0-2 yaş grubu için; Diskriminant Fonksiyonu=-08,462-1,370 x K17 + 0,918 x K30 + 0,691 x K40 2-8 yaş grubu için; Diskriminant Fonksiyonu=-19,402 + 0,305 x K1 – 0,222 x K3 + 0,085 x K35 8-12 yaş grubu için; Diskriminant Fonksiyonu=- 0,884 – 0,437 x K11 + 0,336 K12 + 0,065 K43 12-18 yaş grubu için; Diskriminant Fonksiyonu=-14,720 + 0,67 x K24 + 0,153 x K35 + 0,094 x K39 – 0,245 x K46 – 0,136 x K53 18 ve üzeri yaş grubu için; Diskriminant Fonksiyonu=-25,403 – 0,102 x K2 + 0,212 x K6 + 0,220 x K40 Olacak şekilde formüller geliştirilmiştir. Grup Merkezi Değerleri tablo 21’da, Anlamlılık Testi ve Diskriminant Analizi için korelasyon istatistikleri tablo 22’de verilmiştir. Tablo 21. Grup Merkezi Değerleri Gruplar Erkek Kadın 0-2 Yaş Grubu -0,584 0,523 2-8 Yaş Grubu 0,373 -0,746 8-12 Yaş Grubu -0,724 0,543 12-18 Yaş Grubu 0,901 -1,202 18 ve Üzeri Yaş Grubu 1,293 -1,347 144 Tablo 22. Anlamlılık Testi ve Diskriminant Analizi için korelasyon istatistikleri Kanonik Wilks’ Gruplar Özdeğer % Varyans Korelasyon Lambda Χ 2 Anlamlılık 0-2 Yaş Grubu 0,317a 100,0 0,491 0,759 14,184 0,003 2-8 Yaş Grubu 0,285a 100,0 0,471 0,778 20,209 0,000 8-12 Yaş Grubu 0,410a 100 0,539 0,709 15,635 0,001 12-18 Yaş Grubu 1,124a 100 0,727 0,471 38,784 0,000 18 ve Üzeri Yaş Grubu 1,817a 100 0,803 0,355 47,115 0,000 Sınıflandırma sonuçlarına bakıldığında, cinayetleri ayırma yüzdeleri 0-2 yaş grubunda erkek bebekler için %74,1; kız bebekler için %55,2; 2-8 yaş grubunda erkek çocuklar için %73,2; kız çocuklar için %64,3; 8-12 yaş grubunda erkek çocuklar için %85,7; kız çocuklar için %64,3; 12-18 yaş grubunda erkek çocuklar için %87,5; kız çocuklar için %79,2; 18 ve üzeri yaş grubunda erkekler için %96,0; kadınlar için %96,0’dır. 145 4.4. Regresyon Analizi 4.4.1. 0-2 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı için Regresyon Formülleri 0-2 yaş grubu erkek bebeklere ait mandibula dizaynı için geliştirilen formüller tablo 23’de, kız bebekler için geliştirilen formüller tablo 24’de verilmiştir. Tablo 23. 0-2 yaş grubu erkek bebeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= -29,067 + (0,068 x K) + (0,228 x 0,846 0,243 0,000 K14) + (0,368 x K35) M2- Incisura mandibulae derinliği= -8,480 – (0,246 x K1) + (0,271 x K2) + 0,737 0,911 0,000 (0,702 x K40) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= -9,524 + (0,024 x K4) + 0,784 2,088 0,000 0,119 x K5) + 0,183 x K20) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -15,937 + (0,396 x K14) + (0,086 x 0,843 2,256 0,000 K34) + (0,071 x K36) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= -10,649 + (0,103 x K10) – 0,708 1,853 0,000 (0,658 x K14) + (0,629 x K15) + (0,173 x K36) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -19,273 + (0,148 x K6) - 0,714 2,341 0,000 (0,095 x K15) + (0,296 x K35) M7- Incisura mandibulae genişliği= -4,370 + (0,196 x K5) – (0,132 x K8) + 0,827 1,448 0,000 (0,238 x K20) M8- Ramus mandibulae genişliği= -5,177 + (0,159 x K3) – (0,241 x K8) + 0,901 0,965 0,000 (0,178 x K10) + (0,143 x K14) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -8,648 + (0,043 x K3) + 0,684 2,909 0,000 (0,324 x K12) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -9,649 + (0,403 x 0,831 3,137 0,000 K20) + (0,634 x K36) – (0,420 x K39) + (0,628 x K45) M11- Incisura mandibulae açısı= 145,125 - (2,565 x K12) – (2,136 x K26) + (0,385 x K10) + (2,176 x K13) + (2,390 x K15) – (2,038 x K20) - (0,495 x 0,703 5,85 0,000 K27) + (0,340 x K30) – (0,936 x K32) – (0,342 x K23) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 117,939 – (0,858 x 0,304 7,026 0,004 K29) + (0,282 x K33) M13- Gonial açı= 211,121 + (0,332 x K16) – (0,488 x K30) + (0,191 x K32) 0,492 4,983 0,003 – (0,077 x K37) – (1,336 x K48) – (0,683 x K49) M14- Mental açı= 215,916 – (0,438 x K12) + (0,455 x K31) + (1,557 x 0,491 6,187 0,002 K38) – (0,196 x K42) – (0,243 x K43) M15- Gnathion açısı= 65,556 – (1,833 x K2) + (1,770 x K5) – (0,619 x K36) 0,249 9,216 0,039 + (0,315 x K53) 146 Tablo 23. 0-2 yaş grubu erkek bebeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= -19,154 + (0,731 x 0,577 6,084 0,000 K2) – (0,472 x K8) – (0,627 x K41) Tablo 23. 0-2 yaş grubu erkek bebeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= -17,032 + 0,767 1,926 0,000 (0,123 x K22) + (0,265 x K35) – (0,235 x K41) + (0,667 x K47) M18- Bikondiler mesafe (Co-Co)= 0,549 + (0,459 x K1) - (0,364 x K5) – 0,896 2,884 0,000 (0,356 x K18) + (0,468 x K36) + (0,483 x K39) + (0,781 x K47) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 3,173 + (0,401 x K1) – (0,387 x K5) + (0,490 x K39) + (0,339 x K41) + (0,673 x 0,917 2,172 0,000 K47) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= -6,643 – (0,535 x K1) + (0,443 x K6) + (0,823 x K35) – (0,664 x K36) + (2,194 x K40) + 0,728 3,239 0,000 (1,074 x K47) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= -190,839 + (7,125 x K37) + (0,372 x K39) 0,902 2,375 0,000 – (7,212 x K46) + (0,884 x K47) + (2,072 x K51) M22- Co – Id- Co açısı= 174,092 – (0,489 x K23) – (0,620 x K25) + (1,509 x K26) – (1,878 x K29) + (0,653 x K30) – (1,114 x K36) – (1,879 x K37) + 0,793 3,951 0,000 (2,123 x K41) + (0,320 x K53) – (0,143 x K53) M23- Go – Gn – Go açısı= 130,725 – (0,389 x K25) – (1,1936 x K36) + 0,502 6,802 0,001 (1,476 x K41) + (0,204 x K43) Tablo 24. 0-2 yaş grubu kız bebeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= -41,488 – (0,411 x K16) + ( 0,936 x 0,891 2,243 0,000 K20) + (0,114 x K23) + (0,158 x K31) + (0,195 x K51) M2- Incisura mandibulae derinliği= -0,325 + (0,078 x K12) 0,237 1,368 0,004 M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= -21,932 + (0,469 x K15) + 0,775 2,545 0,000 (0,115 x K51) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -12,415 + (0,056 x K12) 0,766 3,083 0,000 M5- Corpus mandibulae median yükseklik= -8,813 + (0,295 x K12) 0,809 1,484 0,000 M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -7,167 + (0,077 x K6) + (0,145 0,712 1,909 0,000 x K12) + (0,077 x K44) M7- Incisura mandibulae genişliği= -9,259 + (0,173 x K1) + (0,319 x K13) 0,915 1,091 0,000 – (0,184 x K21) – (0,134 x K26) M8- Ramus mandibulae genişliği= -2,794 + (0,224 x K14) + (0,112 x K19) 0,831 1,139 0,000 M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -8,676 + (0,046 x K7) + 0,688 2,449 0,000 (0,334 x K15) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -4,389 + (0,076 x 0,797 2,715 0,000 K8) + (0,443 x K13) M11- Incisura mandibulae açısı= -126,086 + (0,890 x K27) + (0,259 x K28) 0,189 21,56 0,059 + (0,356 x K33) + (1,118 x K52) 147 Tablo 24. 0-2 yaş grubu kız bebeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 147,104 – (0,076 x 0,142 6,768 0,49 K28) – (0,235 x K32) M13- Gonial açı= 108,654 + (0,294 x K37) + (0,165 x K52) 0,045 4,53 0,208 M14- Mental açı= 147,773 + (0,328 x K27) – (0,491 x K34) + (1,269 x 0,558 6,228 0,000 K38) + (1,193 x K47) M15- Gnathion açısı= -25,913 + (0,361 x K27) + (1,546 x K38) + (0,208 x 0,250 11,041 0,026 K49) + (0,324 x K52) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= 1,082 – (0,273 x 0,901 3,154 0,000 K16) – (0,334 x K29) + (0,511 x K39) + (0,736 x K44) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= -19,744 – 0,781 1,434 0,000 (0,393 x K13) + (0,673 x K15) + (0,076 x K31) + (0,079 x K49) M18- Bikondiler mesafe (Co-Co)= 35,984 – (0,143 x K27) + (0,638 x K39) 0,779 3,811 0,000 M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 3,902 + 0,912 2,443 0,000 (0,191 x K34) + (0,603 x K35) – (0,864 x K40) + (0,194 x K41) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 20,841 – (0,213 0,893 2,527 0,000 x K18) – (0,200 x K27) – 0,743 x K36) – (1,222 x K40) + (0,474 x K41) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= -2,445 + (0,950 x K36) – (0,102 x K53) 0,882 3,016 0,000 M22- Co – Id- Co açısı= 100,336 + (0,651 x K35) – (1,871 x K44) + (0,674 0,553 7,754 0,000 x K50) M23- Go – Gn – Go açısı= 130,355 – (0,781 x K44) + (0,279 x K49) 0,336 9,054 0,002 4.4.2. 2-8 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri 2-8 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için geliştirilen formüller tablo 25’de, kız çocuklar için geliştirilen formüller tablo 26’da verilmiştir. Tablo 25. 2-8 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= 22,269 + (0,374 x K20) – (0,076 x 0,532 2,773 0,000 K23) – (0,158 x K30) + (0,196 x K41) M2- Incisura mandibulae derinliği= -1369 + (0,136 x K15) + (0,123 x K17) 0,425 1,696 0,000 – (0,119 x K24) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği=17,008 + (0,115 x K10) – 0,467 2,658 0,000 (0,176 x K30) + (0,267 x K41) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -3,042 + (0,236 x K3) – (0,095 x 0,609 3,102 0,000 K23) – (0,130 x K30) + (0,422 x K41) 148 Tablo 25. 2-8 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= -1,005 + (0,206 x K18) – (0,043 x K23) + (0,362 x K29) + (0,248 x K47) + (0,140 x K48) – (0,243 x 0,652 1,521 0,000 K54) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= 6,265 – (0,065 x K25) + (0,071 0,515 1,930 0,000 x K27) + (0,168 x K29) + (0,325 x K41) + (0,055 x K52) – (0,121 x K53) M7- Incisura mandibulae genişliği= -0,90 + (0,385 x K18) – (0,181 x K389 0,608 1,698 0,000 M8- Ramus mandibulae genişliği= -7,059 + (0,072 x K5) + (0,175 x K18) + 0,633 1,457 0,000 (0,123 x K41) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= 8,774 – (0,259 x K16) + 0,582 2,593 0,000 (0,736 x K18) – (0,153 x K49) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -20,524 + (0,095 0,682 3,41 0,000 x K3) + (0,656 x K18) + (0,219 x K419 M11- Incisura mandibulae açısı= 99,973 – (1,274 x K46) + (0,529 x K49) 0,201 7,897 0,001 M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı=110,471 – (0,633 x 0,344 4,309 0,001 K13) + (0,969 x K15) – (0,437 x K16) + (0,202 x K32) – (0,079 x K52) M13- Gonial açı= 159,317 – (0,450 x K18) 0,149 5,623 0,002 M14- Mental açı= 193,411- (0,618 x K44) + (0,384 x K50) – (0,253 x K51) 0,226 7,435 0,001 M15- Gnathion açısı= 5,535 + (0,204 x K20) + (0,115 x K33) + (0,130 x 0,141 5,632 0,026 K43) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= -22,720 + (0,225 x 0,741 3,515 0,000 K3) + (0,690 x K29) + (0,468 x K41) + (0,210 x K45) – (0,183 x K51) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= -6,159 + 0,421 2,415 0,000 (0,065 x K27) + (0,218 x K41) + (0,488 x K47) M18- Bikondiler mesafe= 21,486 + (0,187 x K8) + (0,316 x K19) – (0,181 x K31) + (0,512 x K36) – (0,788 x K37) + (0,447 x K39) – (0,137 x K43) + 0,865 3,147 0,000 (0,108 x K51) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= -1,244 – (0,309 x K13) + (0,706 x K14) – (0,282 x K15) + (0,373 x K18) + (0,569 x 0,980 0,78 0,000 K20) – (0,018 x K33) – (0,098 x K37) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 53,541 – (0,062 0,693 2,954 0,000 x K33) + (0,492 x K39) – (0,143 x K42) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= -7,542 + (0,498 x K39) + (0,595 x K41) 0,734 4,042 0,000 M22- Co – Id- Co açısı= 101,675 – (0,225 x K31) + (0,308 x K51) 0,128 6,17 0,010 M23- Go – Gn – Go açısı= 114,790 – (0,396 x K3) + (0,939 x K20) – (0,504 0,403 6,641 0,000 x K29) - (0,255 x K31) + (0,283 x K49) + (0,463 x K51) 149 Tablo 26. 2-8 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= -3,552 + (0,118 x K3) – (0,485 x 0,471 3,088 0,008 K13) + (0,620 x K18) + (0,488 x K26) + (0,347 x K45) M2- Incisura mandibulae derinliği= -8,301 + (0,272 x K29) – (0,207 x K38) 0,671 1,116 0,000 + (0,519 x K40) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= 27,735 + (0,551 x K18) + 0,868 1,309 0,000 (0,117 x K22) – (0,156 x K32) – (0,221 x K42) + (0,630 x K47) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -6,078 + (0,523 x K16) + (0,233 x 0,702 2,079 0,000 K21) – (0,141 x K32) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= -1,572 + (0,40 x K3) + (0,52 x 0,322 2,201 0,029 K36) x (0,260 x K45) Tablo 26. 2-8 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -12,748 + (0,065 x K3) + 0,404 1,966 0,004 (0,066 x K8) + (0,170 x K20) M7- Incisura mandibulae genişliği= 0,650 + (0,169 x K6) 0,401 1,826 0,001 M8- Ramus mandibulae genişliği= 10,622 + (0,067 x K6) + (0,092 x K28) + 0,323 1,646 0,029 (0,059 x K32) – (0,121 x K35) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -2,553 + (0,558 x K14) – 0,474 2,441 0,001 (0,773 x K40) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= 16,725 + (0,094 0,501 2,63 0,000 x K8) + (0,429 x K20) M11- Incisura mandibulae açısı= 65,911 + (0,455 x K3) – (1,107 x K19) – 0,265 5,801 0,054 (0,310 x K33) + (1,131 x K54) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 122,362 + (0,138 x 0,268 3,831 0,052 K21) – (0,190 x K28) + (0,368 x K46) – (0,196 x K53) M13- Gonial açı= 90,955 – (0,120 x K25) + (0,131 x K27) + (0,194 x K34) 0,260 3,72 0,038 M14- Mental açı= 238,879 + (0,320 x K30) – (0,245 x K33) + (1,247 x 0,531 5,74 0,005 K37) – (0,618 x K39) – (0,476 x K42) + (0,512 x K51) M15- Gnathion açısı= 15,648 + (2,492 x K1) – (3,016 x K2) + (1,374 x K3) – (1,418 x K35) + (1,898 x K37) – (0,559 x K39) – (0,252 x K43) + (1,382 x 0,327 5,611 0,110 K49) – (0,884 x K29) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= 0,852 + (0,390 x K2) 0,704 3,356 0,000 – (0,533 x K22) + (1,022 x K44) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= 16,224 + 0,709 1,497 0,000 (0,199 x K15) – (0,195 x K22) + (0,627 x K26) – (0,150 x K53) M18- Bikondiler mesafe= 45,550 + (1,274 x K26) + (0,710 x K41) – (0,336 0,738 3,981 0,000 x K53) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 19,429 + 0,692 3,213 0,000 (0,887 x K41) + (0,652 x K46) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 15,033 – (0,563 0,693 2,901 0,000 x K19) + (0,661 x K41) + (0,623 x K46) + (0,589 x K54) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= -22,920 + (1,045 x K41) + (0,198 x K43) 0,556 4,187 0,000 M22- Co – Id- Co açısı= -49,921 + (0,152 x KK33) + (0,576 x K41) + 0,373 5,531 0,009 (0,393 x K42) M23- Go – Gn – Go açısı= -15,484 + (0,235 x K33) + (0,457 x K42) 0,282 8,459 0,000 150 4.4.3. 8-12 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri 8-12 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için geliştirilen formüller tablo 27’de, kız çocuklar için geliştirilen formüller tablo 28’de verilmiştir. Tablo 27. 8-12 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= 52,279 + (0,604 x K18) – (0,222 x 0,420 3,234 0,002 K42) M2- Incisura mandibulae derinliği= -8,301 + (0,272 x K29) – (0,207 x K38) 0,671 1,116 0,000 + (0,519 x K40) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= 27,735 + (0,551 x K18) + 0,868 1,309 0,000 (0,117 x K22) – (0,156 x K32) – 80,221 x K42) + (0,630 x K479 M4- Processus coronoideus yüksekliği= -6,078 + (0,523 x K16) + (0,233 x 0,702 2,079 0,000 K21) – (0,141 x K32) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= -33,886 + (0,181 x K119 + (0,214 x K15) + (1,209 x K35) – (0,609 x K36) – (1,032 x K37) – (0,205 x 0,588 1,1716 0,007 K38) + (0,227 x K44) – (0,206 x K51) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -12,748 + (0,065 x K3) + 0,404 1,966 0,004 (0,066 x K8) + (0,170 x K20) M7- Incisura mandibulae genişliği= 0,650 + (0,169 x K6) 0,400 1,826 0,001 M8- Ramus mandibulae genişliği= -2,514 + (0,527 x K6) – (0,829 x K7) + 0,507 1,404 0,008 (0,384 x K8) + (0,100 x K32) + (0,089 x K28) – (0,275 x K46) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -2,553 + (0,558 x K14) – 0,474 2,441 0,001 (0,773 x K40) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= 21,392 + (0,575 0,475 2,798 0,000 x K20) M11- Incisura mandibulae açısı= 226,792 – (0,622 x K16) + (1,032 x K29) 0,272 3,621 0,33 – (0,326 x K49) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 137,680 + (0,146 x 0,246 3,894 0,045 K21) – (0,196 x K28) – (0,237 x K53) M13- Gonial açı= 90,955 – (0,120 x K25) + (0,131 x K27) + (0,194 x K34) 0,260 3,722 0,038 M14- Mental açı= 238,879 + (0,320 x K30) – (0,245 x K33) + (1,247 x 0,531 5,747 0,005 K37) – (0,618 x K39) – (0,476 x K42) + (0,512 x K51) M15- Gnathion açısı= 51,805 + (0,479 x K1) – (0,496 x K36) – (0,248 x 0,339 5,559 0,024 K43) + (0,390 x K49) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= 0,852 + (0,390 x K2) 0,704 3,356 0,000 – 80,533 x K22) + 81,022 x K44) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= 16,224 – 0,709 1,497 0,000 (0,195 x K22) + (0,199 x K15) + (0,627 x K26) – 80,150 x K53) M18- Bikondiler mesafe= 45,550 + (1,274 x K26) + (0,710 x K41) – 80,336 0,738 3,981 0,000 x K53) 151 Tablo 27. 8-12 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 19,429 + 0,692 3,213 0,000 (0,887 x K41) + (0,652 x K46) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 15,033 – (0,563 0,693 2,901 0,000 x K19) + (0,661 x K41) + (0,623 x K46) + (0,589 x K54) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= -22,920 + (1,045 x K41) + 80,198 x K43) 0,556 4,187 0,000 M22- Co – Id- Co açısı= 134,679 + 80,396 x K22) – (0,319 x K43) + (1,494 0,542 4,729 0,003 x K48) – (1,556 x K50) + (0,761 x K54) M23- Go – Gn – Go açısı= 21,375 – (0,546 x K9) – (0,167 x K23) + (0,349 0,373 7,526 0,016 x K33) + (0,681 x K42) Tablo 28. 8-12 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= -1,001 + (0,404 x K11) + (0,402 x 0,577 2,117 0,000 K29) – (0,162 x K30) M2- Incisura mandibulae derinliği= 27,279 – (0,071 x K22) – (0,319 x K24) + (0,220 x K25) + (0,066 x K27) + (0,146 x K34) + (0,489 x K40) – (0,300 0,563 1,292 0,003 x K49) – (0,075 x K50) – (0,161 x K52) + (0,042 x K53) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= 48,616 + (0,167 x K3) + (0,794 x K29) – (0,230 x K30) – (0,293 x K39) + (0,436 x K48) - 0,701 1,935 0,000 (0,620 x K50) – (0,048 x K53) + (0,125 x K54) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -34,212 + (0,553 x K20) + (0,860 x 0,645 2,910 0,000 K29) – (0,505 x K44) + (0,222 x K28) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= 12,091 + (0,223 x K15) – 0,529 2,291 0,000 (0,121 x K35) + (0,404 x K41) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -13,799 + (0,206 x K6) + 0,567 1,881 0,000 (0,041 x K39) M7- Incisura mandibulae genişliği= 13,179 + (0,166 x K13) – (0,076 x 0,140 2,130 0,058 K38) M8- Ramus mandibulae genişliği= 14,721 – (0,124 x K10) + (0,394 x K21) – (0,307 x K22) + (0,222 x K25) – (0,102 x K34) + (0,364 x K41) – (0,010 x 0,538 1,732 0,001 K54) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= 14,984 + (0,062 x K5) + 0,232 2,553 0,014 (0,307 x K26) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -18,994 + (0,458 0,691 2,751 0,000 x K11) – (0,152 x K33) + (0,370 x K41) + (0,125 x K43) + (0,005 x K504) M11- Incisura mandibulae açısı= 172,010 – (0,795 x K9) + (2,503 x K10) + 0,604 5,081 0,000 (1,117 x K24) – (0,229 x K33) + (1,260 x K44) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 146,517 + (0,087 x 0,227 4,672 0,027 K22) – (0,659 x K29) – (0,235 x K32) M13- Gonial açı= 135,205 – (0,170 x K25) 0,116 5,716 0,042 M14- Mental açı= 134,130 + (0,671 x K38) 0,227 7,745 0,006 M15- Gnathion açısı= 123,587 – (1,257 x K45) 0,287 7,217 0,002 152 Tablo 28. 8-12 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)=33,436 + (0,082 x K22) – (0,116 x K25) + (0,838 x K29) + (0,548 x K35) + (0,435 x K37) – 0,958 1,238 0,000 (0,178 x K42) – (0,132 x K51) – (0,110 x K53) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= 12, 0,413 1,925 0,000 438 + (0,761 x K48) M18- Bikondiler mesafe= 72,309 – (0,209 x K10) 0,673 x K26) + (1,334 x 0,491 3,565 0,000 K46) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 36,224 + 0,402 3,659 0,000 (0,580 x K36) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 117,638 + (0,149 x K1) – (0,792 x K19) + (0,270 x K26) – (0,192 x K31) – (0,224 x 0,876 1,475 0,000 K32) + (0,504 x K35) + (0,301 x K39) – (0,250 x K43) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= 0,847 + (0,710 x K3) – (0,691 x K5) + 0,675 3,183 0,000 (0,616 x K36) + (0,779 x K46) M22- Co – Id- Co açısı= 263,394 – (0,333 x K23) - (0,465 x K28) – (0,742 x K29) – (0,248 x K31) + (0,213 x K33) – (0,342 x K42) – (1,203 x K46) + 0,596 3,669 0,001 (0,341 x K51) M23- Go – Gn – Go açısı= 242,565 – (1,132 x K1) + (2,154 x K21) – (1,057 0,684 3,993 0,000 x K22) – (0,474 x K30) – (0,439 x K37) 4.4.4. 12-18 Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri 12-18 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için geliştirilen formüller tablo 29’da, kız çocuklar için geliştirilen formüller tablo 30’da verilmiştir. Tablo 29. 12- 18 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= 24,395 + (0,472 x K5) – (0,271 x K8) 0,632 3,267 0,000 + (0,491 x K19) – (0,793 x K54) M2- Incisura mandibulae derinliği= 14,127 – 80,085 x K28) + (0,091 x 0,683 1,224 0,000 K32) – 80,054 x K33) + (0,137 x K44) – (0,080 x K48) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= 20,826 + (0,230 x K5) 0,329 0,395 3,418 0,001 x K36) – (0,778 x K54) M4- Processus coronoideus yüksekliği= 25,296 + (0,345 x K3) – (0,339 x 0,656 3,227 0,000 K31) – (0,348 x K35) + (1,377 x K46) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= 9,962 – (0,448 x K19) + (0,591 0,527 1,566 0,000 x K20) + (0,131 x K48) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -52,494 + (0,267 x K5) + 0,331 2,282 0,001 (0,192 x K28) M7- Incisura mandibulae genişliği= 10,885 + (0,236 x K20) 0,297 2,143 0,001 153 Tablo 29. 12- 18 yaş grubu erkek çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M8- Ramus mandibulae genişliği= 4,642 + (0,125 x K10) + (0,130 x K43) – 0,296 2,496 0,008 (0,099 x K50) – (0,335 x K54) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -10,532 + (0,440 x K13) 0,485 3,062 0,000 M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= 49,704 + (0,775 0,515 3,621 0,000 x K20) – (0,362 x K16) – (0,136 x K27) M11- Incisura mandibulae açısı= 81,496 – (1,267 x K26) + (0,472 x K42) – 0,302 7,759 0,004 (0,584 x K49) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 146,257 – (0,315 x 0,180 4,185 0,009 K39) M13- Gonial açı= 73,880 + (0,235 x K8) 0,104 5,525 0,040 M14- Mental açı= 34,380 – (0,194 x K27) + (0,307 x K43) + (0,505 x K51) 0,431 5,657 0,000 M15- Gnathion açısı= 67,628 – (0,275 x K3) + (0,690 x K54) 0,166 5,165 0,027 M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= -11,825 + (0,655 x K8) – (0,902 x K16) –(0,491 x K24) + (0,397 x K26) + (0,469 x K35) + 0,877 2,302 0,000 (0,627 x K36) – (0,158 x K43) + (0,235 x K50) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= -7,062 + 0,238 2,204 0,007 (0,084 x K33) + (0,102 x K42) M18- Bikondiler mesafe= 12,898 + (0,167 x K27) + (0,706 x K39) 0,501 5,272 0,000 M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 28,155 + (0,072 x K279 – (0,135 x K32) + (0,303 x K34) + (0,504 x K39) – (0,116 x 0,837 2,157 0,000 K42) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= -12,216 + 0,573 3,077 0,000 (0,499 x K39) + (0,343 x K54) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= 10,504 – (0,277 x K20) – (0,457 x K36) + 0,778 3,531 0,000 (0,145 x K39) M22- Co – Id- Co açısı= 146,177 – (0,871 x K18) + (0,626 x K17) – (0,598 0,519 3,470 0,000 x K29) M23- Go – Gn – Go açısı= 221,205 – (0,355 x K8) – (0,311 x K33) 0,366 6,534 0,001 Tablo 30. 12 -18 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= 17,642 + (0,591 x K6) – (0,683 x 0,451 4,385 0,001 K35) M2- Incisura mandibulae derinliği= 49,438 – (0,442 x K35) + (0,173 x K39) 0,594 1,576 0,000 – (0,174 x K51) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= -72,283 + (0,866 x K20) + 0,171 80,801 0,054 (0,387 x K51) M4- Processus coronoideus yüksekliği= 107,561 + (0,704 x K20) – (0,360 x 0,506 4,617 0,001 K30) – (0,333 x K42) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= 9,711 + (0,205 x K53) 0,157 2,926 0,049 M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -2,876 + (0,393 x K29) + 0,275 2,688 0,013 (0,156 x K30) M7- Incisura mandibulae genişliği= 67,288 – (0,263 x K31) 0,182 4,228 0,022 154 Tablo 30. 12 -18 yaş grubu kız çocuklara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M8- Ramus mandibulae genişliği= 2,425 + (0,154 x K10) 0,223 3,036 0,011 M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= 14,327 + (0231 x K22) 0,309 2,636 0,003 M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= 32,071 + (0,229 0,556 3,463 0,000 x K5) – (0,861 x K26) + (0,435 x K41) M11- Incisura mandibulae açısı= 60,314 + (1,719 x K14) – (2,289 x K15) 0,350 7,508 0,004 M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 135,812 – (0,519 x 0,437 4,483 0,002 K10) + (0,874 x K17) – (0,195 x K23) M13- Gonial açı= 191,285 + (2,295 x K14) – (2,513 x K15) – (0,817 x K41) 0,530 6,064 0,000 M14- Mental açı= 214,813 + (1,894 x K18) – (0,967 x K23) – (2,750 x K53) 0,383 11,833 0,005 M15- Gnathion açısı= 53,397 – 80,319 x K6) + (0,480 x K32) + (0,676 x 0,668 3,312 0,000 K41) – (1,098 x K48) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= 46,854 – (0,377 x 0,732 3,451 0,000 K21) + (1,315 x K37) + (1,647 x K48) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= 36,241 + 0,101 1,801 0,126 (0,056 x K34) – (0,070 x K42) M18- Bikondiler mesafe= 23,396 + (0,861 x K35) 0,249 5,901 0,008 M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 31,972 + 0,456 4,107 0,000 (0,536 x K39) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= -4,659 – (0,142 0,747 2,297 0,000 x K27) + (0,541 x K35) + (0,559 x K41) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= 75,620 + (1,004 x K11) – (0,365 x K22) + 0,795 3,354 0,000 (1,802 x K37) – (1,112 x K40) – (0,437 x K42) M22- Co – Id- Co açısı= 97,730 – (0,576 x K50) + (0,452 x K53) 0,484 4,998 0,000 M23- Go – Gn – Go açısı= 71,521 + (1,081 x 0,427 8,117 0,001 K15) – (1,919 x K46) 4.4.5. 18 Yaş ve Üzeri Yaş Grubuna Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri 18 yaş ve üzeri yaş grubu erkeklere ait mandibula dizaynı için geliştirilen formüller tablo 31’de, kadınlar için geliştirilen formüller tablo 32’de verilmiştir. Tablo 31. 18 yaş ve üzeri yaş grubu erkeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= 86,788 + (0,247 x K21) – (0,174 x 0,579 2,261 0,001 K25) – (0,980 x 26) – (0,112 x K27) – (0,125 x K32) + (0,133 x K34) M2- Incisura mandibulae derinliği= 23,142 – (0,373 x K13) + (0,465 x K14) 0,835 0,757 0,000 + (0,159 x K34) – (0,251 x K36) – (0,266 x K29) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= 87,940 – (0,525 x K14) + 0,545 2,610 0,000 (0,163 x K23) + (0,476 x K47) 155 Tablo 31. 18 yaş ve üzeri yaş grubu erkeklere ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M4- Processus coronoideus yüksekliği= 71,491 + (0,477 x K11) – (0,650 x 0,555 2,786 0,001 K19) – (0,236 x K27) – (0,166 x K32) – (0,312 x K38) + (0,004 x K54) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= 42,781 + (0,035 x K33) – (0,140 x K35) – (0,284 x K38) – (0,872 x K46) + (0,589 x K47) + (0,818 x 0,907 0,934 0,000 K48) +(0,001 x K53) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= -17,029 + (0,233 x K4) – (0,218 x K6) + (0,308 x K15) – (0,205 x K17) – (0,057 x K27) – (1,124 x 0,863 1,371 0,000 K29) + (0,531 x K40) – (0,004 x K54) M7- Incisura mandibulae genişliği= 124,450 – (0,269 x K16) + (0,682 x K20) – (0,094 x K23) – (1,441 x K26) + (0,207 x K27) +(0,237 x K34) + 0,960 0,949 0,000 (0,988 x K40) – (1,203 x K41) – (0,146 x K45) – (0,001 x K51) – (0,009 x K52) M8- Ramus mandibulae genişliği= 15,930 – (0,092 x K9) + (0,306 x K15) – (0,484 x K26) + (0,098 x K33) + (0,082 x K34) – (0,157 x K39) + (0,060 x 0,834 1,076 0,000 K42) M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -20,118 – (0,286 x K14) + 0,606 2,583 0,000 (0,680 x K20) + (1,079 x K29) – (0,250 x K31) + (0,177 x K32) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -1,564 + (0,290 x 0,313 3,663 0,012 K1) + (0,148 x K32) + (0,759 x K40) M11- Incisura mandibulae açısı= 6,769 + (0,990 x K17) + (0,27 x K509) – 0,534 0,799 7,997 (0,004 x K53) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 189,265 + (0,207 x 0,440 3,532 0,000 K23) – (0,189 x K42) – (0,008 x K54) M13- Gonial açı= 91,007 + (0,352 x K11) – (0,002 x K51) 0,274 3,996 0,011 M14- Mental açı= 216, 894 – (1,053 x K30) + (0,270 x K31) 0,472 6,012 0,000 M15- Gnathion açısı= 171,768 + (0,188 x K9) – (,0328 x K27) – (0,943 x 0,780 3,905 0,000 K29) – (0,160 x K31) – (0,579 x K34) + (0,912 x K38) M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= -62,773 + (0,253 x K5) – (0,298 x K32) + (0,478 x K45) + (0,727 x K46) + (0,996 x K48) + 0,841 2,274 0,000 (0,981 x K52) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= -20,235 + 0,889 1,174 0,000 (0,362 x K5) + (0,408 x K40) + (0,095 x K53) – (0,583 x K54) M18- Bikondiler mesafe= 21,908 + (0,265 K19) + (0,920 x K26) – (0,097 x 0,503 3,921 0,002 K33) + (1,252 x K46) + (0,135 x K53) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= -28,550 + (0,126 x K23) – (0,159 x K27) + (0,380 x K34) + (0,351 x K39) + (0,562 x 0,772 2,752 0,000 K54) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 91,630 – (0,252 x K24) – (0,199 x K27) – (0,143 x K31) + (0,343 x K35) + (0,356 x K36) – 0,781 2,633 0,000 (0,133 x K43) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= 46,923 – (0,291 x K22) + (0,389 x K23) – 0,778 3,441 0,000 (0,406 x K27) + (0,947 x K35) M22- Co – Id- Co açısı= 171,561 – (0,332 x K12) + (0,987 x K26) – (0,854 0,813 2,127 0,000 x K29) + (0,109 x K31) M23- Go – Gn – Go açısı= -78,437 + (0,178 x K31) + (1,792 x K38) + 0,727 4,604 0,000 (0,753 x K51) + (1,005 x K54) 156 Tablo 32. 18 yaş ve üzeri yaş grubu kadınlara ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1- Processus condylaris yüksekliği= -47,563 + (0,706 x K15) + (0,141 x 0,539 2,921 0,000 K28) + (0,290 x K52) M2- Incisura mandibulae derinliği= 3,618 + (0,182 x K17) + (0,101 x K32) 0,379 1,499 0,006 – (0,314 x K45) M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği= -78,689 + (0,483 x K22) + 0,804 2,591 0,000 (0,330 x K31) + (0,443 x K41) + (0,180 x K28) – (0,600 x K46) M4- Processus coronoideus yüksekliği= -45,468 + (0,258 x K5) + (0,570 x 0,659 3,286 0,000 K26) + (0,152 x K28) + (0,203 x K32) M5- Corpus mandibulae median yükseklik= 25,843 + (0,182 x K28) – 0,491 2,077 0,001 (0,186 x K48) – (0,210 x K51) M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik= 30,212 + (0,327 x K20) + 0,575 1,941 0,000 (0,216 x K21) – (0,123 x K43) – (0,476 x K45) M7- Incisura mandibulae genişliği= -31,839 + (0,353 x K15) + (0,227 x 0,330 2,918 0,011 K17) + (0,167 x K50) M8- Ramus mandibulae genişliği= 26,304 + (0,323 x K15) – (0,808 x K37) 0,578 1,913 0,000 M9- Corpus mandibulae minimum genişliği= -9,477 + (0,567 x K18) + 0,787 1,677 0,000 (0,138 x K28) – (0,801 x K38) + (0,418 x K41) – (0,396 x K54) M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği= -26,713 + (0,338 0,620 3,348 0,000 x K5) – (0,467 x K7) + (0,880 x K14) + (0,307 x K25) M11- Incisura mandibulae açısı= 44,788 + (0,370 x K10) + (0,744 x K13) – 0,220 6,560 0,060 (0,606 x K19) – (0,320 x K28) M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı= 45,897 + (0,584 x 0,356 4,652 0,001 K30) M13- Gonial açı= 177,843 – (0,314 x K5) 0,150 5,514 0,035 M14- Mental açı= 51,836 + (0,633 x K30) + (1,883 x K47) – (0,478 x K53) 0,529 4,305 0,000 M15- Gnathion açısı= 37,912 + (0,307 x K25) 0,159 6,424 0,019 M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den)= 86,348 – (0,280 x 0,322 3,984 0,007 K6) + (0,697 x K41) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den)= 34,933 + 0,355 1,946 0,004 (0,069 x K33) – (0,562 x K40) M18- Bikondiler mesafe= -1,366 + (0,755 x K39) + (0,836 x K47) 0,709 3,617 0,000 M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den)= 23,206 + 0,669 2,607 0,000 (0,341 x K36) + (0,347 x K39) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den)= 16,591 + (0,271 0,532 2,528 0,001 x K34) – (0,229 x K36) + (0,203 x K39) + (0,286 x K41) M21- Bigonial mesafe (Go-Go)= 16,166 – (0,266 x K1) + (0,935 x K36) + 0,733 3,035 0,000 (0,878 x K47) M22- Co – Id- Co açısı= 3,358 + (0,188 x K10) + (0,851 x K39) – (0,806 x 0,416 4,591 0,008 K41) + (0,247 x K43) – (0,878 x K44) M23- Go – Gn – Go açısı= 2,424 + (0,246 x K25) + (0,685 x K36) + (0,457 0,302 7,628 0,017 x K50) 157 4.4.6. Yaş ve Cinsiyeti bilinmeyen Kafatasına Ait Mandibula Dizaynı İçin Regresyon Formülleri Tüm yaş ve cinsiyet gruplarını içeren kafatasına ait mandibula’nın dizaynı için üretilen regresyon formülleri tablo 33’de verilmiştir. Tablo 33. Tüm yaş ve cinsiyet gruplarına ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri Düzeltilmiş Standart p Formüller R2 Hata değeri M1= -11,724 + (0,521 x K20) + (0,037 x K23) + (0,209 x K26) – (0,079 x 0,897 4,57 0,000 K31) – (0,167 x K35) + (0,268 x K39) + (0,124 x K50) M2= -4,603 + (0,125 x K15) – (0,004 x K39) + (0,065 x K45) 0,524 1,94 0,000 M3= -18,080 + (0,348 x K20) + (0,304 x K26) + (0,214 x K29) + (0,066 x 0,823 4,25 0,000 K39) – (0,326 x K46) + (0,366 x K47) M4= -20,921 + (0,352 x K13) – (0,296 x K14) + (0,395 x K20) + (0,322 x K22) + (0,216 x K29) + (0,77 x K39) – (0,422 x K46) + (0,426 x K47) + 0,899 4,07 0,000 (0,215 x K48) M5= -7,094 + (0,158 x K15) – (0,268 x K19) + (0,336 x K20) + (0,165 x 0,780 2,43 0,000 K29) – (0,028 x K31) + (0,092 x K41) + (0,080 x K48) – (0,014 x K53) M6= -14,206 + (0,063 x K5) – (0,242 x K19) + (0,407 x K20) + (0,279 x 0,728 2,64 0,000 K29) + (0,079 x K30) – (0,037 x K97) M7= -1,668 + (0,231 x K13) + (0,192 x K20) – (0,142 x K26) – (0,057 x 0,806 2,72 0,000 K51) M8= 1,748 – (0,142 x K2) + (0,168 x K5) +(0,166 x K15) + (0,213 x K17) – (0,170 x K19) – (0,097 x K35) + (0,080 x K39) + (0,175 x K40) + (0,115 x 0,796 2,047 0,000 K44) – (0,072 x K45) – (0,245 x K46) M9= 1,138 x (0,319 x K13) – (0,336 x K14) + (0,181 x K15) – (0,148 x 0,870 2,86 0,000 K16) + (0,384 x K20) – (0,037 x K27) + (0,147 x K29) – (0,048 x K33) M10= -11,160 + (0,517 x K13) – (0,380 x K14) + (0,498 x K20) – (0,048 x 0,910 4,11 0,000 K27) + (0,063 x K30) + (0,156 x K37) + (0,403 x K47) M11= 131,328 – (0,404 x K26) – (0,455 x K46) 0,192 11,02 0,000 M12= 139,732 – (0,488 x K13) + (0,291 x K14) – (0,159 x K36) + (0,527 x 0,579 5,71 0,000 K46) – (0,317 x K47) M13= 134,661 + (0,282 x K21) – (0,310 x K22) – (0,418 x K47) 0,310 5,96 0,000 M14= 137,570 + (0,151 x K25) + (0,196 x K30) + (0,123 x K33) – (0,219 x 0,392 10,97 0,000 K39) – (0,473 x K44) + (0,183 x K51) M15= 79,791 – (0,412 x K29) – (0,308 x K39) + (0,408 x K41) + (0,158 x 0,155 7,74 0,000 K49) M16= -34,874 – (0,307 x K16) + (0,637 x K20) – (0,070 x K25) + (0,453 x 0,901 4,88 0,000 K29) + (0,762 x K37) + (0,249 x K39) + (0,188 x K45) + (0,174 x K48) M17= -14,404 – (0,205 x K14) + (0,358 x K15) + (0,115 x K29) + (0,028 x 0,801 2,42 0,000 K34) + (0,127 x K36) - (0,116 x K44) + (0,337 x K47) + (0,069 x K48) 158 Tablo 33. Tüm yaş ve cinsiyet gruplarına ait mandibula dizaynı için regresyon formülleri (Devamı) M18= 4,388 + (0,194 x K13) + (0,122 x K30) - (0,081 x K31) + (0,256 x 0,901 4,96 0,000 K35) + (0,455 x K39) – (0,088 x K42) + (0,596 x K47) + (0,095 x K53) M19= 2,505 + (0,105 x K11) – (0,082 x K21) – (0,065 x K31) + ( 0,126 x K34) + (0,115 x K36) + (0,415 x K39) + (0,173 x K41) + (0,241 x K47) + 0,940 3,36 0,000 (0,047 x K54) M20= -13,364 – (0,077 x K24) + (0,104 x K30) + (0,168 x K35) + (0,262 x 0,895 3,57 0,000 K39) + (0,169 x K40) + (0,354 x K41) + (0,324 x K47) M21= 1,531 + (0,127 x K11) – (0,123 x K21) – (0,076 x K31) + (0,237 x 0,913 4,49 0,000 K36) + (0,462 x K39) + (0,442 x K40) + (0,332 x K47) M22= 132,775 + (0,634 x K16) – (0,408 x K17) – (0,452 x K20) – (0,338 x 0,487 6,66 0,000 K29) + (0,154 x K39) – (0,414 x K44) M23= 134,544 + (1,211 x K1) – (1,525 x K2) + (0,195 x K22) – (0,501 x 0,189 8,71 0,000 K29) + (0,557 x K41) – (0,247 x K44) + (0,214 x K51) Tüm yaş grupları ile cinsiyeti ve yaşı belli olmayan kafataslarına ait mandibula dizaynı için regresyon formüllerine ait düzeltilmiş R2 değerlerinin karşılaştırılması tablo 34’de verilmiştir. 159 Tablo 34. Tüm yaş grupları ile cinsiyeti ve yaşı belli olmayan kafataslarına ait mandibula dizaynı için regresyon formüllerine ait düzeltilmiş R2 değerlerinin karşılaştırılması 18 yaş 18 yaş 0-2 8-12 8-12 12-18 12-18 ve ve yaş 0-2 yaş 2-8 yaş 2-8 yaş yaş yaş yaş yaş üzeri üzeri Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kadın Toplam M1 0,846 0,891 0,532 0,471 0,420 0,577 0,632 0,451 0,579 0,539 0,897 M2 0,737 0,237 0,425 0,671 0,671 0,563 0,683 0,594 0,835 0,379 0,524 M3 0,784 0,775 0,467 0,868 0,868 0,701 0,395 0,171 0,545 0,804 0,823 M4 0,843 0,766 0,609 0,702 0,702 0,645 0,656 0,506 0,555 0,659 0,899 M5 0,708 0,809 0,652 0,322 0,588 0,529 0,527 0,157 0,907 0,491 0,780 M6 0,714 0,712 0,515 0,404 0,404 0,567 0,331 0,275 0,863 0,575 0,728 M7 0,827 0,915 0,608 0,401 0,400 0,140 0,297 0,182 0,960 0,330 0,806 M8 0,901 0,831 0,633 0,323 0,507 0,538 0,296 0,223 0,834 0,578 0,796 M9 0,684 0,688 0,582 0,474 0,474 0,232 0,485 0,309 0,606 0,787 0,870 M10 0,831 0,797 0,682 0,501 0,475 0,691 0,515 0,556 0,313 0,620 0,910 M11 0,703 0,189 0,201 0,265 0,272 0,604 0,302 0,350 0,534 0,220 0,192 M12 0,304 0,142 0,344 0,268 0,246 0,227 0,180 0,437 0,440 0,356 0,579 M13 0,492 0,045 0,149 0,260 0,260 0,116 0,104 0,530 0,274 0,150 0,310 M14 0,491 0,558 0,226 0,531 0,531 0,227 0,431 0,383 0,472 0,529 0,392 M15 0,249 0,250 0,141 0,327 0,339 0,287 0,166 0,668 0,780 0,159 0,155 M16 0,577 0,901 0,741 0,704 0,704 0,958 0,877 0,732 0,841 0,322 0,901 M17 0,767 0,781 0,421 0,709 0,709 0,413 0,238 0,101 0,889 0,355 0,801 M18 0,896 0,779 0,865 0,738 0,738 0,491 0,501 0,249 0,503 0,709 0,901 M19 0,917 0,912 0,980 0,692 0,692 0,402 0,837 0,456 0,772 0,669 0,940 M20 0,728 0,893 0,693 0,693 0,693 0,876 0,573 0,747 0,781 0,532 0,895 M21 0,902 0,882 0,734 0,556 0,556 0,675 0,778 0,795 0,778 0,733 0,913 M22 0,793 0,553 0,128 0,373 0,542 0,596 0,519 0,484 0,813 0,416 0,487 M223 0,502 0,336 0,403 0,282 0,373 0,684 0,366 0,427 0,727 0,302 0,189 160 Örnek Hesaplama: 12-18 yaş grubunda yer alan ve rastgele seçilen bir erkek bireyin kafatasına ait bazı ölçümler; K11- Ma-G arası mesafe 116,026; K21- La- Azk arası mesafe 111,637; K31- G-N-Rh açısı (Frontonazal açı) 94,517; K36- Üst yüz genişliği (Fmt-Fmt) 106,055; K39- Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy) 131,483; K40- Apretura piriformis genişliği (Al-Al) 21,808; K47- I-Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns) 30,896 şeklindedir. Bu bireyin mandibula’sına ait M21-Bigonial (Go-Go) mesafenin hesaplanması aşağıdaki gibidir. Hesaplamayı yapmak için geliştirilmiş olan formül: M21- Bigonial mesafe (Go-Go) = 1,531 + (0,127 x K11) – (0,123 x K21) – (0,076 x K31) + (0,237 x K36) + (0,462 x K39) + (0,442 x K40) + (0,332 x K47) Düzeltilmiş R2=0,913, Standart Hata= 4,49 şeklindedir. M21- Bigonial mesafe (Go-Go) = 1,531 + (0,127 x 116,026) – (0,123 x 111,637) – (0,076 x 94,517) + (0,237 x 106,055) + (0,462 x 131,483) + (0,442 x 21,808) + (0,332 x 30,896)= 98,128 Geliştirilen formül ile hesaplanan Bigonial mesafe (Go-Go) değeri 98,128; bireyin üç boyutlu bilgisayarlı tomografisi üzerinden alınan gerçek Bigonial mesafe (Go-Go) değeri 98,795’dir. Geliştirilen formül 0,667’lik bir hata payı ile 4,49 olan standart hata sınırları içerisinde bir değer hesaplamıştır. 161 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Adli yeniden yüzlendirme yumuşak doku kalınlıkları dikkate alınarak üç ana dala ayrılabilir. Bunlardan ilki; kimliği belirsiz bireyin restore edilebilecek kadar yumuşak dokusunun var olması ve eksik kısımlarının tamamlanmasına dayanır. İkincisinde; bireyin tamamlanacak ölçüde yumuşak dokusu kalmamıştır ancak diğer ipuçlarına bağlı olarak sınırlı miktarda aday içerisinden kimliği tespit etme yöntemidir. Bu yöntemde sorgulanan kafatası ipuçlarından elde edilen bireylerin fotoğrafları ile üst üste bindirilerek kimlik tespiti yapılmaya çalışılır. Üçüncü yönteme ise bireyin tamamlanacak ölçüde yumuşak dokusu olmadığı gibi ipuçlarına dayanarak kafatası ve muhtemel fotoğrafların üst üste bindirilmesi ile kimlik tespiti yapılamadığı durumlarda başvurulmaktadır. Yeniden yüzlendirme ile ortaya çıkan modellerin kafatası, yüz yumuşak doku derinliği, burun, kulak, dudaklar ve gözler gibi yüz özelliklerinin yapısından etkilendiğini varsayılmakta; kafatası, yumuşak doku kalınlığı ve yüz organlarındaki kombinasyonlar farklı yüzler oluşturulmakta ve bireylerin ayırt edilmesine ve tanınmasına izin verilebilmektedir (Fenton, 2008; Turner ve ark, 2005). İlk defa 1895 yılında Alman anatomist Wilhelm His tarafından ortaya atılan adli yeniden yüzlendirmenin amacı, kimliği belirsiz bir bireyin tanınabilmesini sağlayacak başka bir araç olmadığında iskelet kalıntılarının tanımlanmasını kolaylaştıracak canlı bireye yeterli bir benzerlik sunan kafatasından bir görüntü üretmektir. Adli, yeniden yüzlendirme çalışmaları on dokuzuncu yüzyılda başlamış olmasına rağmen Rus antropolog Mikhail M. Gerasimov (1968) ile ün kazanmıştır. Geleneksel ve bilgisayarlı yeniden yüzlendirme olarak nitelendirilen adli yeniden yüzlendirme çalışmalarından geleneksel “plastik” yöntemde canlı bireyin yumuşak dokusuna benzer bir kil ya da benzeri bir kaplama maddesi ile kafatasına (ya da kafatasının alçı formundaki kopyası) yüz giydirilmektedir. Amerikan metodu da denilen bu yeniden yüzlendirme tekniğinde kafatası üzerinde belirlenmiş belirli 162 kılavuz noktalar üzerindeki yumuşak doku kalınlıları dikkate alınmaktadır. Yüzdeki kasların anatomisini dikkate alarak yapılan yeniden yüzlendirme tekniği Rus metodu olarak bilinmektedir. Amerikan metodundaki kılavuz noktalar ve Rus Metodundaki yüz kaslarının anatomisini birleştiren üçüncü bir metot ise Kombine Metot olarak bilinmektedir. Yeniden yüzlendirmede kullanılan yumuşak doku kalınlıkları yaş, cinsiyet, yaşam alanının coğrafi özellikleri, etnik köken ve kişinin yapısal özeliklerine göre değişiklik gösterebilmektedir. Ayrıca, göz küreleri ve göz kapakları, burun ucu ve dudaklar gibi yüz özelliklerinin yerleştirilmesinde uygulayıcıya rehberlik etmek için yapılan akademik çalışmalar da gittikçe artmaktadır (Bandyopadhyay ve ark., 2015; Evison ve ark., 2004). Göz küresinin yerleşimi, ağız genişliği ve konumu gibi yüze ait belli özellikleri belirlemek için çeşitli kılavuzlar kullanılmaktadır. Bireyin tanınması için önemli bir yüz özelliği olan burun bölgesinde eksiklikler yer almaktadır. Rinoplastik cerrahi, burun şeklindeki küçük farklılıkların, bir kişinin yüzünün görünümünü ne kadar değiştirdiğini göstermiştir (Anderson, 2008). Yeniden yüzlendirmede, herhangi bir kemik patolojisi veya sıra dışı işaretlerin belirlenmesi, kas bağlantılarının sağlamlığı, mandibula’ya ait görüntü, burun kemiklerinin simetrisi, dişlenme ve oklüzal yüzeylerin aşınmasına odaklanmaktadır. Bu özelliklerin tümü, bir kişinin yüzünün görünümü üzerinde bir etkiye sahiptir. Muayene tamamlandıktan sonra, kafatası temizlenmekte ve hasar görmüş veya parçalanmış alanlar balmumu ile onarılmaktadır. Daha sonra mandibula, dişlerin hizasına göre tekrar balmumu ile ya da hiçbir diş yoksa mandibula ve maxilla’ya aradaki eklem diski boyutları dikkate alınarak tekrar bağlanmakta; kafatasındaki boşluklar (burun açıklığı gibi) modelleme kili ile doldurularak protez gözler yerleştirilirmektedir (Bandyopadhyay ve ark., 2015). Üç boyutlu yeniden yüzlendirmeye farklı bir bakış açıcı getiren Venezis ve ark. 1980’li yıllarda geleneksel yöntemlerin özelliklerini dijital ortama taşıyarak bilgisayarlı yeniden yüzlendirme tekniğini geliştirmiştir (Vanezis ve ark., 1989). 163 Geleneksel yeniden yüzlendirmede ilk adım, bir kafatasının veya kafatasının bir kopyası üzerinde belirli noktalarda (kraniyometrik noktalar) dokunun derinliğini belirtmek için markörlerin eklenmesidir. Doku derinliği verileri genellikle önceki çalışmalardan tanımlanmış ve etnik köken, cinsiyet ve yaşa dayanan bir veri bankasından elde edilir. Kaslar daha sonra başlangıç ve bitiş bölgeleri ile ilgili anatomik kılavuzlar izlenerek kil ile modellenir. Son olarak, tüm derinlik işaretleyicileri kaplanana kadar kafatası kille doldurulur. Bu süreçte, yüz morfolojisi yüz özellikleriyle ilgili farklı standartlar kullanan sanatçı tarafından belirlenir. Vanezis ve ark.’ının geliştirmiş olduğu bilgisayarlı yeniden yüzlendirmede kafatası antropolojik kriterlerine (yaş, cinsiyet ve etnik köken) göre bir dizi şablonun seçildiği bir yüz şablon veri tabanının kullanılmasını önermektedir (Romeiro, 2014). Geleneksel yöntemler ile anatomik modelleme uzmanlığı gerektirir ve oldukça özneldir. Ayrıca, bu yöntemler ile yapılan yeniden yüzlendirmeler çok zaman alır (birkaç gün), genellikle tek bir yeniden yapılandırma ile sınırlıdır ve özneldir. Öte yandan, bilgisayar tabanlı yöntemler aynı girdi verileri ve modelleme varsayımları sayesinde daha tutarlı ve nesneldir. Üstelik bilgisayarlı yeniden yüzlendirme teknikleri daha kısa sürede uygulanabileceği gibi aynı kafatasından farklı modelleme varsayımlarını (daha eski, daha kalın ...) kullanarak birden fazla rekonstrüksiyon elde etmek mümkündür. Kullanıcı dostu bilgisayar yazılımı ve yöntemlerinin ortaya çıkması ile yeniden yüzlendirme süreci için geçen süre potansiyel olarak birkaç saate düşebileceği gibi maliyeti düşük olan bu uygulamalar aynı zamanda tekniğin güvenilirliğini de arttıracaktır (Davy ve ark., 2005). Kimlik tespitinde bir karar vermeden önce, bulunan kemiklerin cinsiyet, yaş ve etnik kökenlerini tahmin etmelerini sağlayan farklı süreçleri takip etmek gerekir. Her bölgenin farklı insan gruplarının özelliklerine göre, farklı metodolojiler önerilmiştir (Damas ve ark., 2011). Bilinen yaş, cinsiyet, etnik köken ve vücut yapısı hakkında belirli bir birey için yüz özelliklerini tahmin etmedeki zorlukların yanı sıra, insan türleri içinde normal varyasyon oluşturan karakterleri doğru bir şekilde tahmin etmeye çalışmanın 164 da zor bir engeli vardır. Yayımlanan çoğu 3B rekonstrüksiyon çalışması yazarların yaş ve cinsiyetten kaynaklanan değişimin farkında olduğunu göstermektedir. Ancak bu değişimi telafi etmek için algoritmalar formüle etmek zordur. İskeletsel kanıtlar, yaş ve cinsiyet hakkında (yetişkinlerde) bazı bilgiler sağlayabilir, ancak popülasyon eğiliminin göstergeleri daha az güvenilirdir (Tyrell, 1997). Yeniden yüzlendirme tekniğinin güvenilirliği, belirli bir popülasyonda gözlenen yumuşak doku kalınlığı değerlerinin analizine bağlıdır. Yeniden bir yüz üretmek için, kafatasının ve yüzün kemik yapılarını örten yumuşak doku kalınlığı hakkındaki bilgiler hayati önem taşımaktadır. Bilimsel literatür, etnik gruplar arasındaki yumuşak cilt dokusunun kalınlığındaki farklılıkları tanımlamıştır. Bilimsel literatürde farklı polulasyonlara ait veri tabanları vardır. Farklı etnik gruplar arasındaki yumuşak yüz dokularının kalınlığını karşılaştıran çalışmalar da mevcuttur. Portekiz’in coğrafi konumu İspanya’ya yakın olmasına rağmen Portekizlilerin yumuşak doku kalınlığı ölçüleri İspanyollarınkinden farklıdır. Suudi bireylerin yüzdeki yumuşak doku kalınlığı, Kafkasyalılardan; Mısırlıların ölçüleri Siyah ve Beyaz Amerikalılar, Japonlar ve karışık Güney Afrikalılardan; Kuzeybatı Hindistan'dan gelen insanların ölçüleri ise Amerikan Siyahları, Amerikan Beyazları ve Japonlarından farklıdır (Fernandes ve ark., 2012). Decker ve ark’ı (2013) üç boyutlu (3B) görüntüleme teknolojileri arasında geleneksel modellemeden ileri bilgisayarlı yeniden yüzlendirme tekniklerine kadar uzanan mevcut yeniden yüzlendirme yöntemlerinin doğruluğunu karşılaştırdıkları çalışmalarında yaşayan bir bireyin bilgisayarlı tomografi (BT) görüntüsünü, kafatasının ve yüzün yumuşak dokusunun sanal bir 3B modelini oluşturmak için kullanmışlardır. Üç boyutlu bilgisayarlı tomografi görüntüsünü kullanarak kafatasının prototipi basmışlardır. Sanal kafatası modellerini bilgisayar uzmanlarına ve geleneksel modelleme uzmanlarına vermişlerdir. Metotların sonuçlarını (kil ve sanal), görsel olarak birbiriyle ve her birinin sonuçlarını aynı zamanda yaşayan bireyin gerçek özellikleri ile karşılaştırmışlardır. Kantitatif sonuçlar elde ettikleri bu çalışmada bilgisayarlı yeniden yüzlendirme ürünü ile gerçek fotoğraf arasında 165 %76’lık, geleneksel yeniden yüzlendirme ile elde edilen model ile gerçek fotoğraf arasında %61’lik bir benzerlik tespit etmişlerdir. Tanınamayacak biçimde dekompoze olma, yanma, yumuşak dokunun tamamen çürümesi sonucu sadece kemik kalıntıları kalmış ancak yanında bireyin kimliğini belirleyecek bir bulgu olmadığı takdirde göz önünde bulundurulan adli yeniden yüzlendirme sayesinde sınırlı bir aday listesi oluşturulur. Her ne kadar bu yöntem, kimliği belirsiz bireyi tanımlama sürecinin başlangıcında değerli bir araç olsa da pozitif tanımlama radyografik ve dental karşılaştırmalar veya DNA analizi gibi klasik tekniklerle elde edilmelidir (Claes ve ark., 2006; Kumar ve ark., 2015). İskelet kalıntıları üzerinden yapılan kimliklendirme çalışmalarının üç ana unsuru yaş, cinsiyet ve etnik kökendir. Bu üç unsur olmadan kimliklendirme yapılması mümkün değildir. Ayrıca yumuşak doku kalınlığını da etkileyen bu unsurlar göz önünde bulundurulmadan bulunan kafatasının yeniden yüzlendirilmesinin yapılması imkânsızdır (Sever, 2007). Kimlik tespitinin önemli aşamalarından biri olan yaş tayini antropoloji, adli tıp, radyoloji ve diş hekimliği gibi bilimlerin ortak çalışmasını gerektiren multidispliner bir çalışma sahasıdır (Yarımoğlu, 2005). Yaş tayininde başvurulan teknikler radyolojik, morfolojik ve histolojik olmak üzere sıralanabilir. Bu tekniklerden en çok tercih edileni radyolojik görüntülemedir. Yaş tayinlerindeki başarı oranı ergenlik dönemi bitimine kadar yüksekken yetişkinlik döneminde daha düşüktür (Banerjee, 1998). Hala büyümekte olan bireylerde yaş tahmininin sonuçları genellikle daha doğru olmaktadır. Biyolojik yaşı değerlendirmek için kullanılan morfolojik özelliklerin doğasında var olan değişkenlik, fetal yaşamdan yaşlılığa doğru giderek artmaktadır (Klepinger, 2006). Yaş tayininde günümüze dek kullanılan yöntemlerden bazıları, a) Dişler b) Epifizler c) Uzun kemiklerin boyları 166 d) Kostalar e) Symphisis pubicum f) Kafatası süturları g) Osteofitler h) Kemik dokudaki mikroskobik değişimlerdir (Sezgin, 2012) Dişlerden yaş tahmini, kök gelişimi ve mineralizasyonu (tercih edilen) ve / veya diş çıkma paternlerinin makroskopik gözlemi ile radyografik olarak değerlendirilerek yapılabilir. Bunlara ek olarak ileri yaşlar için dişlerin aşınması ve düzleşmesi de kullanılabilmektedir (Senn ve Stimson, 1976). Erişkin olmayan bireylerde dişlerden yaş tayini ile ilgili; Demirjian ve ark.’ın (1973) panoramik radyograflar üzerindeki morfolojik değişiklikleri inceleyerek geliştirdikleri yöntemde mandibula’nın sol tarafındaki yedi daimî dişin minerilasyonu sekiz safhada tanımlanmış ve gelişim basamakları olgunlaşma yaşı tayininde kullanılmıştır. Cameriere ve ark.’ı (2006) açık apeks adını verdikleri bir yöntem geliştirmişlerdir. Bu yöntemde mandibula’nın sol tarafında yer alan yedi daimî dişin apeks ölçümleri temel alınarak çoklu regresyon modelleri oluşturulmuştur. Gulsahi ve ark. ı (2015) Türkiye’de yaşayan 573 çocuğa ait panoramik radyografları inceleyerek yaptıkları çalışmada Cameriere ve ark.’nın metodunu incelemişlerdir. Araştırma sonucunda kız çocuklarında tahmini hatayı 0,71 yaş, erkek çocuklarında ise 0,81 yaş olarak bulmuşlardır. Böylelikle bu yöntemin kız çocuklarındaki doğruluğunun erkeklerden daha fazla olduğu kanaatine varmışlardır. Erişkin bireylerde dişlerden yaş tayininde diş renginin koyulaşması, kök transparanlığı, periodontal çekilme, atrizyon, sement apozisyonu, kök rezorpsiyonu, sekonder dentin apozisyonu, aspartik asit rasemizasyonu, radyoaktif karbon 14 ve telomer kısalması gibi yöntemler kullanılmaktadır. Yetişkinlerde kullanılan radyografik incelemelerde pulpa ve diş hacimleri kullanılmaktadır (Akay ve ark., 2018). Ülkemizde kemik yapının ve epifiz hatlarının radyolojik olarak incelenmesi için yaygın kabul gören atlas olarak Prof. Dr. Şemsi Gök ve ark.’ın 1985 yılında 167 Greulich Pyle’nin atlasından yararlanarak hazırladıkları “Adli Tıp’ta Yaş Tayini” isimli atlas kullanılmaktadır (Kasımoğlu ve Tuna-İnce, 2016; Gürses 2015). Yeniçeri ve ark., (2017) 89 kadın ve 103 erkek toplam 192 bireyin (15-25 yaş aralığı) görüntülerini dahil ettikleri çalışmada, medial klavikular epifizin rölatif alanı yaş tahmininde kullanılabilirliğini araştırmışlardır. Medial klavikula metafiz transvers çapı ve epifiz alanlarını ölçüp epifiz / metafiz oranı oluşturmuşlardır. Çalışmanın sonucunda klasik evrelemenin yanısıra epifiz/metafiz oranının değerlendirilmesinin adli yaş tahminine katkıda bulunabileceği kanaatine varmışlardır. Yarımoğlu ve ark. (2005) 570 adet el bileği, omuz ve pelvis grafisi incelemişlerdir. Her iki cinsiyette el bileği grafileri için 0-19, omuz grafileri için 0-4 ve 17-19, dirsek grafileri için 9-16, pelvis grafileri için 0-4 ve 16-22 yaş gruplarını incelemişlerdir. Yaptıkları incelemeler sonucunda 16 yaştan itibaren epifiz kapanmaların başladığını belirtmişlerdir. Gerçek yaşı 17 onların el bileği grafilerinde %100; omuz ve pelvis grafilerinde %81,8 epifiz kapanması tespit etmişlerdir. Munoz ve ark. (2018) yaşları 17 ila 92 yaş arasında değişen 444 erkek, 60 kadın toplam 504 kadavraya ait dördüncü kaburga ile yapmış oldukları çalışmanın sonucunda erkekler için yaş tayini en fazla %80 kadınlarda ise %66,7 olarak bulmuşlardır. Pubik simfiz üzerindeki osteolojik oluşumlar ve dejenerasyonun yaş tayininde incelenmesi ve kullanılması 1920’lerde Todd tarafından pubik simfiz yüzeyinin on safhaya ayrılması ile başlatılmıştır. 1950 yılında Brooks ve Suchey’in geliştirdiği altı safhalı metot adli bilimlerde sıklıkla kullanılan yöntem haline gelmiştir (Çeker, 2018). 2010 yılında Arizona’da Hartnett (2010) 630 birey (18-99 yaş aralığında 419 erkek ve 211 kadın) üzerinde yaptığı çalışmanın sonucunda Brooks ve Suchey’in sınıflandırmasına yedinci fazı da eklemiştir. 168 Kafatası süturlarından yaş tayini yine 1920’lere dayanmaktadır. Todd ve Lyon (1924) endocranial, 1925’de ectocranial sütur kapanmasını 300 Amerikalı erkek birey (18-84 yaş) üzerinde incelemişler ve farklı sonuçlar ortaya çıkabileceğini belirtmişlerdir. Hershkovitz ve ark. (1997) 20 yaş ve üzeri 3636 (2638 erkek, 998 kadın) kafatasındaki sagittal süturları incelemişler ve sagittal süturun yaş tayininde kullanılmayacağı sonucuna varmışlardır. Sabini ve Elkowitz (2006) 17 kadın ve 19 erkek (yaş aralığı, 56-101) toplam 36 kafatasındaki süturları incelemişlerdir. İç ve dış faktörlerin süturların yapısını etkilediği kanaatine varmışlardır. Bu çalışmalara ek olarak sternum uçlarında meydana gelen değişiklikler, sternum ve sacrum kalsifikasyonları, yaşlanmaya bağlı olarak beliren osteofitler ve kemik dokuda meydana gelen değişimlerin incelendiği radyolojik görüntüleme yöntemleri güvenilir yöntemler arasındadır (Isıl Baransel, 2011). İskelet kalıntılarının tek başına yaş tayininde kesin sonuç verebilmesi muhtemel değildir (Meindi ve Lovejoy, 1985). Kombine yöntemlerin uygulanabileceği model ve regresyon modelleri oluşturulmalıdır (Isıl Baransel,2011). Tez çalışmamamızda, kafatasından alınan morfometrik ölçümler kullanılarak yaş grupları ile ilgili yüksek korelasyon gösteren değişkenler ile diskriminant fonksiyon analizi ile formüller geliştirdik. Geliştirdiğimiz formüllerin yaş gruplarına ayırma yüzdelerini 0-2 yaş grubu için %94,6; 2-8 yaş grubu için %78,6; 8-12 yaş grubu için % 80,0; 12-18 yaş grubu için %91,1; 18 yaş ve üzeri grup için %69,4 olarak tespit edildi. Literatürde kafatasından morfometrik ölçümlerin diskriminant fonksiyon analizi ile ilgili benzer bir çalışmaya rastlanmadığı için karşılaştırma yapılamamıştır. Atılgan ve Akkoyun (2017) 2002-2011 yıllarını kapsayan 10 yıllık bir dönemde yaş tayini için gönderilen 205 olgu üzerinde inceleme yapmışlardır. Çalışmalarında sadece 6 olguda iddia edilen yaş ile gerçek kimlik yaşı arasında uyumluluk bulmuşlardır. 169 Güvenilir yaş tayinleri için coğrafi koşullar göz önüne alınarak yeterli sayıda bir örneklem seçerek, uygun yöntemler kullanarak, özellikle epifizler ve dişler gibi tüm bulguların kombine bir şekilde gerekmektedir (Atılgan ve Akkoyun, 2017). Adli antropolojinin temel görevlerinden biri iskelet kalıntılarından cinsiyet, tayini yapmaktır (Cattaneo, 2006; İşcan ve Steyn, 1999). Adli vakalarda cinsiyetin belirlenmesi, bilinmeyen insan kalıntılarından bireyin kişisel özelliklerin tanımlanması için yapılması gereken ilk adımlardan biridir (Çırak ve Çırak, 2007; Kumar ve ark., 2013; Patil ve Mody, 2005; Thapar ve ark., 2012). Her ne kadar cinsiyet tayininin doğru sonuçları için tüm iskelet gerekli olsa da pelvis, femur, tibia, humerus, radius, mandibula ve kafatası gibi tüm yararlı kemiklere ulaşmak zordur (Ramamoorthy ve ark., 2016). Pelvik kemik özellikleri, yüksek derecede güvenilirlik %95 katsayısına sahip olması nedeniyle tüm kemikler arasında cinsiyet tayini için oldukça sık kullanılır. Pelvik kemikten sonra kafatası da %92 gibi bir oran sunar. Bu iki kemiğin birlikte kullanılması ile %98’lik bir oranla daha güvenilir sonuçlar elde edilebilir (Butt ve Ahmed, 2016; Kumar ve ark., 2013; Mahakkanukrauh ve ark., 2015; Patil ve Mody, 2005; Walrath ve ark. 2004; Zeh ve ark., 1986). Bu nedenle, cinsiyet belirleme için en iyi yol sadece tek bir özellik kullanmak değil, aynı zamanda farklı kemiklere ait birçok özellik kullanmaktır. Çünkü insan iskeletinin hiçbir özelliği güvenilir bir belirleme sağlayamaz (Butt ve Ahmed, 2016; Kumar ve ark., 2013). Sadece kafatasının elde edilebildiği vakalarda kafa ve yüz boyutlarını içermesi nedeniyle bireysel fiziksel antropometriyi yansıtmak için kraniyofasiyal morfometri önemlidir (Hossain ve ark., 2011). Kranial morfoloji ve metrik özellikler kullanılarak cinsiyet belirleme üzerine ilk çalışma 1936 yılında Brovansky tarafından yapılmış ve 1950'lerden sonra diskriminant fonksiyon analizi kullanılmaya başlanmıştır (Çırak ve Çırak, 2007). 1936'dan beri, kafatasından cinsiyetin belirlenmesi hem morfolojik özelliklere dayalı görsel değerlendirme hem de lineer ve /veya açısal ölçümler de dâhil olmak üzere morfometrik özellikler kullanılarak yapılmıştır (Âmin ve Othman, 2014). Morfolojik özellikler tekniği, araştırmacının deneyimine bağlı olması nedeniyle özneldir. Ancak, diskriminant fonksiyon 170 analizinin istatistiksel tekniği cinsiyet tayini için tamamen objektiftir (Kumar ve ark., 2013; Patil ve Mody, 2005;). Kafatasları sadece cinsiyet temelinde değil, aynı zamanda etnik köken, nüfus ve yaş temelinde de birçok farklılığa sahiptir (İşcan ve Steyn, 1999). Ergenlik ve cinsel olgunlaşmanın sonuna kadar, kemiklere ait özelliklerin cinsiyet hormonlarının kontrolü ile ortaya çıkması nedeniyle bu dönemlerdeki kafatasını cinsiyet temelinde tanımlamak zordur (Butt ve Ahmed, 2016; Ramamoorthy ve ark., 2016). Bu nedenle, yetişkin iskeletleri ve kafatasları çoğunlukla alt yaş gruplarına göre daha güvenilir sonuçlar vermektedir (Ramamoorthy ve ark., 2016). Öte yandan, sadece yaş ve cinsiyet bilinmeyen bir insan kalıntısını tanımlamak yeterli değildir. Farklı popülasyonların değişen iskelet karakteristiklerine ve kafatasının boyutunda önemli farklılıklara sahip olması nedeniyle, kalıntıların da etnik ve coğrafi temelde sınıflandırılması gerekmektedir. Cinsiyet belirleme için doğru sonuçlar elde etmek amacıyla topluma özgü diskriminant fonksiyon analizinin kullanılması önemlidir (Kumar ve ark., 2013; Mahakkanukrauh ve ark., 2015; Ramamoorthy ve ark., 2016). Adli antropoloji ve adli tıp gibi alanlarda vücut iskelet kalıntılarının tanımlanması, tamamen dekompoze olmuş veya yumuşak dokusu tamamen harabiyete uğrayacak ölçüde yanmış bir kafatasının yeniden yüzlendirilmesi için cinsiyet tayinin yapılması elzemdir (Quatrehomme ve ark., 1997; Zeyfeoğlu ve Hancı, 2001). Kimliği belirsiz bir bireye ait kafatasının yeniden yüzlendirme sonucunun güvenilirliği açısından cinsiyet, yaş ve etnik kökene ait yumuşak doku kalınlığı veri tabanının kullanılması gerekir (Kim ve ark., 2005). Bu nedenle, yeniden yüzlendirme adına cinsiyet tayini insan iskeletinin tanımlanmasında en önemli adımlardan biridir (Ramamoorthy ve ark., 2016). Morfolojik (metrik olmayan, görsel) özellikler kullanılarak ve diskriminant fonksiyon analizi geliştirilerek cinsiyetin tayin edilmesi için çeşitli yöntemler uygulanmıştır (Klepinger, 2006). Kafatasının karakter özelliklerinin metrik olmayan özelliklerinin değerlendirmesi, gözlemciler arası farklılıklara neden olabileceği nedeniyle öznel 171 olmasına rağmen, hızlı olması, kolayca veri toplanması ve parçalı arkeolojik veya adli malzemelerin kullanımına uygun olması nedeniyle tercih edilir (Walker, 2008; Walrath ve ark. 2004). Walrath ve ark. (2004) Alaska’da bir kazıdan elde edilmiş ve iyi korunmuş 42 kafatası üzerinde 10 özelliğin (glabella, mastoid çıkıntı, nukhal düzlem, arcus superciliaris, zigomatik ark, frontal ve parietal çıkıntılar, zigomatik ve frontal kemikler, eksternal oksipital çıkıntı, orbita) görsel değerlendirmesinde gözlemciler arasındaki farkları araştırmıştır. Çalışmalarının sonucunda 0,58-0,92 arasında Gama skoruna ulaşmışlardır. En yüksek gama puanı olan (0,85-0,92) 5 karakteri (glabella, mastoid çıkıntı, arcus superciliaris, eksternal oksipital çıkıntı ve zigomatik kemik) belirlemişlerdir. Duric ve ark. (2005) Balkan popülasyonuna ait 144 erkek ve 180 kadın bireye ait kafatasları üzerinde dokuz özellik (mastoid çıkıntının boyutu, oksipital çıkıntı boyutu, nukhal düzlem, supraorbital sınırın keskinliği, supraorbital ark formu, supramastoid çıkıntının keskinliği, mandibula’nın kuvveti, mental çıkıntının boyutları ve frontal çıkıntının boyutları) kullanılarak cinsiyet değerlendirmesi için morfolojik yöntemlerin uygulanabilirliğini test etmişlerdir. Çalışmalarında kullanılan en güçlü özelliğin%70,93'lük doğrulukla mandibula sağlamlığı olduğunu tespit ederken, kraniyal özellikleri birlikte kullanarak %70,56'lık bir oran belirlemişlerdir. Williams ve Rogers (2006) yılında, Avrupa Beyaz etnik kökene ait yaş aralığı 32-94 olan (ort. 62,6) 25 erkek, 25 kadın 50 günümüz kafatası üzerinde 21 morfolojik özelliğin cinsiyet tayini açısından doğruluğunu ve hassasiyetini değerlendirmiştir. Çalışmalarının sonucunda, mastoid çıkıntının boyutunu, supraorbital hat boyutunu, zigomatik kemiğin pürüzlülüğünü, gonial açıyı, burun açıklığının boyutunu ve şeklini %80,0'ın üzerinde doğruluktaki özellikler olarak belirlemişlerdir. Metrik olmayan (görsel, morfolojik) özelliklerin yanı sıra, cinsiyet tayininin değerlendirilmesinde morfometrik özellikleri içeren diskriminant fonksiyon analizi 172 de uygulanmaktadır. Literatürde özellikle nüfusa özgü cinsiyet tayini için birçok çalışma yer almaktadır. Giles ve Elliot (1963) yaşları 21 ile 75 arasında değişen 221 erkek, 187 kadın 408 Amerikalı Beyazlar ve Siyahilere ait kafatasları üzerinde 11 karakteristik lineer özelliği ölçtüler ve bunlardan 9'unu cinsiyet belirleme için diskriminant fonksiyon analizinde kullandılar. En güçlü değişkenleri opisthion alın arası mesafe, prosthion - nasion arası mesafe ve nazal genişlik olarak tespit etmişlerdir. Sonuç olarak %82-%89 doğruluk seviyesine ulaşmışlardır. Kajanoja (1966) Fin kafataslarına ait 8 lineer ölçüm üzerinde çalışmış ve diskriminant fonksiyon analizinde tüm değişkenleri kullanarak%79,4-% 79,1 doğruluk seviyesine ulaşmıştır. Mathur A ve ark. (2017) 50 erkek ve 50 kadına ait lateral sefalometrik görüntüyü 6-15, 16-25 ve 26-35 yaş aralıkları olacak şekilde gruplandırarak incelemişlerdir. Cinsiyet tayini açısından en güçlü değişkenleri (p<0,001); 6-15 yaş aralığında basion ile nasion arası mesafe, frontal sinüsün üst ve altı arası mesafe; 16- 25 yaş aralığında glabella-metopion çizgisi ile basion-nasale çizgisi arası açı, glabella-metopion çizgisi ile orbitale-porion çizgisi arası açı, glabella-metopion çizgisi ile sella-nasion çizgisi arası açı; glabella, supraglabellare ve metopion arası açı, glabella ile supraglabellare-nasion arası açı, mastoidale ile sella-nasion arası açı, basion ile nasion arası mesafe, glabella ile lambda arası mesafe, glabella projeksiyon indeksi (glabella - supraglabellare nasion) x 100/(supraglabellare - nasion); 26-35 yaş aralığında glabella, supraglabellare, nasion arası açı ve glabella projeksiyon indeksi (glabella - supraglabellare nasion) x 100/(supraglabellare - nasion) bulmuşlardır. Sadece açı kullanarak 88,75; sadece lineer ölçüm kullanarak 98,75; oransal veri (indeks) kullanarak %95,0, tüm değişkenleri kullanarak %98,75 ve anlamlı değişkenleri kullanarak %100,0 doğruluk payına ulaşmışlardır. Hsiao ve ark. (1996) 50 erkek, 50 kadın toplam 100 Tayvanlı erişkin bireye ait kafataslarının lateral radyografik sefalometrisi üzerinde yaptıkları çalışmalarının sonucunda 8 açısal, 9 lineer ölçüm ve 1 oran kullanarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon analizlerinde %100 ‘e varan doğruluk eviyesine ulaşmışlardır. 173 Patil ve Mody (2005) Orta Hindistan nüfusuna ait yaş aralığı 25 ile 54 arasında değişen 75 kadın ve 75 erkek kafataslarının lateral sefalometrisi üzerinde alınan 10 lineer ölçüm kullanılarak %99 doğrulukla diskriminant fonksiyon denklemi geliştirmişlerdir. Franklin ve ark. (2005) 8 lineer ölçüm kullanarak Güney Afrika kafatasları üzerinde çalışmışlar ve %80 doğrulukla 3 değişken içeren bir denklem geliştirmişlerdir. İki yıl sonra Dayal ve ark. (2008) Güney Afrika’da yaş aralığı 25 ile 69 arasında olan 60 erkek ve 60 kadına ait kafatasını incelemişlerdir. Kafatasları üzerine 21 lineer ölçüm içeren çalışmalarını yapmış ve 3 değişken kullanılarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon analizlerinde %85 doğruluk seviyesine ulaşmışlardır. İstatistiksel olarak cinsiyet farkı en yüksek olan değişkeni toplam yüz yüksekliği (nasion ile gnathion arası mesafe) olarak tespit etmişlerdir. Kranioti ve ark. (2008) 90 erkek (yaş ortalaması 68,94 ± 13,41) ve 88 kadın (yaş ortalaması 73,21 ± 16,77) toplam 178 Girit kafatasları üzerinde 16 lineer ölçümü incelemiş ve %88,2 doğruluk oranıyla cinsiyet tayini için 5 özellik kullanılarak diskriminant fonksiyon denklemlerini geliştirmişlerdir. Veyre-Goulet ve ark. (2008) yaşları 20 ile 55 arasında değişen 59 erkek ve 55 kadın Fransız (Avrupa) bireye ait kafatasları üzerinde yaptıkları çalışmalarında 11 açısal ölçüm, 8 lineer ölçüm ve 1 oran içeren üç tür özellik kullandıkları diskriminant fonksiyon analizi geliştirmişlerdir. Tüm ölçümler kullanılarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon denklemi ile %95,6’lık doğruluk oranı bildirmişlerdir. Matamala ve ark. (2009) Sao Paulo (Brezilya) popülasyonuna ait 149 erkek (43,41 yaş ortalaması) ve 77 kadın (38,19 yaş ortalaması) bireye ait kafatasları üzerinde 7 lineer ölçümünü değerlendirmişlerdir. Cinsiyet tahmininde %82 doğruluk oranı ile sonuçlanan bir diskriminant fonksiyon denklemi geliştirmek için “bizigomatik genişlik” ve “nasion ile spinale arası mesafe”den oluşan 2 özellik kullanmışlardır. 174 Naikmasur ve ark. (2010) yaş aralığı 25 ile 54 arasında değişen hem Güney Hindistan (27 erkek, 27 kadın) hem de Tibet (28 erkek, 23 kadın) popülasyonlarına ait kafatasları üzerinde 11 lineer ölçümü analiz etmişlerdir. Güney Afrikalılar için 4 değişken (spina nasalis anterior- basion arası mesafe, spina nasalis anterior – nasion arası mesafe, ramus mandibula yüksekliği, bizigomatik genişlik) kullanarak %81,5; Tibet nüfusu için 3 değişken (spina nasalis anterior- basion arası mesafe, ramus mandibula yüksekliği, bizigomatik genişlik) kullanarak %88,2 doğruluk oranına ulaşan diskriminant fonksiyon denklemleri geliştirmişlerdir. Nidugala ve ark. (2013) Güney Hindistan’da kafatasları üzerinde 10 lineer özelliği ölçmüşlerdir. Tüm ölçümleri kullanarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon analizlerinde %68,8 doğruluk seviyesine ulaşmışlardır. Badam ve ark. (2011) 50 erkek ve 50 kadın olmak üzere yetişkin 100 Hint popülasyonuna ait kafatasları üzerinde 1 oran, 5 lineer ve 5 açısal ölçümünü araştırmışlardır. Dört farklı fonksiyon geliştirmişlerdir. Sadece linner ölçüm kullanarak geliştirdikleri formülde %83, sadece açısal ölçüm kullanarak geliştirdikleri formülde % 73, sadece oran kullanarak geliştirdikleri formülde % 74 ve tüm kombinasyonları içeren diskriminant fonksiyon analizlerinde % 84'lük doğruluk oranına ulaşmışlardır. Cinsiyet tayini açısından istatistiksel olarak en anlamlı fark gösteren (p<0,001) değişkenleri glabell-metopion ile sella – nasion çizgileri arası açı; glabella – metopion ile porion – orbitale çizgileri arası açı; glabella – metopion ile basion – nasion çizgileri arası açı; metopion- supraglabellare – ile supraglabellare – glabella çizgileri arası açı, supraglabellare ile glabella – metopion çizgisi arası mesafe, sinus frontale genişliği, mastoidale ile sella – nasion çizgisi arası mesafe, basis cranii genişliği olarak belirlemişlerdir. Fortes de Oliveira ve ark. (2012) Brezilya popülasyonuna ait 22 yaş üzeri 50 erkek ve 50 kadın kafatasını incelemişlerdir. Kafataslarında 10 lineer özellik ölçmüş ve bunlardan 2'sini (bizigomatik genişlik ve basion ile lambda arası mesafe) %72 doğrulukla diskriminant fonksiyon analizinde kullanmışlardır. Cinsiyet tayininde 175 kullanabilecek en güçlü değişkenleri nasion – basion arası mesafe, glabella – inion arası mesafe, bizigomatik genişlik, bimastoid mesafe, basion – lambda arası mesafe olarak tespit etmişlerdir. Ogawa ve ark. (2013) 10 lineer ölçüm kullanarak Japon nüfusuna ait 19 yaş üzeri 23 erkek ve 40 kadın kafatası üzerinde çalışmışlardır. %79,0 ile % 89,9 arasında değişen diskriminant fonksiyon analizi denklemleri geliştirmişleridir. Kadın ve erkekler arasında istatistiksel olarak en güçlü değişkenleri maksimum kafa uzunluğu, basis cranii uzunluğu, maksimum kafa genişliği, basion – bregma arası mesafe, üst yüz yüksekliği, bizigomatik genişlik, bigonial genişlik, ramus mandibula yüksekliği olarak bulduklarını ifade etmişlerdir. Jime´nez-Arenas ve Esquivel (2013) 43 erkek ve 47 kadın İspanyol kafatasları üzerinde 17 lineer ölçüm ile çalışmalarını yürütmüşlerdir. Çalışmalarının sonucunda tek bir lineer ölçüm (bizigomatik genişlik) kullanarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon analizi ile %87,5 doğruluk oranına ulaşmışlardır. Marinescu ve ark. (2014) Romanya nüfusuna yaş aralığı 20 ile 86 arasında değişen (ort. 39) 100 erkek ve 100 olmak üzere toplam 200 kafatası üzerinde 11 değişkennin ölçümünü değerlendirmişlerdir. Diskriminant fonksiyon analizlerinde % 87 ila % 89 arasında doğrulukla 4 kranial ölçüm kullanmışlardır. Kadınlar ve erkekler arasında istatistiksel olarak güçlü fark gösteren değişkenler olarak formüllerinde kafatası genişliği (lambda ile glabella arası mesafe), yüz genişliği (bizigomatik genişlik), kafatası yüksekliği (basion ile bregma arası mesafe) ve burun açıklı yüksekliği (nasion ile nasospinale arası mesafe) olarak kullanmışlardır. Divakar ve ark. (2016) Hint popülasyonu üzerinde araştırma yapmışlardır. Toplam 616 lateral sefalometrik radyografik görüntü üzerinde 24 değişken incelemişlerdir. Yaşları 6,4 ile 17,9 arasında değişen bireyleri; A grubu: 6,4-8,5 yaş (35 erkek, 16 kız), B grubu: 8,6-10,5 yaş (75 erkek, 53 kız), C grubu 40,6-12,5 yaş (117 erkek, 94 kız), D grubu: 12,6-14,5 yaş (81 erkek, 51 kız) ve E grubu: 14,6 yaş ve üzeri (72 erkek, 22 kız) olmak üzere gruplara ayırmışlardır. Gruplar arasındaki 176 farklılıkları ANOVA testi ile incelemişlerdir. Yaş grupları arasında yapılan ANOVA testi ve tüm örneklem içinde cinsiyetler arasında yapılan Student T testi sonucunda bütün değişkenlerin istatistiksel olarak anlamlı fark gösterdiğini tespit etmişlerdir. 1 oran, 9 lineer ve 13 açısal ölçüm kullanarak lateral sefalometrik görüntülerle gerçekleştirmişlerdir. 3 tip özelliği de içeren 3 değişken kullanarak geliştirdikleri diskriminant fonksiyon denklemleri sonucunda %100 doğruluk seviyesine ulaşmışlardır. Çırak ve Çırak (2007) Van-Karagündüz kazılarından elde edilen 139 kadın ve 139 erkek olan toplam 315 erişkin bireye ait kafatasları üzerinde 36 ölçüm ve bu ölçümler kullanılarak elde etikleri 30 oranı (indeks) incelemişlerdir. Geliştirmiş oldukları diskriminant fonksiyon formülleri sonucunda en güvenilir değişkenleri %84,4 ile üst yüz yüksekliği, %81,7 ile bizigomatik genişlik ve %80,8 ile morfolojik yüz yüksekliği olarak belirlemişlerdir. En güvenilir kafatası indekslerini ise %76,5 ile frontoorbital indeks, %75 ile zygo-mandibular indeks ve %79,9 ile fronto-gonial indeks olarak tespit etmişlerdir. Eyiol (2019) 1989-2017 yılları arasında Oylum Höyük kazılarından elde edilen yaşları 18 ile 45 ve üzeri değişen (8 tanesinin yaşı bilinmiyor) erişkin 100 adet kafatası (47 erkek, 52 kadın, 1 cinsiyeti bilinmeyen) üzerinde 37 değişkenin ölçümünü yapmıştır. Çalışması sonucunda en güvenilir ölçümü %80 doğruluk oranı ile minimum frontal genişlik olarak tespit etmiştir. Tez çalışmamızda diskriminant fonksiyon analizleri sonucunda geliştirilen formüller sonucunda; cinayetleri ayırma yüzdeleri 0-2 yaş grubunda erkek bebekler için %74,1; kız bebekler için %55,2; 2-8 yaş grubunda erkek çocuklar için %73,2; kız çocuklar için %64,3; 8-12 yaş grubunda erkek çocuklar için %85,7; kız çocuklar için %64,3; 12-18 yaş grubunda erkek çocuklar için %87,5; kız çocuklar için %79,2; 18 ve üzeri yaş grubunda erkekler için %96,0; kadınlar için %96,0 olarak tespit ettik. Birlikte kullanıldıklarında daha güçlü formül etmeye sebep olan değişkenleri; 0-2 yaş grubu için Azk -N arası mesafe, Azk-Zy-Fmt açısı, Apretura piriformis genişliği (Al- Al); 2-8 yaş grubu için La-G arası mesafe, La-Rh arası mesafe, Minimum frontal genişlik (Ft-Ft); 8-12 yaş grubu için Ma-G arası mesafe, Ma-N arası mesafe, 177 Apertura piriformis çevresi; 12-18 yaş grubu için Azk arası mesafe, Minimum frontal genişlik (Ft-Ft), Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy), Orbita yüksekliği, Apertura piriformis indeksi= (Apertura piriformis genişliği (Al-Al) / Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns)) x100; 18 yaş ve üzeri için La -N arası mesafe, I-G arası mesafe, Apretura piriformis genişliği (Al-Al) olarak belirlendi. Bir kafatası kimliklendirmede etnik köken, yaş ve cinsiyet gibi özelliklerin tayin edilmesini sağlayabilmektedir. Kafatası yaşayan bir kafanın iskelet çekirdeğini oluşturan kalıptır ve yüz bu kalıp üzerine şekillenir. Bu çerçevede kafatası üzerine yeniden yumuşak doku giydirilerek yaşayan kişinin yüzü ortaya çıkarılabilir. Ancak insanların tam olarak tanınabilmesi için küçük detaylar ve ince nüanslar gereklidir ve bir kafatası bir kişinin kimliklendirilebilmesi için gerekli tüm bu detayları vermeyebilir (Krogman, 1962). Üç boyutlu yeniden yüzlendirme kafatası ve mandibula bileşimi üzerine adli antropolog ve adli sanatçıların yeniden yumuşak doku giydirmesi sonucu yüz hatlarının kabaca belirlenmesi ile başlar. Kafatası ve monte edilmiş mandibula Frankurt Horizontal plana getirilir. Yaş, cinsiyet, vücut biçimi ve etnik köken dikkate alınarak yüz organlarının (gözler, dudaklar, burun ve kulaklar) eklenir (Ubelaker ve O’Donnell, 1992). Yumuşak doku katmanları giydiriletnik kökenen kafatasının cinsiyeti, yaşı ve etkin kökeni dikkate alınacağı gibi kafatasının mandibula ile olan oklüzyonu da önemlidir. Kafatasının antropolojik muayenesinden sonra üst çenedeki eksik dişler mandibula montajı yapılmadan balmumu ya da benzer bir madde ile tamamlanır. Ardından mandibula oklüzyonda olacak şekilde kafatasına monte edilir. Glenoid fossalar ve mandibular kondiller arasında ortaya çıkan boşluklar, mandibula’nın ayarlanmasına yardımcı olan balmumu ile doldurulur. Çene kemiği güvenli hale geldiğinde, kafatasının simetrisi ve sağlamlığı değerlendirilir (Ullrich ve Stephan, 2016). Çene yapısının yanaklar ile uyumlu olması gerekmektedir bu nedenle mandibula’nın yapısı göz önünde bulundurulmalıdır (Stoney ve Koelmeyer, 1999). Ayrıca, genel kafa şekli büyük ölçüde kafatası ve mandibula morfolojisi ve temporalis ve masseter kaslarının şekli ile belirlenir (Hayes ve ark., 2005). 178 Kafatası yüz rekonstrüksiyonunun temelidir; bununla birlikte, bazen mevcut olan diğer fiziksel kalıntılar genellikle değerli olmaktadır. Ek olarak, kalıntılarla ilişkili bulunan diğer bedensel veya fiziksel kanıtlar (örn. Mücevher, saç, gözlük vb.) Yeniden yapılanmanın son aşamaları için hayati öneme sahiptir, çünkü söz konusu bireyin görünüşünü doğrudan yansıtırlar. Herhangi bir kemik patolojisinin veya olağandışı anatomik bir yapının varlığı mandibula’nın şekli, burun kemiklerinin simetrisi gibi özellikler bireyin yüzünün görünümü üzerinde etkisi vardır (Bandyopadhyay ve ark., 2015). Kafatası ve mandibula’yı birlikte içeren kafa iskeleti arkeolojik ve adli açıdan iyi korunabilen yapılar olarak bilinmektedir ancak buna rağmen tam ve hasarsız ve eksiksiz kafa elementleri olan vakalar nadirdir (Guyomarc’h ve ark., 2018). Bir rekonstrüksiyonun hassasiyetinin kafatasının bütünlüğüne bağlı olduğu açıktır. Başka bir deyişle, kafatasında ne kadar çok parça eksik olursa o kadar yetersiz bir yüz rekonstrüksiyonu ile sonuçlanır. Bu sınırlamanın üstesinden gelmek için, kafatasının tamamını yeniden oluşturmak gerekir. Eksik parçaların tamamlanması için son zamanlarda geleneksel ve sanal olmak üzere iki yöntem kullanılmaktadır. Geleneksel yöntemde eksik parça organik ya da inorganik (tebeşir, reçine, balmumu) bileşenlerle tamamlanmaktadır. Sanal yöntemde ise geometrik morfometrik temele dayanan bir mühendislik tecrübesi gerekmektedir (Benazzi ve ark., 2009). Bireyin yaşarken sahip olduğu yüz şekline yakın bir yeniden yüzlendirmenin yapılabilmesi için kafatası ile birlikte mandibula’nın da elde edilmesi gerekmektedir ancak bazı vakalarda mandibula bir bütün şeklinde elde edilememektedir. Özellikle hiç olmayan ya da fragmente kemikten ve mandibula morfolojisinin tahmin edilmesi zordur (Mahohey ve ark., 2011). Sassouni (1963) radyolojik görüntüleme yöntemleri kullanarak kafatası ve mandibula arasındaki korelasyonları gösteren çalışması ile iskelet bulgularının eksik kısımlarının tamamlanmasına olanak sağlamıştır. Çalışmasında Amerikalı 498 genç 179 erişkin erkeğe ait lateral ve postero-anterior yönlerde çekilmiş radyolojik görüntüleri incelemiştir. Öncelikle postero-anterior görüntüler üzerinde 24 değişkenin ölçümünü yapmış ve aralarındaki çeşitlilik ve standart sapmayı hesaplamıştır. Benzer şekilde lateral görüntüler üzerinde de 24 değişken incelemiş ve değişkenler arasındaki çeşitlilik ve standart sapmaları hesaplamıştır. Her iki plandaki görüntüler üzerinden 8’er değişkeni seçmiş ve bunlar arasındaki Kanonik korelasyon katsayılarını hesaplamıştır. İlk önce kafatasının lateral ve postero-anterior yönde radyolojik görüntülemesi yapılır, üst yüz ve mandibula uyumlu; maksilla ve mandibula oklüzyonda olacak şekilde çizilir diyerek maksiller dişleri ve mandibula’sı olmayan kafatasları için bir yöntem sunmuştur. Mahoney ve ark. (2011) “Haptic Device” kullanarak sanal ortamda 15. yy hümanistlerinden Angelo Poliziano’nun yeniden yüzlendirilmesi için kafatasına uygun mandibula’nın şeklini ve boyutlarını tahmin etmeye çalışmışlardır. Kondil içeren sol ramus ascendens kırık parça referans alınarak ramusun tamamının şekli tahmin edilmiş ardından da sol tarafın ayna görüntüsü kullanılarak mandibula’nın sağ tarafını tamamlamışlardır. Sassouni’nin yöntemine uygun olarak mandibula’yı kafatasına oranlı bir şekilde yerleştirmişlerdir. Heyes ve ark. (2013) Endonezya’nın Flores adasında Liang BUA mağarasında 2003 yılında başlayan kazılardan çıkan Homo florensis’e ait iskelet parçaları üzerinde yeniden yüzlendirme çalışması yapmışlardır. Tafonomik süreç mandibula’nın sağ ikinci ve üçüncü molar dişin birleştiği nokta, sol kesici ve köpek dişinin birleştiği noktalarda kırılmalara, sol kondilin eksik olmasına sebep olmuştur. Ancak araştırmacılar iskeletin korunmuş kısımlarından kafatası ve mandibula’nın orijinal görünümünü en iyi şekilde gösterecek sanal bir rekonstrüksiyon işlemi gerçekleştirmişlerdir. 2014 yılında İstanbul’daki adli soruşturmacı birim tarafından kimliklendirilmesi yapılmamış bir kafatası Ankara Kriminal Polis Laboratuvarı Müdürlüğüne gönderilmiştir. Gönderilen bulgunun mandibula’sının sağ 1/3’lük kısmı kırık olarak kayıtlara geçmiştir. Cinsiyet ve yaş tayini ile ilgili çalışmaların 180 sonucunda 25-35 yaşlarında bir kadına ait olduğu tespit edilen bulgunun mandibula’sının eksik olan 1/3’lük sağ ramus parçası sağlam olan sol parçadan alınan referans ölçümler doğrultusunda rekonstrükte edilmiş ve eksik kısım yerine yerleştirilmiştir (Bulut ve Hızlıol, 2014). Aka ve Şakul (2007) Ankara yakınlarında bir arazide elegeçirilen bir kafatasının yeniden yüzlendirmesini yapmışlardır. Yeniden yüzlendirmenin yapılabilmesi için öncelikle eksik mandibula’yı yapay olarak oluşturmuşlardır. Eksik mandibula’nın diş hekimliğinde kullanılan pembe mum ile yapay olarak oluşturulması için Türkiye genç toplumu yüz ölçümleri referans alınarak (Nasion- Prosthion / Infradentale - Gnathion, Biparietal, Bizygomatic, Biorbital / Bigonial, ve Gonion-Gnathion) hesaplamışlardır. Guyomarc'h ve ark. (2018) 1546-1601 yılları arasında yaşamış olan astronom Tycho Brahe’nin kafatası üzerinde yeniden yüzlendirme çalışmışlardır. Brahe’nin kafatası oldukça zayıf korunmuş ve sadece kısmi olarak yüz iskeleti günümüze kadar ulaşmıştır. Bu eksik kısımların tamamlanması için sanal antropoloji araçları kullanmışlardır. Kafatası şeklini ölçmek ve yüz şeklini tahmin etmek için TIVMI (Treatment and Increased Vision in Medical Imaging) ücretsiz yazılımı içerisinde yer alan AFA3D (Anthropological Facial Approximation in 3D) yöntemi, eksik koordinat verileri ile başa çıkmak için bir dizi teknik öneren Geometrik Morfometriye (GMM) dayanmaktadır. Eksik kalıntılarda AFA3D yoluyla bir yeniden yüzlendirme gerçekleştirmek için, kafatasının tam bir rekonstrüksiyonu zorunludur. Geometrik morfometrik yöntemle eksik kısımların tamamlanması için öncelikle bir referans havuzu oluşturmak için 78 kılavuz nokta içeren 145 bireye ait kafatası üzerinde çalışma yapmışlardır. Bu yöntemle Tycho Brahe’nin kafatasındaki 40 eksik kılavuz nokta tahmin etmişlerdir. 38 var olan kılavuz nokta ile beraber 78 nokta ile eksik kemik yüzeyleri tamamlanmıştır. Mandibula’yı kafatasına oklüzyonda olacak şekilde ekledikten sonra yeniden yüzlendirme yapmışlardır. Çalışmalarına sonuç olarak; önceki gözlemlerin bilgisayarlı teknikler ve antropolojik bilgilerle çok disiplinli entegrasyonu, Tycho Brahe'nin görünüşünün makul bir temsilini önerme sağladığını, tahmini eksik kısımların genel olarak tutarlı bir yüz sağlamasına rağmen, özellikle adli uygulamalar için istatistiksel olarak 181 çıkarılan verilere dayalı bir yüzün yaklaştırılmasının tartışmalı olabileceğini, ancak yeniden yüzlendirmenin pozitif bir tanımlama yöntemi olmaktan çok tanımlama sürecinde yardımcı bir araç olduğunu eklemişlerdir. Tez çalışmamızda, mandibula’sı olmayan kafatasları için uygun mandibula’nın dizayn edilmesini sağlayacak formüller geliştirildi. Yaşa bağlı değişikliklerin olabileceği göz önünde bulundurularak mandibula ve dişlerin gelişimi ile alakalı gruplar için aynı zamanda cinsiyet farkları da göz önünde bulundurularak gruplar oluşturuldu ve bu gruplar için ayrı ayrı formüller elde edildi. Yeniden yüzlendirilmesi yapılacak kafataslarının mandibula ile bütünlük içinde olması için eksik kısımlarının tamamlanması adına var olan kısımlardan ayna görüntüsü yöntemi ile tamamlama, geometrik morfometrik yöntem ile tamamlama ve kafatasına oranlama ile tamamlama çalışmaları literatürde yer almıştır. Kafa iskeletinin mandibula’sının elde edilemediği durumlarda kafatasına uygun mandibula’nın morfometrik özelliklerini tayin edecek regresyon formüllerine literatürde rastlanmadığı için karşılaştırma yapılamamıştır. Adli bilimlerde yeniden yüzlendirme, kimliği belirsiz bir bireyin tanınmasına yardımcı olabilecek bir yöntemdir. Bu yöntemde, elde edilen kafatası üzerine cinsiyet, yaş ve etnik kökene uygun kalınlık cetvelinde belirtilen kıstaslar esas alınarak kil ve benzeri bir madde ile elle ya da dijital ortamda yeniden yüz giydirilmektedir. Kafatası ile mandibula arasındaki eklem yumuşak dokunun dekompoze olması sonucunda ortadan kalktığında iki kemik birbirinden ayrılmaktadır. Madibula’nın kırık olması durumunda ayna görüntüsü yöntemi ile ya da eksik kısımların geometrik morfometrik yöntemlerle tamamlanabileceği literatürde yer almıştır. Mandibula’nın olmadığı kafataslarının elde edilmesinde en büyük problemlerden bir tanesi o yeniden yüzlendirmenin tam olarak yapılamamasıdır. Mandibula’nın tamamen olmaması durumunda bu problemin çözümüne yönelik literatürde yeterli bilgiye rastlanmamıştır. Ülkemizde adli yeniden yüzlendirme yapan kriminologlar ile yapılan görüşmede bu problemin halen devam ettiği tespit edilmiştir. Her kafatasının kendi anatomisi ile uyumu bir mandibula ’sının var olduğu düşünülürse bu eksiklik ortaya çıkacak ürünün hassasiyetini değiştirebileceği tahmin edilecektir. Bu probleme çözüm olmasını hedeflediğimiz tez 182 çalışmamız sonucunda kafatasları ile alakalı uyumlu olabilecek şekilde o kafatasına uygun mandibula’yı dizayn edecek regresyon formülleri geliştirildi. Yaş ve cinsiyet farklılıklarını da göze alarak yaptığımız tez çalışmamızda diş ve mandibula gelişimini dikkate alarak belirlediğimiz yaş grupları için ayrı ayrı formüller elde edildi. Her yaş ve cinsiyet grubu için geçerli olacak formüllere ek olarak tüm grupları dâhil ederek ürettiğimiz formüllerin de yüksek olasılıkla sonuçlar verdiği bulundu. Mandibula’nın dizayn edilmesi için üretilen formüllerin dikkate alınacağı yaş ve cinsiyet grupları için diskriminant fonksiyon analizi ile cinsiyet ve yaş grubu tayini yapan formüller elde edildi. Literatürdeki cinsiyet tayini ile ilgili yapılmış olan benzer çalışmaları destekleyen ve ek veriler sunan tez çalışmamızda, yaş grubu tayini için epifiz plağı, kafatası süturları, diş sürmesi ve diş yapısındaki değişimler dikkate alınarak yapılan yaş tahmini yöntemlerine morfometrik verilere diskriminant analizi yöntemi destek olabilecek ile yeni bir yaklaşım sağlandığı düşüncesindeyiz. Sonuç olarak, tez çalışmamızın alt yaş gruplarının da dahil edildiği cinsiyet tayini ile birlikte literatürde rastlanmayan özgünlükte “mandibula’sı olmayan kafataslarının yeniden yüzlendirilmesi için oluşan problemin çözümüne yönelik olarak kimliği belirsiz bireyin kafatası anatomisine uygun mandibula’yı dizayn edecek regresyon formüllerinin geliştirilmesi” ve “morfometrik verilerle diskriminant analizi yöntemi yaş grubu tayini” sonuçları vasıtasıyla anatomi, adli bilimler ve antropoloji bilim dallarına katkı sağlayacağı kanaatindeyiz. 183 6. KAYNAKLAR Aka, S. ve Şakul, U. (2007). Kimliği Bilinmeyen Bir Olgunun Anatomik Yeniden Yüzlendirme Tekniği ile Kimliklendirilmesi. Adli Bilimler Dergisi / Turkish Journal of Forensic Sciences, 6(1), 65-70. Akay, G., Atak, N., Güngör, K. (2018). Adli Dişhekimliğinde Dişler Kullanılarak Yapılan Yaş Tayini Yöntemleri. Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi 39(2): 73-82. Akesson, J.E., Loeb, J.A., Wilson-Pauwels, L. (1997). Thompson's Core Textbook of Anatomy, 2nd edition, Lippincott Company, USA, pp: 329,330. Akgün, Ö.M., Görgülü, S., Altun, C. (2011). Süt dişlerinin önemi ve erken çocukluk çağı çürükleri. Smyrna Tıp Dergisi ,1,49-52. Albanese, J., Saunders, S. R. (2006). Is It Possible to Escape Racial Typology in Forensic Identification? Editors: Schmitt A, Cunha E, Pinheiro J, Forensic Anthropology and Medicine, Humana Press, Totowa, pp:281-293. Âmin, W. & Othman, D. (2014). Gender Dimorphism of Crania in Young Jordanian Adults: Discriminant Function Analysis Approach for Gender Prediction. Curr Surg, 4(3),76-85. doi: http://dx.doi.org/10.14740/jcs241w Anderson, K. J., Henneberg, M., Norris, M. (2008). Anatomy of the nasal profile. Journal of Anatomy 2013, 210-216. doi: 10.1111/j.1469-7580.2008.00924.x 184 April, E. (1990). Anatomy, 2nd edition, Williams & Wilkins, USA, pp: 491-494. Aran, İ. (1978). Diş-Ağız Sağlığı ve Beslenme. Beslenme ve Diyet Dergisi, 7(1), 78- 85. Arıncı, K. ve Elhan, A. (2001). Anatomi, cilt 1, 3. baskı, Güneş Kitabevi, Ankara, s: 30-57. Ari, I., Kafa, I. M., Bakirci, S. (2009). A Comparative Study of Variation of the Pterion of Human Skulls from 13th and 20th Century Anatolia. Int. J. Morphol, 27(4),1291-1298. doi.org/10.4067/S0717-95022009000400051 Arponen, H., Elf, H., Eva¨lahti, M., Waltimo-Siren, J. (2008). Reliability of cranial base measurements on lateral skull radiographs. Orthod Craniofac Res, 11,201–210. DOI: 10.1111/j.1601-6343.2008.00431.x Atılgan, M. ve Akkoyun, M. (2017). Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalından Yaş Tayini İstenen Olguların Değerlendirilmesi. Adli Tıp Bülteni, 22(1), 34-39. Ayoub, F., Sadeh, M., Rouhana, G. Haddad, R. (2019). Midsagittal facial soft tissue thickness norms in an adult Mediterranean population. Forensic Science International, 294, 217.e1–217.e7. DOI: 10.1016/j.forsciint.2018.10.021 Babacan, S., Yildiz Yilmaz, M., Kafa, I.M., Coskun I. (2019). The Surface and Intracranial Location of Asterion. The journal of craniofacial surgery, 30(8), e753- e755. DOI: 10.1097/SCS.0000000000005757 Badam, R. K., Manjunath, M., Rani, M. S. (2011). Determination of Sex by Discriminant Function Analysis of Lateral Radiographic Cephalometry. Journal of 185 Indian Academy of Oral Medicine and Radiology, 23(3), 179-183. DOI: 10.5005/jp- journals-10011-1123 Bandyopadhyay, S. K., Basu, N., Nag, S. (2015). Facial Reconstruction- A Review. International Education and Research Journal, 1(5), 34-36. Banerjee, K. K. & Agarwell, B. B. L. (1998). Estimation of Age From Epiphysael Union at the Wrist and Ankle Joints in the Capital City of India. Forensic Science International, 98 (1-2), 31-39. DOI: 10.1016/s0379-0738(98)00134-0 Benazzi, S., Stansfield, E., Milani, C. Gruppioni, G. (2009). Geometric morphometric methods for three-dimensional virtual reconstruction of a fragmented cranium: the case of Angelo Poliziano. International Journal of Legal Medicine, 123,333-344. DOI: 10.1007/s00414-009-0339-6 Bilgili, Ş. (2009). Kliniğimize Başvuran Çocuklar ile Ebeveynlerinin Diş Sağlığının Değerlendirilmesi ve Sosyodemografik Faktörlerle İlişkisinin Araştırılması. T.C. Sağlık Bakanlığı Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği uzmanlık tezi, İstanbul, s: 10. Erişim adresi: http://www.istanbulsaglik.gov.tr/w/tez/pdf/aile_hekimligi/dr_sengul_bilgili.pdf Budhiraja, V., Rastogi, R., Lalwani, R., Goel, P., Bose S. C. (2013). Study of Position, Shape, and Size of Mental Foramen Utilizing Various Parameters in Dry Adult Human Mandibles from North India. ISRN Anatomy, Article ID 961429. DOI:10.5402/2013/961429 Bulut, Ö. ve Hızlıol, İ. (2014). Manchester Metodu ile Yeniden Yüzlendirme. Antropoloji, 27, 17-28. https://doi.org/10.1501/antro_0000000224 Butt, S. & Ahmed, I. (2016). Reliability of Cephalogram in Determining Skull Gender Dimorphism. Iran J Ortho, 11(1), e5321. Doi: 10.17795/ijo-5321. 186 Cameriere, R., Ferrante, L., Liversidge, H. M. Prieto, J. L., Brkic, H. (2008). Accuracy of age estimation in children using radiograph of developing teeth. Forensic Sci Int, 176, 173-177. doi: 10.1016/j.forsciint.2007.09.001 Caple, J. & Stephan, C. N. (2016.) A standardized nomenclature for craniofacial and facial anthropometry. Int J Legal Med, 130, 863–879. DOI: 10.1007/s00414-015- 1292-1 Cattaneo, C. (2006). Forensic anthropology: developments of a classical discipline in the new millennium. Forensic Science International, 165, 185–193. doi: 10.1016/j.forsciint.2006.05.018 Christensen, A. M., Passalacqua, N. V., Bartelink, E. J. (2019). Forensic anthropology: Current methods and practice. 1st ed. San Diego: Elsevier, pp:307- 342. Claes, P., Vandermeulen, D., Greef, S, Willems, G., Suetens, P. (2006). Craniofacial reconstruction using a combined statistical model of face shape and soft tissue depths: Methodology and validation. Forensic Science International, 159, S147– S158. doi:10.1016/j.forsciint.2006.02.035 Cumhur, M. (2001). Temel Anatomi, Editör: Cumhur M, 1. Baskı, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık Metu Pess, Ankara, s: 35-39. Cunha, E., & Cattaneo, C. (2006). Forensic Anthropology and Forensic Pathology: The State of the Art, Editors: Schmitt A, Cunha E, Pinheiro J, Forensic Anthropology and Medicine, Humana Press, Totowa, pp: 48. Çeker, D. (2018). Andli Antropolojide Yaş Tahmini Metodları. AÜDTCF Antropoloji Dergisi, 35, 35-54. DOI: 10.1501/antro_0000000352 187 Çırak, A., ve Çırak, T. (2007). Karagündüz Populasyonunda Diskriminant Analiziyle Kafatasından Cinsiyet Tayini. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 47(2), 49-60. Çimen, A. (1996). Anatomi, 6. baskı, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayınları, Bursa, s: 29-36. Çöloğlu, S., ve İşcan, M. Y. (1998). Adli Osteoloji, İstanbul Üniversiesi Adli Tıp Enstitüsü, İstanbul, s: 114-117. Damas, S., Cordon, O., Ibanez, O., Santamaria, J., Aleman, I., Botella, M. (2011). Forensic identication by computer-aided craniofacial superimposition: a survey. ACM Computing Surveys, 43(4), 1-3. DOI 10.1145/1978802.1978806 Dauber, W. (2007). Pocket Atlas of Human Anatomy by Heinz Feneis (feneis'in Sistematik Anatomi Sözlüğü, Çeviri Editörleri: Yıldırım M, Maruru T, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, s: 20. Davy, S. L., Gilbert, T., Schofield, D., Evison, M. P. (2005). Forensic Facial Reconstruction using Computer Modeling Software, In Clement, J.G. and Marks, M.K. (Eds.), Computer-Graphic Facial Reconstruction, New York: Elsevier Academic Press, pp: 183-196. Dayal, M. R., Spocter, M. A., Bidmos, M. A. (2007). An assessment of sex using the skull of black South Africans by discriminant function analysis. Journal of Comparative Human Biology, 59, 209–221. DOI: 10.1016/j.jchb.2007.01.001 De Greef, S. & Willems, G. (2005). Three-dimensional Cranio-Facial Reconstruction in Forensic Identification: Latest Progress and New Tendencies in the 21st Century. J Forensic Sci, 50(1), 12-17. DOI: 10.1520/JFS2004117 188 Decker, S., Ford, J., Davy-Jow, S., Faraut, P., Neville, W., Hilbelink, D. (2013). Who is this person? A comparison study of current three-dimensional facial approximation methods. Forensic Science International, 229,161. e1–161.e8. DOI: 10.1016/j.forsciint.2013.03.028 Demirjian, A., Goldstein, H., Tanner, J. M. (1973). A new system of dental age assessment. Hum Biol 45: 211-227. Demirkıran, D. S., Çelikel, A., Zeren, C., Arslan, M. M. (2014). Yaş tespitinde kullanılan yöntemler. Dicle Tıp Derg / Dicle Med J, 41(1), 238-243. doi: 10.5798/diclemedj.0921.2014.01.0410 Divakar, D. D., John, J., Al Kheraif, A. A., Mavinapalla, S., Ramakrishnaiah, R., Vellappally, S., … Anil, S. (2016). Sex determination using discriminant function analysis in Indigenous (Kurubas) children and adolescents of Coorg, Karnataka, India: A lateral cephalometric study, Saudi Journal of Biological Sciences, 23, 782- 788. http://dx.doi.org/10.1016/j.sjbs.2016.05.008. Domaracki, M. & Stephan, C. N. (2006). Facial Soft Tissue Tickness in Australian Adult Cadavers. Journal of forensic sciences, 51(1), 5-10. DOI: 10.1111/j.1556- 4029.2005.00009.x Drage, R. L., Vogl, W., Mitchell, A. W. (2007). Gray's Anatomy for Students (Gray's Tıp Fakültesi için Anatomi) Çeviri editörü: Yıldırım M, Güneş Kitabevi, Ankara, s: 763-767. Ðuric, ´ M., Rakocˇevic,´ Z., Ðonic,´ D. (2005). The reliability of sex determination of skeletons from forensic context in the Balkans. Forensic Science International, 147, 159–164. doi:10.1016/j.forsciint.2004.09.111 Eckert, W. G. (1997). Introduction to forensic sciences, second edition, CRC Press, USA, pp:1-2. 189 Evison, M., Iwamura, E. S. M., Guimarães, M. A. G. (2016). Forensic facial reconstruction and its contribution to identification in missing person cases Editors: Morewitz SJ, Colls CS. Handbook of Missing Persons, New York: Springer, p: 427- 41. Evison, M. P., Davy, S. L., March, J., Schofield, D. (2004). Computational forensic facial reconstruction. Facial Reconstructio Conference Publication 1. International Conference on Reconstruction of Soft Facial Parts in Potsdam/Germany from 10 to 12 November 2003. Germany: Bundeskriminalamt, 29-34. Eyiol, D. (2019). Diskriminant Fonksiyon Analiz Yöntemiyle Cinsiyet Belirlenmesi: Oylum Höyük Örneği, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s: 37,306. Erişim adresi: https://acikerisim.cumhuriyet.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12418/12079/102 75158.pdf?sequence=1&isAllowed=y Farkas, L. G., Tompson, B. D., Katic, M. J., Forrest, C. R. (2002). Differences Between Direct (Anthropometric) and Indirect (Cephalometric) Measurements of the Skull. The Journal of Craniofacial Surgery 13(1): 105-108. Fedosyutkin, B. A., Nainys, J. V. (1993). The relationships of Skull Morphology and Facial Features, Editor: İşcan MY, Helmer RP, Forensic analysis of Skull, Wiley- Liss Publication, New York, pp: 199-214. Fenton TW, Heard AN, Sauer NJ (2008) Skull-Photo Superimposition and Border Deaths: Identification Through Exclusion and the Failure to Exclude. Journal of Forensic Science 53(1): 34-40. Fernandes, C. M. S., Serra, M. C., Silva, J. V. L., Noritomi, P. Y., Pareira, F. D. A., Melani, R. F. H. (2012). Tests of one Brazilian facial reconstruction method using 190 three soft tissue depth sets and familiar assessors. Forensic Science International 214, 211.e1–211.e7. doi: 10.1016/j.forsciint.2011.08.017 Fortes de Oliveira, O., Lima Ribeiro Tinoco, R., Daruge Júnior, E., Silveira Dias Terada, A. S., Alves da Silva, R. H., Paranhos, L. R. (2012). Sexual Dimorphism in Brazilian Human Skulls: Discriminant Function Analysis. Journal of Forensic Odonto-Stomatology, 30(2), 26-33. Franklin, D., Freedman, L., Milne, N. (2005). Sexual dimorphism and discriminant function sexing in indigenous South African crania. Journal of Comparative Human Biology, 55, 213–228. doi: 10.1016/j.jchb.2004.08.001 Giles, E. & Elliot, O. (1963). Sex determination by discriminant function analysis of crania. American Journal of Physical Anthropology, 21, 53–68. doi: 10.1002/ajpa.1330210108 Gilroy, A. M. (2015). Anatomy-An Essential Textbook (Anatomi Temel Ders Kitabı). Çeviri Editörü: CENK D, 1. Baskı, Palme Yayınları, Ankara, s: 371-382. Gökmen, F., Ertürk, M. (2003). Hareket Sistemi/Kemikler (Ossa). Editör: Gökmen F, Sistematik Anatomi, İzmir Güven Kitabevi, İzmir, s: 33-57. Gulsahi, A., Tirali, R. E., Cehreli, S. B., De Luca, S., Ferrante, L., Cameriere, R. (2015). Forensic anthropology population data the reliability of Cameriere’s method in Turkish children: a preliminary report. Journal of Forensic Science, 249, 319.e1- 319.e5. DOI: 10.1016/j.forsciint.2015.01.031 Guyomarc’h, P., Velemínský, P., Brůžek, J., Niels, L., Horak, M., Kucera, J. … Vellev, J. (2018). Facial approximation of Tycho Brahe’s partial skull based on estimated data with TIVMI-AFA3D. Forensic ScienceInternational, 292, 131-137. DOI: 10.1016/j.forsciint.2018.08.002 191 Guyomarch, P. & Bruzek, J. (2011). Accuracy and reliability in sex determination from skulls: A comparison of Fordisc1 3.0 and the discriminant function analysis. Forensic Science International, 208, 180e1–180.e6. DOI: 10.1016/j.forsciint.2011.03.011 Guyomarch, P., Dutailly, B., Charton, J., Santos, F., Desbarats, P., Coqueugnoit, H. (2014). Anthropological Facial Approximation in Three Dimensions (AFA3D): Computer-Assisted Estimation of the Facial Morphology Using Geometric Morphometrics. Forensic Sci, 59(6), 1502-1516. doi: 10.1111/1556-4029.12547. Guyot, L., Richard, O., Adalian, P., Bartoli, C., Dutour, O., Leonetti, G. (2006). An anthropometric study of relationships between the clival angle and craniofacial measurements in adult human skulls. Surg Radiol Anat, 28, 559–563. DOI: 10.1007/s00276-006-0161-5 Gürses, M. S. (2015). İnce Kesitli Bilgisayarlı Tomografide Medial Klavikular Kemikleşmeye Bağlı Olarak Adli Tıpta Yaş Tayini Değerlendirmesi, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı Uzmanlık Tezi, s: 9. Erişim adresi: https://acikerisim.uludag.edu.tr/bitstream/11452/2149/1/406699.pdf Hansen, J. T. (2013). Netter's Clinical Anatomy (Netter'in Klinik Anatomisi). Çeviri Editörleri: ÇELİK HH, DENK C, 2. Baskı, Palme Yayınları, Ankara, s: 350. Hartnett, K. M. (2010). Analysis of Age-at-Death Estimation Using Data from a New, Modern Autopsy Sample—Part I: Pubic Bone. Journal of Forensic Science, 55(5), 1145-1151. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2010.01399.x Hayes, S. (2014). Facial approximation of ‘Angel’: Case specific methodological review. Forensic Science International, 237, e30–e41. DOI: 10.1016/j.forsciint.2013.12.039 192 Hayes, S., Taylor, R., Petersson, A. (2005). Forensıc Facıal Approxımation: An Overvıew Of Current Methods Used At The Vıctorıan Instıtute Of Forensıc Medıcıne/Vıctorıa Polıce Crımınal Identıfıcatıon Squad. The Journal of Forensic Odonto-Stomatology, 23(2),45-50. Hayes, S., Sutikna, T., Marwood, M. (2013). Faces of Homo floresiensis (LB1). Journal of Archaeological Science, 40, 4400-4410. doi: 10.1016/j.jas.2013.06.028 Herrera, L. M., Strapasson, R. A., Da Silva, J. V. L., Melani, R. F. H. (2016). Forensic facial approximation assessment: can application of different average facial tissue depth data facilitate recognition and establish acceptable level of resemblance? Forensic Science International, 266, 311–319. DOI: 10.1016/j.forsciint.2016.06.015 Hershkovitz, I., Latimer, B., Dutour, O., Jellema, L. M., Wish-Baratz, S., Rothschild, C., Rotschild, B. M. (1997). Why Do We Fail in Aging the Skull From the Sagittal Suture? American Journal of Physical Anthropology, 103,1393-399. DOI: 10.1002/(SICI)1096-8644(199707)103:3<393::AID-AJPA8>3.0.CO;2-R Hoffman, J. M. (1979). Age estimations from diaphyseal lengths: two months to twelve years. Journal of Forensic Science, 24(2), 461-469. Hossain, M. G., Saw, A., Ohtsuki, F., Lestrel, P. E., Kamarul, T. (2011). Change in facial shape in two cohorts of Japanese adult female students twenty years apart. Singapore Med J, 52(11), 819-823. Hsiao, T. H., Chang, H. P., Liu, K. M. (1996). Sex Determination by Discriminant Function Analysis of Lateral Radiographic Cephalometry. Journal of Forensic Science, 41(5), 792-795. Doi: 10.1520/JFS13999J Isıl Baransel, A. (2011). Adli Hekimlikte Yaş Tayini, Birinci Basamakta Adli, Tıp, Editörler: Koç S, Can M, 2. Baskı, Golden Print, İstanbul, s: 230-231. 193 İşcan, M. Y. (1988). Rise of Forensic Anthropology. Yearbook of Physical Anthropology 31, 203-230. İşcan, M. Y. (1995). Forensic anthropology around the World. Forensic Science International 74, l-3. İşcan, M. Y.& Steyn, M. (1999). Craniometric determination of population affinity in South Africans. Internaıional Journal of Legal Medicine, 112, 91-97. Doi: 10.1007/s004140050208 Jime´nez-Arenas, J. M. & Esquivel, J. A. (2013). Comparing two methods of univariate discriminant analysis for sex discrimination in an Iberian population. Forensic Science International, 228, 175.e1–175.e4. DOI: 10.1016/j.forsciint.2013.03.016 Kajanoja, P. (1966). Sex Determination of Finnish Crania by Discriminant Function Analysis. American Journal of Physical Anthropology, 24(1), 29-33. DOI: 10.1002/ajpa.1330240104 Kamaşak, B. ve Aycan, K. (2019). Sutura frontalis persistens (Sutura metopica). Sağlık Bilimleri Dergisi (Journal of Health Sciences), 28, 5-8. Kasımoğlu, Y. ve Tuna-İnce, E. B. (2016). Diş hekimliğinde kemik yaşı tayininde kullanılanılan yöntemler. Acta Odontol Turc, 33(1), 39-46. DOI: 10.17214/aot.65918 Katz, E., Halamek, J. (2016). Forensic Science – Chemistry, Physics, Biology, and Engineering – Introduction Editors: Katz E, Halamek J, Forensic Science: A Multidisciplinary Approach, Firts edition, Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA, Germany, pp:1-4. Kim, K., Ruprecht, A., Wang, G. Lee, J. B., Dawson, D. V., Vannier, M. W. (2005). Accuracy of facial soft tissue thickness measurements in personal computer-based 194 multiplanar reconstructed computed tomographic images. Forensic Science International, 155, 28–34. DOI: 10.1016/j.forsciint.2004.11.004 Klepinger LL (2006) Fundamentels of Forensic Anthropology, John Wiley & Sons, Inc. New Jersey, pp: 25-43. Köpf-Maire, P. (2001). Wolf-Heidegger's atlas of Human Anatomy (Wolf- Heidegger'in İnsan Anatomisi Atlası), Çeviri Editörü: Elhan A, Güneş Kitabevi, Ankara, s: 15. Kranioti, E.F., İşcan, M. Y., Michalodimitrakis, M. (2008). Craniometric analysis of the modern Cretan population. Forensic Science International, 180, 110.e1–110.e5. DOI: 10.1016/j.forsciint.2008.06.018 Krishan, K. (2006). Anthropometry in Forensic Medicine and Forensic Science- 'Forensic Anthropometry'. The Internet Journal of Forensic Science, 2(1), 1-8. DOI: 10.5580/1dce Krishan, K., Chatterjee, P. M., Kanchan, T., Kaur, S., Baryah, N., Singh R. K. (2016). A review of sex estimation techniques during examination of skeletal remains in forensic anthropology casework. Forensic Science International, 261, 165.e1–165.e8. DOI: 10.1016/j.forsciint.2016.02.007 Krogman, W. M. (1962). The human skeleton in Forensic Medicine. Charles C Thomas Publisher, USA, pp: 244. Kumar, M., Lone, M. M., Patnaik, V. V. G. (2013). Determination of sex by discriminant function analysis: A cephalometric study. International Hournal of Pure & Applied Bioscience, 1(4),18-21. DOI: 10.1016/j.forsciint.2004.09.071 195 Kurt, E. J. (1988). Human development anatomy. A Whiley Medical Publication, Washington, pp: 134. Kürkçüoğlu, A., Şimşek, E. K., Üyel, Y. (2009). Fasiyal Doku Kalınlığı Ölçüm Teknikleri ve Önemi. Dirim Tıp Gazetesi, 4(4), 125-132. Lapointe, G. M., Lynnerup, N., Hoppa, R. D. (2016). Validation of the New Interpretation of Gerasimov’s Nasal Projection Method for Forensic Facial Approximation Using CT Data. Journal of Forensic Science, 61(1), S193-S200. DOI: 10.1111/1556-4029.12920 Ludlow, J. B., Laster, W. S., See, M., Bailey, L. J., Hershey H. G. (2007). Accuracy of measurements of mandibular anatomy in conebeam computed tomography images. Oral and maxillofacial radiology, 103(4), 534-542. DOI: 10.1016/j.tripleo.2006.04.008 Mahakkanukrauh, P., Sinthubua, A., Prasitwattanaseree, S., Ruengdit, S., Singsuwan, P., Praneatpolgrang, S., Duangto, P. (2015). Craniometric study for sex determination in a Thai population. Anatomy & Cell Biology, 48,275-283. doi: 10.5115/acb.2015.48.4.275 Mahoney, G., Milani, C., Billinger, M., Lywood, V., Gruppioni, G. (2011). Using a Haptic Device and Virtual Sculpting Software For Prediction a Missing Mandible: the Case of Angelo Poliziano. J. Biol. Res 1, (LXXXIV), 368-370. DOI: 10.4081/jbr.2012.4170 Marieb, E. N., Hoehn, K. (2017). Anatomy & Physiology (Anatomi ve Fizyoloji, Çeviri Editörü: Tatar İ, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, s: 176,177. 196 Marinescu, M., Panaitescu, V., Rosu, M., Maru, N., Punga, A. (2014). Sexual dimorphism of crania in a Romanian population: Discriminant function analysis approach for sex estimation. Romanian Journal of Legal Medicine, 22, 21-26. DOI: 10.4323/rjlm.2014.21 Matamala, D. A. Z., Galdames, I. C. S., Smith, R. L., (2009). Sexual Dimorphism Determination from the Lineal Dimensions of Skulls. International Journal of Morphology, 27(1),133-137. DOI: 10.4067/S0717-95022009000100024 Mathur, A., Sande, A., Risbud, M., Ramdrug, P., Ashwinirani S. R., (2017). Determination of sex by discriminant function analysis of lateral radiographic cephalometry using angular, linear and proportional cephalometric variables in Western Maharashtrian population. Journal of Oral Medicine, Oral Surgery, Oral Pathology and Oral Radiology, 3(3),153-157. Meindi, R. S., Lovejoy, O. (1985). Ectocranial Suture Closure: A Revised Method for the Determination of Skeletal Age at Death Based on the Lateral-Anterior Sutures. American Journal of Physical Anthropology, 68,57-66. DOI: 10.1002/ajpa.1330680106 Miranda, G. E., Wilkinson, C., Roughley, M., Beaini, T. L., Melani, R. F. H. (2018). Assessment of accuracy and recognition of three-dimensional computerized forensic craniofacial reconstruction, PLoS One, 13(5), e196770. DOI: 10.1371/journal.pone.0196770 Moore, K. L., Dalley, A. F. (1999). Clinically oriented anatomy, 4th Edition, Lippincott Wiliams & Wilkins, USA, pp: 832-850. Moore, K. M., Persaud, T. V. N., (2002). The Developing Human (Clinically Oriented Embryology) Klinik Yönleri ile İnsan Embriyolojisi, Çeviri Editörleri: Yıldırım M, Okar İ, Dalçık H, 1. Baskı, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, s: 415-416. 197 Muñoz, A., Maestro, N., Benito, M., Sanchez, J. A., Marquez-Grant, N., Trejo, D., Rios, L. (2018). Sex and age at death estimation from the sternal end of the fourth rib. Does Íşcan’s method really work? Legal Medicine, 31, 24-29. DOI: 10.1016/j.legalmed.2017.12.002 Musilová, B., Dupej, J., Velemínská, J., Chaumoitre, K., Bruzek, J. (2016). Exocranial surfaces for sex assessment of the human cranium. Forensic Science International, 269,70–77. DOI: 10.1016/j.forsciint.2016.11.006 Naikmasur, V. G., Shrivastava, R., Mutalik, S. (2010). Determination of sex in South Indians and immigrant Tibetans from cephalometric analysis and discriminant functions. Forensic Science International, 197, 122.e1–122.e6. DOI: 10.1016/j.forsciint.2009.12.052 Neave, R. (1997). Making Faces, British Museum Press, England, pp: 12-40. Netter, F. H. (2002). Atlas of Human Anatomy, Çeviri editörü: Cumhur M, Palme Yayıncılık, Ankara, s: 10. Nidugala, H., Bhargavi, C., Avadhani, R., Bhaskar, B. (2013). Sexual dimorphism of the craniofacial region in a South Indian population. Singapore Med J, 54(8), 458- 462. DOI: 10.11622/smedj.2013154 Ogawa, Y., Imaizumi, K., Miyasaka, S. Yoshino, M. (2013). Discriminant functions for sex estimation of modern Japanese skulls. Journal of Forensic and Legal Medicine, 20, 234e238. DOI: 10.1016/j.jflm.2012.09.023 Ozan, H. (2004). Anatomi. Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara, s: 37-54. Özbek, Z. ve Vural, M. (2017). Kranial Sütürlerin Biyolojisi, Sütür Büyüme, Gelişme ve Kapanmasının Regülasyonu. Türk Nöroşir Derg, 27(3), 245-250. 198 Özer, S., Kazancı, N. Ö., Karaaslan, E., Yılmaz, R. (2013). Fontanel Değerlendirmesi. Pediatric Practice and Research, 1(1), 4-9. Vanezis, P., Blowes, R. W., Linney, A. D., Tan, A. C., Richards, R., Neave, R. (1989). “Application of 3-d computer graphics for facial reconstruction and comparison with sculpting techniques” Forensic Science International, 42(1-2), 69 – 84. Doi: 10.1016/0379-0738(89)90200-4 Parlaz, E. A., Tekgül, N., Karademirci, E., Öngel, K. (2012). Ergenlik Dönemi: Fiziksel Büyüme, Psikolojik ve Sosyal Gelişim Süreci. Turkish Family Physician, 3(4), 10-16. Patil, K. R., Mody, R. N. (2005). Determination of sex by discriminant function analysis and stature by regression analysis: a lateral cephalometric study. Forensic Science International, 147, 175–180. DOI: 10.1016/j.forsciint.2004.09.071 Petorak, İ. (1980). İnsan Embriyolojisinin Ana Hatları, Yenilik Basımevi, İstanbul, s: 69-74. Phulari, B. S. (2013). An Atlas on Cephalometric Landmarks, Jaypee Brothers Medical Publisher, New Delhi, s: 15-85. Quatrehomme, G., Cotin, S., Subsol, G., Delingette, H., Garidel, Y., Grevin, G. … Ollier, A. (1997). A fully threedimensional method for facial reconstruction based on deformable models. J Forensic Sci, 42(4), 649-652. Ramamoorthy, B., Pai, M. M., Prabhu, L. V., Muralimanju, B. V., rai, R. (2016). Assessment of craniometric traits in South Indian dry skulls for sex determination. Journal of Forensic and Legal Medicine, 37, 8-14. DOI: 10.1016/j.jflm.2015.10.001 199 Romeiro, R. & Breda, A. (2014). Forensic Facial Reconstruction using Mesh Template Deformation with Detail Transfer over HRBF, 27th SIBGRAPI Conference on Graphics, Patterns and Images, Rio de Janeiro, Brazil, pp: 266-273. Ross-Powell, R. E. & Harris, E. F. (2000). Growth of the anterior dental arch in black American children: A longitudinal study from 3 to 18 years of age. American Journal of Orthodontics and Dentofacial Orthopedics, 118(6), 649-657. DOI: 10.1067/mod.2000.110811 Rynn, C., Wilkinson, C. M., Peters, H. L. (2010). Prediction of nasal morphology from the skull. Forensic Sci Med Pathol, 6,20–34. DOI: 10.1007/s12024-009-9124-6 Sabini, R. C., Elkowitz, D. E. (2006). Significance of Differences in Patency Among Cranial Sutures. J Am Osteopath Assoc, 106, 600-604. Sadler, T. W. (2005). Langman Medikal Embriyoloji Çeviri: Başaklar AC, 9. Baskıdan çeviri, Palme Yayınları, Ankara, s: 167-173. Sassouni, V. (1963). Dentofacial Radiology in Forensic Dentisty. J Dent Res, 42, 274-302. Doi: 10.1177/00220345630420012901 Schmeling, A., Geseric, G., Reisinger, W., Olze, A. (2007). Age estimation. Forensic Science International 165, 178–181. DOI: 10.1016/j.forsciint.2006.05.016 Selçuki, M. ve Özdemir, S. (2017). Kalvaryum’un Embriyolojik Gelişimi. Türk Nöroşir Derg, 27(3), 231-233. Senn, D. R. & Stimson, P. G. (1976). Forensic dentistry. 2nd Edition, CRC Press Taylo &b Francis Group, Boca Raton, pp: 263-267. 200 Sever, M. (2007). Adli Antropoloji " Yeniden Yüzlendirme" Çalışmalarında Mevcut Yumuşak Doku Kalınlık Cetvellerinin Türkiye'de Uygulanabilirliği. Ankara Ünivetsitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropolıoji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi. Erişim adresi: https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/33251/208218.pdf ?sequence=1 Sezgin, N. (2012). Alt Yüz Bölgesinden Morfolojik Yöntemlerle Yaş Tayini, İstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü Sosyal Bilimler Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s: 9,10. Erişim adresi: https://www.academia.edu/34091276/ALT_Y%C3%9CZ_B%C3%96LGES%C4%B 0NDEN_MORFOLOJ%C4%B0K_Y%C3%96NTEMLERLE_YA%C5%9E_TAY% C4%B0N%C4%B0_Y%C3%BCksek_lisans_tezi_ Shajari, H., Rashidiranjbar, N., Ashrafi, M. (2011). Anterior Fontanelle Size in Healthy Iranian Neonates on the First Day of Life. Acta Medica Iranica, 49(8), 543- 546. Snell, R. S. (1992). Clinical Anatomy for Medical Students, 4th edition, Little, Brown and Company, Boston, pp: 717-719. Stavrianos, C., Stavrianous, I., Zouloumis, L., Mastagas, M. (2007). An Introduction to Facial Reconstruction. Balkan Journal of Stomatology, 11, 76-83. Stephan C, Murphy S (2008) Mouth width prediction in craniofacial identification: cadaver tests of four recent methods, including two techniques for edentulous skulls. J Forensic Odontostomatol 27: 2–7. Stephan, C. N. (2003). Facial Approximation: An Evaluation of Mouth-Width Determination. Amerıcan Journal Of Physıcal Anthropology, 121,48–57. Doi: 10.1002/ajpa.10166 201 Stephan, C. N. & Davidson, P. L. (2008). The Placement of the Human Eyeball and Canthi in Craniofacial Identification. J Forensic Sci, 53(3), 612-619. DOI: 10.1111/j.1556-4029.2008.00718.x Stoney, M. B. & Koelmeyer, T. D. (1999). Facial Reconstruction: a case report and review of development of techniques. Med Sci Law, 39(1), 49-60. Doi: /10.1177/002580249903900109 Taylor, K. T. (2001). Forensic Art and Illustration, CRC Press, USA, pp: 374-380. Thapar, R., Angadi, P. V., Hallikerimath, S., Kale, A. D. (2012). Sex assessment using odontometry and cranial anthropometry: evaluation in an Indian sample. Forensic Sci Med Pathol, 8, 94–100. DOI 10.1007/s12024-011-9247-4 Thomas, R. M., Parks, C. L., Richard, A. H. (2016). Accuracy Rates of Sex Estimation by Forensic Anthropologists through Comparison with DNA Typing Results in Forensic Casework. Journal of Forensic Sciences, 61(5), 1307-1310. Doi: 10.1111/1556-4029.13137 Todd, T. W. & Lyon Jr, D. W. (1924.) Endocranial suture closure: Its progress and age relationship-part I adult males of white stock. Am J Phys Anthropol, 7, 325-384. Doi: 10.1002/ajpa.1330070320 Todd, T. W. & Lyon Jr, D. W. (1925) Cranial suture closure. Part III Endocranial closure in adult males of negro stock. American Journal of Physical Anthropology, 8, 44-71. Doi: 10.1002/ajpa.1330080104 Turner, W. D., Brown, R. E. B., Kelliher, T. P., Tu, P. H., Taister M. A., Miller K. W. P. (2005). A novel method of automated skull registration for forensic facial approximation. Forensic Science International, 154, 149–158. doi:10.1016/j.forsciint.2004.10.003 202 Tyrell, A. J., Evison, M. P., Chamberlain, A. T., Green, M. A. (1997). Forensic three-dimensional facial reconstruction: Historical review and contemporary developments. J Forensic Sci, 42(4), 653-561. DOI: 10.1520/JFS14176J Ubelaker, D. H. & O'Donnell, G. (1992). Computer-Assisted Facial Reproduction. Journal of Forensic Science, 37(1), 155-162. Ullrich, H. & Stephan, C. N. (2016). Mikhail Mikhayilovich Gerasimov's Authentic Approach to Plastic Facial Reconstruction. Anthropologie, 2, 97-107. Vanezis, M. & Vanezis, P. (2000). Cranio-Facial Reconstruction in Forensic Identification Historical Development and a Review of Current Practice. Med Sci Law, 40(3), 197-205. DOI: 10.1177/002580240004000303 Vanezis, P., Blowes, R. W., Linney, A. D., Tan, A. C., Richards, R., Neave, R. (1989). Application of 3-D computer graphics for facial reconstruction and comparison with sculpting techniques. Forensic Sci Int, 42, 69–84. Doi: 10.1016/0379-0738(89)90200-4 Verze, L. (2009). History of facial reconstruction. Acta Biomed, 80, 5-12. Veyre-Goulet, S., Mercier, C., Robin, O., Guerin, C. (2008). Recent Human Sexual Dimorphism Study Using Cephalometric Plots on Lateral Teleradiography and Discriminant Function Analysis. Journal of Forensic Science, 53(4),786-789. Doi: 10.1111/j.1556-4029.2008.00759.x Walker, P. L. (2008). Sexing Skulls Using Discriminant Function Analysis of Visually Assessed Traits. American Journal of Physical Anthropology, 136, 39-50. Doi: 10.1002/ajpa.20776 203 Walrath, D.E., Turner, P., Bruzek, J. (2004). Reliability Test of the Visual Assessment of Cranial Traits for Sex Determination. American Journal of Physical Anthropology, 125, 132-137. Doi: 10.1002/ajpa.10373 Wilkinson, C. (2005). Computerized Forensic Facial Reconstruction A Review of Current Systems. Forensic Sci Me. Pathol, 1(3), 173-177. Doi: 10.1385/FSMP:1:3:173. Wilkinson, C. (2010). Facial reconstruction – anatomical art or artistic anatomy? J. Anat, 216, 235–250. Doi: 10.1111/j.1469-7580.2009.01182.x Williams, B. A. & Rogers, T. L. (2006). Evaluating the Accuracy and Precision of Cranial Morphological Traits for Sex Determination. Journal of Forensic Science, 51(4), 729-735. Doi: 10.1111/j.1556-4029.2006.00177.x Yarımoğlu, H. B., Alper, B., Meral, D., Çekin, N. (2005). Yaş tayini uygulamalarında epifiz plağı kapanma derecelerinin incelenmesi. Adli Tıp Bülteni, 10(3), 84-89. Doi: 10.17986/blm.2005103592 Yıldırım, M. (1996). İnsan Anatomisi, 2. Baskı, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul, s: 53. Yoder, C., Ubelaker, D. H., Powell, J. F. (2001). Examination of variation in sternal rib end morphology relevant to age assessment. J Forensic Sci, 46(2), 223-227. Doi: 10.1520/JFS14953J Yonuk Altunöz, A. (2014). Adli Sanat: Yeniden Yüzlendirme. Akdeniz Sanat Dergisi, 7(13), 162-174. Zeh, J.E., Ko, D., Krogman, B., Sonntag, R. (1986). A Multinomial Model for Estimating the Size of a Whale Population from Incomplete Census Data. Biometrics, 42, 1-14. 204 Zeyfeoğlu, Y. ve Hancı, İ. H. (2001). İnsanlarda Kimlik Tespiti, STED, 10, 375-377. 205 7. SİMGELER VE KISALTMALAR 7.1. Kafatası ve mandibula üzerinde bulunan landmarklar L- Lambda I- Inion G- Glabella N- Nasion R- Rhinion Ns- Nasospinale Pr- Prosthion Id- Infradentale Sm- Supramentale Po- Pogonion Gn- Gnathion Go- Gonion Ma- Mastoidale Azk- Arcus zygomaticus kökü Eu- Eurion Ft- Frontotemporale Fmt- Frontomolare temporale Ec- Ectoconchion Dc- Dacryon Zy- Zygion Al- Alare Mx- Maksiller çentik Go- Gonion G- Glabella N- Nasion Na- Nasale Ns- Nasospinale Pr- Prosthion 206 Id- Infradentale Me- Menton Proc. – Processus M. – Musculus 207 7.2. Mandibula ile İlgili Kısaltmalar M1- Processus condylaris yüksekliği M2- Incisura mandibulae derinliği M3- Ramus mandibulae minimum yüksekliği M4- Processus coronoideus yüksekliği M5- Corpus mandibulae median yükseklik M6- Corpus mandibulae anterior yükseklik M7- Incisura mandibulae genişliği M8- Ramus mandibulae genişliği M9- Corpus mandibulae minimum genişliği M10- Mandibula’nın sagittal planda maksimum genişliği M11- Incisura mandibulae açısı M12- Ramus mandibulae ile corpus mandibulae açısı M13- Gonial açı M14- Mental açı M15- Gnathion açısı M16- Mandibula maksimum yüksekliği (Frontal’den) M17- Mandibula minimum yüksekliği (Id-Gn) (Frontal’den) M18- Bikondiler mesafe (Co-Co) M19- Ramus mandibulae maksimum genişliği (Frontal’den) M20- Ramus mandibulae minimum genişliği (Frontal’den) M21- Bigonial mesafe (Go-Go) M22- Co – Id- Co açısı M23- Go – Gn – Go açısı 208 7.3. Kafatası ile İlgili Kısaltmalar K1- La -G arası mesafe K2- La -N arası mesafe K3- La -Rh arası mesafe K4- La -Ns arası mesafe K5- La -Pr arası mesafe K6- I-G arası mesafe K7- I-N arası mesafe K8- I-Rh arası mesafe K9- I-Ns arası mesafe K10- I-Pr arası mesafe K11- Ma-G arası mesafe K12- Ma-N arası mesafe K13- Ma-Rh arası mesafe K14- Ma-Ns arası mesafe K15- Ma-Pr arası mesafe K16- Azk -G arası mesafe K17- Azk -N arası mesafe K18- Azk -Rh arası mesafe K19- Azk -Ns arası mesafe K20- Azk -Pr arası mesafe K21- La - Azk arası mesafe K22- La -Ma arası mesafe K23- La -I arası mesafe K24- I- Azk arası mesafe K25- I-Ma arası mesafe K26- Ma- Azk arası mesafe K27- Processus mastoideus açısı K28- Inion açısı K29- N-Azk-Pr açısı (Üst yüz açısı) 209 K30- Azk-Zy-Fmt açısı K31- G-N-Rh açısı (Frontonazal açı) K32- Apretura piriformis açısı K33- Subnazal açı K34- Maksimum kafatası genişliği (Eu-Eu) K35- Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) K36- Üst yüz genişliği (Fmt-Fmt) K37- Orbita genişliği (Ec-Dc) K38- Nazal kök genişliği K39- Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy) K40- Apretura piriformis genişliği (Al-Al) K41- Processus alveolaris (Maxilla) genişliği K42- Orbita çevresi K43- Apertura piriformis çevresi K44- G-Ns arası mesafe K45- Burun yüksekliği (N-Ns) K46- Orbita yüksekliği K47- I-Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns) K48- Üst çene yüksekliği (Ns- Sd) K49- Kafatası indeksi= (Maksimum kafatası genişliği Eu-Eu (frontal) / Kafatası genişliği La -G (Sagittal)) x 100 K50- Üst yüz indeksi= (Maksimum yüz genişliği (Zy-Zy) / Yüz yüksekliği (N-Ns)) x 100 K51- Orbita indeksi= (Orbita genişliği/Orbita yüksekliği) x 100 K52- Burun indeksi= (Burun genişliği (Al-Al) /Burun yüksekliği (N- Ns)) x 100 K53- Apertura piriformis indeksi= (Apertura piriformis genişliği (Al- Al) / Apertura piriformis yüksekliği (Rh-Ns)) x100 K54- Kafatası genişlik indeksi= (Minimum frontal genişlik (Ft-Ft) / Maksimum kafatası genişliği Eu-Eu (frontal)) x 100 210 8. EKLER 8.1. Şekil Listesi Şekil. 1. Kafa ve yüze ait kemikler Şekil. 2. Fontanellerin anatomik yerleşimi Şekil. 3. Kafatası kemikleri Şekil 4. Norma frontalis, Norma facialis Şekil 5. Norma lateralis Şekil 6. Norma verticalis, Norma superior Şekil 7. Norma occipitalis, Norma posterior Şekil 8. Norma inferior, Norma basalis (Basis cranii externa Şekil 9. Mandibula Şekil 10. Ön ve yandan görünüş üzerinde kafatasına yerleştirilmiş vinil çubuklar Şekil 11. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme Şekil 12. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme – Anatomik (Rus) Metot Şekil 13. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme – Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu) Şekil 14. Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme Şekil 15. Kafatası ve mandibula yandan görünüş üzerindeki landmarklar Şekil 16. Kafatası ve mandibula önden görünüş üzerindeki simetrik landmarklar Şekil 17. Kafatası ve mandibula önden görünüş üzerindeki orta hatta bulunan landmarklar Şekil 18. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler Şekil 19. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler Şekil 20. Mandibula yandan görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler Şekil 21. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler Şekil 22. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler 211 Şekil 23. Mandibula önden görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler Şekil 24. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 25. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 26. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 27. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 28. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen lineer değişkenler Şekil 29. Kafatası yandan görünüş üzerinde ölçülen açısal değişkenler Şekil 30. Kafatası önden görünüş üzerinde ölçülen yatay değişkenler Şekil 31. Kafatası önden görünüş üzerinde ölçülen dikey değişkenler 212 TEŞEKKÜR Doktora eğitimim süresince desteğini esirgemeyen ve yol gösteren danışman hocam sayın Doç. Dr. İlker Mustafa KAFA’ya, bilgi birikimini ve deneyimlerini paylaşarak akademik gelişimime her konuda katkı sağlayan Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı ailesinde bulunan tüm saygıdeğer hocalarıma, Tıp Etiği adına danışmanlığını ve akademik çalışmalarımıza katkısını esirgemeyen Dr. Öğr. Üyesi Sezer ERER KAFA’ya, Biyoistatsitik ile ilgili sağladığı katkıları için Doç. Dr. Güven ÖZKAYA’ya, doktora tez çalışması ve diğer akademik çalışmalarda radyolojik götüntüler adına destek ve katkı sağlayan Öğr. Gör. Sefa IŞIKLAR’a, birlikte mesai yaptığım tüm asistan arkadaşlarıma, anabilim dalı çalışanlarına ve hayatımın her anında yanımda olup desteğini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme teşekkürü borç bilirim 213 ÖZGEÇMİŞ 1980 tarihinde Adana/Kozan’da doğdum. İlk ve orta öğretimimi Adana’da tamamladıktan sonra 1998 yılında Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü’ne yerleştim ve 2003 yılında mezun oldum. 2004 yılında Çukurova Üniversitesi’nde Biyoloji Alan Öğretmenliği alanında Tezsiz Yüksek Lisansımı tamamladım. 2005 yalında askerliğimi Ankara 28. Mekanize Piyade Tugayı (Barış Gücü)’da yaptım. Askerliğin ardından Adana’da özel bir kurumda Biyoloji öğretmeni olarak çalışmaya başladım. 2008 yılında yeniden üniversite sınavına girerek Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Öğretmenliği bölümüne yerleştim ve 2010 yılında mezun oldum. 2012 yılında Yalova Üniversitesi Bilgi İşlem Daire Başkanlığı’nda Programcı (Yazılımcı) olarak çalışmaya başladım. 2013-2014 güz döneminde Bursa Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’ne başvurarak Tıp/Anatomi Anabilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimime başladım, Temmuz 2016’da Yüksek Lisans eğitimimi tamamlayarak yine aynı yıl Bursa Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Tıp/Anatomi Anabilim Dalı’nda doktora eğitimime başladım. Halen Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı’nda görev yapmaya devam etmekteyim. 214