İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar Mehmet Angay Arş. Gör., Bursa Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Hadis Anabilim Dalı Bursa/Türkiye mehmetangay@uludag.edu.tr http://orcid.org/0000-0001-6212-5413 Öz: İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl adlı eseri, hicrî ilk üç asırdaki ricâl çalışma- larına ışık tutması açısından oldukça önemli bir kaynaktır. Özellikle kitabına yazdığı giriş ma- hiyetindeki Taḳdime bölümü, cerh-taʿdîl faaliyetlerini hoca-talebe ilişkileri bağlamında takip etmek isteyen araştırmacılar için yol gösterici bir niteliğe sahiptir. İbn Ebî Hâtim Taḳdime’de, Mâlik b. Enes’ten başlayarak babası Ebû Hâtim’e kadar on sekiz muhaddis zikretmiş ve bunla- rın münekkit olduğuna işaret eden rivayetlere yer vermiştir. Münekkit olarak belirlediği kişi- lerin ricâle dair kanaatlerini bir araya getirmek için büyük çaba göstermiş ve başta bu münek- kitlerin talebeleri olmak üzere, pek çok kimse ile irtibata geçmiştir. Bu isimlerden bazılarının meclislerinde bulunmuş ve kitaplarını kıraat veya semâ yoluyla almış, bazılarıyla da yazışmak (mükâtebe) suretiyle irtibata geçmiştir. Yazışmak suretiyle elde ettiği metinler hem kitabının oluşumunda yardımcı kaynak olma görevini üstlenmiş hem de birçok münekkidin değerlen- dirmelerine ulaşmasını sağlamıştır. Bu çalışmada, ilk olarak İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği muhaddisler ile bunların kendisine gönderdiği yazılı belgelerin içeriği tespit edilmeye çalışılacaktır. Daha sonra da seçilen örnek tercemelerden hareketle bu yolla elde et- tiği metinlerin el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’e katkısı sayısal olarak ortaya koyulacaktır. Anahtar Kelimeler: Hadis, Ricâl, İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, Mükâtebe. Geliş Tarihi/Received Date: 27.03.2021 Kabul Tarihi/Accepted Date: 25.05.2021 Araştırma Makalesi/Research Article Atıf/Citation: Angay, Mehmet. “İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021), 223-253. https://doi.org/10.51447/uluifd.928872 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 224 ▪ Mehmet Angay Correspondences Regarding Rijāl in Ibn Abī Ḥātim’s (d. 327/938) al-Jarḥ wa-l-taʿdīl Abstract: The work of Ibn Abī Ḥātim named al-Jarḥ wa-l-taʿdīl is a very important source in terms of shedding light on the studies of rijāl in the first three centuries of Hijri. Especially the Taqdima section, which he wrote as an introduction to his book is a guide for researchers who want to follow jarḥ-ta‘dīl activities in the context of teacher-student relations. in Taqdima he mentioned eighteen traditionalists starting from Mālik b. Anas and up to his father Abū Ḥātim and included narratives indicating that they were critics. He made great efforts to gather the opinions of the people he determined as critics and contacted many people, especially the students of these critics. He attended in the teaching sessions (majālis) of some students of these critics and received their books through qirāʾa or samāʿ, and contacted with some by correspondence. The texts he obtained through the correspondence both served as an auxiliary source in the formation of his book and enabled him to reach the evaluations of many critics. In this study, firstly, it will be tried to be determined the ḥadīth scholars that Ibn Abī Ḥātim contacted through the correspondence and the contents of written documents sent by them. Later, with reference to the sample chosen biographies, the contribution of the texts obtained in this way to al-Jarḥ wa-l-taʿdīl will be presented numerically. Keywords: Ḥadīth, Rijāl, Ibn Abī Ḥātim, Al-Jarḥ wa-l-taʿdīl, Correspondence. [You may find an extended abstract of this article after the bibliography.] Giriş Ricâl literatürü alanında telif edilen eserler arasındaki ilişkiyi tespit etmek, bu literatürün veya bu literatür içerisindeki herhangi bir türün gelişim sürecini takip edebilmenin en güvenilir yollarından birisidir.1 Zira aynı konu etrafında yazılan eserlerin birbirlerinden bağımsız olarak kaleme alınmadıkları ve belli açılardan ön- ceki çalışmalardan etkilendikleri rahatlıkla söylenebilir.2 Erken dönem ricâl metin- lerinde bu etkileşimin ve ilişkinin izini sürebilmenin başlıca metotlarından biri de isnâdlar üzerine yoğunlaşmaktır. Nitekim bu metinlerin kendilerinden önce yazılan eserlere atıfları, genellikle ilgili eserlere ulaşan isnâdlarını sevk etme şeklindedir.3 Bu 1 Araştırmacı Yetiştirme Projesi (AYP) kapsamında sağladıkları katkıdan dolayı İSAM yönetimine, bu makaleyi okuyup katkı sunan Hüseyin Kahraman, Halit Özkan, Mutlu Gül ve Mustafa Tatlı’ya teşek- kürlerimi sunarım. Her hâlükârda makaledeki değerlendirmelerin ve hataların sorumluluğu yazara aittir. 2 Mustafa Macit Karagözoğlu, Zayıf Râvîler-Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivayetler- (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014), 17-18. 3 “… bilgiyi işittiği hocasını, hocasının hocasını ve ilk kaynağa ulaşıncaya dek râvî silsilesini zikretmek suretiyle kitabına alır. Raviler zincirinin özenle kaydedilmesi (isnad), kitabın kesintisiz olarak devam eden şifahi bir geleneği temsil ettiğini gösterir”; Johannes Pedersen, İslam Dünyasında Kitabın Tarihi, çev. Mustafa Macit Karagözoğlu (İstanbul: Klasik Yayınları, 2018), 37. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 225 durumun en net görüldüğü metinler özellikle dördüncü ve beşinci asırda telif edi- lenlerdir.4 Bilgiyi senetli bir şekilde kaynağına isnâd etme anlayışının hâkim olduğu bu dönemde, eser sahibi bir müelliften alıntı yapmanın en temel yolu kendisine ula- şan isnâdı zikretmektir. Hicrî 327 yılında vefat eden İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ ve’t- taʿdîl’i de bu genel durumun bir istisnası değildir. İlk üç asırdaki ricâl birikimini ese- rinde verimli bir şekilde kullanan İbn Ebî Hâtim’in kendisinden önce telif edilen me- tinlere atıfları isnâdlı bir şekildedir. Dolayısıyla bu eserin literatürle ilişkisini tespit edebilmek de ancak isnâdların merkeze alındığı detaylı bir araştırmayla mümkün- dür. Ancak el-Cerḥ’te yer alan tüm isnâdları incelemek hem çalışmanın hacmini hem de birazdan işaret edileceği üzere hareket noktasını aşmaktadır. Bu makalede, İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe kaydıyla sevk ettiği isnâdlar merkeze alınacaktır. Yani yazış- mak suretiyle irtibata geçtiği isimler ile kendisine gönderilen metinler incelenecek- tir. Odak noktası olarak belirlenen bu yazışmalardan hareketle iki hususa katkı sun- mak amaçlanmıştır. Birincisi, ricâlü’l-hadîs alanında telif edilen erken tarihli bazı metinlerin birbirleriyle olan ilişkilerini ortaya koymaktır. İkincisi ise usûl kitapla- rında hadis öğrenim ve öğretim metotları arasında zikredilen mükâtebe metodunun ricâl çalışmalarındaki kullanımına dair bir çerçeve oluşturmaktır. İbn Ebî Hâtim’in yazışmalarını veya yazışmak suretiyle irtibata geçtiği kimseleri tespit edebilmenin en güvenilir yolu, el-Cerḥ’teki râvi biyografilerine ve isnâdlara başvurmaktır. Böylece ilk olarak, biyografilerden hareketle mükâtebe yoluyla ileti- şime geçtiği kimseler tespit edilecek, daha sonra da isnâdlar üzerinden kendisine gönderilen metinlere ne sıklıkla atıfta bulunduğu görülmüş olacaktır. Yazışmak su- retiyle irtibata geçtiği halde kendilerine herhangi bir terceme tahsis etmediği mu- haddisler de isnâdlar üzerinden yapılan taramalarla ortaya çıkarılacaktır. Aynı za- manda râvi tercemelerinde “bize/bana/Ebû Hâtim ve Ebû Zürʿa’ya yazdı” şeklinde müphem bırakılan ifadelerin hangi metinlere işaret ettiği ve mükâtebe yoluyla elde ettiği metinlerin el-Cerḥ’e katkısının ne düzeyde olduğu tespit edilmiş olacaktır. Râvi tercemeleri taranırken öncelikle mükâtebeye işaret eden5 “ketebe ilâ Ebî ve ilâ Ebî Zürʿa, ketebe ileyye, ketebe ileynâ” şeklindeki kayıtlar dikkate alınmıştır. Daha sonra ki- tabın belli bölümlerinden rastgele seçilen isnâdlar arasında “ketebe ileyye” şeklinde sevk edilenler tespit edilmiştir. “Ketebe ileyye” formuyla birçok kimseden bilgi nakle- dilmiş olsa da bazı isimlerin öne çıktığı görülmektedir. İkinci aşamada ise İbn Ebî Hâtim’in bu öne çıkan isimlerle ilişkisi ve kendisine gönderdikleri yazılı belgelerin içeriği dikkate alınmıştır. Neticede tercemelerin ve isnâdların yardımıyla mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği kimselere ve bu yolla elde ettiği metinlere dair belli bir çer- çeve oluşturulmaya çalışılmıştır. 4 Söz konusu dönemlerde eser telif eden İbn Adî ve Hatîb el-Bağdâdî’nin kaynaklarını ele alan çalışma- lar bu durumu kanıtlar niteliktedir. Örnekler için bk. Züheyr Osman Ali Nur, İbn ʿAdî ve menhecühû fî Kitâbi’l-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl (Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1997), 1/283-320; Ekrem Ziya el-Umerî, Mevâridu’l-Ḫaṭîb el-Baġdâdî fî Târîḫi Baġdâd (Riyad: Dâru’t-Taybe, 1405/1985). 5 Mükâtebeye işaret eden bu sîga için bk. Ahmet Yücel, Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2014), 97. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 226 ▪ Mehmet Angay İbn Ebî Hâtim el-Cerḥ’i üzerine birçok çalışma yapılmış olmasına rağmen erken dönem münekkitlerine ulaşan isnâdlarının veya kullandığı yazılı kaynakların detaylı olarak etüt edildiğini söylemek oldukça zordur. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl İbn Ebî Hâtim’in ricâle dair yazılı kaynaklarını tespit noktasında oldukça kullanışlı bir metinken,6 ya- pılan çalışmalar genelde belli noktalar üzerine yoğunlaşır.7 İbn Ebî Hâtim’in yazış- mak suretiyle irtibata geçtiği isimlere ve bu isimlerin kendisine gönderdiği yazılı bel- gelere bazı çalışmalarda işaret edilse de şu ana kadar bu hususun detaylı incelendi- ğini söylemek mümkün değildir. İbn Ebî Hâtim’in yazışmalarına dikkat çeken en önemli isim el-Cerḥ’i neşreden Ab- durrahmân b. Yahyâ el-Muallimî’dir (öl. 1966). Muallimî, el-Cerḥ’in giriş kısmında İbn Ebî Hâtim’in erken dönemlere ulaşan bazı isnâdlarına yer vermiş ve yazışmalarına da vurgu yapmıştır. Ancak Muallimî’nin eseri neşrettiği sırada bizim yeri geldikçe tanıtmaya çalışacağımız birçok eser yazma halinde olduğundan, İbn Ebî Hâtim’in ya- zışmalar sonucu elde ettiği metinler hakkında sınırlı bilgi vermek durumunda kal- mıştır. Mesela o, İbn Ebî Hayseme’nin Târîḫ’inin tamamını İbn Ebî Hâtim’e göndermiş olabileceği ihtimaline dikkat çekmiş, ancak bu hususta kesin bir ifade kullanmamış- tır.8 Muallimî, İbn Ebî Hâtim’in erken dönem münekkitlerinin görüşlerini toplama noktasındaki gayretine, mükâtebe yoluyla aktarımlarına da değinerek, “Özetle, kendi asrına kadarki cerh-taʿdîl âlimlerinin râviler hakkındaki kanaatlerini semâ, kıraat veya “mükâtebe”9 yoluyla alınmış muttasıl sahih isnâdlarla nakletmeye büyük özen göstermiştir.”10 şeklindeki ifadesiyle dikkat çekmiştir. İbn Ebî Hâtim ile ilgili detaylı çalışmasında Rıfat Fevzî, “Hocalarına Dair Mülâha- zalar”11 başlığı altında “mükâtebe” konusunu da incelemiştir.12 İbn Ebî Hâtim’in ho- calarından aktardığı bilgilerin tamamını aynı metotla almadığına işaret eden Fevzî, müellifin birçok kimse ile yazışmak suretiyle irtibata geçtiğini belirtmiştir. Ancak 6 Bu konuda bazı tespitler için bk. Eerik Dickinson, The Development of Early Sunnite Ḥadīth Criticism the Taqdima of Ibn Abī Ḥātim al-Rāzī (Leiden; Boston; Köln: Brill, 2001), 12. 7 Bunların en bilineni, İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inin Buhârî’nin et-Târîḫu’l-kebîr’inden alıntı ol- duğu veya onu model aldığıdır. İki eser arasındaki ilişki üzerine mesai harcayan araştırmacıların ulaş- tığı netice; el-Cerḥ’in, râvi tercemelerinin iç tertibi, muhtevası ve sayısı açısından Târîḫ’ten farklı olsa da onu esas/model aldığı yönündedir. Bu konuda bazı değerlendirmeler için bk. Dickinson, The Deve- lopment, 31-2; Christopher Melchert, “Bukhārī and Early Hadith Criticism”, Journal of the American Ori- ental Society 121/1 (2001), 16; Yusuf Ziya Keskin, “İbn Ebî Hâtim (v. 327/938) ve “el-Cerh ve’t-Ta‘dîl’in- deki Metodu”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2001), 16-20. 8 İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Kitâbü’l-Cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el Muallimî (Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye 1371/1952), 1/12 (neşredenin girişi). 9 Buradaki vurgu tarafımızca eklenmiştir. 10 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/13 (neşredenin girişi). 11 Rıfat Fevzî Abdulmuttalib, İbn Ebî Ḥâtim er-Râzî ve es̱eruhû fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ (Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.) 70-93. 12 Fevzî, İbn Ebî Ḥâtim, 91-2. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 227 Fevzî, bu yazışmaları sadece râvi tercemelerinden hareketle örneklendirmeye çalış- mıştır. Oysa İbn Ebî Hâtim, mükâtebe yoluyla iletişime geçtiği isimlerin her birine eserinde müstakil bir terceme tahsis etmiş değildir. Ayrıca, tercemesine yer verdiği isimlerin kendisine gönderdiği yazılı belgelere de nadiren işaret etmiştir. Fevzî’nin hareket noktası tercemeler olunca, İbn Ebî Hâtim’in yazışmak suretiyle irtibata geç- tiği birçok isim ilgili bölümde kendisine yer bulamamıştır. İbn Ebî Hâtim’in Taḳdime’si üzerine yoğunlaşan Eerik Dickinson, müellifin yazış- malarına atıfta bulunan bir diğer araştırmacıdır. Mükâtebe konusunu farklı bir bağ- lamda işleyen yazar, münekkitlerin “ketebe ileyye” terimini, söz konusu iki âlimin birlikte çalışmadığına işaret eden bir kanıt olarak kabul ettiklerini söyler13 ki bu ifade ile muhtemelen likâlarının sabit olmadığını kastetmektedir. İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla iletişime geçtiği isimler arasında sadece Abdullah b. Ahmed’e işa- ret eden14 Dickinson, yazışmaların İbn Ebî Hâtim’in rihlelerinden sonra oldukça önemli bir iletişim vasıtası olduğuna şu ifadelerinde yer verir: “İbn Ebî Hâtim 264 yılında İsfahan’a yaptığı yolculuğun ardından, hayatının sonuna kadar Rey’de yaşadı. Öyle anlaşılıyor ki rihlelerinde tanıştığı âlimlerin birçoğuyla kapsamlı yazışmalarını sürdürdü.”15 Dickinson’un “kapsamlı yazışmalar” ifadesi İbn Ebî Hâtim için söylene- bilirse de mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği isimlerin tamamıyla rihlelerinde tanışıp tanışmadığını belirlemek zordur. Muhtemelen İbn Ebî Hâtim’in, “Abdullah b. Ah- med’le karşılaştım ve beraber İbrahim b. Mâlik’ten hadis dinledik. Bana babasının Mesâʾil’ini ve ʿİlelü’l-ḥadîs̱’ini yazdı.”16 şeklindeki ifadelerinden hareketle böyle genel bir değerlendirme yapmıştır. Ancak Dickinson, İbn Ebî Hâtim’in eserinde aktardığı bilgileri isnâdlı olarak kaydetmesine atıfta bulunarak, kaynaklarını geriye doğru takip edebilme imkânına da vurgu yapar.17 İbn Ebî Hâtim’in yazışmalarına Fikret Özçelik tarafından hazırlanan doktora te- zinde de dikkat çekilmiştir.18 Konuyu “İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ ve’t-taʿdîl Adlı Eserin- deki Bilgi Kaynakları” başlığı altında ele alan Özçelik, “فيما كتب إيل” şeklinde sevk edilen isnâdların yazılı kaynaklarla ilişkili olduğunu söylese de19 bu isnâdlarla aktarılan bil- gilerin hangi metinler olduğuna çoğu zaman işaret etmez. Bu yazışmalardan sadece Abdullah b. Ahmed ve İbn Ebî Hayseme’nin kendisine gönderdiği metinlere değinir.20 Özçelik, İbn Ebî Hayseme’den aktarılan bilgilerin tamamının Yahyâ’dan geldiğini 13 Dickinson, The Development, 110. 14 Dickinson, The Development, 20-1. 15 Dickinson, The Development, 24. 16 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/7. 17 Dickinson, The Development, 12. 18 Söz konusu tez daha sonra, Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu (İstanbul: Nida Yayıncılık, 2020) başlığıyla yayınlanmıştır. 19 Fikret Özçelik, Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu, 164. 20 Özçelik, Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu, 164, 166. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 228 ▪ Mehmet Angay söylese de21 bu görüşün isabetli olmadığı görülür.22 Dolayısıyla İbn Ebî Hâtim’in yazılı kaynaklarını tespit etmeyi hedefleyen bu bölümde de mükâtebe yoluyla elde edilen metinler gerekli ilgiyi görmemiştir denebilir. 1. İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Yazışmalara Dair Kayıtlar el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’de yer alan tercemelerde, genellikle râvilerin kimlik bilgilerine, hoca-talebe ilişkilerine ve güvenilirlik durumlarına dikkat çekilmiş; çoğu zaman râviler hakkında daha fazla bilgi verilmemiştir. Bununla birlikte yer yer, tanıtılan râviyle alakalı ilave kayıtlar da düşülmüştür.23 Bu kayıtların bir kısmı, İbn Ebî Hâtim’in veya babası ve Ebû Zürʿa’nın söz konusu râviyle ilişkileridir.24 Râvi biyogra- filerine eklenen bu tür bilgiler arasında yazışmalara dair notlar da yer almaktadır.25 İbn Ebî Hâtim yazışmak suretiyle irtibata geçtiği kimselerin tercemesinde çoğunlukla bu noktaya dikkat çekmiştir.26 Bazı yerlerde kendisine gönderilen metinlere açıkça işaret etse de genellikle ilgili râviyle yazıştığı bilgisini vermekle yetinmiştir.27 Söz ge- limi Abdullah b. Ahmed’in babasının Mesâʾil’ini ve ʿ İlelü’l-ḥadîs̱’ini,28 Musa b. Harun’un Şeybân en-Nahvî’nin Tefsîr’ini,29 Ali b. Abdülaziz’in Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm’ın ki- taplarını,30 Müslim b. Abdurrahman el-Belhî’nin ise Şakîk el-Belhî’nin zühd konula- rını içeren eserini31 gönderdiğini belirtmiştir. Bazen de belli bir kitaptan ziyade “bazı hadislerini yazdı”,32 “hadislerinden bir şeyler/bir cüz yazdı”33 şeklindeki kayıtlarla yazışmaların içeriğine muğlak biçimde işaret etmiştir. Muhtemelen bunlar ilgili râvi- nin rivayet hakkını elde ettiği bir kısım hadisleri yazıp kendilerine gönderdiğine işa- ret etmektedir. Konumuz açısından önemli olan husus İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla elde ettiği metinler arasında hangilerinin ricâle dair bilgiler ihtiva ettiğidir. Abdullah b. 21 Özçelik, Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu, 166. 22 İbn Ebî Hayseme yoluyla aktarılan değerlendirmeler hakkında ileride bilgi verilecektir. 23 Dickinson, The Development, 31; Pavel Pavlovitch, “Ibn Abī Ḥātim al-Rāzī”, The Encyclopaedia of Islam Three (Leiden-Boston: Brill, 2018), 63. 24 Söz konusu kayıtlar genellikle kendisinin, babası Ebû Hâtim’in veya Ebû Zürʿa’nın o kimseden riva- yette bulunduğu, onu tanıdığı, onunla karşılaştığı ve ondan hadis yazdığı şeklindeki notlardır. 25 el-Cerḥ’teki tercemelerin muhtevaları hakkında bir değerlendirme için bk. Ekrem Ziya el-Umerî, Buḥûs̱ fî tariḫi’s-sünneti’l-müşerrefe (Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1984/1405), 155. 26 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/211; 4/95; 7/224; 8/13; 9/106. 27 Rıfat Fevzî, İbn Ebî Hâtim üzerine yaptığı çalışmasının ek kısmında hocalarına dair geniş bir liste ver- miştir. el-Cerḥ’teki tercemelerden yola çıkarak hazırlanan bu listede, mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği isimlere de işaret edilmiştir. Fevzî, İbn Ebî Ḥâtim, 351-69. 28 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/7. 29 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/168. 30 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 6/196. 31 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/188. 32 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 6/181; 7/303; 8/16. 33 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/46; 8/13. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 229 Ahmed’in kendisine gönderdiği ʿİlelü’l-ḥadîs̱ dışında, tercemelerde bu duruma açıkça işaret eden bir veri yoktur. Söz gelimi ricâle dair birçok bilgi naklettiği İbn Ebî Hay- seme’nin (öl. 279/892-93) tercemesinde sadece “كتب إلينا” (bize yazdı) şeklinde bir kayıt düşmüştür.34 Kendisi vasıtasıyla Ahmed b. Hanbel’den birçok değerlendirme naklet- tiği Harb b. İsmail’in (öl. 280/893-4) tercemesinde ise mükâtebeye dair herhangi bir kayıt yoktur.35 Oysa İbn Ebî Hâtim el-Cerḥ’te Harb b. İsmail vasıtasıyla naklettiği tüm haberleri “ketebe ileyye” formuyla sevk etmiştir.36 Öyleyse ricâle dair yazışmaları tespit edebilmek için râvi tercemelerindeki kayıtlar tek başına yeterli değildir. Bu konuda en uygun hareket noktası muhtemelen isnâdlar olacaktır. Nitekim İbn Ebî Hâtim eserinin giriş kısmında, el-Cerḥ’te aktaracağı tüm değerlendirmeleri münek- kitlere ulaşan isnâdlarıyla birlikte kaydedeceğini belirtmiş37 ve metin içerisinde de bu ilkesine sadık kalmıştır. Dolayısıyla isnâdlar üzerinden İbn Ebî Hâtim’in münek- kitlerin kanaatlerine hangi râviler vasıtasıyla ulaştığını tespit etmek mümkündür. Hocalarından aktardığı bilgileri hangi metotla (taḥammülü’l-ʿilm) aldığını isnâdlara yansıtmış olması da yazışmaların takibini yapmaya yardımcı olacaktır. Ayrıca mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği halde kendilerine müstakil bir terceme tahsis et- mediği bazı isimlerden aktardığı bilgiler de ancak isnâdlar üzerinden takip edilebilir. Mükâtebe yoluyla iletişimin nasıl veya kimler üzerinden sağlandığı sorusu da önemlidir. Acaba İbn Ebî Hâtim, babası veya Ebû Zürʿa herhangi bir muhaddisle ya- zışmak istediğinde nasıl bir yol takip etmekteydiler? İbn Ebî Hâtim, babası Ebû Hâtim ve hocası Ebû Zürʿa sayesinde güçlü bir iletişim ağına sahipti. Nitekim çalışmalarını birlikte yürüten bu iki muhaddis,38 erken dönem- lerden itibaren farklı şehirlere uzun soluklu rihleler yapmış, tanınmış muhaddislerin meclislerinde bulunmuş39 ve onlardan hadis dinlemişlerdi.40 Rihleleriyle meşhur olan bu iki muhaddis, gittikleri bölgelerde sadece belli hocalardan hadis dinlemekle kalmıyor aynı zamanda birçok hadis talebesiyle de tanışma imkânı buluyorlardı. Böylece bir manada ilmî çevreleri de oluşmaya başlıyordu. Özellikle meşhur münek- kitlerin yakın talebeleriyle kurdukları ikili ilişkiler sonradan İbn Ebî Hâtim için ol- dukça önemli bir bağlantı haline gelecekti. Söz gelimi Ahmed b. Hanbel’in ashâbı ara- sında zikredilen41 ve kendisinden Mesâʾil nakleden Harb b. İsmail,42 İbn Ebî Hâtim’in 34 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/52. 35 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/253. 36 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/210, 306; 4/247, 280. 37 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/38. 38 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/356. 39 Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî ez-Zehebî, Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ, thk. Şu- ayb el-Arnaût vd. (Beyrut: Müeessetü’r-Risâle, 1405/1985), 13/255. 40 Ebû Zürʿa ve Ebû Hâtim’in rihleleri için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerh, 1/339-41, 363-66. 41 Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî İbnü’l-İmâd, Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb, thk. Mahmûd el-Arnaût (Dımaşk; Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986), 3/330. 42 Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî İbn Ebû Yaʿlâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî (Kahire: Matbaatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1371/1952) 1/145. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 230 ▪ Mehmet Angay mükâtebe yoluyla iletişime geçtiği isimlerden biriydi. el-Cerḥ’te Harb b. İsmail’e tah- sis edilen tercemeden anlaşıldığı kadarıyla, İbn Ebî Hâtim onunla karşılaşmamış ve kendisinden hadis dinleme fırsatı da bulmamıştı. Muhtemelen babası Ebû Hâtim’in onunla olan ilişkisi sayesinde (mükâtebe yoluyla) iletişime geçebilmişti. Nitekim Ebû Hâtim ile Harb b. İsmail, Şam bölgesine beraber rihle yapmış ve Ebû Hâtim Dımaşk’ta kendisinden hadis yazmıştı.43 İbn Ebî Hâtim de ilk rihlesini henüz on beş yaşındayken babasıyla birlikte yap- mıştı.44 Erken yaşlarda başlayan bu ilim yolculukları sayesinde babasının birçok ho- casından hadis dinlediği gibi,45 daha sonra istifade edebileceği muhtemel kaynakları da tanımış oluyordu.46 Söz gelimi Bağdatlı İbrahim b. Mâlik’in (öl. 264/878) mecli- sinde karşılaştığı Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah,47 daha sonra babasının Mesâʾil’ini ve ʿİlelü’l-ḥadîs̱’ini kendisine gönderecekti. Ahmed b. Hanbel’in bir diğer oğlu Salih’le de İsfahan’a yaptığı son rihlesinde bir araya gelmiş ve muhtemelen on- dan Ali b. el-Medînî’nin Târîḫ’ini dinlemişti.48 Neticede kendisinin, babasının ve Ebû Zürʿa’nın ashâbü’l-hadîsten birçok isimle olan yakın irtibatı, mükâtebe yoluyla ileti- şimin sağlanmasına önemli katkı sunmuştu.49 Rey’de bulunan İbn Ebî Hâtim ile babasının ve Ebû Zürʿa’nın diğer bölgelerdeki muhaddislerle olan irtibatları rihleler dışında da canlı bir şekilde devam etmekteydi. el-Cerḥ’teki kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla bu irtibat büyük oranda talebeler üze- rinden sağlanmaktaydı.50 İshâk b. Râhûye (öl. 238/853), Ebû Zürʿa’ya gönderdiği bir mektupta bu duruma şöyle işaret etmişti: “Yanımıza gelen kardeşlerimiz ve başkaları vesilesiyle senin ilim ve hıfz açısından ulaştığın mertebeden haberdar oluyorum… 43 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/253. 44 İbn Ebî Hâtim’in rihleleri için bk. Dickinson, The Development, 19-24; İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Kitâbü’l-ʿİlel li-İbn Ebî Ḥâtim, thk. Abdullah el-Humeyyid - Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî (Riyad: Metâbiu’l-Humeydî, 1427/2006), 1/168-171 (neşredenin gi- rişi). 45 Rıfat Fevzî’nin araştırmasına göre, İbn Ebî Hâtim’le babası Ebû Hâtim’in ortak hocalarının sayısı 154’tür. Rıfat Fevzî, İbn Ebî Ḥâtim, 55. 46 İbn Ebî Hâtim, el-ʿİlel, 1/165 (neşredenin girişi). 47 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/7. 48 Salih b. Ahmed’in İsfahan’da Ali b. el-Medînî’nin Târîḫ’ini okuttuğu belirtilmiştir, bk. Ebü’ş-Şeyh el- İsfahanî, Ṭabaḳātü’l-muḥaddis̱în bi-İṣfahân ve’l-vâridîne ʿaleyhâ, thk. Abdülğafûr Abdülhak Hüseyin el- Belûşî (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992), 3/141. İbn Ebî Hâtim de eserinde “Salih b. Ahmed → Ali b. el-Medînî” isnadıyla erken dönem münekkitlerinin birçok değerlendirmesini nakletmiştir. De- taylı bilgi için bk. Mehmet Angay, Ali b. el-Medînî’nin İlelü’l-hadîs ve ma‘rifetü’r-ricâl ve’t-târîh Adlı Eserinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi (Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük- sek Lisans Tezi, 2020), 20, 36. 49 Dickinson, The Development, 24. 50 Ebû Zürʿa’ya akranları tarafından gönderilen birkaç mektup için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerh, 1/329, 336, 344. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 231 Ahmed b. İbrahim neredeyse ifrat boyutuna ulaşacak düzeyde senden övgüyle bah- sediyor.”51 İbn Ebî Hâtim’in aktardığı bu bilgide İshâk’ın Ebû Zürʿa’ya yazdığı mek- tubu kimin götürdüğüne dair herhangi bir kayıt yoktur. Tarihçi-muhaddis Ebü’ş- Şeyh el-İsfahânî’nin (öl. 369/979) Hattâb b. Caʿfer’in biyografisinde aktardığı bir ka- yıt bu açıdan zikredilmeye değer görünmektedir. Rivayete göre Ebû Hâtim o sıra- larda, Hattâb’ın hadislerinin izini sürmekteydi. Bu sebeple İsfahan’daki arkadaşla- rına bir mektup yazmış ve onlardan Hattâb’ın hadislerini kendisi için icazetli bir şe- kilde bir araya getirmelerini istemişti.52 Mükâtebe yoluyla kurulan iletişimlerde de en önemli görevi talebeler üstlenmek- tedir. Ahmed b. Saîd el-Kindî’nin tercemesine düşülen “Ahmed, Saîd el-Berzeî (öl. 292/905) eliyle bana bazı hadislerini ulaştırdı.”53 şeklindeki bir kayıt, yazışmaların rihle yapan talebeler üzerinden yapıldığına açıkça işaret eder. Benzer bir kayıt İshâk b. İbrahim el-Esterâbâzî’nin tercemesinde de yer alır: “Saîd el-Berzeî eliyle bazı ha- dislerini Ebû Hâtim’e gönderdi/ulaştırdı.”54 Ebû Zürʿa’nın yakın ashâbı arasında zik- redilen Saîd’in55 ricâl kitaplarında öne çıkan en önemli vasıflarından biri de çok fazla rihle yapmış olmasıdır.56 Muhtemelen farklı bölgelere yaptığı bu rihleler vesilesiyle birçok isim arasında irtibat kurulmasına da katkı sunmuştur. Ahmed b. Yusuf en- Neysâbûrî’nin tercemesindeki notlara bakılırsa Saîd el-Berzeî dışında bu görevi üst- lenen başka talebeler de vardı. İbn Ebî Hâtim’in kaydettiğine göre Ahmed b. Yusuf, Fadl b. Abbas er-Râzî (öl. 270/883) vasıtasıyla Ebû Hâtim ve Ebû Zürʿa’ya (bir şeyler) yazıp göndermişti.57 Sika bir râvi kabul edilen Fadl b. Abbas58 aynı zamanda Buhârî’nin et-Târîḫu’l-kebîr’ini istinsah edip Ebû Zürʿa’ya getiren isimdir. Nitekim İbn Ebî Hâtim, Buhârî’nin söz konusu eserine yönelik tenkitleri bir araya getirdiği Beyânu ḫaṭaʾi’l-Buḫârî fî Târîḫihî adlı çalışmasına şu ifadelerle giriş yapmıştır: “Babam, Ebû Zürʿa’nın şöyle dediğini nakletti: Fadl b. Abbas bana et-Târîḫ’i getirdi ve bunu Mu- hammed b. İsmail el-Buhârî’nin kitabından istinsah ettiğini söyledi. Bu eserde şunu (hataları) gördüm…”59 Her ne kadar bu bilgi yazışmanın karşılıklı olduğunu göster- mese de talebelerin ilmî irtibatın sağlanmasındaki rolüne işaret etmesi açısından dikkat çekmektedir. Kitapta nadiren tesadüf edilen bu tür kayıtlar oldukça önemli- dir. Muhtemelen yazışmalar da bu şekilde rihle yapan talebeler üzerinden gerçekleş- mektedir. 51 İbn Ebî Hâtim, el-Cerh, 1/344. 52 İsfahanî, Ṭabaḳātü’l-muḥaddis̱în, 1/424. 53 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/53. 54 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/211-12. 55 “Lâzemehû ve feḳuha bihî”. Zehebî, Siyer, 14/77. 56 “Reḥḥâl, cevvâl”. Zehebî, Siyer, 14/77. 57 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/81. 58 Hatîb el-Bağdâdî, Târîḫu Baġdâd, thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf (Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002), 14/337. 59 İbn Ebî Hâtim, Beyânu ḫaṭaʾi’l-Buḫârî fî Târîḫihî, thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî (Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, ts.), 1/2. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 232 ▪ Mehmet Angay 2. İbn Ebî Hâtim’in Mükâtebe Yoluyla İrtibata Geçtiği Muhaddisler ve Kendisine Gönderilen Metinler Bu bölümde, İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği isimler ile kendi- sine gönderilen yazılı belgeler üzerine yoğunlaşılacaktır. Ancak bu yolla ricâle dair bilgi aldığı her bir isim tek tek incelenmeyecek, daha ziyade, eserinde çok fazla atıf yaptığı muhaddisler gündeme alınacaktır. 2.1. Cüzcânî İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği isimlerin başında erken dönem duâfa literatürüne katkı sağlamış Ebû İshâk İbrahim b. Yaʿkûb b. İshâk el-Cüzcânî (öl. 259/873) gelir. Aslen Horasanlı olan Cüzcânî, Mekke, Basra ve Remle’de bir müddet ikamet etmiş,60 daha sonra Dımaşk’a yerleşmiş61 ve hicrî 259 yılında orada vefat et- miştir.62 Yahyâ b. Maîn,63 Ali b. el-Medînî64 ve Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn (öl. 219/834)65 gibi münekkitlere talebelik yapmış olan Cüzcânî’nin en önemli hocası Ah- med b. Hanbel’dir.66 İbn Ebî Hâtim, Cüzcânî’ye tahsis ettiği biyografide kendisine birtakım yazılı bel- geler gönderdiğine açıkça işaret etmiştir: “Babam (Ebû Hâtim) ve Ebû Zürʿa ondan rivayette bulundu. Dımaşk’a yerleştikten sonra bana bazı hadislerini yazdı.”67 İbn Ebî Hâtim’in ifadelerinden anlaşıldığı kadarıyla ikili arasındaki irtibat gönderilen bu ya- zılı belgelerle sınırlıdır. Nitekim söz konusu yazışma dışında Cüzcânî ile arasında hoca-talebe ilişkisine işaret eden herhangi bir veri yoktur. Muhtemelen Ebû Hâtim, Şam bölgesini de kapsayan uzun soluklu rihlesinde Cüzcânî ile tanışmış ve ricâle dair çalışmalarından haberdar olmuştur. İbn Ebî Hâtim de babasının bu bağlantısını kul- lanarak Cüzcânî ile iletişime geçip ricâle dair notlarını kendisine göndermesini iste- miş olmalıdır. Aslına bakılırsa Cüzcânî de mükâtebe yoluyla iletişime uzak değildir. 60 Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî, Suʾâlâtü’s-Sülemî li’d-Dâreḳuṭnî, thk. Saʿd b. Abdullah el-Humeyyid - Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî vd. (Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1427/2006), 329 (madde no: 419). 61 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/148-9. 62 Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahmân b. Yûsuf el-Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl, thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf (Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1400/1980), 2/248. 63 Yahyâ’dan aktardığı bir değerlendirme için bk. Ebû İshâk İbrahim b. Yaʿkûb b. İshâk es-Saʿdî el- Cûzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî (Faysalâbâd: Hadîsün Akâdemiyyün, ts), 273. 64 Ali b. el-Medînî’den aktardığı değerlendirmeler için bk. Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, 23, 42, 64, 167. 65 Ebû Nuaym’dan aktardığı değerlendirmeler için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/186; 9/201. 66 Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî, el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl, thk. Âdil Ahmed el-Mevcûd - Ali Muhammed Muavviz (Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997) 1/504; İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/98; Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, 2/248. 67 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/148-49. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 233 Nitekim Dımaşk’a yerleştikten sonra Bağdatlı hocası Ahmed b. Hanbel ile olan irtiba- tını bu şekilde devam ettirmiştir.68 Söz konusu yazışmaların içeriğini tam olarak tes- pit edemesek de bu yolla ricâle dair birtakım bilgiler elde ettiğini söylemek mümkün görünmektedir.69 el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’in 35 yerinde söz konusu notlara atıfta bulunan İbn Ebî Hâtim, bu isnâdla aktardığı haberlerin tamamında mükâtebeye işaret eden “ أان إبراهيم بن يعقوب -sigasını kullanmıştır. Söz konusu haberlerin büyük bir kısmını Cüz ”اجلوزجاين فيما كتب إىل cânî’nin Ahmed b. Hanbel’den aktardığı değerlendirmeler oluşturur. İlgili haberler incelendiğinde Cüzcânî’nin hocasının meclisinde bulunduğu ve ona râviler hakkında soru sorma fırsatı bulduğu söylenebilir.70 İbn Ebî Hâtim’in Cüzcânî’den nakilleri sa- dece Ahmed b. Hanbel’in ricâle dair kanaatleriyle de sınırlı değildir. Nitekim Cüz- cânî’nin kendisine gönderdiği notlar arasında Süfyân es-Sevrî (öl. 161/778),71 Şuʿbe b. el-Haccâc (öl. 160/776)72 ve Yahyâ b. Saîd el-Kattân (öl. 198/813)73 gibi erken dö- nem münekkitlerinin ricâle dair değerlendirmeleri de yer almaktadır. Bu noktada en önemli mesele İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla elde ettiği bilgi- lerin Cüzcânî’nin Aḥvâlü’r-ricâl’i ile ilişkisidir. Bilindiği üzere Aḥvâlü’r-ricâl zayıf ol- duğu ileri sürülen râvilerin zikredildiği muhtasar bir metindir.74 Erken dönem duâfa literatürü arasında zikredilen bu eserde, daha ziyade râvilerin itikâdî eğilimleri mer- keze alınmış ve râviler bu yönleriyle tenkide konu edilmiştir.75 Bununla birlikte eserde itikâdî açıdan eleştirildiği halde hadis rivayetinde güvenilir kabul edilen râvi- lere de yer verilmiştir.76 Dolayısıyla Aḥvâlü’r-ricâl’de sika râvilere tesadüf etmek de mümkündür.77 İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe formuyla aktardığı bilgiler ile Cüzcânî’nin Aḥvâlü’r- ricâl’i karşılaştırıldığında, bazı çıkarımlar yapmak mümkün olur. İlk olarak el-Cerḥ’te Cüzcânî yoluyla nakledilen râvi değerlendirmelerinin bir kısmının aynı lafızlarla 68 İbn Adî’nin aktardığına göre Cüzcânî, Ahmed b. Hanbel’in kendisine gönderdiği mektupları Dımaşk kürsülerinde halka da okumuştur. İbn Adî, el-Kâmil, 1/504. 69 Karagözoğlu, Zayıf Râvîler, 83. 70 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/272; 3/255, 402; 5/254. 71 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/468. 72 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/420. 73 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/119. 74 Karagözoğlu, Zayıf Râvîler, 56, 70-2. 75 Kitap hakkında geniş bilgi için bk. Karagözoğlu, Zayıf Râvîler, 56-8, 69-84. 76 Söz gelimi Osman b. Gıyâs’ın ircâ ile suçlandığı halde hadislerinde bir problem olmadığına işaret et- miştir. Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, 211. Ayrıca bk. Aḥvâlü’r-ricâl, 136, 313, 315, 324. 77 Karagözoğlu, Zayıf Râvîler, 56-7. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 234 ▪ Mehmet Angay Aḥvâlü’r-ricâl’de de yer aldığı görülür.78 Örnek olması açısından seçilen birkaç değer- lendirme aşağıdaki tabloya yansıtılmıştır: İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl أان إبراهيم بن يعقوب فيما كتب إيل قال مسعت إسحاق بن أيب فروة مسعت أمحد بن حنبل يقول ال أمحد بن حنبل يقول: ال حتل الرواية عندي عن اسحاق حيل الكتاب عنه.80 ابن عبد هللا بن أيب فروة. 79 اان ابراهيم ابن يعقوب اجلوزجاين فيما كتب إيل قال مسعت أمحد يقول فرقد روى عن مرة منكرات.82 مسعت أمحد بن حنبل يقول فرقد يروى عن مرة منكرات.81 أان إبراهيم بن يعقوب اجلوزجاين فيما كتب إىل قال -وكذلك قال أمحد يف موسى بن عبيدة قلت مسعت أمحد بن حنبل يقول: ال حتل الرواية عندي عن ألمحد إن موسى قد روى عنه سفيان وشعبة يقول أبو موسى بن عبيدة، قلنا اي أاب عبد هللا ال حيل، قال: عبد العزيز الربذي قال لو ابن لشعبة ما ابن لغريه ما عندي، قلت فان سفيان وشعبة قد رواي عنه، قال، روى عنه.84 لوابن لشعبة ما ابن لغريه ما روى عنه.83 Tablo 1: el-Cerḥ ile Aḥvâlü’r-ricâl’in Karşılaştırılması Her iki eserde tespit edilen bu benzerlikler, İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe formuyla naklettiği bilgilerin kaynağına işaret etmesi açısından önemlidir. Cüzcânî tarikiyle aktarıldığı halde Aḥvâlü’r-ricâl’de tespit edilmeyen haberler ise çoğunlukla güvenilir râvilere yönelik değerlendirmelerdir. Aḥvâlü’r-ricâl’de yer almayan söz konusu ha- berlerin de ilgili yazışmada gönderilmiş ek notlar olması muhtemeldir. 78 Örnek için bk. el-Cerḥ, 2/227 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 213; el-Cerḥ, 3/402 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 196; el-Cerḥ, 7/82 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 170; el-Cerḥ, 7/132 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 284; el-Cerḥ, 7/322 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 108; el-Cerḥ 8/152 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 214; el-Cerḥ, 8/420 ve Aḥvâlü’r-ricâl, 201. 79 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/227. 80 Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, 213. 81 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/82. 82 Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, 170. 83 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/152. 84 Cüzcânî, Aḥvâlü’r-ricâl, 214-5. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 235 İbn Ebî Hâtim’in kendisine gönderilen bu metinden istifadesi diğerlerine85 oranla oldukça sınırlıdır. Nitekim o, söz konusu yazılı belgelere veya esere sadece Cüz- cânî’den önceki münekkitlerin değerlendirmelerine ulaşmak için başvurmuştur.86 Dolayısıyla el-Cerḥ’te ilgili isnâda atıfta bulunarak kaydedilen notlar arasında Cüz- cânî’ye ait bir değerlendirmeye tesadüf edilmez. Kanaatimizce bu durumun iki se- bebi vardır. Birincisi Cüzcânî’nin eserinde isnâdlı bir şekilde önceki münekkitlere ulaşan değerlendirmelerin oldukça sınırlı oluşudur. Hâlbuki İbn Ebî Hâtim kitabının giriş kısmında, nakledeceği bilgilerin tamamını münekkitlere ulaşan isnâdlarıyla be- raber zikredeceğini belirtmiştir. Dolayısıyla bu durum Cüzcânî’nin eserinden istifa- desini kısıtlamış olmalıdır. İkincisi ise, İbn Ebî Hâtim’in Cüzcânî’den ziyade onun ho- caları tabakasında yer alan Ahmed b. Hanbel ve Yahyâ b. Maîn gibi münekkitlerin görüşlerini kaydetmeyi hedeflemiş olmasıdır. Bu sebeple onun kanaatlerine yer ver- memiş olabilir. 2.2. İbn Ebî Hayseme İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği bir diğer isim tarihçi-muhad- dis Ahmed b. Züheyr b. Harb Ebû Bekir İbn Ebî Hayseme’dir (öl. 279/892-93).87 Başta babası Ebû Hayseme Züheyr b. Harb (öl. 234/849) olmak üzere, Affân b. Müslim (öl. 220/835), Fazl b. Dükeyn ve Ahmed b. Hanbel gibi münekkitlere talebelik yapmış olan İbn Ebî Hayseme, Yahyâ b. Maîn’den aktarılan râvi değerlendirmelerinde oldukça önemli bir konumdadır.88 İbn Ebî Hâtim yaklaşık 500 yerde ismini zikrettiği89 İbn Ebî Hayseme’den naklet- tiği haberlere “ان أبو بكر بن أيب خيثمة فيما كتب إيل” (Ebû Bekir b. Ebî Hayseme bana mükâtebe yoluyla haber verdi) şeklinde atıfta bulunmuştur. Muhtemelen İbn Ebî Hâtim ile İbn Ebî Hayseme arasında ilgili yazışma dışında herhangi bir irtibat kurulmamıştır. Nite- kim hem ricâl kitaplarında hem de el-Cerḥ’te ikili arasında hoca-talebe ilişkisine işa- ret eden bir kayda rastlanmaz. İbn Ebî Hâtim de ona tahsis ettiği tercemede, sadece kendilerine birtakım belgeler gönderdiği bilgisini paylaşır.90 85 Mükâtebe yoluyla elde ettiği diğer metinler. 86 Çağdaşı İbn Adî, Cüzcânî’ye 248 yerde atıf yapmıştır; Karagözoğlu, Zayıf Râvîler, 128. 87 Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî, Yaḥyâ b. Maʿîn ve Kitâbühü’t-Târîḫ (Dûrî riva- yeti), thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf (Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1399/1979), 1/138 (neşredenin girişi); Scott C. Lucas, Constructive Critics, Ḥadīth Literature, and the Arti- culation of Sunnī Islam: The Legacy of the Generation of Ibn Saʿd, Ibn Maʿīn, and Ibn Ḥanbal (Leiden: Brill, 2004), 210. 88 Mustafa Macit Karagözoğlu, “İbn Ebî Hayseme’nin (ö.279/892) Cerh-Ta‘dîl İlmindeki Yeri ve Önemi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2017), 1-26. 89 Muhammed Nur Seyf atıf sayısını 500, M. Macit Karagözoğlu ise 509 olarak belirlemiştir. 90 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/52. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 236 ▪ Mehmet Angay Bu isnâdla nakledilen haberlerin birçoğu, İbn Ebî Hayseme’nin veya diğer talebe- lerin hocası Yahyâ’ya sorduğu ricâle dair soruları ihtiva etmektedir.91 Soru-cevap tarzında kaydedilen bu bilgiler, Yahyâ b. Maîn’in derslerinde tutulan bir dizi notun kitaba dönüştürülmüş halidir. İbn Ebî Hâtim’e gönderilen notlar arasında İbn Ebî Hayseme’nin diğer hocalarının92 veya onlar vasıtasıyla erken dönem münekkitleri- nin değerlendirmelerini bulmak da mümkündür.93 Bu noktada en önemli sorulardan biri de mükâtebe yoluyla elde edilen bilgilerin İbn Ebî Hayseme’nin et-Târîḫu’l-kebîr’i ile ilişkisidir. Başta hadis ve siyer olmak üzere çeşitli ilim dalları hakkında birçok bilgi ihtiva eden Târîḫ’in ancak belli kısımları gü- nümüze ulaşmış ve neşredilmiştir.94 Günümüze ulaşan bölümleri itibariyle Târîḫ’te, râvilerin kimlik bilgileri, güvenilirlikleri, hoca ve talebelerine dair birçok kayda rast- lamak mümkündür.95 İbn Ebî Hayseme’nin bu eserinde râvilerin cerh-taʿdîl durum- ları hakkında aktarılan bilgilerin birçoğu Yahyâ b. Maîn ve Ahmed b. Hanbel’in ka- naatleridir.96 İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla elde ettiği bilgilerin Târîḫ’le ilişkisini tespit edebilmek amacıyla kitabın belli bölümleri karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. el- Cerḥ’in üçüncü cildini esas alarak yaptığımız taramada İbn Ebî Hâtim’in söz konusu formla “أان أبو بكر بن أيب خيثمة فيما كتب إيل” aldığı bilgilere 89 yerde atıf yaptığı görülmüştür. Bu bilgilerin birkaçı istisna çoğu ricâle dair İbn Ebî Hayseme’nin97 veya diğer talebe- lerin98 Yahyâ b. Maîn’e sorduğu sorulardır. İbn Ebî Hâtim’in bu atıflarının 18’i aynı lafızlarla Târîḫ’te de yer almaktadır.99 Örnek olması açısından birkaçı burada zikredi- lebilir: 91 Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Hayseme Züheyr b. Harb en-Nesâî, et-Târîḫu’l-kebîr: Târîḫu İbn Ebî Ḫayseme (es- sifru’s-sâlis), thk. Salâh b. Fethî Helel (Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1424/2004), 1/29 (neşredenin girişi). 92 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/22, 3/12, 79. 93 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/11, 78, 147, 495; 5/179; 7/75. 94 İlgili bölümler için bk. İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr (es-sifru’s-sâlis), 1/61-62 (neşredenin girişi). Naşir daha sonra tespit ettiği bazı bölümleri de et-Târîḫu’l-kebîr (es-sifru’s-sânî) başlığıyla neşretmiş- tir. 95 İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr (es-sifru’s-sâlis), 1/33, 36 (neşredenin girişi). 96 İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr (es-sifru’s-sâlis), 1/29 (neşredenin girişi). 97 İbn Ebî Hayseme’nin sorduğu sorulara dair bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/295, 304, 450. 98 Başkalarının sorduğu sorulara dair bk. el-Cerḥ, 3/171, 251, 408, 498. 99 Karşılaştırma için bk. el-Cerḥ, 3/11 ve Târîḫ, 2/86; el-Cerḥ, 3/12 ve Târîḫ, 2/86; el-Cerḥ, 3/45 ve Târîḫ, 3/104; el-Cerḥ, 3/57 ve Târîḫ, 2/297; el-Cerḥ, 3/108 ve Târîḫ, 2/381. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 237 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ İbn Ebî Hayseme, Târîḫ أان ابن أيب خيثمة فيما كتب إيل قال مسعت أيب مضِعْيف101 ِممسْعُت أيب يقول: احلسن بن دينار يقول: احلسن بن دينار ضعيف احلديث100 أان ابن أيب خيثمه فيما كتب إىل قال سألت حيىي ممِعنْي: عن حبيب بن أيب اثبت؟ مىي بن محيْ مسأمْلُت بن معني عن حبيب ابن أيب اثبت فقال: كويف ثقة102 فقال: كويف ثقة103 أان ابن أيب خيثمه فيما كتب إيل قال مسعت حيىي ممِعنْي يقول: محزة مىي ْبن محيْ مل أممْحمد: مسعت قما بن معني يقول: محزة النصييب ليس حديثه بشئ104 النصييب: ليس حديثه بشيء105 Tablo 2: el-Cerḥ ile et-Târîḫu’l-kebîr’in Karşılaştırılması Yukarıda aktarılan pasajlar, İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla elde ettiği bilgile- rin kaynağına işaret etmesi açısından önemlidir. İki eser arasındaki benzerlik, “İbn Ebî Hayseme’nin Târîḫ’inin tamamını İbn Ebî Hâtim’e göndermiş olabileceği” yönün- deki iddiayı106 da destekler niteliktedir. Neticede İbn Ebî Hâtim, Yahyâ b. Maîn’in ve erken dönem münekkitlerinin107 ricâle dair kanaatlerini bir araya getirme düşüncesi kapsamında irtibata geçtiği İbn Ebî Hayseme’nin kendisine gönderdiği notları başa- rılı bir şekilde eserinde kaydetmiştir. Böylece el-Cerḥ’in, günümüze belli bir kısmı ula- şan Târîḫ’in en azından ricâle dair bölümlerini daha net görebilme açısından katkı sağlayacağı kesindir. 2.3. Harb b. İsmail İbn Ebî Hâtim’in “Babamın arkadaşıydı.”108 dediği Harb b. İsmail el-Kirmânî (öl. 280/893-4), önceleri tasavvufa ilgi duyan biriyken109 daha sonra hadis semâına yö- nelmiş ve başta Ahmed b. Hanbel olmak üzere Saîd b. Mansûr (öl. 227/842), Ali b. el- 100 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/12. 101 İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr, 2/86. 102 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/108. 103 İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr, 2/381. 104 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/210. 105 İbn Ebî Hayseme, et-Târîḫu’l-kebîr, 3/243. 106 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/12 (neşredenin girişi). 107 Yahyâ b. Maîn dışındaki münekkitlerden aktarılan örnek değerlendirmeler için bk. İbn Ebî Hâtim, el- Cerḥ, 1/19, 41, 44, 74. 108 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/253. 109 İbn Ebî Ya‘lâ, Ṭabaḳāt, 1/145. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 238 ▪ Mehmet Angay Medînî ve İshâk b. Râhûye’den hadis dinlemiştir.110 Ahmed b. Hanbel’in yakın ashâbı arasında zikredilen Harb b. İsmail,111 Hanbelî mezhebinin teşekkülüne katkı sağlamış önemli bir isimdir.112 Nitekim Ahmed b. Hanbel ve İshâk b. Râhûye113 gibi hocalarının görüşlerini kaydettiği Mesâʾil’i,114 Zehebî’nin ifadesiyle “en nefis Hanbelî metinlerin- den biridir”.115 Günümüze ulaşan kısımları itibariyle Mesâʾil daha ziyade fıkhî ve itikâdî konuları ihtiva etse de,116 eserin sonunda râvi değerlendirmelerinin aktarıl- dığı bir bölüm de yer almaktadır. Naşir Fâyiz b. Ahmed’in “et-Târîḫ”117 ismini verdiği bu bölüm, genel itibariyle rivayetlere yönelik değerlendirmeler,118 râvilerin kimlik bilgileri119 ve cerh-taʿdîl durumlarına120 işaret eden notlardan müteşekkildir.121 Halîlî’nin (öl. 446/1055) aktardığına göre, Ahmed b. Hanbel, Harb b. İsmail’e yüz otuz cüze ulaşan bir Târîḫ ve Mesâʾil imla ettirmiştir.122 Harb’ın söz konusu Mesâʾil’ine ilk dönemlerden itibaren birçok atıf yapılmış123 olsa da, kendisi yoluyla aktarılan Târîḫ’e literatürde tesadüf edilmez. İlk dönem münekkitlerinin veya talebelerinin ricâle dair bilgileri bir araya getirdikleri notlarına et-Târîḫ adını verdikleri düşünül- düğünde,124 söz konusu kitabın Ahmed b. Hanbel ve diğer münekkitlerin125 râvi ve rivayet değerlendirmelerini ihtiva eden bir metin olması mümkündür. Dolayısıyla 110 Zehebî, Siyer, 13/244-5. 111 İbnü’l-İmâd, Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb, 3/330. 112 AlSarhan, Saud Saleh, Early Muslim Traditionalism: A Critical Study of the Works and Political Theology of Aḥmad Ibn Ḥanbal (United Kingdom: University of Exeter, Doktora Tezi, 2011), 84-6. 113 Daha ziyade bu iki muhaddisin görüşleri eserde nakledilmiştir. Harb b. İsmail el-Kirmânî, Mesâʾilu Ḥarb el-Kirmânî min kitâbi’n-nikâḥ ila nihâyeti’l-kitâb, thk. Fâyiz Ahmed b. Hâmid (Mekke: Câmiatü Ümmü'l- Kurâ, Doktora Tezi, 1422), 1/125-26 (neşredenin girişi). 114 İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/145. 115 Zehebî, Siyer, 13/245. 116 Mesâʾil’in sadece belli bölümleri günümüze ulaşmış ve neşredilmiştir. Araştırmamızda esas alınan ne- şir Fâyiz Ahmed b. Hâmid’in Ümmü’l-Kura Üniversitesi’nde hazırladığı doktora çalışmasıdır. Fâyiz Ahmed söz konusu çalışmasında kitabı nikâh bölümünden sonuna kadar tahkik etmiştir. 117 Nâşir böyle bir başlığın yazma nüshada yer almadığını, muhtevasına uygun olduğu için tercih ettiğini belirtmiştir. Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1216 (neşredenin notu). 118 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1218, 1222-23, 1225. 119 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1219, 1225, 1233, 1247. 120 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1229, 1230, 1231, 1235. 121 İlgili bölüm için bk. Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1216-1356. 122 Halîlî, Ebû Yaʿlâ Halîl b. Abdillâh b. Ahmed el-Halîlî el-Kazvînî, el-İrşâd fî maʿrifeti ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱, thk. Muhammed Saîd Ömer İdris (Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409), 2/597. 123 Kitabı kaynak olarak kullananlar için bk. Harb b. İsmail, Mesâʾil, 1/132-34 (neşredenin girişi). 124 Târîh başlığı kullanılan çalışmalara dair bk. Tobıas Andersson, Early Sunnī Historiography A Study of the Tārīkh of Khalīfa b. Khayyāṭ (Leiden; Boston: Brill, 2018) 166-67. 125 “Diğer münekkitler” ifadesinden kastımız, Harb b. İsmail’in sadece Ahmed b. Hanbel’in râvi değerlen- dirmelerini aktarmakla yetinmemiş olmasıdır. Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/132; 2/127; 6/82-3, 230, 232. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 239 Mesâʾil’in sonunda ricâle ve hadislerdeki illetlere dair aktarılan notların söz konusu Târîḫ kitabının bir parçası veya tamamı olduğu da söylenebilir.126 İbn Ebî Hâtim yazışmak suretiyle irtibata geçtiği Harb b. İsmail’in kendisine gön- derdiği notlara yaklaşık 80 yerde başvurmuştur.127 Müellif bu bilgileri her zaman mükâtebeye işaret eden “أان حرب بن إمساعيل فيما كتب إىل” “Harb bana mükâtebe yolu ile haber verdi.” formuyla nakletmiştir. Harb’ın Ahmed b. Hanbel’den aktardığı bilgilerin bir- çoğu, kendisinin sorduğuna delalet eden, “قلت ألمحد ابن حنبل ” (Ahmed b. Hanbel’e dedim ki)128 veya “سألت أمحد بن حنبل”, (Ahmed b. Hanbel’e sordum)129 şeklindedir. Mecliste bu- lunan diğer talebelerin Ahmed b. Hanbel’e sorduğu soruları kaydetmiş olması da ho- casının derslerine belli bir grupla beraber katıldığını gösterir.130 Harb b. İsmail’in İbn Ebî Hâtim’e gönderdiği yazılı belgeler ile Mesâʾil arasındaki ilişki bu noktada dikkate değerdir. Mesâʾil’in sonunda yer alan “Târîḫ” bölümüyle İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ’i karşılaştırıldığında aralarındaki bağlantı daha rahat görülecek- tir. Örnek olması açısından bazı değerlendirmeler aşağıdaki tabloya yansıtılmıştır: İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ Harb b. İsmail, Mesâʾil اان حرب ابن إمساعيل فيما كتب إىل قال قال أمحد قال أمحد: محزة الزايت ثقة يف احلديث. 132 بن حنبل: محزة الزايت ثقة يف احلديث131 أان حرب بن إمساعيل فيما كتب إىل قال سئل أمحد سئل أمحد عن داود بن صاحل التمار؟ فقال: ال أعلم عن داود بن صاحل التمار فقال: ال أعلم به أبسا.133 به أبسا134 126 Mesâʾil’in sonunda yer alan “et-Târîḫ” adlı bölümün mahiyeti bu makalenin hacmi dikkate alınarak, ileri tarihli bir araştırmaya havale edilmiştir. Nitekim bu bölümün Halîlî’nin bahsettiği Târîḫ olması da mümkündür. 127 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/127, 130, 308, 331, 445; 3/119, 142, 238, 306; 4/68, 247, 280, 383. 128 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 4/362, 383, 406; 5/15, 188, 315. 129 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/513; 5/61, 147. 130 Başkalarının Ahmed b. Hanbel’e sorduğu sorulara dair bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/142, 416, 513; 5/273, 452. 131 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/210. 132 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1282. 133 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/416. 134 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1288. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 240 ▪ Mehmet Angay أان حرب بن إمساعيل الكرماين فيما كتب إيل قال مفل بن حنظلة له مدْغ قلت ألمحد: فشيخ يقال له: قلت ألمحد بن حنبل: دغفل بن حنظلة له صحبة؟ صحبة يروي عنه قتادة؟ قال: ما أعرفه.136 قال: ما أعرفه.135 Tablo 3: el-Cerḥ ile Mesâʾil’in Karşılaştırılması Her iki eser arasındaki bu benzerlikler137 İbn Ebî Hâtim’in yazışmak suretiyle elde ettiği bilgilerin kaynağına işaret etmesi açısından önemlidir. Muhtemelen İbn Ebî Hâtim, babasının arkadaşı olan Harb b. İsmail’den Mesâʾil’i veya Halîlî’nin işaret ettiği Târîḫ’i istemiş, Harb da bu notları kendisine göndermiştir. İbn Ebî Hâtim’in eserleri kendisinden sonra Harb vasıtasıyla Ahmed b. Han- bel’den nakledilen ricâl bilgilerinin de yegâne kaynağı haline gelmiştir. Söz gelimi şehir tarihleri arasında müstesna bir konuma sahip olan ve birçok eserden derlenmiş olma vasfıyla öne çıkan İbn Asâkir’in (öl. 571/1175) Târîḫu Dımaşḳ’ı bu gözle incelen- diğinde, Harb b. İsmail’in Ahmed b. Hanbel’den aktardığı değerlendirmelere İbn Ebî Hâtim vasıtasıyla ulaşıldığı görülür.138 Yine aynı şekilde Kütüb-i Sitte râvilerinin mer- keze alındığı Tehẕîbü’l-Kemâl’de de bu isnâdla nakledilen haberlerin kaynağının, Mizzî’nin “en fazla istifade ettiği eserler arasında zikredilen İbn Ebî Hâtim’in el- Cerḥ’i”139 olduğu söylenebilir.140 2.4. Abdullah b. Ahmed b. Hanbel Ahmed b. Hanbel’den en fazla rivayette bulunan kişi olarak kabul edilen Abdullah b. Ahmed (öl. 290/903),141 İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği bir diğer isimdir. Abdullah sadece babasının Müsned adlı eserini rivayet etmekle kalmamış aynı zamanda ricâle ve hadislerdeki illetlere dair değerlendirmelerinin sonraki dö- nemlere yazılı olarak intikalinde de önemli rol oynamıştır.142 Babasının ve diğer ho- calarının görüşlerini derlediği Kitâbü’l-ʿİlel ve maʿrifetü’r-ricâl’i erken dönem ricâl ve 135 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 3/441. 136 Harb b. İsmail, Mesâʾil, 3/1269. 137 Ayrıca bk. Mesâʾil, 3/1331 ve el-Cerḥ, 6/292; Mesâʾil, 3/1318 ve el-Cerḥ, 1/132; Mesâʾil, 3/1315 ve el-Cerḥ, 4/247; Mesâʾil, 3/1314 ve el-Cerḥ, 9/161; Mesâʾil, 3/1313 ve el-Cerḥ, 8/273. 138 Örnek nakiller için bk. Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasan b. Hibetullah İbn Asâkir, Târîḫu Medîneti Dımaşḳ, thk. Ömer b. Garâme el-Amravî (Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/ 1995), 10/384; 11/48; 17/288; XXI, 307; 23/371; 28/54. 139 Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, 1/152. 140 Mizzî kitabının bazı bölümlerinde bu duruma açıkça işaret etmiştir. Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, 8/487. Harb yoluyla aktarılan değerlendirmeler için bk. Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, 2/358, 519, 175; 3/271; 6/10; 7/101, 195; 8/403; 9/43, 193; 11/80. 141 İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/183; Zehebî, Siyer, 13/561. 142 İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/183. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 241 ilelü’l-hadîs çalışmalarının ilk kayıtları niteliğindedir. Suâlât türü metinlerin genel karakteristiğini yansıtan ve geniş muhtevasıyla öne çıkan bu eser,143 İbn Ebî Hâtim’in sıklıkla atıf yaptığı yazılı notlar arasındadır. İbn Ebî Hâtim, Abdullah b. Ahmed’e tahsis ettiği tercemede kendisine birtakım yazılı belgeler gönderdiğine şöyle işaret etmiştir: “Kendisiyle görüştüm ve birlikte İbrahim b. Mâlik el-Bezzâz’dan (öl. 264/878)144 hadis dinledik. Bana babası Ahmed b. Hanbel’in Mesâʾil’ini ve ʿİlelü’l-ḥadîs̱’ini yazdı”.145 İbn Ebî Hâtim’in Abdullah’tan aktar- dığı haberlerin tamamında mükâtebe lafızlarını kullanmış olması, İbrahim b. Mâlik’in meclisinde beraber hadis dinlemek dışında bir teşrik-i mesâilerinin olmadı- ğına işaret edebilir. Nitekim bunun dışında ikisi arasında ilmî açıdan birlikteliği tas- vir eden herhangi bir kayda da rastlanmaz. Hem kitabı neşredenlerin değerlendir- meleri hem de bu çalışma özelinde yaptığımız karşılaştırmalar, İbn Ebî Hâtim’in atıfta bulunduğu yazılı notların, Abdullah b. Ahmed’den aktarılan Kitâbü’l-ʿİlel oldu- ğunu kanıtlar niteliktedir.146 Tespitlerimize göre İbn Ebî Hâtim, Abdullah b. Ahmed’in kendisine gönderdiği yazılı belgelere 753 yerde atıf yapmıştır. Bu atıfların tamamı mükâtebeye işaret eden vb. formlarla sevk edilmiştir. Her iki eser arasındaki ”عبد هللا بن أمحد بن حممد بن حنبل فيما كتب إيل“ ilişkiyi daha net görebilmek açısından el-Cerḥ’in dördüncü cildi taranmıştır. İlgili bö- lümde Abdullah b. Ahmed’den gelen notlara 93 yerde başvurulmuş; bunların üçü ha- riç, diğerleri el-ʿİlel’de tespit edilmiştir. Örnek olması açısından birkaç değerlendirme aşağıdaki tabloda verilmiştir: İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ Ahmed b. Hanbel (Abdullah), el-ʿİlel أان عبد هللا بن أمحد فيما كتب إيل قال مسعت أيب م حِديثا من َّشام رجل أصح مس اِبل ِممسعت أيب ي مُقول لمْي يقول: ليس ابلشام رجل أصح حديثا من سعيد بن معزِيز التنوخي148 سعيد بن عبد اْل عبد العزيز، وسعيد واألوزاعي عندي سواء.147 143 Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel (Abdullah), 1/86-7, 109-113 (neşredenin girişi); Mustafa Tatlı, Rical Bilgisinin Tespiti: Suâlât Literatürü (İstanbul: Beka Yayınları, 2016), 187-200. 144 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/140. 145 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 5/7. 146 Benzer değerlendirmeler için bk. Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel, 1/90 (neşredenin girişi). 147 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 4/43. 148 Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel (Abdullah), 3/53 (madde no: 4131). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 242 ▪ Mehmet Angay أان عبد هللا بن أمحد فيما كتب إيل قال سألت أيب مس بِِه مل لمْي ممان بن سحيم قما معن ُسلمْي مسأملت أيب عن سليمان بن سحيم فقال: ليس به أبس149 مأبْس150 أان عبد هللا بن أمحد بن حنبل فيما كتب إىل قال مِقة152 مل ث مقا ممان أيب اْلُمغريمة فم معن ُسلمْي مسأملت حيىي سألت حيىي بن معني عن سليمان بن أيب املغرية فقال: ثقة 151 Tablo 4: el-Cerḥ ile el-ʿİlel’in Karşılaştırılması 2.5. Ali b. Ebî Tâhir İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği bir diğer isim Ebü’l-Hasen Ali b. Ebî Tâhir el-Kazvînî’dir (öl. 296/908-909).153 Kazvîn’in önde gelen âlimleri arasında zikredilen Ali b. Ebî Tâhir,154 Irak ve Şam bölgelerine rihleler yapmış; Amr b. Ali el- Fellâs (öl. 249/864), Muhammed b. Beşşâr (öl. 252/866) ve Hişâm b. Ammâr (öl. 245/859) gibi muhaddislerden hadis dinlemiştir.155 Güvenilir bir râvi olarak kabul edilen Ali b. Ebî Tâhir,156 aynı zamanda Ahmed b. Hanbel’in yakın ashâbı arasında zikredilen Ebû Bekir el-Esrem’in (öl. 261/874-75)157 de talebesidir. Bilindiği üzere Es- rem, Ahmed b. Hanbel’in ilk öğrencilerinden olup hadis ilminin çeşitli konularında eser telif etmiş158 ve kendisinden Mesâʾil’i nakletmiştir.159 Ayrıca Ahmed b. Hanbel’in râvi ve rivayetlere yönelik değerlendirmelerini topladığı bir eseri de bulunmaktadır. Bu eserin küçük bir kısmı günümüze ulaşmış ve Suʾâlât adıyla neşredilmiştir. İbn Ebî Hâtim, Ali b. Ebî Tâhir ile irtibata geçmiş, o da Esrem’in Ahmed b. Han- bel’den aktardığı bilgileri yazılı olarak kendisine göndermiştir. Muhtemelen gönder- diği bu notlar, Esrem’in hocası Ahmed b. Hanbel’in değerlendirmelerini bir araya ge- tirdiği eseridir. Nitekim yukarıda da işaret ettiğimiz üzere günümüze ulaşan ve Suʾâlât başlığıyla neşredilen eserin râvisi de Ali b. Ebî Tâhir’dir. Abdülkerim b. Mu- 149 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 4/119. 150 Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel (Abdullah), 1/393 (madde no: 807). 151 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 4/146. 152 Ahmed b. Hanbel, el-ʿİlel (Abdullah), 3/129, (madde no: 4017). 153 Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm er-Râfiî el-Kazvînî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳaz- vîn, thk. Azîzullah el-Utâridî (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987), 3/330. 154 Râfiî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn, 3/329. 155 Zehebî, Siyer, 14/87. 156 İbn Asâkir, Târîḫ, 43/5; Zehebî, Siyer, 14/88. 157 Zehebî, Siyer, 12/624. 158 Zehebî, Siyer, 12/624. 159 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/72; İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/22. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 243 hammed Râfiî’nin (öl. 623/1226) et-Tedvîn fi aḫbâri Ḳazvîn’de aktardığına göre, söz ko- nusu eser Kazvîn bölgesinde Târîḫu Aḥmed b. Ḥanbel160 veya Kitâbü’t-Târîḫ li-Aḥmed b. Ḥanbel161 ismiyle meşhur olmuştur.162 Târîḫu Aḥmed olarak bilinen bu eserin rivayet hakkını elde edenlerin isnâdlarına bakılırsa kitabı Kazvîn’e getiren ve bölgede tanın- masını sağlayan yegâne râvi de Ali b. Ebî Tâhir’dir.163 Bir kısmı günümüze ulaşan bu kitabın ilk râvileri de Kazvîn bölgesinde yaşamış önemli muhaddislerdir.164 İbn Ebî Hâtim’in elindeki metnin Ali b. Ebî Tâhir’in rivayet ettiği söz konusu eser olduğu söylenebilir. Nitekim el-Cerḥ’te Esrem yoluyla aktarılan değerlendirmelerin bir kısmı Suʾâlât’ta da aynı lafızlarla tespit edilmiştir. Ancak Suʾâlât’ı neşredenlerin ve üzerine mesai harcayanların belirttiği gibi,165 hem muhtevasının oldukça sınırlı ol- ması hem de yapılan atıfların mevcut metinde tespit edilememesi, bu eserin eksik olduğu izlenimini vermektedir.166 Sadece İbn Ebî Hâtim’in bu eserden naklettiği râvi değerlendirmeleri bile yüzün üzerindeyken, neşredilen metinde 92 madde yer al- maktadır. Bu durumu göz önünde bulunduran nâşir Ezherî, ricâl kaynaklarında Es- rem yoluyla Ahmed b. Hanbel’den aktarılan ve mevcut Suʾâlât’ta yer almayan 295 de- ğerlendirmeyi bir araya getirmiş ve alfabetik sırayı gözeterek ilgili eserin sonuna ek- lemiştir. İlgili ekte yer alan bazı râviler (106 râvi) hakkındaki değerlendirmelerin tek kaynağının el-Cerḥ olması, Esrem’den aktarılan bilgilerde İbn Ebî Hâtim’in önemine açıkça işaret eder.167 İbn Ebî Hâtim, Ali b. Ebî Tâhir isnadıyla aktardığı bilgilere mükâtebeye işaret eden Ali b. Ebî Tâhir kitabet) 168”كتب إيل علي بن أيب طاهر القزويين“ veya ”أان علي بن أيب طاهر فيما كتب إىل“ 160 Râfiî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn, 3/148. 161 Râfiî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn, 2/157. 162 Muhammed b. İshâk en-Nedîm de Esrem’in “Kitâbü’t-Târîḫ” adında bir eseri olduğunu kaydetmiştir. Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yaʿkûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm, el-Fihrist, thk. İbrahim Ramazan (Beyrut; Lübnan: Dâru’l-Maʿrife, 1417/1997), 281. 163 Râfiî, et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn, 1/288, 455; 2/157, 199. 164 Kitabın râvileri hakkında bk. Ahmed b. Hanbel, Suʾâlâtu Ebî Bekir el-Es̱rem li’l-İmâmi’l-kebîr Ebî Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl ve ʿileli’l-ḥadîs̱ (Esrem rivayeti), thk. Ebû Ömer Muham- med b. Ali el- Ezherî, (Kahire: el-Fârûku’l-Hadise, 1428/2007)(Ezherî neşri), 49-53 165 AlSarhan, Early Muslim Traditionalism, 74-5; Tatlı, Ricâl Bilgisinin Tespiti, 160. 166 AlSarhan, Early Muslim Traditionalism, 74-3; Tatlı, Ricâl Bilgisinin Tespiti, 160. 167 Bu ekte İbn Ebî Hâtim’e toplam 133 atıf yapılmıştır. Detaylı bilgi için bk. Ahmed b. Hanbel, Suʾâlât (Ezherî neşri), 98-198. Bu çalışmada Âmir Hasan Sabrî neşri esas alınmıştır. Bundan sonra yapılacak atıflar Amîr neşrine göredir. Ezherî neşri kullanıldığında parantez içinde belirtilecektir. 168 Bu ifade el-Merâsîl’de yapılan atıflarda kullanılmıştır. Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, Kitâbü’l-Merâsîl, thk. Şükrullah b. Nimetullah Kûcânî (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1397/1977), 10, 50, 52, 153. Bazı yerlerde de “ان علي بن أيب طاهر يف كتابه إيل” şeklindedir, el-Cerḥ, 7/284. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 244 ▪ Mehmet Angay yoluyla haber verdi) şeklinde yer vermiştir.169 Yüzün üzerinde atıf yapılan bu notlar- dan170 sadece 8’i günümüze ulaşan metinde tespit edilmiştir.171 Suʾâlât’ta tespit edile- meyen diğer değerlendirmelerin ise hem tasnif tarzı (soru-cevap) hem de yapısı (ço- ğunlukla râviler hakkında muhtasar değerlendirmeler) itibariyle oldukça benzer ol- duğu görülür. Örnek olması açısında birkaç değerlendirme aşağıdaki tabloya yansı- tılmıştır: İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ Ahmed b. Hanbel, Suʾâlât (Esrem) أان علي بن أيب طاهر القزويين فيما كتب إىل قال قلت أليب عبد هللا: أميا أصح حديثا عن خالد بن ثنا األثرم قال قلت أليب عبد هللا أميا أصح حديثا عن معدان، ثور أو حبري بن سعد؟ فقدم حبريا عليه.173 بن معدان ثور أو حبري بن سعد؟ فقال حبري فقدم حبريا عليه.172 أان علي بن أيب طاهر فيما كتب إىل قال ان األثرم مسعت أاب عبد هللا ذكر معاوية بن عبد الكرمي، قال مسعت أاب عبد هللا امحد بن حنبل ذكر معاوية بن فقال: معاوية الضال ثقة، ما أثبت حديثه، ما أصح عبد الكرمي فقال: ثقة ما اثبت حديثه، ما اصح حديثه175 حديثه.174 أان على ابن أيب طاهر فيما كتب إىل قال أان األثرم وذكر أبو عبد هللا: أاب بكر احلنفي، فقال: ثقة، قال مسعت أاب عبد هللا أمحد بن حنبل وذكر ااب بكر بصري 177 احلنفي فقال ثقة176 Tablo 5: el-Cerḥ ile Suʾâlât’ın Karşılaştırılması 169 Bir yerde aynı manaya gelen “علي بن أيب طاهر يف كتابه إيل” şeklindedir. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 6/284. 170 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/45, 94, 166; 3/2, 3, 26; 4/103, 244, 326; 5/16, 54, 251, 388; 6/24, 45, 63, 174; 7/17, 61, 199; 8/23, 38, 178; 9/60, 81, 130. 171 İlgili bölümler için bk. el-Cerḥ, 2/94 ve Suʾâlât, 26; el-Cerḥ, 6/238 ve Suʾâlât, 39; el-Cerḥ, 2/412 ve Suʾâlât, 46; el-Cerḥ, 3/580 ve Suʾâlât, 48; el-Cerḥ, 8/381 ve Suʾâlât, 49; el-Cerḥ, 8/381 ve Suʾâlât, 52; el-Cerḥ, 4/460 ve Suʾâlât, 52; el-Cerḥ, 6/63 ve Suʾâlât, 53. 172 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/412. 173 Ahmed b. Hanbel, Suʾâlât (Esrem), 46 (madde no: 71). 174 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 8/381. 175 Ahmed b. Hanbel, Suʾâlât (Esrem), 49 (madde no: 79). 176 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 6/63. 177 Ahmed b. Hanbel, Suʾâlât (Esrem), 53 (madde no: 92). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 245 2.6. Yaʿkûb b. İshâk el-Herevî İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla irtibata geçtiği bir diğer isim Ebü’l-Fadl Yaʿkûb b. İshâk el-Herevî’dir. Hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Herevî, ricâl ki- taplarındaki kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla, Herât bölgesinin muhaddisi olarak ka- bul edilen Osman b. Saîd ed-Dârimî’nin (öl. 280/893) talebesidir.178 “Birçok kez Dârimî’nin meclisinde bulunduk.”179 şeklindeki açıklaması belli bir grupla beraber hocasının derslerini takip ettiğini gösterir. Ayrıca kendisi hakkında detaylı bilgiler vermesi180 de Osman b. Saîd’in yakın talebeleri arasında yer aldığına işaret edebilir. Hadis ilmini Yahyâ b. Maîn, Ali b. el-Medînî ve Ahmed b. Hanbel’den öğrenen Dârimî,181 suâlât türü metinler arasında zikredilen Târîḫ adlı eseriyle bilinmektedir.182 İbn Maîn’e sorduğu soruları kayıt altına alan Dârimî,183 sonraki dönem ricâl eserleri- nin temel kaynakları arasındadır.184 İbn Ebî Hâtim’in Yaʿkûb b. İshâk’la yazışması so- nucu elde ettiği metin de Dârimî’nin zikredilen bu eseridir. Nitekim el-Cerḥ’te “Yaʿkûb b. İshâk el-Herevî → Osman b. Saîd ed-Dârimî → Yahyâ b. Maîn” tarikiyle aktarılan bilgilerin birçoğunun Dârimî’nin günümüze ulaşan Târîḫ’inde yer aldığı gö- rülür. el-Cerḥ’in yaklaşık 450 yerinde ilgili notlarına başvuran İbn Ebî Hâtim,185 bu ta- rikle aktardığı haberlerin tümünde mükâtebeye işaret eden “ ان يعقوب بن إسحاق اهلروي فيما -Yaʿkûb b. İshâk bana mükâtebe yoluyla haber verdi) ifade) ”كتب إىل ان عثمان بن سعيد الدارمي sini kullanmıştır. İki eser arasındaki ilişkiyi daha iyi görebilmek amacıyla el-Cerḥ’in ikinci cildi tamamen taranmıştır. İlgili bölümde İbn Ebî Hâtim, Yaʿkûb b. İshâk’ın kendisine gönderdiği notlara toplam 50 atıf yapmıştır.186 Bu atıfların biri hariç diğer- leri günümüze ulaşan Târîḫ’te tespit edilmiştir. Örnek olması açısından birkaç değer- lendirme aşağıdaki tabloya yansıtılmıştır: 178 Yahyâ b. Maîn, Târîḫu Os̱mân b. Saîd ed-Dârimî an Ebî Zekeriyya Yaḥyâ b. Maʿîn fî tecrîḥi’r-ruvât ve taʿdîlihim, thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf (Dımaşk: Dârü’l-Meʾmûn li’t-Türâs, 1400/1980) 17 (neşredenin gi- rişi); İbnü’l-İmâd, Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb, 3/330. 179 Zehebî, Siyer, 13/321. 180 Dârimî’nin fıkıh, Arapça ve hadis gibi ilimleri hangi hocalarından aktardığına dair açıklaması için. İbnü’l-İmâd, Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb, 3/330. 181 Zehebî, Siyer, 13/320. 182 Kitabın ismi kaynaklarda Suâlât olarak da kaydedilmiştir. Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 19. 183 Az da olsa Dârimî’nin başka hocalarından aktardığı bilgiler de yer alır. Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 1/163. 184 Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 33-4; Dıckınson, The Development, 21. 185 Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 33 (neşredenin girişi). 186 Örnek için bk. İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/84 ve Târîḫ, 71; el-Cerḥ, 2/96 ve Târîḫ, 73; el-Cerḥ, 2/100 ve Târîḫ, 75. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 246 ▪ Mehmet Angay İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî) أخربان يعقوب بن إسحاق اهلروي فيما كتب إىل ان عثمان محِبي بمة قلت فإبراهيم بن ِإمْسماِعيل بن أيب بن سعيد الدارمي قال سألت حيىي بن معني قلت: إبراهيم ابن مصاحل.188 مل مقا فم إمساعيل بن أيب حبيبة؟ فقال: صاحل.187 أان يعقوب بن إسحاق فيما كتب إىل ان عثمان بن سعيد مل مال أعرفهُ .190 مقا معن أُميَّة بن ِهْند فم مسأملته مو قال سألت حيىي بن معني عن أمية بن هند فقال: ال اعرفه.189 أان يعقوب بن إسحاق فيما كتب إىل قال ان عثمان ابن مقة.192 مل ثِ مقا معن بشر بن الّسري فم مسأملته م و سعيد قال سألت حيىي بن معني عن بشر بن السري فقال: ثقة.191 Tablo 4: el-Cerḥ ile Târîḫ’in Karşılaştırılması 3. Mükâtebe Yoluyla Elde Edilen Metinlerin el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’e Katkısı İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’i büyük oranda râvilerle ilgili Ebû Hâtim ve Ebû Zürʿa’ya yöneltilen sorulara ve onların verdiği bilgilere dayanmaktadır.193 Nitekim kitapta rastgele seçilen bölümler veya tercemeler incelendiğinde bu durum rahat- lıkla tespit edilecektir.194 Ebû Hâtim ve Ebû Zürʿa’dan sonra en fazla atıfta bulunduğu münekkitler sırasıyla Yahyâ b. Maîn ve Ahmed b. Hanbel’dir.195 Söz konusu münek- kitlerin görüşlerine ulaştığı en önemli kaynaklardan biri de araştırmamızın merke- zinde yer alan ricâle dair yazışmalardır. İbn Ebî Hâtim mükâtebe yoluyla daha ziyade bu iki münekkidin değerlendirmelerini bir araya getirmeyi amaçlamış görünmekte- dir. Her iki münekkidin görüşlerini isnâdlı bir şekilde kaydettiğinden, bu bilgileri hangi vasıtalarla ve metotlarla aldığını belirlemek mümkündür. 187 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/84. 188 Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 71 (madde no: 148). 189 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/301. 190 Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 70 (madde no: 142). 191 İbn Ebî Hâtim, el-Cerḥ, 2/358. 192 Yahyâ b. Maîn, Târîḫ (Dârimî), 79 (madde no: 195). 193 Rıfat Fevzî, İbn Ebî Ḥâtim, 180. 194 el-Cerḥ’te rastgele seçilen 400 örnek üzerine yapılan bir inceleme için bk. Pavlovitch, Pavel, “Ibn Abī Ḥātim al-Rāzī”, 63. 195 Melchert, “Bukhārī and Early Hadith Criticism”, 16; Keskin, “İbn Ebî Hâtim”, 18-9; Lucas, Constructive Critics, 287. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 247 Eserin farklı ciltleri veya farklı ciltlerinden rastgele seçilen tercemeler üzerinden yapılacak bir taramada söz konusu yazışmaların el-Cerḥ’e katkısı rahatlıkla tespit edi- lebilir. Örnek olarak 1764 râvinin yer aldığı yedinci cildin tamamı taranmıştır. Örnek olarak seçilen ciltte İbn Ebî Hâtim, Yahyâ b. Maîn’in değerlendirmelerine toplam 285 atıf yapmıştır.196 Yahyâ’dan aktardığı değerlendirmelerde öne çıkan isim- ler sırasıyla İshâk b. Mansûr el-Kevsec (öl. 251/865) (94 defa), Abbas b. Muhammed ed-Dûrî (72 defa),197 İbn Ebî Hayseme (56 defa) ve Dârimî (38 defa) şeklindedir. İshâk b. Mansûr’un nakilleri babası Ebû Hâtim vasıtasıyla kendisine ulaşmıştır. Abbas ed- Dûrî’den aktardığı haberleri ise bizatihi meclisinde bulunup kıraat yoluyla almış- tır.198 İbn Ebî Hayseme ve Dârimî’nin nakillerini de yazışmak suretiyle elde etmiştir. Dolayısıyla İbn Ebî Hâtim’in Yahyâ b. Maîn’in görüşlerine ulaştığı en büyük vasıtala- rından biri de yakın talebeleriyle yaptığı yazışmalardır. Abdullah b. Ahmed isnâdıyla Yahyâ’dan aktardığı değerlendirmeler de bu sayıma dâhil edildiğinde mükâtebe yön- temiyle elde ettiği metinlerine 100 defa atıfta bulunduğu söylenebilir ki bu da %35’e tekabül etmektedir. İlgili bölümde Ahmed b. Hanbel’e toplam 137 atıf yapılmıştır. Bunların 3’ü hariç199 diğerleri kendisinin ricâle dair görüşleridir. İbn Hanbel’den aktarılan bilgilerde öne çıkan isimler sırasıyla Abdullah b. Ahmed (55 defa), Ebû Tâlib Ahmed b. Humeyd el- Müşkânî (öl. 244/858) (32 defa ), Esrem (12 defa ), Harb b. İsmail (7 defa ) şeklindedir. Ahmed b. Hanbel’in yakın ashâbı arasında zikredilen Ebû Tâlib’in200 nakilleri Muham- med b. Hamaveyh vasıtasıyla kendisine ulaşmıştır. Abdullah b. Ahmed, Harb b. İsmail ve Esrem’in nakillerini ise mükâtebe yoluyla elde etmiştir. Dolayısıyla İbn Ebî Hâtim, Ahmed b. Hanbel’in ricâle dair kanaatlerinin büyük bir bölümünü (%57’sini) kendi- sine gönderilen yazılı belgelerden öğrenmiş ve eserine kaydetmiştir. Sonuç olarak Yahyâ b. Maîn ve Ahmed b. Hanbel’in râvi değerlendirmelerinin karşılaştırmalı ana- lizi için verimli bir kaynak kabul edilen İbn Ebî Hâtim’in el-Cerḥ’inin201 inşasında ya- zışmaların önemli bir yer tuttuğu rahatlıkla söylenebilir. Sonuç İbn Ebî Hâtim’in yazışmalarından (mükâtebe) hareketle yaptığımız bu çalışmanın sonuçlarını üç başlık altında sıralamamız mümkündür. Birincisi, İbn Ebî Hâtim’in el- Cerḥ ve’t-taʿdîl’i ile litaratüre yöneliktir. Yazışmaların merkeze alındığı bu çalışma, el- 196 Bu durum ilgili bölümde 288 râvi hakkında değerlendirme anlamına gelmez. Bir râvi hakkındaki ka- naatleri farklı kanallarla nakledilmişse onlar da sayıma dahil edilmiştir. 197 Abbas ed-Dûrî ve naklettiği et-Târîḫ hakkında bk. Yahyâ b. Maîn, et-Târîḫ (Dûrî), 1/151-7 (neşredenin girişi) 198 İbn Ebî Hâtim’in Yahyâ’ya ulaşan önemli râvilerinden biridir. 199 Bu üç değerlendirmeyi hocalarından nakletmiştir. 200 İbn Ebî Yaʿlâ, Ṭabaḳāt, 1/39. 201 Lucas, Constructive critics, 287. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 248 ▪ Mehmet Angay Cerḥ ile erken dönem ricâl metinleri arasındaki ilişkiyi net bir şekilde ortaya koymak- tadır. Nitekim yaklaşık 18 bin râviyi ihtiva eden bu eserin kaynakları geriye doğru takip edildiğinde üçüncü asırda kaleme alınan birçok ricâl metninin varlığı dikkat çekmektedir. Bu metinlerin birçoğunu da üçüncü asır münekkitlerinin talebele- riyle/talebelerin talebeleriyle yazışması sonucu elde etmiştir. Haliyle bu durum hem ilgili literatürde tasnif edilen eserler arasındaki ilişkiyi ve etkileşimi belirlemeyi hem de literatürün gelişim seyrini takip edebilmeyi kolaylaştırmaktadır. el-Cerḥ’in günümüze eksik ulaşan veya hiç ulaşmayan bazı ricâl eserlerinin/me- tinlerinin yeniden inşasına katkı sunacağı da rahatlıkla söylenebilir. Nitekim İbn Ebî Hâtim mükâtebe yoluyla hicrî üçüncü asırda kaleme alınan irili ufaklı birçok yazılı belgeye, özellikle de talebelerinin derslerde tuttuğu notlara ulaşmış ve bunları isnâdlı bir şekilde kaydetmiştir. Söz gelimi Ahmed b. Hanbel’in talebesi Esrem’in Suʾâlât’ının çok küçük bir kısmı günümüze ulaşmış, geri kalan bölümleri ise büyük oranda İbn Ebî Hâtim’in eserleri vasıtasıyla tamamlanmıştır. Zira o, Suʾâlât’ı kullanan ilk müelliflerdendir ve çalışmasında bu esere sıklıkla atıf yapmıştır. İkincisi, hadis ilminde bir öğrenim ve öğretim metodu olarak kabul edilen mükâtebenin kullanım alanına dair örnek sunmuş olmasıdır. Bu durum usûl kitapla- rında genellikle hadis rivayeti bağlamında incelenen mükâtebe metodunun cerh- taʿdîl ve ricâl bilgilerinin aktarımına bakan bir çehresinin olduğuna da işaret eder. Ricâle dair söz konusu yazışmalar, bir alimden istifade edebilmenin tek yolunun onun yakın talebeleri arasında yer alıp cerh-taʿdîl meclisinde bulunmakla sınırlı ol- madığını, artık mükâtebe yoluyla da ilgili alimin görüşlerini takip edebilmenin müm- kün olduğunu göstermektedir. Üçüncüsü, İbn Ebî Hâtim’in mükâtebe yoluyla elde ettiği metinler ricâl tenkit fa- aliyetinde başka bir döneme geçişin de göstergesidir. Zira kendisine gönderilen bu metinler, cerh-taʿdîl faaliyetinin hocadan soru cevap yöntemiyle değil de kitaptan aktarılma faaliyetine dönüşmeye başlamasına işaret eder. Şöyle ki, İbn Ebî Hâtim’in eserinde kullandığı yazılı kaynakların birçoğu, üçüncü asır münekkitlerin meclisle- rinde derlenmiş bir dizi ders notunun kitaba dönüştürülmüş halidir. Dolayısıyla bu bilgiler daha ziyade ricâle ve hadislerdeki illetlere dair hocalara sorulmuş soruları ve cevapları ihtiva eder. Bu notların sahibi olan talebelerin aktardığı haberlere bakıldı- ğında, kendilerinin söz konusu cerh-taʿdîl meclislerinde bulundukları, sordukları so- rularla ve itirazlarla derse katkı sundukları söylenebilir. Neticede râvilerle ilgili kayıt altına alınan bu notların birçoğu münekkitlerden öğrenilmiştir. Çıkar Çatışması / Conflict of Interest: Yazar çıkar çatışması olmadığını beyan etmiştir. / The author declared that there is no conflict of interest. Finansal Destek / Grant Support: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir. / The author declared that this study has received no financial support. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 249 Kaynakça Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mer- vezî. el-ʿİlel ve maʿrifetü’r-ricâl, (Abdullah b. Ahmed b. Hanbel rivayeti). thk. Vasıy- yullah b. Muhammed Abbas. 3 Cilt. Riyad: Daru’l-Hânî, 1421/2001. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mer- vezî. Min Suʾâlâtu Ebî Bekir el-Esṟ em Ebâ Abdillâh Aḥmed b. Ḥanbel, (Esrem rivayeti). thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Daru’l-Beşâirü’l-İslâmiyye, 1425/2004. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mer- vezî. Suʾâlâtu Ebî Bekir el-Es̱rem li’l-İmâmi’l-kebîr Ebî Abdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl ve ʿ ileli’l-ḥadîs ̱(Esrem rivayeti). thk. Ebû Ömer Muhammed b. Ali el- Ezherî. Kahire: el-Fârûku’l-Hadise, 1428/2007. Andersson, Tobias. Early Sunnī Historiography A Study of the Tārīkh of Khalīfa b. Khayyāṭ. Leiden: Boston: Brill, 2018. Angay, Mehmet. Ali b. el-Medînî’nin İlelü’l-hadîs ve ma‘rifetü’r-ricâl ve’t-târîh Adlı Eserinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020. Cüzcânî, Ebû İshâk İbrahim b. Yaʿkûb b. İshâk es-Saʿdî el-Cûzcânî. Aḥvâlü’r-ricâl. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. Faysalâbâd: Hadîsün Akâdemiyyün, ts. Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî. Suʾâlâtü’s-Sülemî li'd- Dâreḳuṭnî, thk. Saʿd b. Abdullah el-Humeyyid - Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî vd. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fehd el-Vataniyye, 1427/ 2006. Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Caʿfer b. Hayyân el-Ensârî el- İsfahânî. Ṭabaḳātü’l-muḥaddisî̱ n bi-İṣfahân ve’l-vâridîne ʿaleyhâ. thk. Abdulğafûr Ab- dulhak Hüseyin el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1412/1992. Eerik Dickinson. The Development of Early Sunnite Hadith Criticism the Taqdima of Ibn Abī Ḥātim al-Rāzī. Leiden; Boston; Köln: Brill, 2001. Halîlî, Ebû Yaʿlâ Halîl b. Abdillâh b. Ahmed el-Halîlî el-Kazvînî. el-İrşâd fî maʿrifeti ʿulemâʾi’l-ḥadîs̱. thk. Muhammed Saîd Ömer İdris. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409. Harb b. İsmail el-Kirmânî. Mesâʾilu Ḥarb el-Kirmânî min kitâbi’n-nikâḥ ila nihâyeti’l-kitâb. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1422. Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîḫu Baġdâd. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002. İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed el-Mevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 9 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 250 ▪ Mehmet Angay İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillâh İbn Asâkir. Târîḫu Medîneti Dımaşḳ. thk. Ömer b. Garâme el-Amravî. 74 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Beyânu ḫaṭaʾiʾl-Buḫârî fî Târîḫihî. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, ts. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l- Cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1371/1952 baskısından ofset. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l- ʿİlel li-İbn Ebî Ḥâtim. thk. Abdullah el-Humeyyid- Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî. 7 Cilt. Riyad: Metâbiu’l-Humeydî, 1427/2006. İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l- Merâsîl. thk. Şükrullah b. Nimetullah Kûcânî, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1397/1977. İbn Ebî Hayseme, Ebû Bekr Ahmed b. Ebî Hayseme Züheyr b. Harb en-Nesâî. et- Târîḫu’l-kebîr: Târîḫu İbn Ebî Ḫayseme (es-sifru’s-sâlis). thk. Salâh b. Fethî Helel. 4 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse, 1424/2004. İbn Ebû Yaʿlâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî. Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile. nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’s- Sünneti’l-Muhammediyye, 1371/1952. İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. 11 Cilt. Dımaşk; Bey- rut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986. Johannes Pedersen. İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. çev. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018. Karagözoğlu, Mustafa Macit. “İbn Ebî Hayseme’nin (ö.279/892) Cerh-Ta‘dîl İlmindeki Yeri ve Önemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2017), 1-26. Karagözoğlu, Mustafa Macit. Zayıf Râvîler- Duafâ Literatürü ve Zayıf Rivayetler-. İs- tanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014. Keskin, Yusuf Ziya. “İbn Ebî Hâtim (v. 327/938) ve “el-Cerh ve’t-Ta‘dîl”indeki Me- todu”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2001), 5-29. Lucas, Scott C. Constructive Critics, Ḥadīth Literature, and the Articulation of Sunnī Islam: The Legacy of the Generation of Ibn Saʿd, Ibn Maʿīn, and Ibn Ḥanbal. Leiden: Brill, 2004. Melchert, Christopher. “Bukhārī and Early Hadith Criticism”. Journal of the American Oriental Society 121/1 (2001). Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 251 Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehẕîbü’l- Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1400/1980. Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yaʿkûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Lübnan: Dâru’l-Maʿrife, 1417/1997. Özçelik, Fikret. Hadis Usûlünde Râvi Değerlendirme Metodu. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2020. Pavlovitch, Pavel. “Ibn Abī Ḥātim al-Rāzī” The Encyclopaedia of Islam Three. Leiden- Boston: Brill 2018. Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm er-Râfiî el-Kazvînî. et- Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn. thk. Azîzullah el-Utâridî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl- miyye, 1408/1987. Saud Saleh, AlSarhan. Early Muslim Traditionalism: A Critical Study of the Works and Poli- tical Theology of Aḥmad Ibn Ḥanbal. United Kingdom: University of Exeter, Doktora Tezi, 2011. Tatlı, Mustafa. Rical Bilgisinin Tespiti: Suâlât Literatürü. İstanbul: Beka Yayınları, 2016. Umerî, Ekrem Ziya. Mevâridu’l-Ḫaṭîb el-Baġdâdî fî Târîḫi Baġdâd. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1405/1985. Umerî, Ekrem Ziya. Buḥûs̱un fî tariḫi’s-sünneti’l-müşerrefe. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 5. baskı, 1984/1405. Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Mürrî el-Bağdâdî. Yaḥyâ b. Maʿîn ve kitâbühü’t-Târîḫ (Dûrî rivayeti). thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf. 4 Cilt. Mekke: Merkezü’l-Bahsi’l-İlmi ve İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1399/1979. Yahyâ b. Maîn. Târîḫu Osm̱ ân b. Saîd ed-Dârimî an Ebî Zekeriyya Yaḥyâ b. Maʿîn fî tecrîḥi’r- ruvât ve taʿdîlihim. (Dârimî rivâyeti). thk. Ahmed Muhammed Nur Seyf. Dımaşk: Dârü’l-Meʾmûn li’t-Türâs, 1400/1980. Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2014. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed et-Türkmânî ez-Zehebî. Si- yeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müeessetü’r-Risâle, 1405/1985. Züheyr Osman Ali Nur. İbn ʿAdî ve menhecühû fî Kitâbi’l-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1418/1997. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) 252 ▪ Mehmet Angay Correspondences Regarding Rijāl in Ibn Abī Ḥātim’s (d. 327/938) al-Jarḥ wa-l-taʿdīl Extended Summary Determining the relationship between the works in the field of rijāl literature is one of the most reliable ways to follow the development process of this literature or any genre in this literature. Because it can be easily said that the works written around the same subject are not written independently from each other and are influenced by previous studies in certain aspects. One of the main methods of tracing this interaction and relationship in the early rijāl texts is to focus on isnāds. As a matter of fact, the references of these texts to the works written before them are generally in the form of referring to the isnād of the related works. The names in the isnāds in question are mostly transmitters that transfer the book/text to later periods. This situation is seen especially in the texts written in fourth or fifth centuries of the Hijri. In this period when the understanding of attributing knowledge to its owner with an isnād prevails, the most basic way to quote a writer is to mention the isnād that has reached him. Al-Jarḥ wa-l-taʿdīl of Ibn Abī Ḥātim who died in 327 AH, is not an exception from this general situation. The references Ibn Abī Ḥātim to the texts written before him, who used his knowledge of the rijāl in the first three centuries efficiently in his work, are in a form of isnād. Therefore, determining the possible written sources of this work and its relationship with the literature is only possible with detailed research focusing on isnāds. The purpose of this study is to determine some of the written sources used by Ibn Abī Ḥātim in al-Jarḥ through the isnāds. However, examining all of the isnāds in al-Jarḥ or determining all the written sources used by Ibn Abī Ḥātim exceeds both the volume of the study and the starting point, as will be pointed out later. In this article, the isnāds mentioned by Ibn Abī Ḥātim with the mukātaba (kataba ilayya) registration will be put in the center. In the other words, the names he contacted by correspondence and the texts sent to him will be examined. Based on these correspondences determined as the focal point, it is aimed to reveal the relations between some of the early texts written in the field of rijāl al- ḥadith. Although many studies have been done about Ibn Abī Ḥātim’s al-Jarḥ, neither the isnāds that reached early critics nor the written sources he used were studied in detail. While al-Jarḥ wa-l-taʿdīl is a very useful text in determining the written sources of Ibn Abī Ḥātim on rijāl, studies generally focus on certain points. The best known of these is that Ibn Abī Ḥātim’s al-Jarḥ wa-l-taʿdīl is quoted from or modeled by Bukhārī’s al-Tārīkh al-kabīr. The researchers who spent time on the relationship between the two works argues that Al-Jarḥ is different from Tārīkh in terms of internal composition, content, and number of his narrators’ biographies, but he takes it as a model. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021) İbn Ebî Hâtim’in (öl. 327/938) el-Cerḥ ve’t-taʿdîl’inde Ricâle Dair Yazışmalar ▪ 253 Although some studies point out the names that Ibn Abī Ḥātim contacted through correspondence and the written documents sent to him, this issue has not been examined in detail as an independent study so far. The most reliable way of determining the correspondence of Ibn Abī Ḥātim or the people he contacted through correspondence is to consult the biographies and isnāds in al-Jarḥ. In this study first of all, the people with whom he communicated through the mukātaba (kataba ilayya) is determined based on the biographies . In addition to that, frequency of his references to the texts sent to him is studied based on the isnāds. While scanning the biographies of the rāvī, primarily the records such as “kataba ilā Abī wa ilā Abī ilā Zurʿa, kataba ilayya, kataba ilaynā” were taken into consideration. Later, among the isnāds chosen randomly from certain parts of the book, the ones mentioned as “kataba ilayya” were determined. Even though the information was conveyed from many people with the form of “kataba ilayya”, it is seen that some names come to the fore. İn the next stage the relationship of Ibn Abī Ḥātim with these prominent names and the content of the written documents they sent him were taken into consideration. As a result, with the help of biographies and isnāds, a certain framework was tried to be created regarding the people he contacted through the mukâtaba and the texts he obtained in this way. Keywords: Ḥadīth, Rijāl, Ibn Abī Ḥātim, Al-Jarḥ wa-l-taʿdīl, Correspondence. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (Haziran 2021)