T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENİSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANA BİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI VAKFİYELERE GÖRE XIX. YÜZYIL BURSA VAKIFLARI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Muhammed Said BAYRAK BURSA-2019 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENİSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANA BİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI VAKFİYELERE GÖRE XIX. YÜZYIL BURSA VAKIFLARI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Muhammed Said BAYRAK Danışman Prof. Dr. Salih PAY BURSA-2019 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Muhammed Said BAYRAK Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı : İslam Tarihi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı : XI + 123 Mezuniyet Tarihi :11/07/ 2019 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Salih PAY VAKFİYELERE GÖRE XIX. YÜZYIL BURSA VAKIFLARI Bu çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde yer alan vakfiyelerden hareketle XIX. yüzyılda Bursa’da kurulduğu tespit edilen 236 vakıf incelenmiş; söz konusu vakıflar kurucularına, hizmet alanlarına ve vakfedilenlere göre tasnif edilerek değerlendirilmiştir. Buna göre belirtilen dönemde gerek seyfiye, gerekse ilmiye sınıfı tarafından kurulan büyük çaplı vakıflara rastlanmamıştır. Reâyâ sınıfı ile statüsü belirlenemeyen kişilerin kurduğu 170 vakıf ise mütevazı büyüklüktedir. Bursa’ya yapılan yoğun göçler, vakıflar üzerinde de etkili olmuştur. Nitekim 93 Harbi’nden sonra Bursa’ya yerleşen Balkan ve Kafkas muhacirleri çok sayıda vakıf kurmuşlardır. Bu dönemdeki vakıfların büyük bir kısmı camiler ile bu mekânlarda yapılan hizmetleri desteklemek amacıyla tesis edilmiştir. Bununla birlikte aralarında eğitim ve sosyal hizmetler ile Haremeyn hizmetlerine yönelik vakıflar da bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler:Osmanlı Devleti, Bursa, Vakıf, XIX. Yüzyıl, Göç v ABSTRACT Name and Surname : Muhammed Said BAYRAK University : Bursa Uludag University Institution : Social Science Institution Field : History of Islam and Islamic Branch : History of Islam Degree Awarded : Master Page Number : XI + 123 Degree Date : 11/07/ 2019 Supervisor : Prof. Dr. Salih PAY WAQFS IN BURSA IN XIX. CENTURİES ACCORDİNG TO WAQFIYAS In this study, 236 foundations that were established in Bursa in the XIX. century were examined based on the foundations in the Archives of the General Directorate of Foundations. These foundations were classified and evaluated according to their founders, service areas and foundations. According to this, no large-scale foundations have been found in the mentioned period, either were established by administrator class or by the ilmiye class (class of Muslim legal scholars.) The 170 foundations are modest in size which were established by the reâyâ class (folk class) and people whose status cannot be determined. Intensive immigration to Bursa also has been effective on the foundations. As a matter of fact, the Balkan and Caucasian immigrants who settled in Bursa after the War of 93 have established many foundations. Most of the foundations in this period were established to support mosques and services in these places. In addition, there are foundations for education and social services as well as Haremeyn services. Keywords: Ottoman Empire, Bursa, Vaqf, XIX. Century, Migration vi ÖNSÖZ Osmanlı Devleti’nde vakıflar, birçok sosyal hizmeti finanse eden, toplumsal dayanışmayı arttıran, toplum kesimleri arasında gelir dağılımını dengeleyen önemli kurumlardır. Günümüzde devlet tarafından yürütülen pek çok hizmet, geçmişte hayırseverler tarafından kurulan vakıflar vasıtasıyla yapılmıştır. Mescidler ve camiler, mektepler ve medreseler, tekkeler ve zâviyeler halkın kurduğu vakıflarla finanse edilmiş; köprüler, çeşmeler ve su kanalları hayırseverlerin bağışladığı mülk ve paralarla inşa edilmiş, gerektiğinde de bu eserlerin bakımı ve onarımı yapılmıştır. Bu çalışmada, XIX. asırda Bursa’da kurulan vakıfların genel bir fotoğrafının çekilmesi, bu vakıfların çeşitli açılardan değerlendirilmesi ve bu şekilde şehir tarihi çalışmalarına katkıda bulunulması amaçlanmıştır. 1801-1900 yılları arasında Bursa’da kurulan vakıfların vakfiyeleri Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde bulunan vakfiye defterlerinden tespit edilerek alınmış, okunmuş, latinize edilerek günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Vakfiyelerden elde edilen verilerle vakıfların, kurucularına, hizmet amaçlarına ve vakfedilenlere göre tasnifi yapılmıştır. Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde XIX. yüzyıl Bursa vakıfları kurucuları, sosyal statüleri ve cinsiyetleri açısından ele alınmış, vakıf kuranlar sosyal sınıflarına göre tasnif edilmiş, sayısal oranları önceki yüzyıllarla karşılaştırılmıştır. İkinci bölümde vakfedilen mallar ve vakıfların gelir kaynakları, üçüncü bölümde vakıfların hizmet amaçları ve vakıf kurucularının vakfiyelerde belirttikleri şartlar incelenmiştir. Vakfiyelerden, vakıf kurucuları, vakfedilenler ve vakıfların hizmet amaçlarının yanı sıra, dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik durumu, toplumun dinî inanç ve uygulamaları, gelenek ve görenekler, eğitim kurumları, tekkeler ve meskenlerin özellikleri ile ilgili birçok bilgiye de ulaşılmıştır. Ayrıca, toplumu oluşturan sosyal sınıfların vakıf kurucuları arasındaki ağırlıklarının önceki yüzyıllarla karşılaştırılması yapılmış, vakfedilen mallar ve paralar incelenmiş, şehirde ve kırsal bölgelerde vakıf kurma oranları tespit edilmiştir. Tezin gerek araştırma gerekse yazma safhalarında yol gösteren, bilgisinden ve fikirlerinden istifade ettiğim, her zaman manevî desteğini hissettiğim değerli danışman hocam Prof. Dr. Salih PAY’a, tezimde desteklerini esirgemeyen arkadaşım Mumin OMEROV’a teşekkür ederim. Bursa 2019 Muhammed Said BAYRAK vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ......................................................................................... İİ  YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU .....................İİİ  YEMİN METNİ ................................................................................................. İV  ÖZET .................................................................................................................... V  ÖNSÖZ .............................................................................................................. Vİİ  İÇİNDEKİLER ................................................................................................. Vİİİ  TABLOLAR VE GRAFİKLER LİSTESİ ............................................................ X  KISALTMALAR ................................................................................................ Xİ  GİRİŞ .....................................................................................................................1  I. ÇALIŞMANIN AMACI ......................................................................................................... 2  II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI ................................................................................................... 2  III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMI ................................................................................................. 3  IV. BURSA VAKIFLARINA GENEL BİR BAKIŞ .................................................................. 4  BİRİNCİ BÖLÜM  KURUCULARINA GÖRE VAKIFLAR   I.  ERKEKLER .................................................................................................................... 8  A.  SEYFİYE MENSUPLARI .......................................................................................... 9  B.  İLMİYE MENSUPLARI .......................................................................................... 12  C.  TARİKAT MENSUPLARI ....................................................................................... 16  D.  REÂYÂ MENSUPLARI .......................................................................................... 21  E.  STATÜSÜ BELİRLENEMEYENLER .................................................................... 23  1.  Bursa Yerli Halkı ................................................................................................. 24  2.  Balkan ve Kafkas Muhacirleri .............................................................................. 32  II.  KADINLAR .................................................................................................................. 48  İKİNCİ BÖLÜM  MEVKÛFÂTA GÖRE VAKIFLAR  I.  GAYRİMENKUL VAKIFLAR ..................................................................................... 55  A.  KONUTLAR VE ARSALAR ................................................................................... 56  B.  ZİRAİ ALANLAR VE İŞLETMELER .................................................................... 60  1.  Tarım Arazileri ..................................................................................................... 60  2.  Bağ ve Bahçeler ................................................................................................... 61  3.  Dut Bahçeleri........................................................................................................ 61  viii 4.  Zeytinlikler ........................................................................................................... 63  5.  Köyler ................................................................................................................... 64  C.  TİCARÎ YAPILAR VE İŞLETMELER ................................................................... 66  1.  Dükkânlar ............................................................................................................. 66  2.  Değirmenler .......................................................................................................... 69  3.  Tuz Ocakları (Memlehalar) .................................................................................. 70  D.  EĞİTİM VE DİN HİZMETLERİNE YÖNELİK KURUMLAR .............................. 71  II.  MENKUL VAKIFLAR ................................................................................................. 73  A.  PARA VAKIFLARI ................................................................................................. 73  B.  KİTAP VAKIFLARI ................................................................................................ 80  C.  DİĞER VAKFEDİLENLER ..................................................................................... 81  ÜÇÜNCÜ BÖLÜM   HİZMET AMAÇLARINA GÖRE VAKIFLAR   I.  DİNİ VE KÜLTÜREL HİZMETLER ............................................................................ 86  A.  MESCİD VE CAMİLERDEKİ HİZMETLER ......................................................... 86  B.  TEKKE VE ZÂVİYELERDEKİ HİZMETLER ....................................................... 92  II.  MEDRESE VE MEKTEPLERDEKİ HİZMETLER .................................................... 102  III. SOSYAL HİZMETLER VE DİĞER AMAÇLAR ........................................................... 105  SONUÇ ..............................................................................................................109  KAYNAKLAR ..................................................................................................113  ARŞİV KAYNAKLARI ........................................................................................................ 113  ESERLER .............................................................................................................................. 113  İNTERNET KAYNAKLARI ................................................................................................ 115  KAYNAK KİŞİLER .............................................................................................................. 115  EKLER ..............................................................................................................116  ix TABLOLAR VE GRAFİKLER LİSTESİ 1. Tablo: Kurulduğu Yere Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları ......................................... 5  2. Tablo: Kurucularının Cinsiyetine Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları ......................... 7  3. Tablo: Kurucularının Statülerine Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları .......................... 8  4. Tablo: Seyfiye Sınıfına Mensup Vakıf Kurucuları..................................................... 11  5. Tablo: Seyfiye Sınıfının Vakfettiği Mallar ................................................................. 12  6. Tablo: İlmiyeye Mensup Vakıf Kurucuları ................................................................ 14  7. Tablo: İlmiye Sınıfının Vakfettiği Mallar .................................................................. 15  8. Tablo: Tarikat Mensuplarının Kurduğu Vakıflar ....................................................... 18  9. Tablo: Tarikat Mensuplarının Vakfettiği Mallar ........................................................ 20  10. Tablo: Reâyâ Mensuplarının Kurdukları Vakıflar.................................................... 22  11. Tablo: Reâyâ Mensuplarının Vakfettiği Mallar........................................................ 23  12. Tablo: Bursa Yerli Halkından Statüsü Belirlenemeyenlerin Kurduğu Vakıflar ....... 25  13. Tablo: Statüsü Belirlenemeyenlerin Vakfettiği Mallar ............................................ 31  14. Tablo: Balkan ve Kafkas Muhacirlerinden Statüsü Belirlenemeyenlerin Kurduğu Vakıflar .......................................................................................................... 34  15. Tablo: Diğer Toplum Sınıflarından Muhacirlerin Kurduğu Vakıflar ....................... 43  16. Tablo: Balkan ve Kafkas Muhacirlerinin Vakfettiği Mallar .................................... 44  17. Tablo: Yıllara Göre Bursa’da Kurulan Vakıf Sayıları .............................................. 47  18. Tablo: Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıflar .......................................................... 51  19. Tablo: Kadın ve Erkek Vâkıflar Tarafından Beraber Kurulan Vakıflar ................... 52  20. Tablo: Kadınların Vakfettiği Mallar ......................................................................... 53  21. Tablo: Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıfların Hizmet Alanları ............................ 54  22. Tablo: Vakfedilen Malların Tamamı ........................................................................ 55  23. Tablo: Vakfedilen Gayrimenkuller ........................................................................... 55  24. Tablo: Vakfedilen Konutlar ...................................................................................... 57  25. Tablo: Konutların Vakfedilme Amacı ...................................................................... 57  26. Tablo: Vakfedilen Tarım Arazileri, Bağlar ve Bahçeler .......................................... 60  27. Tablo: Tarım Arazilerinin Vakfedilme Amaçları ..................................................... 65  28. Tablo: Vakfedilen Dükkânlar ................................................................................... 66  29. Tablo: Dükkânların Vakfedilme Amaçları ............................................................... 69  30. Tablo: Eğitim ve Din Hizmetlerine Yönelik Binalar................................................ 71  31. Tablo: Vakfedilen Menkuller ................................................................................... 73  32. Tablo: Para Vakıflarının Amaçları ........................................................................... 76  33. Tablo: Hizmet Amaçlarına Göre Vakıflar ................................................................ 83  34. Tablo: İdari Personel Ücretleri ................................................................................. 84  35. Tablo: Mescid ve Camiler için Kurulan Vakıfların Amaçları .................................. 87  36. Tablo: Dergâh Ve Zâviyelerde Din Hizmetleri İçin Kurulan Vakıfların Amaçları . 93  37. Tablo: Eğitim Öğretim Hizmetleri ......................................................................... 103  38. Tablo: Sosyal Hizmetler Ve Diğer Amaçlarla Kurulan Vakıflar ........................... 105  x KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.md. : Adı geçen madde a.g.t. : Adı geçen tez b. : Bin (oğul) Bel. : Belediye bkz. : Bakınız B.U.Ü. : Bursa Uludağ Üniversitesi bt. : Binti (kız) BTSO : Bursa Ticaret Sanayi Odası C. : Cilt çev. : Çeviren D.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı ed. : Editör haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti kg. : Kilogram kr. : Kuruş M.E.B. : Milli Eğitim Basımevi s. : Sayfa ss. : Sayfadan sayfaya S.B.E. : Sosyal Bilimler Enstitüsü sy. : Sayı T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı Ü. : Üniversite V.D. : Vakıflar Dergisi v.d. : Ve diğerleri V.G.M.A . : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi yy. : Yüzyıl yay. : Yayınları xi GİRİŞ Vakıflar, Osmanlı tarihinde önemli bir yeri olan dinî, hukuki ve sosyal kurumlardır. Bir kişi, menkul veya gayrimenkul mallarından bir kısmını, halkın çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için dinî, hayrî veya sosyal bir amaca ebedi olarak tahsis ederse, malını vakfetmiş ve bir vakıf kurmuş olur.1 Malının tamamını veya bir kısmını vakfeden kişi, Allah katında ve insanlar karşısında dinî ve vicdanî bir sorumluluğu yerine getirdiği düşüncesiyle huzur bulur.2 Vakfedilen mallar, satın alınmaktan ve devredilmekten korunmuş olarak sadece vâkıf tarafından belirlenen şartlara uygun olarak kullanılabilir.3 Vakıf kavramı ve vakıf müessesesi Ku’ran-ı Kerim’de doğrudan yer almamakla birlikte, Allah yolunda infak etme; yoksullara, yetimlere yardım etme ve yararlı işlerde yarışmayı tavsiye eden birçok ayet bulunmaktadır. “Hayırda yarışınız.”4 ve “Sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcamadıkça gerçek iyiliğe asla erişemezsiniz. Her ne harcarsanız Allah onu hakkıyla bilir.”5 ayeti kerimeleri vakıf müessesesinin Kur’an-ı Kerim’deki gerekçeleridir. Peygamberimiz (sav), öldükten sonra bile insana sevap kazandırmaya devam eden üç şey arasında, sürekli sadaka anlamına gelen sadaka-yı câriyeyi de saymıştır.6 Vakıf müessesesi, sadaka-yı câriyenin günlük hayattaki en güzel tezahürüdür. Hz. Peygamberin (sav) Fedek arazisinin gelirlerinin bir kısmını fakirlere, Medine’ye gelen elçilere ve misafirlere ayırması Müslümanları vakıf kurmaya teşvik etmiştir.7 Hz. Osman’ın, yüksek bir fiyata Rume Kuyusu’nu satın alarak hayrına vakfetmesi ilk vakıf örneklerindendir.8 Osmanlı toplumunda birçok sosyal hizmet, devlet adamları ve hayırseverler tarafından kurulan vakıflar aracılığı ile yürütülmüştür. Sosyal ve toplumsal hizmetlerin hayırseverlerin bağışlarıyla yürütülmesi, hem toplumda güven ortamının oluşmasını 1 Ömer Nasuhi Bilmen, Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmusû I-VIII, C. IV, İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1969, s. 284. 2 Hayreddin Karaman, Ana Hatlarıyla İslam Hukuku, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008, s. 288. 3 Bilmen, a.g.e., s. 284. 4 Bakara, 2/148 5 Al-i İmran, 3/92 6 Mehmed Sofuoğlu, Sahih-i Müslim ve Tercemesi, (I-VIII), C. V, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1969, s. 183. 7 Kamil Miras, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (I-XII), C. VIII, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1974, s. 206-207. 8 Mustafa Asım Köksal, İslam Tarihi Medine Devri, (I-XI ), C. I, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1981, s. 194. 1 sağlamış hem de toplum tabakaları arasındaki ekonomik dengeye katkı sunmuştur. Vakıf hizmetlerinden yararlanan birçok insan, kendileri de birer vakıf tesis ederek topluma hizmet kervanına katılmışlardır. Vakıflar tarihte, günümüzde merkezî devlet teşkilatı ve belediyeler tarafından yapılan birçok hizmeti üstlenerek devletin yükünü azaltmıştır.9 Malının bir kısmını insanların yararına sarfederek sadaka-yı câriye sevabı kazanmak isteyen hayırseverlerin, malını mahkemede kadı ve şahitlerin huzurunda vakfetmeleriyle vakfiye metinleri meydana gelmiştir. Vakfiyelerde, vakfedilen malların özellikleri ve vakıf şartları ayrıntılı bir şekilde yer almıştır.10 Vakfiyeler, vakıfların kuruluş belgesi olmalarının yanında, sosyal, kültürel ve ekonomik pek çok konu ile ilgili bilgiler de içermektedir. Dönemin ekonomik ve toplumsal şartları, toplumun dinî inanç ve uygulamaları, gelenek ve görenekler, eğitime bakış açıları, tekkelerde yapılan zikir ve ayinlerin icra şekilleri ve mesken tipleri gibi bilgilere vakfiyelerden ulaşılabilmektedir.11 I. ÇALIŞMANIN AMACI Bu çalışmanın amacı İslam Medeniyeti’nde, özellikle de Osmanlı Devleti’nde önemli bir yeri olan olan vakıf geleneğinin XIX. yüzyılda Bursa şehrindeki işleyişini araştırmaktır. Böylelikle incelenen dönemde kurulan vakıflar ve hizmet alanları, önceki yüzyıllarda kurulan vakıflara göre benzer ve farklı yönleri hakkında bilgi sahibi olabilmektir. Ayrıca bu sayede toplumun sosyal hayatı, dinî hayatı, ekonomik ve sosyo- kültürel durumunun öğrenilmesi de çalışmanın amaçları arasındadır. II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI Bu çalışmada, XIX. yüzyılda Bursa’da tesis edilen vakıflar ve işlevleri vakfiyelerine göre incelenmiştir. Vakıf kurucuları mensup oldukları sınıflar açısından değerlendirilmiş, seyfiye, ilmiye ve reâyâ sınıfı ile tarikat mensuplarının kurdukları vakıfların oranları önceki asırlarda kurulan vakıflarla karşılaştırılmıştır. Kadınların kurduğu vakıflar ile göçmenlerin kurduğu vakıflar ayrıca ele alınmıştır. 9     Ufuk Gülsoy, v.d., Bir Medeniyetin İzdüşümü Vakıflar, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., 2014, s. 21-24.  10    Salih Pay, Kuruluşundan Günümüze Yeşil Külliyesi, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yay., Bursa 2010, 2. baskı, s. 29,30.  11   Osman Nuri Özgüdenli, “Vakfiye”, DİA, I-XLIV, İstanbul: 2012, T.D.V. Yay. C. 42, s. 465-467.  2 Bunun yanısıra vakfedilen menkul ve gayrımenkuller incelenmiş, vakıfların kuruluş amaçları ve hizmet alanları değerlendirilmiştir. III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMI Çalışmada, ilgili dönemin vakıflarıyla ilgili arşiv kaynakları ve günümüz eseleri incelenmiştir. Öncelikle Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi taranmış ve tezin konusu ile alakalı belgeler belirlenmiştir. Araştırma kapsamında olan vakfiyeler 43, 309, 422, 534, 542, 579, 580, 581, 582, 583, 584, 585, 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 595, 596, 597, 598, 599, 600, 601, 602, 603, 604, 606, 608, 618, 619, 632, 733, 746, 1588, 1751, 1759, 2157 ve 2163 numaralı defterlerde bulunarak kurumdan alınmıştır. 2163 numaralı defter, diğer defterlere nazaran ilgili döneme ait daha çok vakfiye içermektedir. Çalışmanın kapsadığı döneme ait 236 vakfiye tesbit edilmiş, Osmanlıca yazılmış olan vakfiyeler çalışmada kullanılmadan önce latinize edilmiş, daha sonra da içerdikleri bilgilerin tasnifi yapılmıştır. Çalışmada vakfiyelerin yanısıra çok sayıda basılı eserden de yararlanılmıştır. Bunlar arasında vakıfların fıkhî yönüyle ilgili Ömer Nasuhi BİLMEN’in Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmusû, Ali Himmet BERKİ’nin Vakıflar ve Ahmet AKGÜNDÜZ’ün İslam Hukuku’nda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi isimli eserlerinden istifade edilmiştir. Para vakıfları konusunda Murat ÇİZAKÇA’nın Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları ile Mehmet Ali ÜNAL’ın Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi kitaplarından faydalanılmıştır. Mustafa KARA’nın, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler adlı kitabı incelenmiş, incelenen dönemde faaliyetlerini sürdüren ve desteklenmesi için hayırseverler tarafından vakıf kurulan tarikatlar ile ilgili bilgiler alınmıştır. Mefail HIZLI’nın, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri eserinden, Bursa’daki medrese ve mektepler ve bu kurumların işleyişi ile ilgili yararlanılmıştır. Cafer ÇİFTÇİ’nin, Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri kitabından, XIX. yüzyılda Bursa’daki sosyal-ekonomik hayat ve vakfedilen malların değerleri ile ilgili bilgi alınmıştır. Editörlüğünü Zekeriya KURŞUN’un yaptığı Osmanlı Tarihi (1876-1918), ve editörlüğünü Zeynep Dörtok ARABACI’nın yaptığı Bursa’nın Zenginliği Göçmenler adlı eserlerden, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve sonrasından yaşanan yoğun göçlerle ilgili bilgi alınmıştır. 3 Yakup TUNCER’in Mahkeme Sicillerine Göre XV. Yüzyıl Bursa Vakıfları, Hale DEMİREL’in Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Bursa Vakıfları ve Fatma Kırçıl AKKOÇ’un Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında (1550-1565) Bursa Vakıfları adlı yüksek lisans tezleri ile Samettin BAŞOL’un Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. Yüzyılda Bursa Vakıfları adlı doktora tezi incelenmiş, bu tez çalışmalarında verilen vakıflar ile XIX. yüzyılda kurulan vakıfların karşılaştırılması yapılmıştır. Vakıfların kurulduğu köyler, vakıf eserlerin mevcut durumu ve bu eserlerle ilgili bilgiler konusunda internet kaynaklarından istifade edilmekle beraber bazı vakıflarla ilgili, vakfın bulunduğu yöre halkının bilgisinden de faydalanılmıştır. Araştırma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde vakıflar, kurucularının mensup olduğu toplum sınıfı göz önünde bulundurularak değerlendirilmiştir. İkinci bölümde, kurulan vakıfların özellikleri, vakfedilen menkul ve gayrımenkuller ile bunların kullanılma ve değerlendirilme yöntemlerinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde ise vakıflar hizmet alanlarına göre dinî ve kültürel hizmetler, medrese ve mekteplerdeki hizmetler ve sosyal hizmetler olarak tasnif edilerek analizi yapılmıştır. IV. BURSA VAKIFLARINA GENEL BİR BAKIŞ XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıfların büyük bir kısmı dinî hizmetleri desteklemeyi amaçlamıştır. Mescid ve cami inşası ve aydınlatılması,12 imam, hatib, müezzin, vâiz, devirhân ve hizmetli gibi görevlilerin ücretlerinin ödenmesi,13 tekke ve zâviyelerin inşâsı, tamiri, aydınlatılması, ibate ve iaşesinin karşılanması14 bu vakıfların amaçları arasında yer almıştır. Birçok vakıfta, Kuran okutulması, hatim ve mukabele yapılması,15 mevlid,16 miraciye,17 Hz. Hüseyin mersiyesi okunması18 gibi gayeler de gözetilmiştir. Ayrıca, mektep ve medreselerin desteklenmesi,19 fakirlere yardım edilmesi, çeşme ve suyollarının tamir edilmesi de20 vakıfların hizmet alanları arasında yer almıştır. 12 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 106, Sıra no: 105. 13 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 14 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 001, Sıra no: 001. 15 V.G.M.A., Defter no: 2157, Sayfa no: 0028, Sıra no: 0021. 16 V.G.M.A., Defter no: 2157, Sayfa no: 0029, Sıra no: 0022. 17 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 009, Sıra no: 006. 18 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 081, Sıra no: 072. 19 V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 20 V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 4 Tekkeler, mektep ve medreseler için de vakıflar kurulmuştur. Mahalle veya köy halkı camide ibadetini yapmış, mahalle çocukları cami içinde veya yanındaki mektepte eğitim görmüş, arzu edenler tekkede zikire ve ayine katılmış, tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Camilerde ve tekkelerde mevlidler okunmuş, mukabeleler yapılmış ve dualar edilmiştir.21 İncelenen yüzyılda mektep çocuklarına kıyafet ve ayakkabı hediye eden, etlerini fakirlere dağıtmak üzere kurban kesen,22 dul kadınlara yardım eden, çeşmelerin ve su kanallarının tamir ve bakımını yapan vakıflar da mevcuttur.23 Ayrıca Haremeyn Vakfı’na ilave olarak,24 Ravza-yı Mutahhara görevlileri için,25 annesinin mezarının tamiri için, kurduğu vakfa şart koyanlar da bulunmaktadır.26 Önceki yüzyıllarda çokça görülen ailevî vakıflardan ise bir tane bulunmaktadır.27 Osmanlı Devleti’nde, daha önceleri, şehirlerde yaşayan nüfus % 10 civarında iken, XIX. yüzyılda % 20’ye kadar yükselmiştir. Kırsalda yaşayan nüfusun oranı ise % 80 seviyesindedir.28 Vakıfların kurulduğu yerlere bakıldığında bu oranlara yakın bir oran görülmektedir. 1. Tablo: Kurulduğu Yere Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları Vakfın Kurulduğu Yer Vakıf Sayısı Oranı Bursa il merkezi 50 % 21 İlçe merkezi 30 % 13 Köy 156 % 66 Toplam 236 % 100 XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan 136 vakfın 50’si (%21) Bursa il merkezinde, 30’u (%13) Bursa iline bağlı ilçe merkezlerinde, 156 tanesi (%66) ise Bursa ili ve ilçelerine bağlı köylerde kurulmuştur. Bu çalışmada köy isimleri, vakfiyelerde geçtiği şekliyle verilmiş, ismi değişen köylerin günümüzdeki isimleri dipnotta belirtilmiştir. Günümüzde başka bir ile veya 21 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087, Sıra no: 0077/1. 22 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0366, Sıra no: 0274. 23 V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 24 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0013, Sıra no: 0008. 25 V.G.M.A., Defter no: 733, Sayfa no: 007, Sıra no: 004. 26 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0143, Sıra no: 0112. 27 V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. 28 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul: Paradigma Yay., 2013, 2. Baskı, s. 23. 5 ilçeye bağlanan köyler vakfiyede geçtiği şekilde verilerek, dipnotta günümüzde bağlı olduğu yerleşim birimi belirtilmiştir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM KURUCULARINA GÖRE VAKIFLAR Osmanlı Devleti’nde, Avrupa toplumlarının aksine olarak, toprak mülkiyetine dayalı, imtiyazlarını nesilden nesile yüzyıllarca sürdüren bir aristokrat sınıfı oluşmamıştır. Toprak öncelikle Allah’a, sonra padişaha aittir. Devlete ait olan topraklar ziraat yapmaları için köylülere kiralanmıştır. Avrupa’daki durumun aksine, dinî bakımdan ayrıcalıklı bir ruhban sınıfı da yoktur. Yaratıcı karşısında herkes, tarağın dişleri gibi eşittir. Ayrıca Osmanlı Devleti’ndeki narh sistemi, miri arazi uygulaması, müsadere sistemi, aşiretlerin bölünmesini sağlayan iskân siyaseti gibi uygulamalar, Avrupa devletlerinde örnekleri görülen bir sosyal sınıflaşmayı engellemiştir.29 Osmanlı toplumunda, ulemâ, asker, tüccar, esnaf, zanaatkâr, reâyâ, çiftçi ve köleler gibi toplum grupları mevcuttur. Ancak bu gruplar arasında geçişkenlik ve hareketlilik esastır. Nitekim bir köle, askerî sınıfa girip veziriazamlığa kadar yükselebileceği gibi, bir çiftçinin oğlu da medresede tahsil görüp şeyhülislamlığa kadar yükselebilirdi. Bununla birlikte azl edildiğinde, serveti dâhil olmak üzere bütün imtiyazlarını da kaybederdi.30 XIX. yüzyılda Bursa’da kurulduğu tespit edilen 236 vakıf, kurucularının cinsiyetlerine göre değerlendirildiğinde, erkek hayırseverler tarafından 204 vakıf, kadın hayırseverler tarafından 28 vakıf kurulduğu; 4 vakfın ise erkek ve kadın vâkıflarca müşterek olarak tesis edildiği görülmektedir. 2. Tablo: Kurucularının Cinsiyetine Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları Vakıf Kurucusunun Cinsiyeti Vakıf Sayısı Oranı Kadın 28 % 11,8 Erkek 204 % 86,5 Kadın ve erkek vâkıfların beraber kurduğu vakıflar 4 % 1,7 Toplam 236 % 100 Bu çalışmada erkek vâkıflar, sayısal ağırlıkları nazara alınarak seyfiyeye, ilmiyeye, tarikata ve reâyâya mensup olanlar olmak üzere dört grupta incelenmiş, vakıf senedinde mesleği ve sosyal sınıfıyla ilgili bilgi verilmeyenler ise statüsü belli olmayanlar grubunda ele alınmıştır. 29 Ünal, a.g.e., s. 25. 30 Ünal, a.g.e., s. 26. 7 Kadın hayırseverler tarafından kurulan vakıfların oranları XV. yüzyılda % 51,31 XVI. yüzyılın ilk yarısında % 47,32 ikinci yarısında % 35,33 XVII. yüzyılda % 47,34 XVIII. yüzyılda % 10,9,35 XIX. yüzyılda ise % 11,8’dir. Bu verilerden, kadın vakıf kurucularının oranının, önceki yüzyıllara oranla XVIII. ve XIX. yüzyıllarda oldukça azaldığı anlaşılmaktadır. I. ERKEKLER Osmanlı toplumunda, dönemin diğer toplumlarında olduğu gibi erkekler kadınlara göre daha ön planda olmuştur. Bu durum vakıf kurma oranlarına da yansımıştır. Önceki yüzyıllarda olduğu gibi XIX. yüzyılda da erkek hayırseverlerin kurduğu vakıfların oranı daha yüksek olmuştur. (Bkz: 2. tablo) XIX. yüzyılda Bursa’da tesis edilen vakıfların 208 tanesi erkek hayırseverler tarafından kurulmuştur. Bu vakıflardan 8’i seyfiye sınıfına, 9’u ilmiye sınıfına mensup hayırseverler tarafından kurulmuştur. 14 vakfı tarikat şeyhleri, 7 vakfı ise reâyâdan hayırseverler kurmuştur. 170 vakfın kurucusunun statüsü ile ilgili vakfiyelerde bilgi bulunmamaktadır. Statüsü belli olmayan vâkıfların büyük kısmının köylerde ikamet ettiği görülmektedir. Bu durumda, bu kişilerin reâyâ sınıfından olma ihtimalleri yüksektir. Ancak, vakfiyelerde bilgi verilmediği için, statüsü belli olmayanlar grubunda değerlendirilmiştir. 3. tabloda statülerine göre vakıf kurucularının oranları yer almaktadır. 3. Tablo: Kurucularının Statülerine Göre XIX. Yüzyıl Bursa Vakıfları Vakıf Kurucusunun Statüsü Vakıf Sayısı Oranı Seyfiye sınıfı 8 % 3.4 İlmiyeye sınıfı 9 % 3.8 Tarikat mensupları 14 208 % 6 %88,2 Tüccar, esnaf ve zanaatkârlar 7 % 3 Statüsü belli olmayanlar 170 %72 Kadınlar 28 %11,8 Toplam 236 % 100 31 Yakup Tuncer, Mahkeme Sicillerine Göre XV. Yüzyıl Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E, 1992, s. 23, 24. 32 Hale Demirel, Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E., 2006, s. 61. 33 Fatma Kırçıl Akkoç, Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında (1550-1565) Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E., 2010, s. 41. 34 Samettin Başol, Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. Yüzyılda Bursa Vakıfları, (Doktora Tezi), Ankara: Gazi Ü. S.B.E., 2008, s. 142. 35 Cafer Çiftçi, Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri, Bursa: Gaye Kitabevi, 2004, s.50. 8 Erkekler A. SEYFİYE MENSUPLARI Osmanlı Devleti’nde, elinde padişah beratı bulunan, devlet hizmetlerini ve askeri işleri yürüten, kapıkulu, tımarlı sipahi, subaşı, sancakbeyi, beylerbeyi gibi medrese bitirmesi gerekmeyen devlet görevlilerine ehl-i seyf veya seyfiye denirdi. Seyfiye sınıfından olanlar devlete vergi ödemezler, her padişah değişiminde beratları yenilenir, başarısızlık durumunda, azil, hapis, tenzil-i rütbe, sürgün veya katl gibi cezalara çarptırılırlardı. Seyfiye sınıfından bazıları öldüğünde, çocuklarının geçimine yetecek kadar bir mal bırakılarak malları müsadere edilirdi. Osmanlı Devleti’nde müsadere uygulaması sebebiyle, birkaç örnek dışında vezir sülaleleri oluşmamıştır.36 İlmiye sınıfı ile beraber, Osmanlı Devleti’ndeki sosyal tabakalaşmanın en üstünde yer almış ve yüksek gelirler elde etmiş olan seyfiye sınıfı, elde ettikleri gelirlerden sadece kendileri istifade etmemişler, toplumun her kesiminin faydalanması için vakıflar da kurmuşlardır. 37 Bursa’da seyfiye sınıfından hayırseverlerin çok sayıda eseri halen faaliyetlerini sürdürmektedir.38 XV. asırda Bursa’da kurulan vakıflar arasında seyfiyeye mensup vakıf kurucularının oranı % 33’tür.39 XVI. yüzyılın ilk yarısında tesis edilen 567 vakfın kurucusu seyfiyeye mensup olan 6 vakıf vardır.40 XVI. yüzyılın ikinci yarısında seyfiyeden 3 vakıf kurucusu vardır. Tüm vakıf kurucularına oranı % 2,4’tür.41 XVII. yüzyılda seyfiye sınıfından hayırseverlerin kurduğu vakıfların oranı % 4,5’tir.42 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tesbit edilen vakıflar arasında kurucusu seyfiye sınıfından olanların oranı % 7,4’tür.43 Çalışmamızın ait olduğu dönem olan XIX. yüzyılda kurulan 236 vakıf arasında ise, kurucusu seyfiye sınıfından olan 8 vakıf bulunmaktadır. Seyfiye sınıfının kurduğu vakıfların, XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan tüm vakıflara oranı % 3,3’tür. Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi olan XIV. ve XV. asırlarda bir süre başkentlik yapan Bursa’da seyfiye sınıfından birçok hayırsever vakıf kurmuştur. 36 Ünal, a.g.e., s.27, 28. 37 Ünal, a.g.e., s.28. 38 Seyfiye sınıfından Hacı İvaz Paşa’nın Bursa’da yaptırdığı cami ve han halen faaliyetini sürdürmektedir. Bkz: Salih Pay, Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Bursa: Eğitsan Yay., 1996, s. 203. 39 Samettin Başol, Vakfiyelerine Göre XV. Yüzyıl Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Ü. S.B.E., 2001, s.34. 40 Hale Demirel, a.g.t., s.13. 41 Akkoç, a.g.t., s.21. 42 811 vakıftan 37 tanesinin kurucusunun seyfiye sınıfındandır. Bkz. Başol, Kentleşme, Ekonomi…, a.g.t., s.114. 43 675 vakıf arasında 50 vakfın kurucusu seyfiye sınıfındandır. Bkz. Çiftçi, a.g.e., s. 51. 9 Sonraki yüzyıllarda da bu vakıfların önemli bir kısmı faaliyetlerini sürdürerek birçok sosyal hizmeti ifa etmiştir. XV. yüzyılda, seyfiye sınıfının kurduğu vakıflar yüksek oran teşkil ederken, sonraki yüzyıllarda bu oran düşmüştür. Özellikle İstanbul’un fethedilmesinden sonra seyfiye mensupları daha çok İstanbul’da veya yeni fethedilen yerlerde vakıflar kurmuşlardır. Seyfiye sınıfına mensup olan hayırseverler, tesis ettikleri 8 vakfın altısını Bursa şehir merkezinde, birini ilçe merkezinde kurmuşlardır. Seyfiye sınıfından Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa Nuri’nin Karacabey ilçesi Sultaniye Köyü Camii için kurduğu vakıf, seyfiye mensuplarının köylerde kurdukları vakıflara tek örnektir.44 44 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 261, Sıra no: 242. 10 4. Tablo: Seyfiye Sınıfına Mensup Vakıf Kurucuları Sıra No Vâkıf Statüsü Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 Aziz Ahmed Paşa b. Mehmed Emin Efendi Mutasarrıf, paşa Bursa – Merkez 07/04/1228 3 parça tuzla Mevlid 43-0460-0162 2 Hasan Hüsnü Paşa b. Paşa, müşir Karacabey - 11/08/1309 100 adet yüzlük mecidiye Mustafa Nuri Sultaniye köyü altını,1dükkân, 1 kahvehane Sultaniye Köyü Camii 591-0261-0242 3 Balaban Paşa Paşa İznik 01/06/1228 İsabey köyü45 Evladiye 595-0102-0095 4 Derviş Mehmed Paşa Vezir, eski sadrazam Bursa – Merkez 13/01/1241 4 dönüm dut bahçesi, 60 zira arsa, 1 ev Ahmed Gazzî Hangâhı 2163 -0146-0115 5 Hüseyin Hüsnü Bey b. Halil Darbhane Emini Bursa – Merkez 23/12/1238 1 ev, 82 dönüm dut bahçesi İsmail Hakkı Efendi Zâviyesi 580-0260-0129 6 Mustafa Ağa b. Hüseyin Istabl-ı Amire Bursa - Darbhane Ağa Müdürü Mahallesi 25/11/1283 1500 kr. Darbhane Mahallesi Camii 584-0111-0060 7 Hüseyin Bey b. Mustafa Şehzâde lalası Bursa - Kayhan Mahallesi 26/10/1304 2 manav dükkânı Kayhan Camii 601-0188-0247 8 Mehmed Tahir Paşa b. Mutasarrıf Bursa - Merkez 05/08/1286 1 yağhane, 1 simitçi Camii Atik, yaptırdığı 619-0108-0060 Ahmed dükkânı çeşmeler, dul kadınlar ve 12 parça, 108 dönüm mevlid okunması zeytinlik 45 İsabey köyü, vakfiyede Gürle'ye tabi görünmektedir. Günümüzde Gürle, Orhangazi ilçesine bağlı iken, yörede İsabey adında bir köy mevcut değildir. 11 Seyfiyeye mensup vakıf kurucuları arasında üç paşa, bir mutasarrıf, bir vezir, bir darbhane emini, bir Istabl-ı Âmire Müdürü ve bir de şehzade lalası bulunmaktadır. 4. tabloda bu vâkıflar ve vakıflarıyla ilgili ayrıntılı bilgi yer almaktadır. 5. Tablo: Seyfiye Sınıfının Vakfettiği Mallar Vakfedilen Mal, Para Miktar Vâkıf Sayısı Para, altın 1500 kuruş, 100 adet yüzlük mecidiye altını 2 Ev 2 Dükkân 1 Yağhane 1 Manav dükkânı 2 Simitçi dükkânı 1 Kahvehane 1 7 Köy 1 Tuzla 3 parça Arsa 60 zira Zeytinlik 108 dönüm Dut bahçesi 86 dönüm Kitap -- -- Ev ve dükkân eşyası -- -- Seyfiye mensubu iki hayırsever para ve altın, yedi hayırsever gayrimenkul vakfetmişlerdir. Vakfedilenler arasında 1500 kuruş para, 100 adet yüzlük mecidiye altını, iki ev, bir dükkân, bir yağhane, iki manav dükkânı, bir simitçi dükkânı, bir kahvehane, bir köy, üç parça tuzla, 60 zira arsa, 108 dönüm zeytinlik ve 86 dönüm dut bahçesi bulunmaktadır. Seyfiyeye mensup olanların, İlmiye mensupları ve tarikat mensuplarına nazaran daha az para ve mülk vakfettikleri görülmektedir. Seyfiye sınıfından olan hayırseverlerden dördü camiler, ikisi hânkâh ve zâviye, ikisi mevlid okunması, biri yaptırdığı çeşmelerin bakımı ve dul kadınlar, biri de kendi evladı için vakıf kurmuştur. B. İLMİYE MENSUPLARI Osmanlı Devleti’nde, medreseden mezun olmuş ve elinde padişah beratı bulunan,46 imam, hatip, müezzin, kâtip, müderris, kadı, müftî gibi ilimle alakalı olan kişiler için ilmiye tabiri kullanılırdı. İlmiye sınıfının hususi kıyafeti, sarık, cübbe ve 46 Ünal, a.g.e., s.27. 12 şalvar idi. Ayrıca selâtîn camilerde vaaz eden kürsü şeyhleri,47 hekimbaşı, müneccimbaşı gibi görevliler de ilmiye sınıfından sayılırdı.48 İlmiye sınıfından olan yüksek devlet görevlileri, yasama konusunda padişaha yardımcı olurlar, kanunları hazırlarlar ve padişahın yargı yetkisini de kullanırlardı. Bu özelliklerinden dolayı, seyfiye sınıfı ile beraber, sosyal tabakalaşmada toplumun en üst tabakasında yer alırlar ve yüksek gelir elde ederlerdi. İlmiye sınıfından olanlar istisnalar hariç, sürgün cezası dışında seyfiye sınıfının sık sık maruz kaldığı cezalara maruz kalmazlar; vefat ettiklerinde malları müsadere edilmezdi.49 Bursa’da XV. asırda kurulan vakıfların % 6’sı,50 XVI. yüzyılın ilk yarısında 6,7’si,51 XVI. yüzyılın ikinci yarısında % 20’si,52 XVII. yüzyılda % 19,7’sinin ilmiyeye mensup olduğu görülmektedir.53 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tesbit edilen vakıfların % 8,7’sinin kurucusu ilmiye sınıfına mensuptur.54 XIX. yüzyılda kurulduğu tespit edilen vakıfların kurucuları arasında ilmiyeye mensup olanlar 9 kişidir. Tespit edilen 236 vakıf kurucusu arasında, ilmiye sınıfından vakıf kuranların oranı % 3,8’dir. Bu rakam, önceki yüzyıllara göre en düşük orandır. 47 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-III, 3. baskı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983, C.I, s.53. 48 Pakalın, a.g.e., s.54. 49 Ünal, a.g.e., s.28. 50 Tespit edilen 303 vakıftan, ilmiyeye mensup olan vakıf kurucuları 19 kişidir. Bkz. Tuncer, a.g.t., 1992, s.25. 51 567 vakıf arasında, kurucusu ilmiyeye mensup olan 38 vakıf vardır. Bkz. Hale Demirel, a.g.t., s.7. 52 İlmiyeden 26 vakıf kurucusu vardır. Bkz. Akkoç, a.g.t., s.19. 53 Kurulan 811 vakıftan 160 tanesinin kurucusu ilmiye sınıfındandır. Bu rakamlara tarikat mensupları da dâhil edilmiştir. Bkz. Başol, Kentleşme, Ekonomi…, a.g.t., s.124. 54 675 vakıf arasında 59 vakfın kurucusu ilmiye sınıfındandır. Bkz. Çiftçi, a.g.e., s.51. 13 6. Tablo: İlmiyeye Mensup Vakıf Kurucuları Sıra No Vâkıf Statüsü Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 Halil Edib Efendi b. Mehmed Evkâf Bursa – Merkez 27/01/1270 1.500 kr. Şevki Efendi Dergâhı 1588-065-009 müdürü 2 Hasan Refet Efendi b. İbrahim Kadı Bursa – Merkez 27/01/1270 1.000 kr. Şevki Efendi Dergâhı 1588-071-010 Behram Vehbi Efendi b. Kirmastı Mustafakemalpaşa 13/05/1311 60 adet yüzlük Mustafakemalpaşa 593-0089-0082 3 Ebubekir Nâibi Osmanlı altını Medresesi 1 değirmen 4 Nedim Efendi b. Mehmed Şefik Hâkim Bursa – Merkez 23/02/1310 2.000 kr. Ulu Cami, Başcı İbrahim Camii 2163 -0143-0112 Evkâfı 5 Arif Mehmed Efendi b. Mehmed Hümâyun Bursa – Merkez 13/07/1271 2.000 kr. Ahmed Dâî Camii, Himmet kâtibi Mihaliç Kâdirî Zâviyesi 582/2- 0366-0274 2401 dönüm tarla, 6 Abdullah b. Hüseyin Hüsnü ve 1100 dönüm sazlık, Kardeşi Ahmet Kamil Kâtip Bursa – Merkez 17/06/1263 150 dönüm koru, 400 İsmail Hakkı Tekkesi 582/2 -0427-0334 dönüm çayır, toplam: 3951 dönüm arazi Kâtip, 7 Mustafa Salahi Efendi b. evkâf Bursa - Karaman Abdülkerim ketebesi köyü 27/04/1297 1.000 kr. Karaman Köyü Camii 589-039-065 mümeyyizi 8 Mehmed Efendi b. Emrullah Kâtip Yenişehir - Osmaniye köyü 10/05/1309 500 kr. Osmaniye Köyü Camii 592-0075-0069 9 Mehmed Said Efendi b. Mustafa Müezzin Bursa – Merkez 09/10/1264 1 ev Haremeyn Vakfı 2163-0013-0008 14 İlmiye sınıfına mensup olanların tesis ettiği dokuz vakfın altısı Bursa il merkezinde, biri Mustafakemalpaşa ilçesinde, iki tanesi de köylerde kurulmuştur. Köyde kurulan vakıfların biri, o dönemde il merkezine çok yakın olan Karaman köyünde, diğeri Yenişehir ilçesine bağlı Osmaniye köyünde tesis edilmiştir.55 İlmiyeye mensup 9 hayırsever arasında bir evkâf müdürü, bir kadı, bir hâkim, bir nâib, dört kâtip ve bir müezzin bulunmaktadır. 7. Tablo: İlmiye Sınıfının Vakfettiği Mallar Vakfedilen Mal, Para Miktar Vâkıf Sayısı Para, altın 8000 kuruş 60 adet yüzlük Osmanlı altını 7 Ev 1 Tarla 2401 dönüm Değirmen 1 Sazlık 1100 dönüm 3 Çayır 400 dönüm Koru 150 dönüm Kitap -- -- Ev ve dükkân eşyası -- -- İlmiye sınıfına mensup olan hayırseverlerden üçü gayrimenkul, yedisi para ve altın vakfetmiştir. Vakfedilenler arasında 8000 kuruş para, 60 adet yüzlük Osmanlı altını, 1ev, 2401 dönüm tarla, 1 değirmen, 1100 dönüm sazlık, 400 dönüm çayır ve 150 dönüm koru bulunmaktadır. İncelenen dönemde ilmiyeye mensup vakıf kurucularının tamamı din hizmetlerine yönelik vakıflar tesis etmişlerdir. Vâkıflardan dördü camiler, dördü tekke ve dergâhlar, biri medrese, biri de Haremeyn Vakıfları için bağışta bulunmuştur. Diğer toplum sınıflarından kitap vakfedenler bulunurken, ilmiye sınıfından kitap vakfeden bulunmaması dikkat çekicidir. Bunun muhtemel sebepleri arasında ilmiye mensuplarından, camilere, medreselere ve dergâhlara kitap bağışladığı halde bağışını resmi kayda geçirmeye gerek duymamış olabilecekleri düşünülebilir. 55 V.G.M.A., Defter no: 592, Sayfa no: 0075, Sıra no: 0069. 15 C. TARİKAT MENSUPLARI Tarikat, sözlükte yol demektir. Tarikatlar, ibadet ve zikirle Allah’a ulaşmayı esas alan sosyal yapılardır. Tarikat büyüklerine mutasavvıf, mürşid ve şeyh denmiştir. Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde, Vefâîlik, Haydarîlik, Ahîlik, Bektaşîlik; sonraki dönemlerinde ise Mevlevîlik, Kâdirîlik, Nakşibendîlik tarikatları daha çok yayılmıştır.56 Tarikatlar, dinî-tasavvufî terbiye merkezi olan tekke, zâviye ve dergâhlarda faaliyet gösterirlerdi. Tekkelerde, ibadet ve zikir yapılır, tarikatın kuralları öğrenilir, bunun yanında mûsıkî, şiir, edebiyat ve spor ile de meşgul olunurdu.57 Tasavvufi hayat ve düşünce, gönül eğitimini esas almakla birlikte insanın dinlenme hayatına varıncaya kadar hayatın her alanına uzanmış ve toplumu terbiye etmiştir.58 Hicri 1310 yılı ve 1316 yılı salnamelerine göre Bursa’da 37 tekke ve dergâh bulunmaktaydı.59 Bursa’da, Kâdiriyye, Nakşiyye ve Mevleviyye dergâhları ile beraber, önceki yüzyıllarda kurulmuş tarikatların kollarından, Celvetiyye, Mısriyye, Şâbâniyye, Gülşeniyye ve Kalenderiyye tarikatlarının tekkeleri de mevcut idi.60 Tarikat şeyhleri genelde peygamberimizin soyundan gelen seyyid ve şerifler arasından biri olurdu. Peygamberimizin torunu Hz. Hüseyin’in soyundan gelenlere seyyid, Hz. Hasan’ın soyundan gelenlere şerif denirdi. Seyyid ve şerifler, vergiden muaf olurlar, yeşil sarık sarabilirler ve toplumdan büyük saygı görürlerdi. Seyyidlerin işlerini ve denetimini nakîbu’l-eşrâflık kurumu takip ederdi. Tarikat şeyhleri vakıf gelirlerinden istifade eder, kendi cemaatleri tarafından da desteklenirlerdi.61 Tarikat mensuplarından şeyhler aslen ilmiye sınıfında sayılmaktadır. Ancak sayıca çok oldukları için ve önceki yüzyıllarla kıyaslama imkânı olması açısından bu çalışmada, ilmiye sınıfından ayrı bir grup olarak incelenmiştir. Bursa’da XVI. yüzyılın ilk yarısında kurulan vakıfların % 1’i,62 XVI. yüzyılın ikinci yarısında % 2,4’ü,63 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tespit edilen vakıfların % 1,4’ü64 tarikat mensubu olanlar tarafından tesis edilmiştir. Bu çalışmada 56 Ünal, a.g.e., s.65-67. 57 Ünal, a.g.e., s.67. 58 Mustafa Kara, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa: Bursa Kültür A.Ş., 2012, s.44. 59 Kara, a.g.e., s.66. 60 Kara, a.g.e., s.18. 61 Ünal, a.g.e., s.69, 70. 62 567 vakıf arasında kurucusu tarikat mensubu olan 6 vakıf vardır. Bkz. Hale Demirel, a.g.t., s.20. 63 Tarikat mensubu olan 3 vakıf kurucusu vardır. Bkz. Akkoç, a.g.t., s.24. 64 18. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tespit edilen 675 vakıf arasında 10 vakfın kurucusu tarikat mensubudur. Bkz. Çiftçi, a.g.e., s.51. 16 incelenen dönemde ise 14 vakfın kurucususu tarikat mensubudur. Tüm vakıf kurucularına oranı % 6’dır. Bu oran, önceki yüzyıllara göre en yüksek orandır. İncelediğimiz vakıflar arasında, tarikatlara ait tekke, zâviye ve dergâhlara yapılan bağışlar önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle kadın hayırseverlerden 14’ü, tekke ve dergâhlara para ve mülk vakfetmişlerdir. (bkz. 21. tablo) Tarikatlar için vakıf tesis eden hayırseverlerin tamamının tarikat mensubu olduğu düşünülebilir. Ancak vakfiyelerde, bu hayırseverlerin birçoğunun tarikat mensubiyeti ile ilgili bir bilgi yer almamaktadır. Sadece vakfiyelerde tarikat mensubiyeti açıkça belirtilen vâkıflar bu grupta ele alınmıştır. 17 8. Tablo: Tarikat Mensuplarının Kurduğu Vakıflar Sıra No Vâkıf Statüsü Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 çulcu dükkânı, Yeni inşa ettikleri 1 Mehmed Emin Efendi Şeyh Bursa – Merkez 01/04/1216 2 terzi dükkânı, 2 demirci dükkânı, Nakşibendî Âsitânesi, 580-0017-0012 1 değirmen Veledi Habib Camii Mustafa İsyani Efendi b. Göller 2 Mehmed Yasin Efendi Tekkesi İznik 30/01/1243 2 değirmen, 20 dönüm dut bahçesi Göller Kâdirî Tekkesi, 580-0360-0189 Şeyhi 1192 zira' arsa, 3 Mehmed Genci Efendi Rufâî Şeyhi Bursa – Nasuh Bey Mahallesi Yenişehir 01/07/1254 1 zâviye binası, 2 ev Rufâî Zâviyesi 580-0498-0288 4 Hasan Hasib Efendi b. Celvetî Hüseyin Efendi Şeyhi Bursa – Merkez 13/01/1257 1 zâviye binası, 1.000 kr. para Celvetî Zâviyesi 581/1 -0070-0077 3 cilt Mushaf, 110 cilt kitap, 18.000 kr. para, Ragıb Ahmed Efendi b. 1 büyük kazan, 5 Mehmed Efendi (Ahmed Mevlevî Bursa – Merkez 10/05/1261 2 meydan sinisi, Cünunî Mehmed Dede Ragıb) Şeyhi 3 leğen, Mevlevî Dergâhı 581/1 -0194-0200 İbrik, 3 su bakırı, 2 maşrapa, 41 karavana 6 Ahmed Baba Efendi b. Nakşibendî 1 zâviye binası, Ahmed Efendi Şeyhi Bursa – Merkez 05/03/1261 200 ağaç zeytinlik, Nakşibendî Zâviyesi 581/1 -0199-0205 10 bin kr. para 18 Sıra No Vâkıf Statüsü Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 2.500 kr. para, 3 mushaf, 1 cilt Hadikatu's-Süadâ, 1 Mevlid-i Şerif, 2 cilt Birgivî, 6 cilt Mızraklı İlmihal, Köy camii, 7 Hasan Efendi b. Halil Kâdirî Şeyhi Harmancık - 15/04/1278 1 cilt Kaside-i Bürde, Köy mektebi, Efendi Sırıl köyü 5 cilt tecvid, Sırıl Köyü Kâdirî 583-0103-0088 2 cilt Hâdiü'l-Uşşâk, Zâviyesi 2 cilt Kaygulu Divanı, 1 yeşil sandık, 2 pirinç şamdan, 1 çift gülâbdan-ı buhurdan, 1 asma çalar saat 8 Hasan Efendi b. Halil Celvetî Efendi Şeyhi Bursa – Merkez 15/09/1247 1 ev Kayguluzâde Tekkesi 746-0327-0135 9 Şeyh Muhammed Şevki Halvetî Bursa - İshakşah Efendi b. Osman Şabanî Şeyhi Mahallesi 03/03/1268 1 dergâh binası Şevki Efendi Dergâhı 1588-001-001 10 Muhammed Şevki Efendi b. Osman Şeyh Bursa – Merkez 15/03/1269 1 ev, 1000 kr. para Şevki Efendi Dergâhı 1588-033-005 11 Ömer Efendi b. Mehmed Said Kâdirî Şeyhi Bursa – Merkez 07/06/1269 1 ev Kâdirî Zâviyesi 2163 -0006-0003 12 Ahmed Efendi b. Mustafa Şeyh Bursa – Merkez 20/08/1227 5 dönüm bahçe, 1.300 kr. para Emir Sultan Zâviyesi 2163 -0062-0047 13 Abdulhadi Efendi b. Nakşibendî Abdülkerim Şeyhi Bursa – Merkez 27/10/1262 1 ev Nakşibendî Atik Zâviyesi 2163 -0099-0090 14 Abdüllatif Efendi Şeyh Bursa – Merkez 01/03/1243 5 adet ev Ahmed el-Gazzî Hangâhı 2163 -0145-0114 19 Tarikat mensubu olduğu tespit edilen vakıf kurucularının tamamı tarikat şeyhidir. Aralarında, Kâdirî, Nakşibendî, Mevlevî, Rufâî, Celvetî, Halvetî Şâbânî şeyhleri ve Ahmed Ğazzî Hangâhı postnişini ile Emir Sultan Zâviyesi Şeyhi yer almaktadır. Tarikat mensubu olan hayırseverlerin kurduğu 14 vakfın on biri Bursa il merkezinde, ikisi ilçe merkezlerinde kurulmuştur. Bir vakıf ise Harmancık ilçesine bağlı Sırıl köyünde kurulmuştur.65 9. Tablo: Tarikat Mensuplarının Vakfettiği Mallar Vakfedilenler Miktar Vâkıf Sayısı Para 32,800 kuruş 6 Zâviye binası, semâhane 4 Ev 11 Demirci dükkânı 2 Terzi dükkânı 2 Çulcu dükkânı 1 Değirmen 3 12 Arsa 1192 zira Bahçe 5 dönüm Zeytinlik 200 ağaç Dut bahçesi 20 dönüm Mushaf 6 cilt Kitap 130 cilt 2 Muhtelif eşya 58 adet 1 Tarikat mensubu vakıf kurucularının tamamı yine tarikatlar için vakıflar tesis etmişlerdir. 14 vakıf kurucusu, tekke, zâviye ve hangâh için, biri de tekkeye dâhil olan cami için bağışta bulunmuştur. Toplam olarak, 32,800 kuruş para, 4 zâviye binası, 11 ev, 2 demirci dükkânı, 2 Terzi dükkânı, 1 çulcu dükkânı, 3 değirmen, 1492 zira’ arsa, 5 dönüm bahçe, 200 ağaç zeytinlik, 20 dönüm dut bahçesi, 9 cilt mushaf, 130 cilt kitap, 58 adet muhtelif ev ve mutfak eşyası vakfedilmiştir. Hayırsever grupları arasında, oran olarak en çok gayrimenkul vakfeden grup tarikat mensuplarıdır. 14 tarikat mensubu vakıf kurucusundan on ikisi gayrimenkul vakfetmiştir. Sadece gayrimenkul vakfedenler 8 kişidir. Tarikat mensubu hayırseverlerin altısı para ve altın, on ikisi gayrimenkul, ikisi kitap, biri de ev ve dükkân eşyası vakfetmiştir. Tarikat mensubu hayırseverlerin, çok sayıda kitap ile beraber kazan, karavana gibi mutfak eşyası da vakfettikleri görülmektedir. 65 Hasan Efendi bin Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 20 D. REÂYÂ MENSUPLARI Kelime anlamı olarak idare olunan kimseler demek olan reâyâ kavramı, Osmanlı Devleti’nde, elinde padişah beratı olmayan ve devlete vergi vermesi gereken, Müslüman olsun gayrimüslim olsun tüm toplum kesimleri için kullanılmıştır. Reâyâ sınıfı, köylü, çiftçi, esnaf, zanaatkâr ve tüccar gibi toplumun asıl üretici kesimini oluşturmuştur.66 Osmanlı Devleti’nde, Müslim/gayrimüslim reâyâ sınıfının hakları kanunlarla garanti altına alınmıştır. Kanunlara uyduğu sürece kimse onların hakkına müdahale edemez, müdahale ettiği takdirde suç işlemiş olurdu.67 Reâyâ sınıfından bir kişi, ilmiye sınıfına veya seyfiye sınıfına geçerek, devletin en üst makamlarına kadar gelebilirdi.68 Bursa’da XV. asırda kurulan vakıfların % 93’ü,69 XVI. yüzyılın ilk yarısında % 52’si,70 XVI. yüzyılın ikinci yarısında % 33’ü,71 XVII. yüzyılda % 2’si,72 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tesbit edilen 675 vakıf arasında 171 vakıf (% 25,3) reâyâ sınıfından hayırseveler tarafından tesis edilmiştir.73 66 Ünal, a.g.e., s.33. 67 Ünal, a.g.e., s.34. 68 Ünal, a.g.e., s.26. 69 Tuncer, a.g.t., s.25. 70 567 vakıf arasında kurucusu reâyâya mensup olan 295 vakıf vardır. Bkz. Hale Demirel, a.g.t., s.24-26. 71 Reâyâdan 41 vakıf kurucusu vardır. Bkz. Akkoç, a.g.t., s.25-34. 72 811 vakıftan 16 tanesinin kurucusu reâyâ sınıfındandır. Bkz. Başol, Kentleşme, Ekonomi…, a.g.t., s.114. 73 Çiftçi, a.g.e., s.51. 21 10. Tablo: Reâyâ Mensuplarının Kurdukları Vakıflar Sıra No Vâkıf Statüsü Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 İbrahim Ağa b. Ali Kalaycı Bursa – Merkez 11/07/1239 4.000 kr. Emir Sultan Çeşmesi 580-0300-0150/1 2 Attar Hacı Ahmed Efendi Attar İnegöl - b. Abdullah Karacakaya köyü 15/04/1297 2.000 kr. Karacakaya Köyü Camii 589-054-090 3 İsmail Efendi b. Emin Çiftlik nâzırı Karacabey - Ovaesemen köyü 13/06/1307 1.000 kr. Ovaesemen Köyü Camii 591-0078-0080 4 Abdulhamid Efendi b. Mehmed Çelebi Çiftlik nâzırı Gemlik - Hayriye 3 dönüm arsa, köyü74 15/09/1312 1 kahvehane Hayriye Köyü Camii 591-0209-0197 5 Said Bey b. Ali Tüccar Hüseyinalan köyü 09/06/1312 1 ev, 1 kahve dükkânı Hüseyinalan Köyü Camii 595-0044-0040 6 Emine Hatun bt. İbrahim ve 1 ev, oğlu peştemalcı İbrahim Peştemalcı Bursa - Hocataşkın Mahallesi 01/10/1308 1 dönüm dut Sa'dî Dergâhı 601-0162-0212 Haydar b. İsmail bahçesi 7 İdris Ağa b. Mahmud Ağa Debbağ Bursa – Merkez 21/02/1285 1 ev Veled Veziri Mahallesi Camii 2163 -0080-0071 74 Hayriye köyü günümüzde, Yalova ili Armutlu ilçesine bağlıdır. 22 Çalışmanın kapsadığı dönem olan XIX. yüzyılda ise statüsü belirlenebilen 7 vakıf kurucusu reâyâ sınıfındandır. 236 vakıf arasında, reâyâ sınıfı mensuplarınca kurulanların oranı % 3’tür. Bu kişiler arasında mesleği kalaycılık, attarlık, çiftlik nâzırlığı, tüccarlık, peştemalcılık ve debbağlık olanlar bulunmaktadır. Bu vâkıfların üçü Bursa il merkezinde, dört tanesi ise köylerde vakıf tesis etmişlerdir. 11. Tablo: Reâyâ Mensuplarının Vakfettiği Mallar Vakfedilenler Miktar Vâkıf Sayısı Para, altın 700 kuruş 3 Ev 3 Arsa 3 dönüm Dut bahçesi 1 dönüm 4 Kahvehane 2 Kitap -- -- Ev ve dükkân eşyası -- -- Reâyâ sınıfına mensup vâkıflardan beşi cami, biri dergâh, biri de çeşme bakımı ve tamiri için bağışta bulunmuştur. Hayırseverlerden üçü para, dördü gayrimenkul vakfetmişlerdir. Bağışladıkları arasında, 700 kuruş para, 3 ev, 3 dönüm arsa, 1 dönüm dut bahçesi ve 2 kahvehane bulunmaktadır. E. STATÜSÜ BELİRLENEMEYENLER XIX. yüzyılda Bursa’da vakıf kuranlardan 170 vâkıfın meslekleri veya toplumdaki statülerine dâir vakfiyelerde bilgi bulunmamaktadır. Bu vâkıflardan bir kısmının, statüsü belirli olan kişilerin yakınları olduğu vakfiyelerden anlaşılmaktadır. Ancak sınıflandırma vâkıflara göre yapıldığı için bu kişiler, statüsü belirlenemeyenler sınıfında değerlendirilmiştir. İncelenen vakfiyelerde bazı vâkıfların ‘hoca’75, ‘molla’76, ‘efendi’77 gibi lakapları olduğu görülmektedir. Önceki yüzyıllarda bu lakaplar ilmiyeye mensup kişiler için kullanılmışsa da sonraları reâyâdan olanlara da bu lakaplar takılmaya başlanmıştır. Vakfiyelerde bu kişilerin eğitim durumu ve mesleği ile ilgili bilgi bulunmadığı ve büyük kısmının köylerde ikamet ettiği görülmüştür. Bu vâkıflar, statüsü belirlenemeyenler arasında değerlendirilmiştir. Vakıf kurucuları arasında ilk adı seyyid 75 Mehmed Yaşar Efendi bin İsmail Vakfı, vakfın kurucusu, vakfiyeye göre Mustafakemalpaşa ilçesi Yeşilova köyünde ikamet etmektedir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 97, Sıra no: 96. 76 Molla Ahmet b. Şerif Vakfı, vakıf kurucusu, vakfiyeye göre Gemlik ilçesi Hayriye köyünde ikamet etmektedir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 603, Sayfa no: 61, Sıra no: 100. 77 Mehmed Efendi bin Hüseyin Vakfı. Vakıf kurucusu vakfiyeye göre Mustafakemalpaşa ilçesi Karyağmaz köyünde ikamet etmektedir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 221, Sıra no: 217. 23 olan 1 kişi, ilk adı şerif olan 2 kişi, ilk adı şerife olan 8 kişi mevcuttur. Vakfiyelerde, bu vâkıfların peygamberimizin soyundan geldiklerine dair bir bilgi yer almamaktadır. Bu kişiler de statüsü belirlenemeyenler arasında değerlendirilmiştir. XV. asırda Bursa’da kurulan vakıflardan % 60’ı,78 XVI. yüzyılın ilk yarısında % 42’si,79 XVI. yüzyılın ikinci yarısında % 42’si,80 XVII. yüzyılda % 35’inin;81 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tespit edilen 675 vakıf arasında ise 25 vakfın kurucusunun statüsü belirlenememiştir.82 Bu çalışmada incelenen vakıfların % 72’sini teşkil eden 170 vakıf, statüsü belirlenemeyen erkek hayırseverler tarafından kurulmuştur. Bu oran, önceki yüzyıllara göre en yüksek orandır. Statüsü belirlenemeyenlerin oranının yüksek olmasında, 89 vakfın Bursa’ya yeni yerleşmiş ve henüz bir mevkiye yükselmemiş göçmenler tarafından kurulmuş olmasının önemli bir etkisi vardır. Statüsü belirlenemeyen vakıf kurucuları, göçmenlerin kurduğu vakıfların bir arada incelenebilmesi ve bu vakıfların genel bir fotoğrafının çekilebilmesi açısından “Bursa Yerli Halkı” ve “Balkan ve Kafkas Muhacirleri” adlarıyla iki başlık altında incelenmiştir. Bu sınıflandırma, Bursa’ya yerleşen göçmenler tarafından kurulan vakıfların ayrıca değerlendirilebilmesine imkân sağlayacaktır. 1. Bursa Yerli Halkı Sosyal statüsü belirlenemeyen Bursa yerli halkı tarafından kurulmuş 81 vakıf tespit edilmiştir. Bunlardan 6’sının yeri Bursa il merkezi, 15’inin yeri ilçe merkezleri, 60 tanesinin yeri ise il merkezine ve ilçelere bağlı köylerdir. Yerli halktan statüsü belirlenemeyenlerin büyük bir kısmı mescid ve camiler için vakıf tesis etmişlerdir. 78 Statüsü belli olmayan 183 vakıf kurucusu vardır. Bkz. Tuncer, a.g.t., s.32. 79 567 vakıf arasında kurucusunun statüsü belli olmayan 241 vakıf vardır. Bkz. Hale Demirel, a.g.t., s.47-56. 80 Statüsü belli olmayan 52 vakıf kurucusu vardır. Bkz. Akkoç, a.g.t., s.36-39. 81 Kurulan 811 vakıftan 285 tanesinin kurucusu statüsü belli olmayan kişilerdir. Bkz. Başol, Kentleşme, Ekonomi…, a.g.t., s.114. 82 Çiftçi, a.g.e., s.51. 24 12. Tablo: Bursa Yerli Halkından Statüsü Belirlenemeyenlerin Kurduğu Vakıflar Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Hoşkadem Camii’nde 1 Mustafa b. Mehmed Giritlioğlu Karacabey 01/12/1223 100 kr. cuma günleri Kur'ân 579-0446-0204 tilaveti 2 Salih Ağa b. Halil el-Hâc Orhangazi - Çeltikçi 6 evlek bahçe, köyü 03/03/1268 7 evlek bağ, Çeltikçi Köyü Camii 582/2 -0312-0215 26 sak zeytin 3 Mehmed Raşid Ağa b. Ağa Bursa - Siği köyü83 17/08/1272 1 değirmen, Münzevî Abdullah Ahmed Ağa 1 menzil Efendi Tekkesi 582/2 -0524-0402 4 Mehmed Raşid Ağa b. 200 zeytin ağacı, Münzevî Abdullah Ahmed Ağa Ağa, imamzâde Bursa - Siği köyü 17/08/1272 8 dönüm dut bahçesi, Efendi Tekkesi 582/2 -0525-0403 2 dönüm bağ 5 Halil Ağa b. İbrahim Ağa Mustafakemalpaşa - Demireli köyü 05/04/1284 1000 kr. Demireli Köyü Camii 584-0193-0087 6 Musa Bey b. Mehmed el-Hâc, Arifzâde Harmancık - Gedikviran köyü 11/12/1283 500 kr. Sipahiler Mahalle Camii 585-0089-0093 7 Hüseyin b. Mehmed Koca Karacabey - Doğla köyü 12/07/1301 2 000 kr. Doğla Köyü Camii 586 -0009-0012 8 Osman b. Mustafa el-Hâc M.kemalpaşa - Köreken köyü 01/08/1302 1000 kr. Köreken Köyü Camii 586 -0042-0032 9 İzzet Ağa b. Ali Bursa – Doğanköy 19/10/1303 1.600 kr. Doğanköy Camii 586-0069-0050 10 Mehmed b. İbrahim Mustafakemalpaşa - Şehriman köyü 24/08/1302 1000 kr. Şehriman Köyü Camii 586 -0073-0055 11 Mehmed Efendi b. Hüseyin Mustafakemalpaşa - Karyağmaz köyü84 28/10/1303 1000 kr. Karyağmaz Köyü Camii 586 -0221-0217 12 Mehmed Ağa b. Ahmed Ağa Karacabey - Akçakoyun Köyü 20/10/1305 1000 kr. Akçakoyun Köyü Camii 586 -0232-0230 13 İbrahim Ağa b. Selim Mustafakemalpaşa - 25/01/1305 1000 kr. Paşalar Köyü Camii 586- 0269-0265 83 Köyün günümüzdeki adı Kumyaka'dır. Bkz. Raif Kaplanoğlu, Bursa Yer Adları Sözlüğü, İstanbul: Bursa Ticaret Borsası Kültür Yay., 1996, s. 208. 84 Karyağmaz köyü, günümüzde Balıkesir ili Dursunbey ilçesine bağlıdır. 25 Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Paşalar köyü 14 Mustafa Dâî b. Hüseyin b. Abdullah Gemlik - Gürle köyü 85 28/03/1289 2.5 dönüm zeytinlik Beylerbeyi İstavroz Tekkesi 587-042-050 34 zeytin ağacı, Sultan Eşref Cami, 15 Torlak Hacı Mustafa Ağa Ağa İznik - Kazancı 15/07/1238 15 dönüm dut bahçesi, Mahallesi 1 duhancı dükkânı ve Hacı Hamza Cami, 587-215-266 eşyası, 1 ev, 200 kr. Mevlid 16 Ramazan oğlu Ali Efendi İnegöl - Bakras köyü86 9/11/1295 3.000 kr. Bakras Köyü Camii 587-283-345 17 Halil Ağa b. Süleyman - Mustafakemalpaşa – Karaköy 13/10/1303 1000 kr. Karaköy Camii 588 -0138-0144 18 Ali b. Abdullah Efendi Abdullah Karacabey - Sığırcı Efendizâde köyü87 23/11/1299 1.400 kr. Sığırcı Köyü Camii 588 -0175-0159 19 Süleyman b. Mustafa - Mustafakemalpaşa - Çamlıca köyü 03/07/1305 1000 kr. Çamlıca Köyü Camii 588 -0230-0203 20 Süleyman Efendi b. Ahmed el-Hâc Mustafakemalpaşa - Melik köyü 10/03/1305 1000 kr. Melik Köyü Osmanağa Camii 588-0256-0222 21 Mehmed b. Hasan Çavuş Yenişehir -Kızılhisar köyü 15/06/1305 500 kr. Kızılhisar Köyü Camii 588 -0257-0223 22 Mehmed oğlu Mustafa Ağa Ağa Yenişehir, Dere köyü 19/01/1296 1000 kr. Dere Köyü Sarraç Ali Mescidi 589-014-024 23 Hacı Ahmed Ağa b. Halil Ağa Yenişehir - Makri köyü 27/06/1297 1000 kr. Makri Köyü Camii 589-023-037 24 Hacı Mehmed Efendi b. Ali Ağa Yenişehir - Erkoca köyü88 5/06/1299 1000 kr. Erkoca Köyü Camii 589-121-216 25 Araboğlu Resul b. Ahmed Harmancık - Ballı köyü 04/01/1300 500 kr. Ballıca Köyü Camii 589-127-224 26 Osman Ağa b. İbrahim Ağa, Balioğlu, İnegöl - Karacakaya el-hâc, Kuruoğlu köyü 09/05/1298 2000 kr. Karacakaya Köyü Camii 589-140-250 85 Günümüzde Orhangazi ilçesine bağlıdır. 86 Günümüzde Bilecik ili Pazaryeri ilçesine bağlıdır. Yeni adı Günyurdu'dur. 87 Karacabey'de günümüzde bu isimde bir köy mevcut değildir. Bandırma ilçesine bağlı, Karacabey sınırına yakın Yenisığırcı köyü, vakfın kuruluşundan 19 yıl sonra, 1903 yılında kurulmuştur. Vakfın kurulduğu köy, günümüzde Kuşcenneti adını alan Eskisığırcı köyü olmalıdır. 88 Günümüzde Bilecik iline bağlıdır. 26 Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 27 Topal Alioğlu Mustafa Ağa İnegöl - Sinanbey 1 cami binası ve Sinanbey Mahallesi b. Ali ve Rüfekâsı Mahallesi 09/04/1300 altında 5 dükkân Camii ve Mektebi 589-154-272 28 Hancı Ali Ağa b. Haşim Ağa Karacabey - Şahinköy 15/05/1300 1000 kr. Şahinköy Camii 589-216-354 29 Mustafa Ağa b. Ömer Ağa Mustafakemalpaşa -Fadıllı köyü89 29/12/1301 1000 kr. Fadıllı Köyü Camii 589-260-429 30 Balioğlu Mehmed b. Ali Balioğlu, Ağa Yenişehir - Bahçecik Ağa köyü90 12/02/1302 1000 kr. Bahçecik Köyü Camii 589-263-434 31 Çavuş Halil b. İbrahim Çavuş Karacabey - Çınarlı köyü91 15/05/1300 2.000 kr. Çınarlı Köyü Camii 589-284-472 32 Osman Ağa b. Ahmed Ağa Mustafakemalpaşa - Karaoğlan köyü 05/10/1303 1000 kr. Karaoğlan Köyü Camii 590-019-012 33 Fayıkıoğlu Süleyman b. Keles - Bıyıklıalanı İsmail ve Rüfekâsı köyü 10/04/1306 2000 kr. Bıyıklıalanı Köyü Camii 590-033-023 34 Mustafa b. Hüseyin ve Gemlik - Dışkaya Hüseyinb. Halil köyü92 20/10/1305 600 kr. Dışkaya Köyü Camii 590-048-030 35 Mustafa Efendi b. Mehmed Kâtiboğlu Mustafakemalpaşa - 22/03/1304 1000 kr. Hamzabey Mahallesi Ali Şeyhmüftü Mahallesi Camii 590-063-051 36 Halil Ağa b. Mehmed, İbrahim b. Halil, Ağa Mudanya - Balabancık köyü 22/07/1308 1.200 kr. Balabancık Köyü Camii 590-197-177 Mehmed b. İbrahim 37 Ahmed b. Mehmed Arif Beşeoğlu İnegöl - Durabey köyü93 25/08/1301 1000 kr. Durabey Köyü Camii 591-0057-0052 38 Mehmed Ağa b. Ahmed Ağa, Mustafakemalpaşa - Karamanoğlu Mudam köyü94 28/09/1307 1000 kr. Mudam Köyü Camii 592-0053-0048 39 İbrahim Ağa b. Halil Avcıoğlu İnegöl - Elmalı köyü95 11/01/1296 2.000 kr. Elmalı Köyü Camii 592-0061-0056 89 Günümüzde Nilüfer ilçesine bağlıdır. 90 Bahçecik köyü günümüzde Bilecik iline bağlıdır. 91 Günümüzde Mudanya ilçesine bağlıdır. 92 Günümüzde Gürsu ilçesine bağlıdır. 93 Günümüzde, Kütahya ili Domaniç ilçesine bağlıdır. 94 Yeni adı Ocaklı’dır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 230. 95 Günümüzde, Bilecik ili Pazaryeri ilçesine bağlı, Büyükelmalı köyü olmalıdır. 27 Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 40 Mustafa Efendi b. İsmail Çorapçı Bursa - Şible Mahallesi 19/04/1317 1dükkân Şible Camii 593-0012-0011 41 Veli b. İbrahim ve Rüfekâsı İbrahimoğlu İnegöl - Hamidiye Hamidiye Mahallesi Mahallesi 28/04/1309 1000 kr. Camii 593-0046-0041 42 Halil Ağa b. Süleyman Ağa Bursa - Maksem 29/10/1316 2.500 kr. Maksem Mahallesi Mahallesi Camii 593-0050-0044 43 Abdullah Ağa b. Yakub Ağa Mustafakemalpaşa - Tepecik köyü 21/08/1310 1000 kr. Tepecik Köyü Camii 593-0135-0125 44 Ali Galib Efendi b. Mehmed - İnegöl - Muradiye ve Rüfekâsı Mahallesi 03/05/1310 2.000 kr. Muradiye Mahallesi Camii 593-0165-0158 45 Mustafa Efendi b. Mehmed Karagözzâde İznik - Çandarlı köyü 27/08/1314 1000 kr. Çandarlı Köyü Camii 595-0164-0158 46 Mustafa Efendi b. Musa Mustafakemalpaşa - Ovaazatlı köyü 17/07/1311 1000 kr. Ovaazatlı Köyü Camii 596-0001-0001 47 Mustafa Ağa b. Abdullah b. Mustafakemalpaşa - Mustafa Ağa Yenibalçık köyü 08/06/1316 1000 kr. Yenibalçık Köyü Camii 596-0020-0013 48 Salih Ağa b. İslam b. Mustafa Ağa, İslamoğlu Mustafakemalpaşa - Söğütalan köyü 27/06/1310 1000 kr. Söğütalan Köyü Camii 596-0242-0208 49 Mehmed Ağa b. Salih Ağa, el-Hâc Büyükorhan 07/12/1308 2.500 kr. Büyükorhan Camii 597-0048-0004 50 Mustafa Ağa b. Hüseyin Ağa Mustafakemalpaşa - Onaç köyü 11/02/1317 1000 kr. Onaç Köyü Mescidi 597-0194-0177 51 Şerif Mehmed Efendi b. Şeyh Sabit ve Fahriye b. Şerif Bursa -Hamidiye Mahallesi 26/03/1315 1 ev Piremir Mescidi 597-0203-0190 Abdullah 52 Ahmed Ağa b. Ali Ağa Mustafakemalpaşa - Alpagut köyü 29/12/1312 1000 kr. Alpagut Köyü Camii 597-0220-0209 53 Mustafa Efendi b. Osman İznik - Sultaniye köyü96 28/10/1306 1000 kr. Sultaniye Köyü Camii 598-0125-0096 54 Hasan b. Mustafa Kara Mustafaoğlu Yenişehir - Afşar köyü 10/10/1300 1000 kr. Afşar Köyü Camii 598-0209-0161 55 Ali Bey b. Derviş Bey Filibevizâde İnegöl - Burhaniye 07/01/1314 1ev, Burhaniye Mahallesi Mahallesi 1 arsa Camii 599-0043-0021 96 Sultaniye köyünün kalıntıları, İznik’e bağlı Osmaniye köyünün yakınında yer alır. Bkz. http://www.bursa.com/wiki/Osmaniye_Mercimek, (29/11/2018). 28 Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 56 Mustafa b. Mehmed Hafız Mustafakemalpaşa - Mehmedoğlu Vıraca Mahallesi 06/11/1312 1000 kr. Vıraca Mahallesi Camii 599-0054-0030 57 Mehmed Ağa b. Mehmed b. Ağa, İbrahim Hazinedaroğlu İnegöl - Tokuş köyü 18/12/1315 1000 kr. Tokuş Köyü Camii 599-0197-0140 58 Mehmed Sadık Efendi b. Yusuf ve Süleyman b. Mustafakemalpaşa - Kösehoroz köyü 15/10/1305 1000 kr. Kösehoroz Köyü Camii 599-0243-0193 Mestan 59 Mehmed b. Ahmed Kara Karacabey - Doğla köyü 11/08/1313 1000 kr. Doğla Köyü Camii 600-0185-0227 60 Hüseyin Efendi b. Ömer Ömeroğlu Yenişehir – Akdere köyü 15/08/1314 1000 kr. Akdere Köyü Camii 602-0049-0080 61 Ahmed b. Hasan ve Refiki Mustafakemalpaşa - Çördük köyü 27/08/1313 1000 kr. Çördük Köyü Camii 602-0207-0355 62 Edhem Bey b. Ahmed Bey Ağa Yenişehir 21/07/1312 1000 kr. Gayberenler Mahallesi Camii 602-0264-0453 63 İsmail Ağa b. Ali Ağa Mustafakemalpaşa - Durhasan köyü97 01/04/1303 1000 kr. Durhasan Köyü Camii 603-0045-0070 64 Ahmed Ağa b. Emin Ağa Orhaneli - Sadağı köyü 28/08/1312 1.700 kr. Sadağı Köyü Camii 603-0068-0113 65 Mehmed Ali b. Musa ve Rüfekâsı Orhaneli – Başköy 23/02/1316 2.000 kr. Başköy Camii 603-0094-0162 66 Mehmed b. Yusuf Ağa Büyükorhan - Karalar Köyü 07/12/1313 1000 kr. Karalar Köyü Camii 603-0115-0200 67 Raşid Ağa b. Mustafa Hacı Beşeoğlu, Orhangazi - Gemiç el-Hâc, Ağa köyü 04/07/1317 1000 kr. Gemiç Köyü Mehmet Bey Mescidi 603-0131-0225 68 Mehmed Sabri Efendi b. Hacı Emin Yenişehir - Kozdere Mehmed Emin Efendi Efendizâde, Hafız köyü 03/04/1317 1000 kr. Kozdere Köyü Camii 603-0213-0352 69 Osman Efendi b. Ahmed Mustafakemalpaşa - Şevketiye Mahallesi 07/05/1309 1000 kr. Şevketiye Mahallesi Camii 604-0201-0291 70 İbrahim Ağa b. Salih el-Hâc, Ağa Mudanya 15/09/1216 8 ırgatlık dut bahçesi Çavuş Mahallesi Mektebi, Vaaz 608/2 - 0369-0313 71 Hüseyin Efendi b. Mustafa el-Hâc, Yenişehir – Çayır 25/07/1246 1 cami binası, Çayır Mahallesi Camii 616-0001-0001 97 Günümüzde Büyükorhan ilçesine bağlıdır. 29 Sıra No Vâkıf Lakabı Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Şemâkîzâde Mahallesi Mektep odaları, ve Mektebi 5 dönüm dut bahçesi, 2 kahvehane dükkânı, 1 mağaza, 1 bıçakçı dükkânı, 8 dönüm tarla, 1 değirmen, 72 İbrahim Bey b. Mehmed Emin Bey - Bursa – İznik 15/06/1251 5 dükkân İkicilerbaşı Camii 632-0231-0118/1 73 Ali Ağa b. Mehmed el-Hâc, Ağa Bursa – Merkez 25/03/1233 1 ev Ahmed Gazzî Zâviyesi 746-0079-0034 74 İbrahim Sun'î Efendi es-Seyyid Bursa – Merkez 27/07/1268 500 kr. Hacı Şevki Efendi Zâviyesi 1588-017-003 75 Mehmed Efendi b. Ahmed b. Abdullah Hekimoğlu, Hacı İnegöl - Sinanbey Mahallesi 15/07/1314 1 bakkal Hekimoğlu Camii 1759-0356-0236 76 Osman Ağa b. Ahmed Bayraktaroğlu, Gemlik - Umurbey Ağa köyü 16/03/1317 2,5 dönüm zeytinlik Umurbey Köyü Camii 2157-0028-0021 77 Ahmed b. Ali Mudanya – Frenkli köyü98 01/11/1271 1 ev, 19 ırgatlık zeytinlik Frenkli Köyü Camii 2157-0029-0022 78 Nuh b. Ahmed Molla Bursa – Merkez 15/12/1250 1 ev İbrahimpaşa Camii 2163 -0051-0039 79 Mustafa b. Ahmed Molla Gemlik - Gençali köyü 29/11/1217 1 ırgatlık tuzla Gençali Köyü Camii 2163 -0052-0040 80 Yesari Mehmed Ağa Camii, Abdullah b. Hüseyin el-Hâc Bursa – Gemlik 03/11/1283 2 adamlık tuzla Timur Subaşı Camii, 2163 -0087-0077/1 Osmanbey Muallimhanesi 81 Mehmed Ağa b. Süleyman Ağa Bursa - Filadar köyü 99 14/01/1216 1 arsa ve içinde ekmekçi fırını Filadar Köyü Camii 2163 -0152-0119 98 Köyün yeni adı, Işıklı’dır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 165. 99 Köyün yeni adı, Gündoğdu’dur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 147. 30 12. ve 14. tablolarda yer alan, kurucusunun statüsü belirlenemeyen vakıfların tamamını (170 vakıf) ele alacak olursak, bunlardan 6’sının yeri Bursa il merkezi, 22’sinin yeri ilçe merkezleri, 142 tanesinin yeri ise Bursa iline veya ilçelerine bağlı köylerdir. Bu köylerin 64’ünü (% 44,7) yeni kurulan muhacir köyleri oluşturmaktadır. XIX. yüzyılda kurulan vakıfların 94’ü (39,8) muhacir erkekler tarafından kurulmuştur. 93 Harbi'nden (1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı) sonra Balkanlardan ve Kafkaslardan göç eden muhacirlerin büyük kısmı köylere yerleşmiş veya yeni köyler kurmuş; durumlarını düzelttikten sonra da köylerine bir cami inşa etmişlerdir. Cuma namazlarında hutbe okunması için camiye minber koyarak, payitahttan cuma namazı kılmak için berat istemişlerdir. Berat alındıktan sonra, camiye bir vakıf kurarak cuma namazlarını kıldırması için imam ve hatip görevlendirmişlerdir. Muhacirlerin kurduğu vakıflardan 21 tanesinde, vakıf kurucusunun köy halkından olan rüfekâsıyla birlikte vakıf kurduğu görülmektedir. Birçok köy camii için tesis edilen vakfların köy halkı arasında toplanan bağışlarla kurulduğu ancak vakfiyeye bir kişinin yazıldığı düşünülebilir. 13. Tablo: Statüsü Belirlenemeyenlerin Vakfettiği Mallar Vakfedilen Mal, Para Miktar Vâkıf Sayısı Para, altın 168.671 kuruş 15 tam Osmanlı altını (1500 kr. 148 değerinde) Cami, mescid binası 2 Ev 9 Dükkân 12 Duhancı dükkânı 1 Bıçakçı dükkânı 1 Bakkal 1 Mağaza 1 Kahvehane 2 Ekmekçi fırını 1 23 Değirmen 2 Tuzla 3 ırgatlık Arsa 2 adet, bir miktar Bahçe 6 evlek Zeytinlik 5 dönüm, 19 ırgatlık, 260 ağaç Dut bahçesi 28 dönüm, 8 ırgatlık Bağ 2 dönüm, 7 evlek Tarla 8 dönüm Kitap -- -- Ev ve dükkân eşyası Bir miktar 2 Statüsü belirlenemeyen vakıf kurucularının vakfettikleri arasında para, altın, cami, mescid binası, ev, dükkân, duhancı dükkânı, bıçakçı dükkânı, bakkal, mağaza, 31 kahvehane, ekmekçi fırını, değirmen, tuzla, arsa, bahçe, zeytinlik, dut bahçesi, bağ ve tarla vardır. 148 kişi para ve altın, 23 kişi gayrimenkul, 2 kişi ev ve dükkân eşyası vakfetmiştir. Statüsü belirlenemeyenlerin tesis ettikleri vakıfların % 87’sini oluşturan 148 vakıfta para bağışı bulunmaktadır. Bunlardan 147 vakıfta sadece para bağışı vardır. Bu çalışmada incelenen gruplar arasında, hem miktar hem de oran olarak en çok para vakfeden grup, statüsü belirlenemeyenlerdir. 2. Balkan ve Kafkas Muhacirleri XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan 236 vakıftan 95’inin Balkanlar ve Kafkaslar’dan gelen muhacirler100 tarafından tesis edildiği tespit edilmiştir. Bu vakıflardan bir kısmının kurucularının muhacir olduğu vakıf senedinde belirtilmiş, bir kısmı da 93 Harbi101 muhacirlerinin102 iskân edildiği -birçoğu önceden terk edilmiş 100 Osmanlı Devleti, Balkanlar’da ve Kafkaslar’da toprak ve nüfuz kaybetmeye başladığında bölgeden göçler de başlamıştır. Muhacirler önce işgal edilmeyen bölgelere, daha sonra da Anadolu’ya göçmüşlerdir. Osmanlı Devleti kaybettiği topraklardan veya başka bölgelerden, Müslüman olsun gayrimüslim olsun gelen tüm göçmenleri kabul etmiştir. 93 Harbi’nden öce gelen göçmenler daha çok Rumeli topraklarına yerleştirilirken, 93 harbinden sonra gelenler çoğunlukla Anadolu’ya yerleştirilmiştir. Bu süreçte en fazla göç alan il Bursa olmuştur. Bkz. Muammer Demirel, “XIX. Yüzyılda Bursa’da Göçmen İskanı”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Bel. Yay., 2008, s.31. Hüdavendigar vilayetinin nüfusu yüz yılda birkaç kat artmış, 1831’de 384.539 iken 1893 sayımında 1.334.884’e yükselmiştir. Bkz. Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 2003, s. 150, s. 173. Türk topluluklarının Osmanlı topraklarına yaptığı ilk büyük göç dalgası, 1783 yılında Rus Çarlığı’nın Kırım’ı işgal etmesinden sonra başlamış, 1800 yılına kadar devam etmiştir. Bu göç dalgasında, Kırım’dan 300 bin Tatar Türkü, Anadolu ve Rumeli’deki Osmanlı topraklarına göç etmiştir. Bkz. Cafer Çiftçi, “93 Harbi ve Kafkasya’dan Osmanlı Devletine Yapılan Göçler”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Bel. Yay., 2008, s. 78. 1821’de başlayan Yunan ayaklanmasından sonra Mora ve civarındaki Türk ve Müslümanlar katliama maruz kalmışlar ve Bursa’ya ilk Balkan göçü bu tarihten sonra başlamıştır. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşından sonra Rus Çarlığı’nın Kafkaslar’da halka baskı uygulamaya başlamasıyla Kırım ve Kafkaslar’dan Anadolu’ya göçler artmıştır. Bkz. Muammer Demirel, a.g.m., s.32. Osmanlı topraklarına yönelik ikinci büyük göç dalgası, Kırım Savaşı (1853-1856 Osmanlı-Rus Savaşı) esnasında yaşanmıştır. Ruslar, savaşta Osmanlı Devleti’nin tarafında yer alacaklarından endişe ettiği için Tatarlara baskı uygulamış, köylerini yakmakla tehdit etmiş ve yaşanan olaylarda birçok kişi ölmüştür. 1853-1856 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Kırım’dan 227 bin kişi, 1858-1861 yılları arasında Kafkaslar’dan 308 bin kişi Osmanlı topraklarına göç etmiştir. Bkz. Zeynep Dörtok Arabacı, “Balkan Savaşları’na Kadar Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yay., 2008, s. 63. Kırım Savaşı ile 1866 yılı arasında Kırım ve Kafkaslar’dan 500 bin civarında göçmenin geldiği tahmin edilmektedir. Osmanlı topraklarına yönelik üçüncü büyük göç dalgası ise 93 Harbi’yle gerçekleşmiştir. Bkz. Muammer Demirel, a.g.m., s. 34-36. 101 Miladi 1877-1878 yıllarında Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı arasında yaşanan savaşa, Rûmî 1293 yılında gerçekleştiği için genelde 93 Harbi denir. Bkz. Davut Hut, “Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı”, Osmanlı Tarihi (1876-1918), ed. Zekeriya Kurşun, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yay., 2016, s. 31. 32 olan- köylerde kurulmuştur. 64 vakfın yeri ise 93 muhacirleri tarafından yeni kurulan köylerdir. 14. ve 15. tablolarda 93 Harbi’nden (1877-1878 Osmanlı - Rus Savaşı) sonra Balkan ve Kafkas muhacirleri tarafından kurulan toplam 95 vakfın bilgilerine yer verilmiştir. Bursa il merkezi ve ilçe merkezlerinde kurulan vakıflar arasında, muhacirler tarafından tesis edilmiş ancak vakfiyesinde vakıf kurucusunun muhacir olduğunun belirtilmediği başka vakıfların da olması muhtemeldir. 102 Ruslar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda (93 Harbi) Osmanlı Devleti’nin yanında savaşa katılan Çerkezler, Çeçenler, Abazalar, Dağıstanlılar ve Acaralar gibi birçok Kafkas kavmine yönelik olarak soykırım uygulamaya başladılar. Bu çerçevede Balkanlar ve Kafkaslar’da öldürülen müslümanların toplam sayısının 250 bin ile 400 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bkz. Karpat, a.g.e., s. 118; Hut, “Osmanlı Devleti’nin…”, a.g.m., s. 45. 93 Harbinden sonra yaşanan üçüncü büyük göç dalgasıyla, birkaç yıl içinde Osmanlı Devleti’ne 1,5 milyon göçmen gelmiştir. Bu göç dalgasında Güney Kafkaslar’dan da yoğun göç yaşanmıştır. Bkz. Arabacı, a.g.e., s. 64. 1914 yılına kadar Kafkaslar’dan Osmanlı Devleti’ne göç edenlerin sayısı 1,5 milyonu, Balkanlar’dan göç edenlerin sayısı ise bir milyonu bulmuştur. Bkz. Çiftçi, 93 Harbi…, a.g.m., s. 88. 33 14. Tablo: Balkan ve Kafkas Muhacirlerinden Statüsü Belirlenemeyenlerin Kurduğu Vakıflar Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 Muhtar Bey b. Nogay - Mustafakemalpaşa - 103 Güvem köyü Çerkez 14/01/1306 1000 kr. Güvem Köyü Yukarı Mahalle Camii 586 -0234-0233 2 Mehmed Efendi b. Mustafakemalpaşa - Ebubekir - Hacıali köyü104 Bulgaristan 25/04/1302 1000 kr. Hacıali Köyü Camii 588 -0046-0060 3 Süleyman b. Hacif Çavuş Mustafakemalpaşa -Pohoşköy105 Çerkez 15/06/1300 1000 kr. Pohoşköy Camii 588 -0097-0109 4 Arslan Efendi b. Çerkez Mustafakemalpaşa - İslam muhâciri Karaorman köyü106 Çerkez 21/08/1304 1000 kr. Karaorman Köyü Camii 588 -0172-0156 Süleyman Ağa b. 5 Hasan - Fatma Hâtun - Gemlik - Şükriye köyü107 Artvin 05/03/1303 1000 kr. Şükriye Köyü Camii 588 -0204-0180 bt. Mehmed 6 Eyyub Efendi b. - Yenişehir - Selimiye Hasan köyü108 Bulgaristan 16/06/1305 500 kr. Selimiye Köyü Camii 588 -0216-0189 7 Ali Ağa b. Hüseyin Rusçuk Karacabey - Göbel Rusçuk, muhâciri köyü109 Bulgaristan 13/02/1305 1000 kr. Göbel Köyü Camii 588 -0220-0193 8 İbrahim b. Hasan - Mustafakemalpaşa – Rumeli, Bükköy Yunanistan110 02/01/1304 1000 kr. Bükköy Camii 588 -0247-0214 9 Hurşid Ağa b. Ağa, Batum İnegöl - Hayriye 111 Mehmed Emin muhâciri köyü Batum 23/05/1300 1200 kr. Hayriye Köyü Camii 589-167-288 10 Salih Ağa b. Balok Ümerâ-i Karacabey - Uluabat Çerkez112 25/04/1300 800 kr. Uluabat Köyü Camii 589-215-353 103 Köy, 1880’li yıllarda Kafkas göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 149. 104 Köy, 1880'li yıllarda Rumeli göçmenleri tarafından kurulmuştur. Köyde Bulgaristan göçmenleri yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 150. 105 Köyün yeni ismi Boğazköy’dür. 1880'li yıllarda Çerkez göçmenleri yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 88. 106 Köy, 1880'li yıllarda 92 hane Çerkez göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 187. 107 Köy, 1880'li yıllarda Artvin'den göç edenler tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 261. 108 Zamanla boşalan köye, 1880'li yıllarda Bulgaristan göçmenleri yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 249. 109 Karacabey’de günümüzde bu isimde bir köy mevcut değildir. Köy dağılmış olabilir. Veya Balıkesir'in Susurluk ilçesine bağlı Göbel Beldesi olabilir. Tavşanlı ve Kepsut ilçelerinde de adda köyler vardır. 110 Yöre halkından alınan bilgiye göre, köyde Yunanistan göçmenleri yaşamaktadır. Kaynak: Yöre halkından Hamit Kılınç, (2018). 111 Köy, 1886 yılında 88 hane Batum göçmeni tarafından kurulmuştur. Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 159. 112 Önceden büyük bir yerleşim yeri olan Uluabat’ın zamanla nüfusu azalmıştır. 93 Harbinden sonra köye Çerkez muhacirleri yerleştirilmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 268. 34 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Çerakeseden köyü 11 Ahmed Ağa b. Ağa, Tırnova Tırnova, Mustafa muhâciri Fethiye Mahallesi Bulgaristan113 22/08/1301 1000 kr. Fethiye Mahallesi Camii 589-246-404 12 Zekeriyya b. İsmail Çerkez Mustafakemalpaşa - muhâciri Güllüce köyü Çerkez 114 15/04/1299 1000 kr. Güllüce Köyü Camii 589-250-411 13 Mustafa Ağa b. Mustafakemalpaşa - 116 Süleyman Ağa Sarıbey köyü115 Bulgaristan 05/08/1302 1000 kr. Sarıbey Köyü Camii 589-258-427 14 Ali Ağa b. Ahmed Ağa Mustafakemalpaşa - Rumeli ve Efendi Yamanlı köyü Kırım117 15/07/1302 1000 kr. Yamanlı Köyü Camii 589-283-470 15 Ahmed Efendi b. Hafız, Batum Mustafakemalpaşa - Osman muhâciri Dere Mahallesi Batum 18/06/1303 500 kr. Dere Mahallesi Camii 589-289-479 16 Ahmed Efendi b. Hafız, Batum Mustafakemalpaşa - Osman muhâciri Dere Mahallesi Batum 23/05/1302 1000 kr. Dere Mahallesi Camii 589-290-480 17 Mehmed b. Mehmed Çobanoğlu İnegöl - Dipsizgöl 118köyü Bulgaristan 20/10/1303 1000 kr. Dipsizgöl Köyü Camii 590-009-007 18 Süleyman Ağa b. Ağa, çavuş İnegöl - Hacıkara Kafkaslar, Mehmed köyü Çerkez119 02/07/1301 1000 kr. Hacıkara Köyü Camii 590-022-015 19 Salih b. İshak Hacı Karacabey - Hayırlar Çerkez ve köyü Bulgar120 10/06/1305 1000 kr. Hayırlar Köyü Camii 590-029-019 20 Edhem Efendi b. Ali - Mustafakemalpaşa - Batum121Karapınar köyü 22/02/1305 1000 kr. Karapınar Köyü Camii 590-058-042 21 Salim Ağa b. Yusuf Silistre Mustafakemalpaşa - Rumeli122 18/04/1303 1000 kr. Çardakbelen Köyü 590-066-056 113 Fethiye köyü, 1881 yılında Bulgaristan’ın Tırnova şehrinden gelen muhacirler tarafından kurulmuş, zamanla şehrin içinde kalarak mahalleye dönüşmüştür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 134. 114 Köyde, Çerkez muhacirleri yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 146. 115 Günümüzde, Karacabey'e bağlı Ortasarıbey köyü olmalıdır. Yörede üç tane Sarıbey köyü vardır. Eskisarıbey ve Yenisarıbey köyleri, vakfın kurulduğu dönemde Rum köyleridir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 132, 235. 116 Ortasarıbey köyü, 1886 yılında 29 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 235. 117 Köye 1880’li yıllarda Rumeli ve Kırım muhacirleri yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 275. 118 Köy, 1886 yılında 59 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 120. 119 Köy, 1886 yılında 125 hane Çerkez göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 152. 120 Köy, 1880’li yıllarda 50 hane 93 muhaciri tarafından kurulmuştur. Çerkez ve Bulgar göçmenleri ikamet etmektedir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 159. 121 Köy, 1880’li yıllarda Batum’dan gelen 29 hane Gürcü göçmen tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 187. 35 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No muhâciri Çardakbelen köyü Camii 22 Mustafa b. Hasan - Mustafakemalpaşa - 124Mineviz123 Bulgaristan 15/03/1305 1000 kr. Mineviz Köyü Camii 590-112-102 23 Abdulhalim Bey b. Çerkez Mustafakemalpaşa - Kafkasya, Vetriz muhâciri Döllük köyü Çerkez125 05/09/1307 1000 kr. Döllük Köyü Camii 590-115-105 24 Salih Ağa b. Hüseyin Mustafakemalpaşa - Ağa Ağa Muradiyesarnıç Bulgaristan 127 12/01/1308 1000 kr. Muradiyesarnıç Köyü köyü126 Camii 590-118-109 25 Ahmed Ağa b. Halil Çerkez Yenişehir - Papatya Hezargrad, köyü Çerkez128 05/11/1306 1000 kr. Papatya Köyü Camii 590-120-111 26 Arslan b. Hasan ve - İnegöl - Hasanpaşa 129Rüfekâsı köyü Batum, Gürcü 27/04/1308 2000 kr. Hasanpaşa Köyü Camii 590-223-189 27 Osman b. Ali Uzun Alioğlu Yenişehir - Fethiye köyü Bulgaristan 130 23/08/1307 500 kr. Fethiye Köyü Camii 590-159-148 28 Halil Ağa b. Mustafa Hacı Mustafakemalpaşa - 131Soğucak köyü Çerkez 21/12/1299 1000 kr. Soğucak Köyü Camii 590-176-161 29 Ahmed b. Halil - Mustafakemalpaşa - Lütfiye köyü Bulgaristan 132 21/04/1308 1500 kr. Lütfiye Köyü Camii 590-251-209 30 Ağa, Şerif Ağa b. Hüseyin Yenişehir Karacabey - Hotanlı Rumeli, köyü Bulgaristan133 25/05/1308 1000 kr. Hotanlı Köyü Camii 590-263-217 muhâciri 122 Zamanla terk edilen köy, 1880’li yıllarda 47 hane Rumeli göçmeni tarafından yeniden kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 100. 123 Köyün günümüzdeki adı Yalıntaş’tır. 124 Mineviz’de günümüzde, yerli halk ve Bulgaristan muhacirleri ikamet etmektedir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 275. 125 Köy, 1880’li yıllarda Kafkas göçmenleri tarafından kurulmuştur. Çerkez köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 122. 126 Göçmen köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 225. 127 Raif Kaplanoğlu, Ozan Kaplanoğlu, Bursa’nın Göç Tarihi, Bursa: Nilüfer Bel., 2014, s. 103. 128 Hezargrad göçmenleri yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Göç Tarihi…, a.g.e., s. 87. 129 Köy, 1886 yılında, 63 hane Batum göçmeni tarafından yeniden kurulmuştur. Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 158. 130 Köy, 1880’li yıllarda, 43 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 134. 131 Köyde Çerkez muhacirler yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 253. 132 Köy, 1884 yılında, 38 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 214. 133 Köy, 1880 yılında, 80 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 164. 36 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 31 Süleyman b. İsmail Molla İsmailoğlu İnegöl - Çiftlik köyü Gürcü 134 25/08/1301 1000 kr. Çiftlik Köyü Camii 591-0002-0002 32 Ahmed Ağa b. Ağa Yenişehir - Kavaklı Rumeli135Ahmed köyü 19/09/1307 500 kr. Kavaklı Köyü Camii 591-0011-0013 33 Abdulkadir Ağa b. Süleyman Ağa Mustafakemalpaşa - 136 Behram köyü Rumeli 16/01/1307 1000 kr. Behram Köyü Camii 591-0013-0017 34 Ali Ağa b. Yakub ve Ağa, İnegöl - Olukman 137 Rüfekâsı Yakuboğlu köyü Bulgaristan 07/07/1308 1000 kr. Olukman Köyü Camii 591-0065-0060 35 Mehmed Yaşar Hoca Mustafakemalpaşa - Çırpan, Şumnu/ Efendi b. İsmail Voyvoda köyü138 Bulgaristan139 27/08/1305 1000 kr. Voyvoda Köyü Camii 591-0097-0096 36 Mustafa Ağa b. Osman Ağa Yenişehir - 140 Süleymaniye köyü Bulgaristan 28/01/1309 500 kr. Süleymaniye Köyü Camii 591-0099-0098 37 İslam Efendi b. Bulgaristan Mustafakemalpaşa - Şumnu, Razgard / Mustafa muhâciri Hamidiye köyü Bulgaristan141 08/11/1304 1000 kr. Hamidiye Köyü Camii 591-0100-0099 38 Hüseyin b. Mehmed Batum ve Rüfekâsı muhâciri, İnegöl - Muratbey Batum142 05/07/1307 1000 kr. Muratbey Köyü Camii 591-0106-0105 Mehmedoğlu köyü 39 Ali Ağa b. Osman Ağa Mustafakemalpaşa - 143Sünlük köyü Bulgaristan 19/06/1308 1000 kr. Sünlük Köyü Camii 591-0130-0123 40 Osman Ağa b. Gemlik - Selimiye 145 Abdülhayr Ağa köyü144 Rumeli 01/03/1305 1000 kr. Selimiye Köyü Camii 591-0220-0205 134 Köy, 1880’li yıllarda, Gürcü göçmenler tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 107. 135 Köy, 1880 yılında 66 hane Rumeli göçmeni tarafından yeniden kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 190. 136 Zamanla terk edilen köy, 1880’li yıllarda Rumeli göçmenleri tarafından yeniden kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 85. 137 Köy, 1885 yılında 41 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 231. 138 Köyün yeni adı Yeşilova’dır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 284. 139 Köye, 1881 yılında, Bulgaristan’ın Çırpan ve Şumnu bölgelerinden 60 hane göçmen yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 284. 140 Köy, 1880’li yıllarda Bulgaristan göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 257. 141 Köy, 1880’li yıllarda, Bulgaristan’ın Şumnu ve Razgard bölgelerinden gelen 79 hane göçmen tarafından yeniden kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 155. 142 Köy, 1885 yılında 41 hane Batum göçmeni tarafından kurulmuştur. Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 225. 143 XVIII. yüzyılda Bolu civarından gelen Türkmenler tarafından kurulan köye, 1880’li yıllarda Bulgaristan göçmenleri iskân edilmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 257. 37 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 41 Hüseyin Efendi b. Gemlik - Hamidiye 146 Bilal b. Musa - köyü Kafkaslar 18/08/1310 1000 kr. Hamidiye Köyü Camii 591-0221-0206 42 Hüseyin Bey b. Bosnalı İnegöl - Muradiye Süleyman Mahallesi - 02/04/1306 1 ev, Muradiye Mahallesi 1 dükkân Camii 592-0047-0042 43 Hasan Ağa b. Ahmed Ağa, hacı Mustafakemalpaşa - - 13/10/1306 1000 kr. Selimiye Mahallesi Selimiye Mahallesi Camii 592-0051-0046 44 İsmail b. Osman ve - Mustafakemalpaşa – Kafkaslar, Osman b. Ali Adaköy Bulgaristan147 13/06/1307 1000 kr. Adaköy Camii 592-0052-0047 45 Ömer b. Ahmed Hacı Mustafakemalpaşa - 148Bahariye köyü Rumeli 27/07/1309 1000 kr. Bahariye Köyü Camii 592-0065-0059 46 Hüseyin Ağa b. Hasan Ağa Karacabey - Arnavutluk, 29/08/1308 1000 kr. Küçükkaraağaç Köyü Küçükkaraağaç köyü Bulgaristan149 Camii 592-0181-0153 47 Hasan Ağa b. Ahmed Ağa Mustafakemalpaşa - 150Servi köyü Rumeli 15/04/1312 1000 kr. Servi Köyü Camii 593-0001-0001 48 Mevlüd Ağa b. Ağa, Batum İnegöl - Gülbahçe Receb ve Rüfekâsı muhâcirlerinden köyü Batum 11/06/1315 1000 kr. Gülbahçe Köyü Camii 593-0013-0012 49 Hasan b. İbrahim - Mustafakemalpaşa - Kadirçeşme köyü Bulgaristan 151 01/12/1306 1000 kr. Kadirçeşme Köyü Camii 593-0097-0091 50 Memiş (Mehmet) Ağa, Batum Keles - Cihangir Ağa b. Osman Muhâcirlerinden köyü152 Batum 153 05/05/1314 1000 kr. Cihangir Köyü Camii 593-0139-0130 51 Şuayb Efendi b. İnegöl - Hilmiye 154 Hilmiye Mahallesi Mehmed ve Rüfekâsı - köyü Batum 05/06/1311 2000 kr. Camii 594-0084-0075 144 Köy, 1995 yılında Yalova ili Armutlu ilçesine bağlanmıştır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 249. 145 Köy, 1880’li yıllarda 30 hane Rumeli göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 249. 146 Köy, 1880’li yıllarda 93 Harbi göçmenleri tarafından kurulmuştur. Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 154. 147 Eski bir köy olan Adaköy’e, 1880’li yıllarda Çerkez göçmenler ve Bulgaristan göçmenleri yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 54. 148 Köy, 1880’li yıllarda 32 hane Rumeli göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 78. 149 Köyde günümüzde Arnavutluk ve Bulgaristan’dan gelen göçmenler yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 212. 150 Köyün diğer adı Gültaş'tır. 1880'li yıllarda Rumeli göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bkz. http://www.bursa.com/wiki/Gultas, (03/12/2018). 151 Köy, 1886 yılından önce, 74 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 177. 152 Günümüzde Osmangazi ilçesine bağlı Soğukpınar köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 253. 153 Köy, 1887 yılında Kafkaslardan gelen 90 hane göçmen tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 253. 154 Köy, 1890 yılında Batum muhacirleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Göç Tarihi..., a.g.e., s. 65. 38 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 52 Ahmed Şevki Ağa b. el-Hâc, Batum Kestel - Teşvikiye Nazif muhâciri köyü155 Gürcistan 156 03/01/1313 1000 kr. Teşvikiye Köyü Camii 594-0107-0097 53 İsmail b. Süleyman İnegöl - Hamidiye Gürcistan, ve Rüfekâsı Süleymanoğlu köyü Rumeli157 10/06/1313 1500 kr. Hamidiye Köyü Camii 594-0237-0178 54 Receb b. Hasan ve Albik, Bosna 158 1 ev, Rüfekâsı muhâciri İnegöl - Lütfiye köyü Bosna 24/08/1313 4 dönüm arsa Lütfiye Köyü Mescidi 595-0168-0163 55 Hüseyin Bey b. Bosnavi, Kestel - Boşnak Mehmed el-hâc Köyü159 Bosna 07/07/1313 1000 kr. Boşnak Köyü Camii 595-0169-0164 56 Süleyman Efendi b. İsmail Oruçzâde İznik – Hamidiye 161 köyü160 Bulgaristan 21/01/1314 1000 kr. Hamidiye Köyü Camii 595-0170-0166 57 Osman Ağa b. Ağa, Rusçuk Osman muhâciri Nilüfer - Gökçe köyü Bulgaristan 08/11/1311 1300 kr. Gökçe Köyü Camii 595-0178-0183 58 Hasan oğlu Salih ve Silistre İnegöl - Soğukdere Rüfekâsı muhâciri köyü Bulgaristan 162 29/04/1312 1000 kr. Soğukdere Köyü Camii 595-0215-0228 59 Ali Ağa b. Salih Ağa, Batum Mustafakemalpaşa - 163muhâciri Kömürcükadı köyü Kafkaslar 07/12/1316 1000 kr. Kömürcükadı Köyü Camii 596-0026-0018 60 Mustafa Ağa b. Ahmed b. Ali Ağa, el-hâc Mustafakemalpaşa - 164 Derekadı köyü Rumeli 23/03/1317 1000 kr. Derekadı Köyü Camii 596-0027-0019 61 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Efendi b. Emin Sami Muhâcir Mustafakemalpaşa 07/08/1311 15 tam Osmanlı Feyzidede Mahallesi altını (1500 kr.) Camii 596-0043-0035 Efendi 62 Tahir Ağa b. Ağa, Batum Yenişehir - Bulgaristan165 12/11/1312 500 kr. Osmaniye Köyü Camii 596-0101-0086 155 Köyün günümüzde adı Alaçam’dır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 63. 156 93 göçmenleri tarafından 1880’li yıllarda kurulan Teşvikiye, Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 63. 157 Köy, 1880’li yıllarda 167 hane Gürcistan ve Rumeli göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 154. 158 Köy, 1880’li yıllarda Bosna muhacirleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 214. 159 Köyün günümüzdeki adı Turanköy’dür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 89. 160 Köyün günümüzdeki adı Sarıağıl’dır. Bkz. http://www.bursa.com/wiki/Sariagil, (26/11/2018). 161 Köy, 1880’li yıllarda Bulgaristan muhacirleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 246. 162 Köy, 1885 yılında önce 15 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 253. 163 Köy, 1880’li yıllarda 14 hane Gürcü muhacir tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 206. 164 Köy, 1880’li yıllarda 5 hane Rumeli muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 117. 39 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Mehmed muhâcirlerinden Osmaniye köyü 63 Hasan Ağa b. Ömer Ağa Mustafakemalpaşa - 166Kosova köyü Kosova 15/07/1315 1000 kr. Kosova Köyü Camii 596-0257-0221 64 Ömer b. Abdullah ve - Mustafakemalpaşa - 168Rüfekâsı Kocapınar köyü167 Rumeli 24/01/1312 1000 kr. Kocapınar Köyü Camii 597-0050-0008 65 Hüseyin b. Mustafa ve Süleyman b Mehmet - Mustafakemalpaşa - Tokuşlar köyü Bulgaristan 169 01/07/1313 1000 kr. Tokuşlar Köyü Camii 597-0091-0061 66 Mehmed Efendi b. - Yenişehir - 170Emrullah Osmaniye köyü Bulgaristan 23/11/1314 1000 kr. Osmaniye Köyü Camii 597-0168-0151 67 Mehmed Ağa b. Edik Ağa, Çerkez Mustafakemalpaşa - Bulgaristan, Taşköprü köyü Çerkez171 28/08/1316 1000 kr. Taşköprü Köyü Camii 597-0240-0233 68 Mustafa b. Mehmed - Mustafakemalpaşa - Şumnu, Razgard / Hamidiye köyü Bulgaristan172 05/08/1313 1 dükkân Hamidiye Köyü Camii 598-0068-0050 69 Hüseyin Ağa b. Ağa, Batum Bursa - Arabayatağı 173 Mehmed muhâcirlerinden köyü Kafkaslar 04/05/1316 1000 kr. Arabayatağı Köyü Camii 598-0095-0072 70 Süleyman Ağa b. Ağa İnegöl - Bahariye Süleyman köyü Bulgaristan 174 04/05/1316 800 kr. Bahariye Köyü Camii 598-0222-0176 71 Mehmed Ağa b. Ağa, Kestel - Şevketiye Salih çolakoğlu köyü Gürcistan 08/11/1314 1000 kr. Şevketiye Köyü Camii 598-0231-0185 72 Yunus b. Osman b. Batum İnegöl - Mesruriye Batum175 28/01/1313 1500 kr. Mesruriye Köyü Camii 599-0053-0029 165 Köy, 1880’li yıllarda 54 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 236. 166 Köy, 1880’li yıllarda 25 hane Kosova muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 204. 167 Günümüzde Harmancık ilçesine bağlıdır. 168 Köy, 1880 yılında 50 hane Rumeli muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 203. 169 Köy, 1880’li yıllarda 32 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 266. 170 Köy, 1880’li yıllarda 44 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 236. 171 Köy, 1880’li yıllarda 62 hane Rumeli muhaciri tarafından kurulmuştur. Köyde Bulgaristan ve Çerkez muhacirleri yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 262. 172 Köy, 1880’li yıllarda, Bulgaristan’ın Şumnu ve Razgard bölgelerinden gelen 79 hane göçmen tarafından yeniden kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 155. 173 Arabayatağı köyü, 1890 yılında 93 göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 68. 174 Köy, 1886 yılından önce 32 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 78. 175 Mesruriye Gürcü köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 220. 40 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Süleyman ve muhâcirlerinden, köyü Rüfekâsı Osmanoğlu 73 Mehmed b. Ahmed Ahmedoğlu, b. Mustafa ve Rumeli İnegöl - Mamure 176 Bulgaristan177 07/08/1312 1000 kr. Mamure Köyü Camii 599-0093-0053 Rüfekâsı Muhâcirlerinden köyü 74 Mustafa b. Ahmed - İnegöl - Sultaniye Kafkaslar, köyü Abhaz178 28/08/1317 1000 kr. Sultaniye Köyü Camii 599-0178-0121 75 Ahmed b. Osman ve Osmanoğlu İnegöl - Kestanealanı Kafkaslar, Rüfekâsı köyü Abhaz179 28/01/1309 1000 kr. Kestanealanı Köyü Camii 599-0215-0157 76 Mehmed Ağa b. Ağa, Tırnova 180 Hasan Muhâcirlerinden Bursa - Nilüferköy Bulgaristan 16/08/1310 2000 kr. Nilüferköy Camii 599-0237-0183 77 Murad Ağa b. Tahir Ağa Orhaneli - Erenler Köyü - Bulgaristan182Karaören Mahallesi181 28/09/1313 500 kr. Karaören Köyü Camii 599-0252-0205 78 Yahya Ağa b. Ali Ağa Mustafakemalpaşa - 183Aliseydi köyü Bulgaristan 29/09/1313 1001 kr. Aliseydi Köyü Mescidi 602-0085-0143 79 İsmail Ağa b. Osman Mustafakemalpaşa - 185 b. Mehmed Ağa Yavili köyü184 Bulgaristan 25/08/1314 1000 kr. Yavili Köyü Camii 602-0253/1-0436 80 Mehmed Ağa b. Ağa, Mustafaoğlu, İnegöl - Rüşdiye Kafkaslar, Mustafa ve Rüfekâsı köyü Abhaz186 06/01/1317 1000 kr. Rüşdiye Köyü Camii 603-0021-0030 Abaza muhâciri 81 Yakub b. Osman ve Osmanoğlu İnegöl - Mezit köyü Kafkaslar187 18/12/1308 10 bin kr. Mezit Köyü Camii 603-0034-0050 176 Köyün günümüzdeki adı Güzelyurt’tur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 149. 177 Köye, 1880’li yıllarda Bulgaristan’dan gelen göçmenler yerleşmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 149. 178 Köy, 1880’li yıllarda, 14 hane Abhaz göçmen tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 256. 179 Köy, 1885 yılında, 73 hane Abhaz göçmen tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 195. 180 Köy, 1881 yılında, Bulgaristan’dan gelen 72 hane göçmen tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 230. 181 Karaören Mahallesi, günümüzde Nilüfer ilçesine bağlıdır. Yeni adı Kadriye köyüdür. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 177. 182 Köy, 1880 yılında 14 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 177. 183 Köy, 1886 yılından önce 49 hane Bulgaristan muhaciri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 65. 184 Köyün yeni adı İncilipınar’dır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 169. 185 Köy, 1880’li yıllarda Bulgaristan göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 169. 186 Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 244. 187 Köy, 1885 yılında 121 hane Kafkas göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 221. 41 Sıra No Vâkıf Lakabı Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No Rüfekâsı 82 Hasan Ağa b. İsmail Ağa Mustafakemalpaşa - 188Hisaraltı köyü Bulgaristan 20/08/1310 1000 kr. Hisaraltı Köyü Camii 603-0058-0095 83 Arif Ağa b. Mehmed ve Gemlik - Hayriye Kafkaslar, Hayriye Köyü Camii Molla Ahmet b. Şerif Molla, Ağa köyü189 Gürcü190 22/11/1309 3770 kr. 603-0061-0100 84 İbiş Ağa b. Hüseyin Ağa Yenişehir - Orhaniye 191köyü Bulgaristan 03/02/1312 1000 kr. Orhaniye Köyü Camii 603-0148-0257 95 Ahmed Efendi b. Yenişehir Fenar Mora, Mehmed Muhâcirlerinden Bursa - Geçit köyü Yenişehir192 25/05/1315 500 kr. Geçit Köyü Camii 603-0221-0364 86 İbrahim b. İsmail ve - İnegöl - Mezit köyü - Kafkaslar193 15/05/1313 1000 kr. Mezit Köyü Aşağı Rüfekâsı Aşağı Mahalle Mahalle Camii 604-0192-0273 87 Arif Efendi b. Dülger Hacı İnegöl - Hamidabat ve Rüfekâsı köyü Bulgaristan 194 01/08/1312 1000 kr. Hamidabat Köyü Camii 604-0255-0354 88 İlyas Ağa b. Mustafa Ağa Mustafakemalpaşa - Bulgaristan, Şapçı köyü Romanya195 18/11/1303 1000 kr. Şapcı Köyü Mescidi 606-0190-0243 89 Hüseyin b. Abdullah Gacaloğlu Yenişehir - Mecidiye 196köyü Bulgaristan 26/08/1311 500 kr. Mecidiye Köyü Camii 607-0110-0173 188 Köy, 1880’li yıllarda 49 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 161. 189 Köy, günümüzde Yalova ili Armutlu ilçesine bağlıdır. 190 Köy, 1880’li yıllarda 18 hane Kafkas göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 159. 191 Zamanla terk edilen köy, 1880’li yıllarda 46 hane Bulgaristan göçmeni tarafından tekrar kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 234. 192 Köy, 1882 yılında Mora Yenişehir’inden gelen göçmenler tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 138. 193 Köy, 1885 yılında 121 hane Kafkas göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 221. 194 Köy, 1880’li yıllarda göçmenler tarafından kurulmuştur. Bulgaristan göçmenleri yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 155. 195 Köye 1880’li yıllarda Bulgaristan ve Romanya göçmenleri yerleştirilmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 258. 196 Köy, 1880’li yıllarda 45 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 218. 42 15. Tablo: Diğer Toplum Sınıflarından Muhacirlerin Kurduğu Vakıflar Sıra Mensup No Vâkıf Lakabı Olduğu Vakfın Yeri Hicret Ettiği Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra Sınıf No Mustafa Salahi Evkâf 1 Efendi b. ketebesi Bursa - Karaman 197 Abdülkerim mümeyyizi İlmiye köyü Bulgaristan 27/04/1297 1000 kr. Karaman Köyü Camii 589-039-065 kâtip 2 Mehmed Efendi b. Emrullah Kâtip İlmiye Yenişehir - Osmaniye köyü Bulgaristan 198 10/05/1309 500 kr. Osmaniye Köyü Camii 592-0075-0069 Attar Hacı Ahmed İnegöl - 3 Efendi b. Attar Reâyâ Karacakaya Kafkasya, 15/04/1297 2000 kr. Karacakaya Köyü Abdullah199 köyü200 Gürcü Camii 589-054-090 Abdulhamid 4 Efendi b. Mehmed Çiftlik Reâyâ Gemlik - Hayriye Kafkasya, nâzırı köyü201 Gürcü köyü202 15/09/1312 3 dönüm arsa, 1 kahvehane Hayriye Köyü Camii 591-0209-0197 Çelebi 5 Said Bey b. Ali Tüccar Reâyâ Bursa - Rumeli203 09/06/1312 1 ev, Hüseyinalan Köyü Hüseyinalan köyü 1 kahve dükkânı Camii 595-0044-0040 6 Emine Hanım bt. Karacabey - Kafkas, 1 mescid binası, Ahmed Efendi -- Kadınlar Ergili köyü204 Çerkes 27/05/1307 1 dükkân Ergili Köyü Camii 590-129-118 197 Köye 1880’li yıllarda Bulgaristan göçmenleri yerleştirilmiştir. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 186. 198 1880 yılında 54 hane Bulgaristan göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 236. 199 Attar Hacı Ahmed Efendi, gürcü muhacirlerindendir. Kaynak: Karacakaya köyü halkından Ahmet TURHAN. 200 Köyde yerli Yörüklerle beraber, Abaza ve Gürcü göçmenler yaşamaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 132. 201 Hayriye köyü günümüzde, Yalova ili Armutlu ilçesine bağlıdır. 202 Köy, 1880’li yıllarda 18 hane Kafkas göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 159. 203 Köy, 1880 yılında 40 hane Rumeli göçmeni tarafından kurulmuştur. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, a.g.e., s. 164. 204 Ergili köyü günümüzde Balıkesir ili Bandırma ilçesine bağlıdır. 43 Statüsü belirlenemeyen 89 göçmenin yanı sıra, ilmiye ve reâyaya mensup 5 hayırsever erkek ile bir kadın göçmen de vakıf tesis etmiştir. (bkz.: 15. tablo) Bu kişilerle beraber toplam 95 Balkan ve Kafkas göçmeni vakıf kurmuştur. Vakıf kurucusu göçmenlerin tamamının bir arada incelenerek ilgili yüzyılda yaşanan yoğun göç olgusunun vakıf müessesesi üzerindeki etkisinin net bir şekilde görülebilmesi için, çalışmanın buradan sonrasında statüsü belirli olan-olmayan vakıf kurucusu göçmenlerin tamamı bir arada değerlendirilecektir. Balkan ve Kafkas muhacirleri tarafından kurulan 95 vakıftan bir tanesi, Bursa il merkezinde, beş tanesi ilçe merkezlerinde, 89 tanesi ise köylerde kurulmuştur. Osmanlı Devleti, göçmenleri geçimlerini daha kolay sağlamaları için köylere yerleştirmiş, göçmenler de, aynı nedenle genelde köylere yerleşmeyi tercih etmişlerdir. Bu nedenle göçmenler vakıflarını genelde köylerde kurmuşlardır. Bursa sancağına yapılan göçlerle ilgili bir çalışmada, Bursa sancak merkezinde 24 mahalleye ve merkeze bağlı 22 köye göçmen yerleştirildiği tespit edilmiştir. Aynı çalışma, Mustafakemalpaşa’nın 7 mahallesi ve 42 köyüne, Yenişehir’in 10 köyüne, İznik’in 7 köyüne, İnegöl’ün 3 mahallesi ve 41 köyüne, Gemlik’in 13 köyüne, Orhangazi’nin 1 mahallesine ve 1 köyüne, Orhaneli’nin 2 köyüne göçmen iskân edildiğini ifade etmektedir. Toplamda Bursa sancağının 35 mahallesi ve 138 köyüne göçmen iskân edildiği görülmektedir.205 14. tablonun dipnotlarında yer alan açıklamalarda da görüldüğü üzere, göçmenlerin iskân edildiği köylerin büyük kısmı, zamanla terk edilmiş veya göçmenler tarafından yeni kurulan köylerdir. 16. Tablo: Balkan ve Kafkas Muhacirlerinin Vakfettiği Mallar Vakfedilen Mal, Para Miktar Vâkıf Sayısı Para, altın 100.371 kr. 89 15 tam Osmanlı altını (1500 kr.) Mescid binası 1 1 Ev 3 3 Dükkân 3 3 Kahvehane 2 2 Arsa 7 dönüm 2 Balkan ve Kafkas muhacirleri, gayrimenkulden ziyade para vakfetmişlerdir. Bunlar da, 100.371 kuruş, 15 tam Osmanlı altını, 1 mescit binası, 3 ev, 2 dükkân, 2 kahvehane ve 3 dönüm arsadır. 205 Muammer Demirel, a.g.e., s. 45-48. 44 93 göçmenlerinin tesis ettiği 95 vakfın 64’ünün yeri, muhacirler tarafından yeni kurulan köylerdir. Bu 64 vakfın hepsi cami ihtiyaçları için yapılmıştır. 64 köyün yeni kurulmuş olması, bu köylerin cami ve mescitlerinin de yeni inşa edildiğini gösterir. Ancak vakfiyelerde sadece bir mescit binasının vakfedildiği206 görülmektedir. Mescit binalarını vakfetmeye gerek görmedikleri anlaşılmaktadır. Mescit binası vakfeden tek kişi, Çerkez muhaciri Emine Hanım bt. Ahmed’dir. Emine Hanım, Ergili köyünde kendi arsasına 150 cemaat kapasiteli bir mescit inşa ettirerek vakfetmiştir. Emine Hanım ayrıca bir dükkânı da mescit ihtiyaçları için vakfetmiştir. Dükkânın kiraya verilerek kira geliri ile mescidin imamı ve hatibinin ücretinin ödenmesini, cami kandilleri için yağ alınmasını, cami ve dükkânda gereken tamiratın yapılmasını şart koşmuştur.207 Göçmenlerden bazı hayırseverler de ikamet ettiği yerin camisi için evini veya dükkânını vakfetmiştir. Nitekim Hüseyin b. Süleyman, Bosna muhacirleri için yeni kurulan İnegöl ilçesine bağlı Muradiye Mahallesi’nin camii için evini bağışlamış, evin kira geliri ile imam ve hatibin ücreti ve gerektiğinde tamirat masrafının karşılanmasını istemiştir.208 İnegöl ilçesine bağlı Lütfiye köyü halkından, Bosna muhacirleri Receb b. Hasan ve rüfekası, dört dönüm arsa ve içindeki bir evi vakfederek, kirasının imam ve hatibe verilmesini şart koşmuşlardır.209 Bazı hayırseverler de kahvehane dükkânlarını vakfetmişlerdir. Ordû-yu Hümayûn’a fes ve çuka temin eden tüccarlardan Said Bey b. Ali, cami bitişiğinde bir ev ve bir kahve dükkânını, kendi inşa ettiği Hüseyinalan Köyü Camii’ne bağışlayarak, evin cami imamının lojmanı olarak kullanılmasını, dükkân kirası ile de imam maaşının ödenmesini şart koşmuştur.210 Gemlik ilçesinin Hayriye köyünden çiftlik nâzırı Abdulhamid Efendi b. Mehmed Çelebi, 3 dönüm arsa ve 1 kahvehaneyi köy camii için bağışlamıştır. Abdulhamid Efendi’nin kurduğuğu vakıf, arsa ve kahvehaneyi kiraya vermiş, kira geliri ile gerektiğinde kahvehane dükkânını tamir ettirmiş ve cami imam ve hatibinin maaşını karşılamıştır.211 206 Emine Hanım bt. Ahmed Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 129, Sıra no: 118. 207 Emine Hanım bt. Ahmed Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 129, Sıra no: 118. 208 Hüseyin Bey b. Süleyman Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 592, Sayfa no: 0047, Sıra no: 0042. 209 Receb b. Hasan ve RüfekâsıVakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0168, Sıra no: 0163. 210 Said Bey b. Ali Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0044, Sıra no: 0040. 211 Abdulhamid Efendi bin Mehmed Çelebi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0209, Sıra no: 0197. 45 Balkan ve Kafkas muhacirleri tarafından tesis edilen 95 vakfın büyük bir kısmı olan 89 vakıf, para vakfıdır. Muhacirler tarafından vakfedilen paranın toplamı 100 bin 371 kuruş ve 15 tam Osmanlı altınıdır. 16 vâkıf,212 rüfekâsıyla beraber para vakfı kurmuşlardır. Bazı muhacir köylerinin aralarında para toplayarak bir kişinin adına vakıf kurdukları anlaşılmaktadır. Bu 16 vakfın dışındaki para vakıflarının önemli bir kısmının da bu şekilde, köy veya mahalle halkının aralarında para toplayarak bir kişi adına kurdukları vakıflar olması muhtemeldir. Balkan ve Kafkas muhacirleri tarafından kurulan 89 para vakfının büyük bir kısmında tahsis edilen para 1.000 kuruştur. Bununla birlikte 500 kuruş, 2.000 kuruş ve 10.000 kuruşluk tahsisler de vardır. Aliseydi Köyü Mescidi için tesis edilen vakfa vakfedilen paranın miktarı (1001 kuruş)213 dikkat çekicidir. İncelenen vakfiyelerin büyük bir kısmında, vakıf kurucusu muhacirlerin vakfedilen paranın % 15 kâr payıyla borç verilmesini, anaparaya dokunulmamasını, kâr ile imam ve hatip ücreti, caminin tamir ve aydınlatma giderlerinin karşılanmasını şart koşmuş oldukları görülmektedir. İnegöl ilçesinin Mezit köyü halkından İbrahim b. İsmail ve rüfekâsı, yeni inşa ettikleri Aşağı Mahalle Camii için 1000 kuruşluk bir para vakfı tesis etmişler, vakfettikleri paranın % 15 kâr ile işletilmesini, kârın 75 kuruşunun hatibe ücret olarak verilmesini, 75 kuruşu ile de gerektiğinde mescidin tamir edilmesini şart koşmuşlardır.214 Arif Efendi b. Dülger ve rüfekâsı, İnegöl ilçesindeki Hamidabat Köyü Camii için 1000 kr. vakfetmiş ve paranın işletilmesinden elde edilecek kâr ile imama 75 kr., hatibe 75 kr. ücret verilmesini istemişlerdir.215 Arif Ağa b. Mehmed ve Molla Ahmet b. Şerif, Gemlik ilçesi Hayriye Köyü Camii için 3.770 kuruşluk para vakfı tesis etmişler ve vakfın kârı ile imam, hatip ve 212 Arif Efendi b.Dülger ve Rüfekası Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 604, Sayfa no: 0255, Sıra no: 0354; İbrahim b. İsmail ve Rüfekası Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 604, Sayfa no: 0192, Sıra no: 0273; Mehmed Ağa b. Mustafa ve Rüfekası Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 603, Sayfa no: 0021, Sıra no: 0030. 213 Yahya Ağa b. Ali Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 602, Sayfa no: 0085, Sıra no: 0143. 214 İbrahim b. İsmail ve Rüfekası Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 604, Sayfa no: 0192, Sıra no: 0273. 215 Arif Efendi b. Dülger ve Rüfekası Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 604, Sayfa no: 0255, Sıra no: 0354. 46 müezzinin ücretlerinin ödenmesini, caminin kandil ve hasır masraflarının karşılanmasını ve gereken tamiratın yapılmasını şart koşmuşlardır.216 Hayırsever muhacirlerden bazıları da, vakıf gelirlerinden vakıf mütevellîsine 5 kuruş,217 10 kuruş218 veya 50 kuruş219 mütevellî ücreti verilmesi için ödenek ayırmışlardır. 17. Tablo: Yıllara Göre Bursa’da Kurulan Vakıf Sayıları Yıllar Vakıf Sayısı On Yıl Elli Yıl Yıllar Vakıf Sayısı On Yıl Elli Yıl 1215 - 1267 - 1216 3 1268 4 1217 1 1269 5 1218 - 1270 3 1219 - 1271 2 1220 2 8 1272 4 19 1221 - 1273 - 1222 1 1274 - 1223 1 1275 1 1224 - 1276 - 1225 - 1277 - 1226 - 1278 1 1227 1 1279 - 1228 2 1280 - 1229 - 1281 - 1230 1 5 1282 - 1231 - 1283 7 17 1232 - 1284 3 1233 1 31 1285 3 205 1234 - 1286 1 1235 - 1287 2 1236 - 1288 - 1237 - 1289 1 1238 2 1290 - 1239 1 1291 - 1240 - 6 1292 - 1241 1 1293 - 7 1242 - 1294 - 1243 2 1295 1 1244 - 1296 2 1245 - 1297 3 1246 1 1298 1 1247 1 1299 4 1248 - 5 1300 8 1249 - 1301 6 83 1250 1 1302 7 1251 1 1303 10 216 Arif Ağa b. Mehmed ve Molla Ahmet b. Şerif Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 603, Sayfa no: 0061, Sıra no: 0100. 217 Tahir Ağa b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 596, Sayfa no: 0101, Sıra no: 0086. 218 Hüseyin Ağa b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 598, Sayfa no: 0095, Sıra no: 0072. 219 Mehmed Ağa b. Hasan Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 599, Sayfa no: 0237, Sıra no: 0183. 47 Yıllar Vakıf Sayısı On Yıl Elli Yıl Yıllar Vakıf Sayısı On Yıl Elli Yıl 1252 - 1304 5 1253 - 1305 14 1254 1 1306 8 1255 - 1307 9 1256 - 1308 11 1257 1 1309 11 1258 - 1310 7 1259 1 1311 6 1260 - 1312 13 1261 3 7 1313 13 1262 - 1314 9 79 1263 1 1315 5 1264 1 1316 7 1265 - 1317 8 1266 - 1318 - Toplam: 236 17. tabloda görüldüğü üzere, 236 vakfın 168’i, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra kurulmuştur. 1880’li yıllarda 83 vakıf, 1890’lı yıllarda 79 vakıf kurulmuştur. Bursa’nın yerli halkı tarafından kurulan vakıf sayısı 141’dir. Bunların 68’i 93 Harbinden önceki 77 yılda, 73’ü de harpten sonraki 23 yılda kurulmuştur. 93 Harbinden sonraki on yıllarda Bursa yerli halkının kurduğu vakıf sayısında da önemli bir artış olduğu görülmektedir. Bu artışın nedeni ile ilgili bir bilgiye ulaşılamamıştır. Yoğun göçler sonucu şehir nüfusundaki büyük artışla yaşanan ekonomik canlılık; nüfus artışı nedeniyle önceki vakıfların yetersiz kalması ile dinî ve sosyal hizmetler için yeni vakıflar kurulmasının gerekmesi; göçmenler tarafından çok sayıda vakıf kurulmasının yerli halkı da vakıf kurmaya teşvik etmesi, kurulan vakıf sayısındaki artışa neden olarak gösterilebilir. II. KADINLAR Üzerinde çalışılan dönemde Bursa’da kurulduğu tespit edilen 236 vakfın 28’inin kurucusu kadın, 204’ünün kurucusu erkektir. 4 vakıf ise kadın ve erkek hayırseverler tarafından beraber kurulmuştur. XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıflar arasında kadınların kurduğu vakıfların oranı % 11,8’dir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde kayıtlı Osmanlı dönemine ait 26 bin vakfın 2309’u (% 9) kadınlar tarafından kurulmuştur. Kadın vakıf kurucularının oranı 48 %9’dur.220 İncelenen dönemde kadın vakıf kurucularının oranı, Osmanlı döneminde kadın hayırseverler tarafından kurulan vakıfların ortalamasının üzerindedir. Bursa’da, kadın hayırseverler tarafından kurulan vakıfların oranları; XV. yüzyılda bulunan 313 vakıf arasında % 51,221 XVI. yüzyılın ilk yarısında, 557 vakıf arasında % 47,222 XVI. yüzyılın ikinci yarısında, 123 vakıf arasında % 35’tir.223 XVII. yüzyılda Bursa’da bulunan toplam 811 vakfın % 47’si olan 387 vakıf, kadınlar tarafından kurulmuştur.224 XVIII. yüzyılda faaliyetini sürdürdüğü tespit edilen 675 vakfın % 10,9’unu oluşturan 74 vakfın kurucusu kadın hayırseverlerdir.225 Kadın hayırseverlerin büyük bir kısmı Bursa şehir merkezinde vakıf tesis etmişlerdir. İncelenen dönemde kadın hayırseverler tarafından, Bursa şehir merkezinde 20, ilçe merkezlerinde 3, köylerde ise 5 vakıf kurulmuştur. XIX. yüzyılda Bursa’da kadın hayırseverler tarafından kurulan vakıfların oranı, önceki yüzyıllarda kurulan vakıfların oranlarına göre büyük bir düşüş göstermektedir. Bunun nedenleri arasında şunlar gösterilebilir: XIX. yüzyılda, Osmanlı ekonomisindeki bozulmanın da etkisiyle genelde zorunlu hizmetler için ve küçük çaplı vakıflar kurulmuştur. Bu vakıfların büyük bir kısmı camilerde imam ve hatip görevlendirilmesi, cami aydınlatması ve tamiri ile ilgili vakıflardır. Bu yüzyılda Bursa şehri Balkanlar’dan ve Kafkaslar’dan büyük göç almıştır. Muhacirler için padişah fermanıyla çok sayıda yeni köy kurulmuş,226 bu köylere yerleşen muhacirler, birkaç yıl içinde durumlarını toparladıktan sonra köylerine mescid inşa etmişler,227 cami hizmetlerinin düzenli bir şekilde yürütülebilmesi için de kendi aralarında yardım toplayarak vakıflar kurmuşlardır.228 Bu şekilde kurulan vakıflar büyük oranda (% 40) olduğu için kadın vakıf kurucusu oranı düşmektedir. İncelenen dönemde Balkan ve Kafkas muhacirleri tarafından bireysel olarak veya arkadaşlarıyla beraber kurdukları 95 vakıftan 94’ünün erkek hayırseverler tarafından kurulması dikkat çekicidir. Savaşın ve göçün ağır 220 Hasan Yüksel, “Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın (XVI.-XVII. Yüzyıllar)”, Osmanlı, I-XII, ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yay., 1999, c.5, s. 52. 221 Tuncer, a.g.t., s. 23, 24. 222 Hale Demirel, a.g.t., s. 61. 223 Akkoç, a.g.t., s. 41. 224 Başol, Kentleşme, Ekonomi…, a.g.t., s. 142. 225 Çiftçi, a.g.e., s.50. 226 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 65, Sıra no: 60. 227 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 106, Sıra no: 105. 228 V.G.M.A., Defter no: 594, Sayfa no: 84, Sıra no: 75. 49 şartlarının erkeklerin sosyal hayatta daha fazla ön plana çıkmasını gerektirdiği düşünülebilir. Osmanlı toplumunda, incelenen dönemde dünyanın diğer pek çok toplumunda olduğu gibi, kadının ekonomik alandaki faaliyetleri oldukça sınırlıydı. Gündelik yaşamda çocuk bakımı ve ev işleri kadınların vaktinin büyük bölümünü alıyordu. Kendisinin ve yakınlarının geçimini temin etmek için çalışan kadınların sayısı oldukça sınırlıydı. Ancak tüccar bir aileden gelen kadınların ticaretle uğraştığı veya parasını işletmesi için ticari bir ortakla anlaştığı da görülüyordu.229 Kadınların servetinin kaynağı, kocasından veya babasından kalan miras, kocasından aldığı mehir, akrabadan veya zenginlerden gelen hibeler idi.230 İpekçilik ve kumaş ticareti yapan231 veya kendine ait tarım arazisinde çiftçilik yapan232 kadınların yanında, bohçacılık, ebelik ve kadınlar hamamı işletmeciliği yapan kadınlar da vardı.233 İncelenen vakfiyelerde, kendi başına veya bir yakınıyla beraber vakıf kuran toplam otuz iki kadınla ilgili bir meslek bilgisine rastlanmamıştır. Vakıf kurucularından bazıları, vezir, müftü veya şeyh gibi sosyal statüsü yüksek olan kişilerin birinci dereceden yakınıdır. Mesela Hacı Şevki Efendi Zâviyesi’nin aydınlatılması için vakıf kuran Şerife Azime Hanım bt. Mehmed, Medine eski kadısı Hasan Rafet Efendi’nin annesidir.234 Aynı zâviyeye para vakfeden Ümmügülsüm Hanım bt. Muhammed Emin, Hasan Rafet Efendi’nin eşi,235 Hatice Havva Hanım ise Müderris İbrahim Edhem Efendinin annesidir.236 Feyzullah Efendi Dergâhı için taâmiye vakfı kuran Zeyneb Hanım ise Mehmed Ali Paşa’nın kızıdır.237 Kaygulu Tekyesi Şeyhi’nin eşi Fatma Hanım, Kaygulu Tekyesi’nin tamiri ve Tekye mensuplarının yemek masrafları için iki ev vakfetmiştir.238 229 Saadet Maydaer, XVI. Yüzyılda Bursa Kadınları, 1. Baskı, Bursa: Emin Yay., 2010, s. 81. 230 Maydaer, a.g.e., s. 82. 231 Maydaer, a.g.e., s. 92. 232 Maydaer, a.g.e., s. 94. 233 Maydaer, a.g.e., s. 95, 96. 234 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 12, Sıra no: 02. 235 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 52, Sıra no: 07. 236 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 59, Sıra no: 08. 237 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0081, Sıra no: 0072. 238 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 088, Sıra no: 080. 50 18. Tablo: Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıflar Sıra No Vâkıf Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 Rabia Hatun bt. İsmail Bursa - Bademli Mahallesi 09/07/1222 1 ev İsmail Hakkı Efendi Zâviyesi 580-0258-0128 2 Edibe Hatun bt. İbrahim Mudanya 15/02/1230 1 Semâhane binası Halvetî Tarikatı 582/1- 0154-0105 3 Şerife Ayşe Hanım bt. Osman Bey Bursa 11/11/1272 250 kuruş Kavaklı Mahallesi Camii 582/2 -0376-0283 4 Şerife Hatice Hatun bt. Ahmed Şükrü Orhangazi 21/07/1272 700 kuruş Muradiye Camii 583-0022-0014 5 Şerife Fatma Hatun bt. Abdullah Mustafakemalpaşa- Orman köyü239 09/03/1283 2.000 kuruş Orman Köyü Camii 584 -0059-0031 6 Emine Hanım bt. Mehmed Raşid Orhangazi - Akharem köyü240 03/05/1283 20 dönüm zeytinlik Akharem Köyü Mektebi 586 -0076-0058 7 Saide Hanım bt. Mustafa Bursa – Kayhan Mahallesi 27/04/1309 3 doğramacı dükkânı Kayhan Camii 601-0187-0246 8 Safiye Hanım bt. Ataullah Bursa – Merkez 22/04/1306 1 ev Mevlid ve Miraciye okunması 616-0009-0006 9 Ayşe Hanım bt. İsmail Ağa Mudanya 19/06/1220 7 dönüm bahçe, 1 ev Ravza-yı Mutahhara bevvâbları 733-0007-0004 10 Şerife Azime Hanım bt. Mehmed Bursa – Merkez 25/07/1268 500 kuruş Hacı Şevki Efendi Zâviyesi 1588-012-002 11 Zeyneb Hatun bt. Abdullah ve Refiki Bursa – Merkez 05/02/1269 1000 kuruş Hacı Şevki Efendi Zâviyesi 1588-043-006 12 Ümmügülsüm Hanım bt. Muhammed Emin Bursa – Merkez 17/06/1269 600 kuruş Hacı Şevki Efendi Zâviyesi 1588-052-007 13 Hatice Havva Hanım Bursa – Merkez 17/06/1269 300 kuruş Hacı Şevki Efendi Zâviyesi 1588-059-008 14 Emine Hanım bt. Habib Gemlik - 3 dönüm dut ve zeytin Umurbey köyü 26/11/1287 bahçesi Umurbey Köyü Camii 1751-0014-0007 15 Şerife Zeyneb bt. İsmail Bursa – Merkez 01/11/1275 1 ev Nakşibendî Zâviyesi 2163 -0023-0016 16 Hatice Hatun bt. Veliyyüddin Gemlik - Kumla Sağir köyü 15/10/1220 1 dönüm bağ Hüseyin Çelebi Zâviyesi 2163 -0038-0029 17 Şerife Selim Hanım bt. Mehmed Emin Bursa – Merkez 05/10/1284 2 kahvehane dükkânı Hoca Alizade Mescidi 2163 -0039-0031 18 Hatice bt. Abdulkadir Bursa - Zeyniler Mahallesi 15/01/1259 12 evlek dut bahçesi Musa Baba Zâviyesi 2163 -0075-0063 19 Emine Hanım bt. Mehmed Ağa Bursa – Merkez 23/06/1283 1 ev, 3 evlek dut bahçesi Haremeyn Vakfı 2163 -0077-0066 239 Günümüzde yörede, Karaorman ve Ormankadı köyleri bulunmaktadır. Bkz. Kaplanoğlu, Bursa Yer…, s. 187. 240 Günümüzde Orhangazi ilçesine bağlıdır. 51 Sıra No Vâkıf Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 2 karavana, 20 Zeyneb Hanım bt. Mehmed Ali Paşa Bursa – Merkez 11/04/1285 150 mecidiye altın, Feyzullah Efendi Dergâhı 2163 -0081-0072 3 beyaz yirmilik 1246 kuruş, 21 Edibe Hanım bt. Mehmed Arif Bursa – Merkez 05/05/1283 1 değirmen, Ulu Cami 2163 -0084-0074 1 tuzla 22 Ragibe Hanım bt. Mehmed Bursa – Merkez 05/12/1284 1 ev Bursa Mevlevî Dergâhı 2163 -0088-0079 23 Fatma Hanım bt. Ahmed Bursa – Merkez 21/05/1287 2 ev, 2 dönümlük gölet Kaygulu Tekyesi 2163 -0088-0080 24 Şerife Emine bt. Ahmed Bursa – Merkez 05/07/1285 5 dönüm zeytinlik Mısrî Dergâhı 2163 -0098-0089 25 Ümmügülsüm bt. Mustafa Bursa – Merkez 05/12/1270 1 ev Sa'dî Zâviyesi 2163 -0101-0092 26 Hatice Hanım bt. Mustafa Bursa – Merkez 10/08/1309 1 ev Darphane Mahallesi Camii 2163 -0139-0108 27 Ayşe Hanım bt. Murad Bursa – Merkez 20/10/1309 1 ev 2 mushaf Ulu Cami 2163 -0140-0109 28 Emine Hanım bt. Ahmed Efendi Karacabey - Ergili 27/05/1307 1 mescid binası, köyü241 1 dükkân Ergili Köyü Camii 590-129-118 19. Tablo: Kadın ve Erkek Vâkıflar Tarafından Beraber Kurulan Vakıflar Sıra No Vâkıf Yer Tarih (Hicrî) Vakfedilenler Vakfedildiği Yer Defter/Sayfa/Sıra No 1 Süleyman Ağa b. Hasan ve Fatma Hâtun Gemlik - Şükriye bt. Mehmed köyü 05/03/1303 1000 kuruş Şükriye Köyü Mescidi 588-0204-0180 2 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Mustafakemalpaşa 07/08/1311 15 tam Osmanlı altını, Efendi b. Emin Sami (1.500 kuruş değerinde) Feyzi Dede Mahallesi Camii 596-0043-0035 3 Şerif Mehmed Efendi b. Şeyh Sabit ve Bursa - Hamidiye Fahriye bt. Abdullah Mahallesi 26/03/1315 1 ev Piremir Mescidi 597-0203-0190 4 Emine Hatun bt. İbrahim ve oğlu İbrahim Bursa - Haydar b. İsmail Hocataşkın 01/10/1308 1 ev, 1 dönüm dut bahçesi Sa'dî Zâviyesi 601-0162-0212 Mahallesi 241 Ergili köyü günümüzde Balıkesir ili Bandırma ilçesine bağlıdır. 52 Vakıf kurucusu kadınlardan bazıları da, muhtemelen babasından veya eşinden kalan mirastan, tarla, bahçe, dükkân ve imalathane gibi gayrimenkullerini vakfetmişlerdir. Emine Hanım bt. Mehmed Raşid 20 dönüm zeytinlik,242 Ayşe Hanım bt. İsmail yedi dönüm sebze bahçesi,243 Hatice bt. Abdulkadir yedi evlek dut bahçesi,244 Saide Hanım bt. Mustafa üç doğramacı dükkânı,245 Şerife Selime Hanım bt. Mehmed Emin iki kahvehane dükkânı,246 Edibe Hanım bt. Mehmed Arif bir değirmen ve tuzla vakfetmiştir. Bahçe, dükkân gibi gayrimenkuller vakfeden kadın hayırseverlerden en azından bazılarının, mülklerini vakfetmeden önce kendilerinin işletmekte oldukları düşünülebilir. 20. Tablo: Kadınların Vakfettiği Mallar Vakfedilen Miktarı Vâkıf Sayısı Ev 13 adet 12 Semâhane binası 1 adet 1 Mescid binası 1 adet 1 Zeytinlik 25 dönüm 2 Dut bahçesi 1 dönüm, 15 evlek 3 Bahçe 10 dönüm 2 Bağ 1 dönüm 1 Dükkân 1 adet 1 Doğramacı dükkânı 3 adet 1 Kahvehane 2 adet 1 Değirmen 1 adet 1 Tuzla 1 adet 1 Gölet 2 dönüm 1 Mushaf 2 adet 1 Karavana 2 adet Para, altın 9096 kuruş, 11 15 tam Osmanlı altını (1.500 kuruş değerinde), 150 Mecidiye altını, 3 beyaz yirmilik Kadın vakıf kurucularından on ikisi evlerini vakfederken, biri semâhâne binası yaptırarak vakfetmiştir. Sekiz vâkıf, toplam 52 dönüm miktarı zeytinlik, dut ve sebze bahçelerini, 11 vâkıf ise çeşitli miktarlarda paralarını, bazıları da doğramacı dükkânı, kahvehane dükkânı, değirmen, gölet ve tuzla gibi gayrimenkullerini vakfetmişlerdir. 242 V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 76, Sıra no: 58. 243 V.G.M.A., Defter no: 733, Sayfa no: 007, Sıra no: 004. 244 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 075, Sıra no: 063. 245 V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 187, Sıra no: 246. 246 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 039, Sıra no: 031. 53 21. Tablo: Kadınlar Tarafından Kurulan Vakıfların Hizmet Alanları Hizmet Alanı Vakıf sayısı Cami inşası ve ihtiyaçları 6 Cami görevlisi maaşı 7 Tekke ve zâviye inşası ve ihtiyaçları 9 Mektep 1 Taamiye 6 Mevlid okunması 4 Haremeyn Vakfına ilave 2 Diğer (dua, hatim, vaaz, hadis dersi vb.) 12 Kadın hayırseverler, erkek hayırseverlere göre daha fazla oranda gayrimenkul vakfetmişlerdir. (Bkz: 5., 7., 9., 11., 13 ve 20. tablolar) Kadınlar tarafından kurulan 26 vakıfta gayrimenkul bağışı var iken, 22 vakıf sadece gayrimenkul bağışından oluşmaktadır. Birçok kadın hayırsever, tarikatların dergâh ve zâviyelerine bağış yapmıştır. Tarikat mensuplarından sonra tarikatlar için en çok vakıf tesis eden hayırsever grubunu kadın vâkıflar oluşturmaktadır. 54 İKİNCİ BÖLÜM MEVKÛFÂTA GÖRE VAKIFLAR Hayırseverlerin vakfettiği menkul ve gayrimenkullere mevkûfât denir. İslâm hukukuna göre mevkûfâtın vakfedenin mülkü olması, yararlanılabilir olması ve belirli olması gibi bazı özellikleri taşıması gerekir.247 Ev, bağ, bahçe ve tarlalar, para ve altın, kitaplar ve dükkân eşyaları hayırseverlerin vakfettiği mevkûfât arasında sayılabilir. XIX. yüzyılda Bursa’da kurulduğu tespit edilen vakıfların büyük bir kısmı para vakıflarıdır. Nitekim 175 hayırsever para ve altın, 69 hayırsever gayrimenkul vakfetmiştir. Üç vakıfta kitap, dört vakıfta ev ve dükkân eşyası bağışı bulunmaktadır. Bazı hayırseverler ise hem para hem de gayrimenkul vakfetmişlerdir. 22. Tablo: Vakfedilen Malların Tamamı Vakfedilenler Vâkıf Sayısı Para, altın 175 kişi Gayrimenkul 69 kişi Kitap 3 kişi Ev/dükkân eşyası 4 kişi Para vakfedenlerin büyük bir kısmı camiler ve mescitlerin inşası, tamiri ve çeşitli masrafları için vakıf tesis etmişlerdir. Muhacirler tarafından yeni kurulan 64 köyün cami ve mescidi için de vakıf kurulmuştur. Para vakfı tesis edenlerin 89’u Balkan ve Kafkas göçmenleridir. I. GAYRİMENKUL VAKIFLAR İncelenen dönemde kurulan 60 vakıf, sadece gayrimenkul bağışından oluşurken, toplam 69 vakıfta gayrimenkul bağışı mevcuttur. Genelde ev, tarla, bahçe ve zeytinlik vakfedilmiş, dükkân, tuzla, değirmen gibi gayrimenkuller de bağışlanmıştır. 23. Tablo: Vakfedilen Gayrimenkuller Cami, mescid binası 3 Zâviye binası/Semâhâne 5 Köy 1 Ev 37 Arsa 2 adet, 1252 zira’, 3 dönüm, bir miktar Dükkân 14 Duhancı dükkânı 1 Bıçakçı dükkânı 1 247  Ali Himmet Berki, Vakıflar, 2. Baskı, İstanbul: Aydınlık Basımevi, 1946, s. 126.  55 Demirci dükkânı 2 Doğramacı dükkânı 3 Manav dükkânı 2 Terzi dükkânı 2 Çulcu dükkânı 1 Bakkaldükkânı 1 Mağaza (depo) 1 Kahvehane 7 Ekmekçi fırını 1 Simitçi dükkânı 1 Yağhane 1 Değirmen 7 Tuzla 3 ırgatlık, 4 parça Bahçe 15 dönüm, 6 evlek Zeytinlik 138 dönüm, 19 ırgatlık, 460 ağaç Dut bahçesi 135 dönüm, 15 evlek, 8 ırgatlık Bağ 3 dönüm, 7 evlek Tarla 2409 dönüm Sazlık 1100 dönüm Çayır 400 dönüm Koru 150 dönüm Gölet 2 dönüm A. KONUTLAR VE ARSALAR Vakıf kurucuları, tesis ettikleri vakıfların giderlerini karşılamak amacıyla veya eğitim ve dinî hizmetler veren kişilere mesken olmak üzere çeşitli mülkler vakfetmişlerdir. Bunların arasında ev, oda, hücre, kiler, ahır, samanlık ve arsalar bulunmaktadır. Çalışmanın kapsadığı dönemde otuz bir hayırseverin 37 konut vakfettiği, beş hayırseverin de arsa vakfettiği görülmektedir. Vakıf bânileri, vakfedilen arsa miktarı ile ilgili de bilgi vermişlerdir. Bu çerçevede 3 dönüm ve 1252 zira’ miktarı arsa ile 2 adet miktarı belirtilmemiş arsa bağışlanmıştır. Arsalar genelde içinde bulunan ev veya dükkân ile beraber vakfedilmiştir. Vakfiyelerden, vakfedilen evlerin büyük kısmının iki katlı, bazılarının da tek katlı olduğu anlaşılmaktadır.248 Vakfedilen konutların müştemilâtı içinde mutfak,249 sundurma, avlu,250 hâbiye-i mâ-i cârî (kaynak suyu havuzu),251 fırın,252 çeşme, kenef,253 248 Seyyid Abdüllatif Efendi’nin vakfettiği dört evden üçü iki katlı, biri tek katlıdır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0145, Sıra no: 0114. 249 V.G.M.A., Defter no: 592, Sayfa no: 0047, Sıra no: 0042. 250 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0258, Sıra no: 0128. 251 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0258, Sıra no: 0128. 252 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0260, Sıra no: 0129. 253 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0498, Sıra no: 0288. 56 sofa,254 sayalık (gölgelik) gibi bölümler yer almaktadır.255 Bazı evlerin alt katında ahır vardır.256 Evlerin bir kısmı bahçe içinde yer alırken, çoğunun yanında avlusu, bir kısmının avlusunda ise su kuyusu,257 bazı evlerin bahçesinde ise kabristan bulunmaktadır.258 Vakfiyelerde evlerin bazısının avlusunda mâ-i cârî (akan su, dağdan bir kanalda akarak gelen kaynak suyu) olduğu259 bilgisinin özellikle belirtiliyor olması, o dönemde, mâ-i cârî bulunmasının eve değer kazandırdığını göstermektedir. Vakfiyelerde, bağışlanan konutlar hakkında bilgi verilirken, konutun bulunduğu köy veya mahallenin adı, konuta sınırı olan mülklerin sahiplerinin isimleri gibi bilgiler ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Kirası vakfedilen bazı mülklerin de başka vakıflara ait olduğu görülmektedir.260 24. Tablo: Vakfedilen Konutlar Vâkıf Konutun Tasarruf Tipi Toplam Erkek Kadın Vakfedilen Ev Sayısı Süknâsı 9 2 11 Kirası 15 11 26 Toplam vakfedilen ev sayısı 24 13 37 Kadın hayırseverler tarafından 11, erkek hayırseverler tarafından 24 ev vakfedilmiştir. Bunlardan iki evi kadın ve erkek vâkıflar beraber vakfetmişlerdir. Kirası ile çeşitli hizmetlerin görülmesi için 26 ev, mesken olarak kullanılması için ise 11 ev vakfedilmiştir. 25. Tablo: Konutların Vakfedilme Amacı Vakfedilme Amacı Vakfedilen Konut Sayısı Cami hizmetleri ve ihtiyaçları 9 Tekke hizmetleri ve ihtiyaçları 22 Dua, mevlid, hatim 2 Haremeyn Vakıfları 3 Vakıf mütevellîsi süknâsı 1 Toplam 37 254 V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 255 V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0079, Sıra no: 0034. 256 V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0168, Sıra no: 0163. 257 V.G.M.A., Defter no: 599, Sayfa no: 0043, Sıra no: 0021. 258 V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0327, Sıra no: 0135. 259 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0258, Sıra no: 0128. 260 Emine Hanım bt. Mehmed, Murad Hüdavendigâr Vakfı’na yıllık 7,5 kuruş mukâta'ası olan bir evinin kirasını Haremeyn Vakıfları’na vakfetmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0077, Sıra no: 0066. 57 Konutların vakfedilme amaçları incelendiğinde, en fazla konutun (22 ev) tarikat dergâh ve zâviyeleri için vakfedildiği görülmektedir. Cami hizmetleri için vakfedilen ev sayısı dokuzdur. 2 ev, hatim ve mevlid okutularak duasının yapılması için, 3 ev Haremeyn Vakıfları için, 1 ev de vakıf mütevellîsinin oturması için vakfedilmiştir. Kirası ile camilerin tamir, aydınlatma ve diğer masraflarının karşılanması için 6 ev vakfedilmiştir. Bunlardan Torlak Hacı Mustafa Ağa, kirası İznik ilçesindeki Sultan Eşref Camii’nin aydınlatması için kullanılmak üzere bir ev;261 Hüseyin Bey b. Süleyman, kirası ile İnegöl ilçesi Muradiye Mahallesi Camii imam ve hatibinin ücretleri ve diğer masraflarının karşılanması için bir ev;262 Receb b. Hasan ve rüfekâsı, kirası ile Lütfiye Köyü Mescidi imamının ücretinin ödenmesi için bir ev;263 Ali Bey b. Derviş, İnegöl ilçesi Burhaniye Mahallesi Camii hatibinin ücreti için bir ev;264 Ahmed b. Ali, Mudanya ilçesi Işıklı Köyü Camii’nin aydınlatma giderleri için bir ev;265 Hatice Hanım bt. Mustafa, Darphane Mahallesi Camii’nin tamiri ve ihtiyaçları için bir ev266 vakfetmişlerdir. Kirası ile tekke ve dergâhların çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması için 15 ev vakfedilmiştir. Bunlardan İsmail Hakkı Efendi zâviyesinin yemek masraflarının karşılanması için Rabia Hatun bt. İsmail iki ev;267 Hüseyin Hüsnü Bey b. Halil bir ev;268 Mehmed Genci Efendi Rufâî Zâviyesi’nin yemek ve diğer giderlerinin karşılanması için 2 ev;269 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed Münzevî Abdullah Tekkesi’nin çeşitli ihtiyaçları için bir ev;270 Ahmed Gazzî Zâviyesi Şeyhi Seyyid Abdüllatif Efendi dört ev,271 Ali Ağa b. Mehmed bir ev, Derviş Mehmed Paşa bir ev,272 Ahmed Gazzî Zâviyesi ihtiyaçlarında kullanılmak üzere vakfetmişlerdir.273 Ragibe Hanım bt. Mehmed Mevlevî Dergâhı’nın ihtiyaçlarının karşılanması şartıyla bir ev;274 Kayguluzâde Tekkesi Şeyhi’nin zevcesi 261 V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 215, Sıra no: 266. 262 V.G.M.A., Defter no: 592, Sayfa no: 0047, Sıra no: 0042. 263 V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0168, Sıra no: 0163. 264 V.G.M.A., Defter no: 599, Sayfa no: 0043, Sıra no: 0021. 265 V.G.M.A., Defter no: 2157, Sayfa no: 0029, Sıra no: 0022. 266 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0139, Sıra no: 0108. 267 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0258, Sıra no: 0128. 268 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0260, Sıra no: 0129. 269 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0498, Sıra no: 0288. 270 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0524, Sıra no: 0402. 271 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0145, Sıra no: 0114. 272 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0146, Sıra no: 0115. 273 V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0079, Sıra no: 0034. 274 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0088, Sıra no: 0079. 58 Fatma Hanım bt. Ahmed, Kayguluzâde Tekkesi ihtiyaçları için iki ev;275 Ümmügülsüm bt. Mustafa da Sa’dî Dergâhı ihtiyaçları için bir ev vakfetmiştir.276 Kira geliri ile hatim ve mevlid okutularak duasının yapılması için 2 ev vakfedilmiştir. Safiye Hanım bt. Ataullah hatim okunması, mübarek gün ve gecelerde mevlid ve miraciye okunarak dua yapılması ve dinleyenlere yemek ve tatlı ikram edilmesi için;277 Ayşe Hanım bt. Murad Ulu Cami’de her gün bir cüz okunmak suretiyle düzenli olarak hatim yapılması için278 birer evlerini vakfetmişlerdir. Bazı hayırseverler de vakfettikleri mülklerin kira gelirlerinin Haremeyn'deki (Mekke ve Medine) hizmetler için kullanılmasını istemişlerdir. Bu çerçevede Haremeyn Vakfına ilave edilmek üzere iki ev vakfedilmiştir. Mehmed Said Efendi b. Mustafa279 ve Emine Hanım bt. Mehmed280 birer evlerini Haremeyn fukarası için kullanılmak üzere vakfetmişlerdir. Kira geliri Ravza-yı Mutahhara bevvablarına sarfedilmek üzere bir ev vakfedilmiştir. Ayşe Hanım bt. İsmail Medine-i Münevvere’de bulunan Ravza-yı Mutahhara’nın bevvâblarına verilmek üzere bir evini vakfetmiştir.281 Cami imam veya hatibine lojman olması için üç ev vakfedilmiştir. Said Bey b. Ali, Hüseyinalan köyünde bir cami ve yanına imam lojmanı inşa ederek vakfetmiştir.282 İdris Ağa b. Mahmud bir evini, Veled-i Vezir Camii imamına lojman olması için bağışlamıştır.283 Dergâh binası olarak kullanılması veya dergâh şeyhine mesken olması için yedi ev vakfedilmiştir. Emine Hatun bt. İbrahim ve oğlu Peştemalcı İbrahim Haydar, Sa'dî Dergâhı olarak kullanılmak üzere bir ev;284 Celvetî Şeyhi Hasan Efendi b. Halil, Kayguluzâde Tekkesi şeyhinin meskeni olarak kullanılmak üzere bir ev;285 Şâbânî Şeyhi Muhammed Şevki Efendi b. Osman bir ev Şâbâniyye dergâhı olarak kullanılmak üzere,286 bir ev de dergâh şeyhine mesken olması için;287 Kadirî Şeyhi Ömer Efendi b. 275 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0088, Sıra no: 0080. 276 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0101, Sıra no: 0092. 277 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0009, Sıra no: 0006. 278 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0140, Sıra no: 0109. 279 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0013, Sıra no: 0008. 280 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0077, Sıra no: 0066. 281 V.G.M.A., Defter no: 733, Sayfa no: 0007, Sıra no: 0004. 282 V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0044, Sıra no: 0040. 283 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0080, Sıra no: 0071. 284 V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 0162, Sıra no: 0212. 285 V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0327, Sıra no: 0135. 286 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 001, Sıra no: 001. 59 Mehmed Said bir ev Kâdirî tarikatı zâviyesine süknâ olmak üzere;288 Şerife Zeyneb bt. İsmail bir ev Nakşibendî Zâviyesi şeyhine mesken olmak üzere289 Nakşibendî Şeyhi Abdulhâdi Efendi b. Abdülkerim, Nakşibendî Atik Zâviyesi şeyhine lojman olmak üzere bir ev vakfetmiştir.290 İncelenen dönemde, vakıf mütevellîsinin ikamet etmesi için bir ev vakfedilmiştir. Nitekim İznik ilçesi Kazancı Mahallasi’nde ikamet eden Torlak Hacı Mustafa Ağa, Sultan Eşref ve Hacı Hamza camilerinin aydınlatılması için tesis ettiği vakfa, vakıf mütevellîsinin meskeni olarak kullanılmak üzere oturduğu evi de vakfetmiştir.291 B. ZİRAİ ALANLAR VE İŞLETMELER 1. Tarım Arazileri Hayırseverler tarafından, cami, mektep ve dergâhların finansmanı ve dua hizmetleri için kurulan 23 vakıfta tarım arazisi bağışı bulunmaktadır. Bağışlanan tarım arazileri arasında tarlalar, bağ ve bahçeler, dut bahçeleri, zeytinlikler, sazlık, çayır, koru ve bir de gölet yer alır. Bu dönemde toplam olarak 4.352 dönüm, 28 evlek, 27 ırgatlık tarım arazisi ile 460 zeytin ağacı bağışlandığı görülmektedir. Vakıfların on beşinde gayrimenkulün üzerinde yetişen mahsullerin geliri, yedisinde ise kira geliri vakfedilmiştir. Bu arada diğer vakıf arazilerine oranla geniş miktarda tarla, sazlık, çayır ve koru arazileri vakfedildiği görülmektedir. 26. Tablo: Vakfedilen Tarım Arazileri, Bağlar ve Bahçeler Vakfedilen Miktarı Bahçe 15 dönüm, 6 evlek Zeytinlik 138 dönüm, 19 ırgatlık, 460 ağaç Dut bahçesi 135 dönüm, 15 evlek, 8 ırgatlık Bağ 3 dönüm, 7 evlek Tarla 2.409 dönüm Sazlık 1.100 dönüm Çayır 400 dönüm Koru 150 dönüm Gölet 2 dönüm Köy 1 adet Toplam 4.352 dönüm, 28 evlek, 27 ırgatlık, 460 ağaç 287 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 033, Sıra no: 005. 288 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0006, Sıra no: 0003. 289 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0023, Sıra no: 0016. 290 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0099, Sıra no: 0090. 291 Torlak Hacı Mustafa Ağa, kurduğu vakfa kendini ve neslinden gelenleri mütevellî tayin etmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 215, Sıra no: 266. 60 Darphane-i Âmire eski emininin oğlu, Divan-ı Hümayun kâtiplerinden Abdullah b. Hüseyin Hüsnü ve kardeşi Ahmet Kamil, Balıklı köyünde bulunan 2401 dönümü tarla, 1100 dönümü sazlık, 150 dönümü odunluk koru, 400 dönümü çayır olmak üzere toplam 3951 dönüm arazilerini bağışlayarak İsmail Hakkı Tekkesi için vakıf kurmuşlardır. Vakıf, gayrimenkulleri kiraya vererek geliriyle İsmail Hakkı Tekkesi’nin yemek masrafları ile iki müezzin ve kütüphane görevlisinin maaşını karşılamıştır.292 Kaygulu Tekkesi şeyhinin eşi Fatma Hanım bt. Ahmed, Bursa il merkezindeki iki evi ile beraber iki dönüm alan kaplayan bir göleti Kaygulu Tekkesi tamiri ile ibâte ve iâşe giderlerinin karşılanması şartıyla vakfetmiştir.293 2. Bağ ve Bahçeler İncelenen dönemde, üç dönüm ve yedi evlek miktarı bağ arazisi vakfedilmiştir. Salih Ağa b. Halil, Orhangazi ilçesi Çeltikçi köyündeki yedi evlek bağ, 6 evlek bahçe ve ayrıca 26 zeytin ağacının gelirini Çeltikçi Köyü Camii hatibinin ücreti için,294 Hatice bt. Veliyyüddin ise Gemlik ilçesi Kumla Sağir köyündeki bir dönüm bağının hâsılatını, Hüseyin Çelebi Zâviyesi’nin yemek masraflarını karşılamak üzere vakfetmişlerdir.295 Üç hayırsever tarafından toplam 15 dönüm ve 6 evlek miktarı bahçe vakfedilmiştir. Emir Sultan Zâviyesi Şeyhi Ahmed Efendi b. Mustafa, Kirişhane semtindeki Gülçiçek HatunVakfı’na senelik 21 akçe mukataası olan 5 dönüm miktarı bahçeyi Emir Sultan Zâviyesi’nin yemek masrafları için;296 Ayşe bt. İsmail, Mudanya ilçesinde deniz kenarında bulunan, Hüdavendigar Vakfı’na yılda 150 akçe mukataası olan 7 dönüm miktarı bahçeyi Ravza-yı Mutahhara görevlileri için;297 Emine bt. Habib, Umurbey köyündeki 3 dönüm dut ve zeytin bahçesini Umurbey Köyü Camii’nin aydınlatma masraflarının karşılanması için vakfetmişlerdir.298 3. Dut Bahçeleri Bursa şehrinin ekonomisinde, dokumacılık sektörü eskiden beri önemli bir yer tutmaktadır. Tarih boyunca Bursa’da, ekonomik değeri yüksek olan ipekli kumaşlar 292 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0427, Sıra no: 0334. 293 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0088, Sıra no: 0080. 294 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0312, Sıra no: 0215. 295 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0038, Sıra no: 0029. 296 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0062, Sıra no: 0047. 297 V.G.M.A., Defter no: 733, Sayfa no: 0007, Sıra no: 0004. 298 V.G.M.A., Defter no: 1751, Sayfa no: 0014, Sıra no: 0007. 61 dokunarak diğer şehirlere ve ülkelere ihraç edilmiştir. İpek üretimi için Bursa ve civarında ipekböcekçiliği yaygın olarak yapılmıştır.299 İpekböceği, dut yaprağı ile beslenir, ipekböcekçiliği yapılabilmesi için de dut bahçeleri yetiştirilirdi. İncelenen dönemde vakfedilen dut bahçelerinin miktarı, ipekböcekçiliği ve dokumacılığın Bursa ekonomisindeki yeri konusunda fikir vermektedir. XIX. yüzyılda Bursa’da yüksek miktarda dut bahçesinin hayır işleri için vakfedildiği görülmektedir. Yedi hayırsever tarafından 135 dönüm, 15 evlek ve 8 ırgatlık miktarında dut bahçesi vakfedilmiştir. İpek değerli bir ürün olduğundan, dut bahçelerinin de değerli olduğu düşünülebilir. Vakfiyelerde dut bahçelerinin değeri ile ilgili bir bilgi yer almamakla birlikte başka vakıflardan kiralanmış olanların mukataa miktarı belirtilmiştir. Derviş Mehmed Paşa, dört dönüm dut bahçesini Ahmed Gazzî Hangâhı’na;300 Darbhane-i Âmire Emini Hüseyin Hüsnü b. Halil, 82 dönüm dut bahçesini İsmail Hakkı Zâviyesi’ne;301 Göller Kâdirî Tekkesi Şeyhi Mustafa İsyani Efendi b. Mehmed Yasin, tekkenin yanında bulunan toplam 20 dönüm miktarı dut bahçesini kendi tekkesine302 yemek giderlerinin karşılanması için vakfetmişlerdir. Emine bt. İbrahim ve oğlu peştemalcı İbrahim b. İsmail, Hocataşkın Mahallesi’ndeki bir dönüm dut bahçesi ile içinde bulunan evi Sa'dî Dergâhı olarak kullanılmak üzere vakfetmişlerdir.303 İbrahim b. Salih, Mudanya ilçesindeki 8 ırgatlık dut bahçesini, Ramazan ayında ve mübarek gecelerde Mudanya camilerinde âlim ve salih bir zatın vaaz vermesi amacıyla vakfetmiştir. Tesis ettiği vakıf ayrıca, annesinin inşa ederek vakfettiği Çavuş Mahallesi Mektebi’nin muallim ücretini de karşılamıştır.304 Şemâkîzâde Hüseyin Efendi b. Mustafa’nın, Yenişehir ilçesi Çayır Mahallesi’nde kendi yaptırdığı cami ve mektebin tamir, aydınlatma ve diğer masrafları 299  Halil İnalcık, “Bursa”, DİA, I-XLIV, İstanbul: T.D.V. Yay., 1992, C. 6, s. 445-449.  300 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0146, Sıra no: 0115. 301 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0260, Sıra no: 0129. 302 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0360, Sıra no: 0189. 303 V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 0162, Sıra no: 0212. 304 V.G.M.A., Defter no: 608/2, Sayfa no: 0369, Sıra no: 0313. 62 ile görevli ücretlerinin karşılanması için kurduğu vakfa bağışladığı menkul ve gayrimenkuller arasında, 5 dönüm dut bahçesi ile 8 dönüm de tarla bulunmaktadır.305 Hatice bt. Abdulkadir, Zeyniler ve Hocataşkın mahallelerinde bulunan toplam 12 evlek dut bahçesini Musa Baba Zâviyesi’nin yemek masraflarının karşılanması amacıyla;306 Emine bt. Mehmed, Bursa şehir merkezindeki üç evlek dut bahçesini Haremeyn Vakfı’na gönderilmek üzere vakfetmiştir.307 Torlak Hacı Mustafa Ağa, İznik ilçesi Kazancı Mahallesi’nde bulunan 34 zeytin ağacı ile 15 dönüm dut bahçesini Sultan Eşref ve Hacı Hamza camilerinin mum ve kandillerinin alınması, ayrıca mevlid okutulması için vakfetmiştir.308 4. Zeytinlikler Zeytin meyvesi ve zeytinyağı, günümüzde olduğu gibi tarih boyunca da hep değerini korumuş, zeytin ağaçları ve zeytin bahçelerinin ekonomik değeri her zaman yüksek olmuştur. Çalışmanın kapsadığı dönemde kurulan 8 vakıfta, toplam 138 dönüm ve 19 ırgatlık zeytinlik ile 460 zeytin ağacı vakfedilmiştir. Hüdavendigâr Vilayeti eski mutasarrıflarından Mehmed Tahir Paşa b. Ahmed, 12 parça, toplam 108 dönüm zeytinliği Mudanya Camii Atîk’in tamiri, yaptırdığı çeşmelerin bakımı, kandil gecelerinde mevlid okutulması ve dul kadınlara yardım edilmesi amacıyla;309 Nakşibendî Şeyhi Ahmed Baba Efendi b. Ahmed Efendi 200 zeytin ağacını kendi inşa ettirdiği Nakşibendî Zâviyesi’nin aydınlatma ve yemek giderlerinin karşılanması amacıyla;310 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed, Mudanya Siği köyündeki 200 zeytin ağacı ile 8 dönüm dut bahçesi ve 2 dönüm bağı, Münzevî Abdullah Tekkesi’nin yemek masraflarının karşılanması, hatim okutulması ve Mevlid-i Nebi gecesi mevlid okutulması; ayrıca Berat gecesi tekkenin kandilleri için yağ ve mum alınması amacıyla vakfetmiştir.311 Mustafa Dâî b. Hüseyin, Gürle köyündeki iki buçuk dönümlük zeytinliği Beylerbeyi İstavroz Tekkesi’nin yemek giderlerinin karşılanması amacıyla;312 Osman Ağa b. Ahmed, Umurbey köyünde bulunan, Pars Bey Vakfı’na mukataalı iki buçuk 305 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001, Sıra no: 0001. 306 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0075, Sıra no: 0063. 307 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0077, Sıra no: 0066. 308 V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 215, Sıra no: 266. 309 Zeytinliklerin, Bedrettin Pars Bey Vakfı’na yıllık kırk akçe mukataası bulunmaktadır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 310 V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 311 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0525, Sıra no: 0403. 312 V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 042, Sıra no: 050. 63 dönüm miktarı zeytinliği Ramazan ayında Umurbey Köyü Camii’nde mukabele okutulması şartıyla;313 Ahmed b. Ali Mudanya ilçesi Frenkli köyündeki 19 ırgatlık zeytinliği Mevlid-i Nebi gecesi Frenkli Köyü Camii’nde mevlid okunması ve caminin aydınlatma giderlerinin karşılanması amacıyla vakfetmişlerdir.314 İstanbul Beşiktaş’ta ikamet eden Emine Hanım bt. Mehmed Raşid, Orhangazi ilçesi Akharem köyündeki 20 dönüm zeytinliği aynı köyde bulunan, eşi Mehmed b. Emrullah'ın tamir ettirdiği cami ve bitişiğindeki mektebin imam, hatip ve muallim ücretleri gibi çeşitli masraflarının karşılanması amacıyla vakfetmiştir. Emine Hanım ayrıca Rebiülevvel ayının 12. gecesi camide mevlid okutulması, caminin aydınlatılması için mum alınması, Ramazan ayında ve mübarek gecelerde kandil yakılması ve gerektiğinde cami ve mektebin tamir masraflarının karşılanmasını da vakıf şartları arasına dâhil etmiştir.315 Şerife Emine bt. Ahmed beş dönüm zeytinliğini, geliri Veli Şemseddin Mahallesindeki Mısrî Dergâhı Şeyhi merhum Ali Rıza Efendi’nin inşa ettirdiği zâviyenin yemek masraflarının karşılanması amacıyla vakfetmiştir.316 5. Köyler Vâkıfın bazı mallarını ailesinin veya neslinden gelenlerin kullanımına tahisi etmesiyle oluşan vakıflara ailevî veya zürrî vakıflar denir.317 Osmanlı Devleti’nde, toplumun önde gelen bazı insanları, arazisine sahip oldukları köylerin gelirlerini vakfetmişlerdir. Paşalara, vezirlere ve uç beylerine fetih ganimeti olarak verilen birçok köyün vakfedildiği görülmektedir.318 15. ve 18. yüzyıllarda Makedonya bölgesinde kurulan Osmanlı vakıflarını ele alan bir çalışmada, bu şekilde vakfedilen 7 köy görünmektedir.319 İncelenen dönemde vakfedilen tek köy, Balaban Paşa’nın Hicrî 1228 yılında evlâdı için vakfettiği İsabey köyüdür. İsabey köyü ile ilgili vakfiyede verilen 313 V.G.M.A., Defter no: 2157, Sayfa no: 0028, Sıra no: 0021. 314 V.G.M.A., Defter no: 2157, Sayfa no: 0029, Sıra no: 0022. 315 V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 0076, Sıra no: 0058. 316 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0098, Sıra no: 0089. 317 Berki, a.g.e., s. 94. 318 Bahaeddin Yediyıldız, “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadî Boyutu”, Vakıflar Dergisi, sy. 18, Ankara: 1984, s. 8. 319 Mumin Omerov, Vakfiyelere Göre XV-XVIII. Asırlarda Makedonya’da Vakıflar ve İşlevleri, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü. S.B.E., 2016, s. 76. 64 bilgilerden, köyün İznik ilçesinin Gürle bucağına bağlı olduğu ve İznik Gölü’nün güneyinde bulunduğu anlaşılmaktadır.320 Balaban Paşa, İsabey köyünün ekilen-ekilmeyen tarlalarını, merasını, pınarları, nehirleri, tepeleri, ağaçları ve köy arazisi içinde bulunan her şeyi, oğlu Mehmed ve onun neslinin faydalanması amacıyla vakfetmiştir.321 Vakfedilen mülkler vakfiyede şu şekilde belirtilmiştir: “… İsabey denilen karye kıt‘asını, cemî-‘i hudûdu ve kâffe-i hukûku ve bil-cümle tarîk ve merâsı ve pınarları ve nehirleri ve cebelleri ve ma’mûr ve gayr-i ma’mûr olan yerleri ve saky olunan ve saky olunmayan arazileri ve eşcâr-ı müsmire ve gayri müsmire ve mahall-i mezkûre muzâf kılınan herbir hakkıyle tesmiye olunsun olunmasın Abd ve civarını ve Ubeyd ve civârını, evlâdlarından yirmi nefer kimesne ile beraber oğlu Müslim Mehmed tâle bekâhu üzerine vakf ve habs etti. Ba’dehû neslen ba’de neslin ve batnen bade batnin mezbûr Mehmed’in oğulları oğullarına ve dahi vâkıfın evlâdına ve evlâd-ı evlâdına tenâsül ve yekdiğerini teâkup ettikleri müddetçe neslen ba’de neslin ve batnen bade batnin ale’s-seviyye mutasarrıf olmak şartiyle ve eğer el-ıyâzuı billâh nesl-i vâkıf münkariz olup kimesne kalmıyacak olur ise vâkıf-ı müşârun ileyhin binâgerdesi olan mahalle, Kur'ân-ı Mecîd okumak üzere devam eden huffâz-ı kirâma, ba’dehu ‘ulemâ-i âmilîn ve fukarâ-i zâhidîne sarfolunmak üzere vakfedüb …”322 27. Tablo: Tarım Arazilerinin Vakfedilme Amaçları Vakfedilme Amacı Vakıf Sayısı Cami ve mekteb tamiri 2 İmam, müezzin ve hatip ücreti 4 Cami aydınlatması 5 Muallim ücreti 3 Zâviyeye taamiye 12 Zâviye aydınlatması 2 Zâviye bahçesi 1 Mukabele okunması 1 Hatim okunması 1 Mevlid okunması 5 Tevhid zikri yapılması 1 Vaaz verilmesi 1 Haremeyn Vakfı’na ilave 1 Ravza-yı Mutahhara bevvablarına 1 Kütüphane görevli ücreti 1 Çeşme bakım ve tamiri 1 Dul kadınlara yardım edilmesi 1 Evladiye 1 320 Balaban Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. Günümüzde Gürle, Orhangazi ilçesine bağlı bir köydür ve yörede İsabey adında bir köy bulunmamaktadır. 321 Balaban Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. 322 Balaban Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. 65 Tarım arazilerinin büyük bir kısmı, tekke ve zâviyelerin yemek masraflarının karşılanması amacıyla vakfedilmiştir. Tarım arazisi bağışı ile kurulan 12 vakıfta, yemek masraflarının karşılanması, 5 vakıfta cami aydınlatması, 5 vakıfta mevlid okunması, 4 vakıfta ise cami görevlilerinin ücretinin verilmesi, bazı vakıflarda ise cami ve mektep binasının tamiri, muallim ücreti, hatim, mukabele ve mevlid okunması, vaaz verilmesi gibi şartlar koşulmuştur. Bir vakıf, Haremeyn vakıflarına ilave olarak kurulmuş, bir vakıf ise Ravza-yı Mutahhara görevlileri için tesis edilmiştir. Bazı vakıfların şartnamelerinde, zikir yapılması, çeşmelerin tamiri, dul kadınlara yardım edilmesi gibi diğer bazı şartlar da yer almaktadır. C. TİCARÎ YAPILAR VE İŞLETMELER İncelenen dönemde Bursa’da kurulan vakıflara bağışlanan gayrimenkuller arasında, dükkânlar, değirmenler ve tuz ocakları gibi ticarî işletmeler de bulunmaktadır. 1. Dükkânlar İncelenen dönemde, 17 hayırsever hayırsever tarafından 38 muhtelif dükkân ve işyeri vakfedilmiştir. Vakfedilen dükkânlar arasında, 14 dükkân, 1 duhancı dükkânı, 1 bıçakçı dükkânı, 2 demirci dükkânı, 3 doğramacı dükkânı, 2 manav dükkânı, 2 terzi dükkânı, 1 çulcu dükkânı, 1 bakkal dükkânı, 1 mağaza (depo), 7 kahvehane, 1 ekmekçi fırını, 1 simitçi dükkânı ve 1 yağhane bulunmaktadır. 28. Tablo: Vakfedilen Dükkânlar Vakfedilen Sayısı Dükkân 14 Bıçakçı dükkânı 1 Duhancı dükkânı 1 Demirci dükkânı 2 Doğramacı dükkânı 3 Manav dükkânı 2 Terzi dükkânı 2 Çulcu dükkânı 1 Bakkal dükkânı 1 Mağaza (depo) 1 Kahvehane 7 Ekmekçi fırını 1 Simitçi dükkânı 1 Yağhane 1 Toplam 38 Birçok hayırsever, cami ve mekteplerin çeşitli masraflarının karşılanması için kurdukları vakıflara dükkânlarını bağışlamışlardır. Altı hayırsever vakfettikleri 14 66 dükkân ile cami ve mektep tamiri, cami imamı, hatibi ve mektep mualliminin ücretinin karşılanmasını amaçlamışlardır. Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa, Karacabey ilçesi Sultaniye Köyü Camii için 1 dükkân ve 1 kahvehane;323 Çorapçı Mustafa b. İsmail, Şible Camii için 1 dükkân;324 Topal Alioğlu Mustafa b. Ali ve Rüfekâsı, İnegöl Sinanbey Mahallesi’nde kendi inşa ettikleri cami ve mektep için 5 dükkân;325 Mustafa b. Mehmed, Mustafakemalpaşa ilçesi Hamidiye Köyü Camii için 1 dükkân;326 İbrahim b. Mehmed Emin, İznik İkicilerbaşı Camii için 5 dükkân;327 Emine bt. Ahmed, Ergili köyünde kendi yaptırdığı mescid için 1 dükkân vakfetmiştir.328 Hayırseverlerden, duhancı, doğramacı, bıçakçı, demirci, çulcu, terzi, manav, bakkal, fırıncı ve simitçi dükkânları ile yağhane vakfedenler de olmuştur. Nitekim Torlak Hacı Mustafa Ağa, İznik ilçesindeki Sultan Eşref ve Hacı Hamza camilerinin ihtiyaçlarının karşılanması ve mevlid okutulması amacıyla 1 duhancı dükkânı ve dükkân eşyasını;329 Mehmed Efendi b. Ahmed, İnegöl ilçesinde bulunan Hekimoğlu Camii için 1 bakkal dükkânını;330 Saide Hanım bt. Mustafa, Kayhan Mahallesi’ndeki 3 doğramacı dükkânını;331 Şehzade Lalası Hüseyin b. Mustafa 2 manav dükkânını332 Kayhan Camii’nin ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla vakfetmişlerdir. Şeyh Mehmed Emin Efendi, yeni inşa ettikleri Nakşibendî Dergâhı ve yanında bulunan Veled-i Habib Camii’nin giderlerini temin etmek amacıyla 1 çulcu dükkânı, 2 terzi dükkânı, 2 demirci dükkânı ve 1 değirmeni;333 Mehmed b. Süleyman Ağa, Filadar Köyü Camii’nin muhtelif masrafalarının karşılanması amacıyla bir miktar arsasını ve arsanın içinde bulunan ekmekçi fırınını vakfetmişlerdir.334 Dükkân vakfeden hayırseverler arasında, mahalle çeşmelerinin bakımı, mübarek gecelerde camilerde mevlid okutulup dinleyenlere çeşitli ikramlar yapılarak dinî- kültürel geleneklerimizin yaşatılması ve dul kadınların ihtiyaçlarının karşılanması için 323 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0261, Sıra no: 0242. 324 V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0012, Sıra no: 0011. 325 V.G.M.A., Defter no: 589, Sayfa no: 154, Sıra no: 272. 326 V.G.M.A., Defter no: 598, Sayfa no: 0068, Sıra no: 0050. 327 V.G.M.A., Defter no: 632, Sayfa no: 0231, Sıra no: 0118/1. 328 V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 129, Sıra no: 118. 329 V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 215, Sıra no: 266. 330 V.G.M.A., Defter no: 1759, Sayfa no: 0356, Sıra no: 0236. 331 V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 0187, Sıra no: 0246. 332 V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 0188, Sıra no: 0247. 333 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 334 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0152, Sıra no: 0119. 67 vakıf kuranlar da bulunmaktadır. Mesela Hüdavendigar Vilayeti eski mutasarrıflarından Mehmed Tahir Paşa b. Ahmed, Mudanya ilçesinde bulunan 1 yağhane ve 1 simitçi dükkânı ile 12 parça, toplam 108 dönümden müteşekkil zeytinliklerini, yukarıda sayılan amaçlar için vakfetmiştir. Mehmed Tahir Paşa, dükkânların kira geliri ve zeytinliklerin hasılâtı ile Mudanya’da bulunan Cami-i Atîk’in tamir ve diğer ihtiyaçlarının karşılanmasını, Sinan Çelebi, Behram Ağa, Şerif Ağa ve Ömer Bey çeşmeleri ile su kanallarının bakımının yapılmasını istemiştir. Bunun yanında Mevlid kandilinde Cami-i Atîk’te, Regaib gecesinde Tekke Mahallesi Camii’nde, Mirac gecesinde Ömerbey Camii’nde, Berat gecesinde Hasanbey Camii’nde, Kadir gecesinde Behramağa Camii’nde mevlid okunmasını, dinleyenlere şeker ve güllâb dağıtılmasını, Ramazan ayında bu camilerde birer hatim okutulmasını, İzmirlizâde Şeyh İbrahim Halvetî Zâviyesinde Kadir gecesinde 70 bin kelime-i tevhid çekilmesini, vakfın kalan paranın da dul kadınlara dağıtılmasını istemiştir.335 İncelenen dönemde, çeşitli hizmetlerin görülmesi için 5 hayırsever tarfından 7 kahvehane vakfedilmiştir. Çiftlik nâzırı Abdulhamid Efendi b. Mehmed Çelebi Gemlik ilçesi Hayriye Köyü Camii için bir kahvehane;336 fes tüccarı Said Bey b. Ali kendi yaptırdığı Hüseyinalan Köyü Camii ve köy mektebinin ihtiyaçları için bir kahve dükkânı;337 Şemâkîzâde Hüseyin b. Mustafa, kendi yaptırdığı Yenişehir ilçesinde bulunan Çayır Mahallesi Camii ve mahalle mektebinin tamirat, aydınlatma ve görevli masraflarının karşılanması için 2 kahvehane dükkânı, 1 mağaza (depo), 1 bıçakçı dükkânı, 8 dönüm tarla ve bir değirmen vakfetmiştir.338 Dükkân vakfedenler arasında bulunan bir kadın hayırsever, kadınlara vaaz verilerek dinî eğitim almalarının sağlanması amacıyla bir vakıf tesis etmiştir. Şerife Selime Hanım bt. Mehmed Emin, Hoca Alizâde Mescidi’nde kadınlara her hafta vaaz verilmesi şartıyla iki kahvehane dükkânının gelirini tahsis etmiştir.339 335 V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 336 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0209, Sıra no: 0197. 337 V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0044, Sıra no: 0040. 338 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001, Sıra no: 0001. 339 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0039, Sıra no: 0031. 68 29. Tablo: Dükkânların Vakfedilme Amaçları Dükkân Vakfedilme Amacı Vakıf Sayısı Cami ve mescit ihtiyaçları 16 Mektep ihtiyaçları 2 Hatim okutulması 1 Mevlid okutulması 2 Vaaz verilmesi 1 Dükkânlar genellikle cami ve mescitlerin tamiri ve aydınlatılması, görevli ücreti ve diğer masraflarının karşılanması amacıyla vakfedilmiştir. İçinde dükkân bağışı bulunan 16 vakıfta cami ve mescit ihtiyaçlarının karşılanması, 2 vakıfta mektep ihtiyaçlarının karşılanması, 1 vakıfta hatim, 2 vakıfta mevlid okutulması, 1 vakıfta da vaaz verilmesi şartı yer almaktadır. 2. Değirmenler Değirmenler, buğday, arpa gibi tarım ürünlerinin öğütülerek un veya hayvan yemi üretimi yapılan ticari kuruluşlardır. İncelenen dönemde değirmenler su veya rüzgâr gücü ile çalışırlardı. Su değirmenleri, dere, nehir gibi akarsu kenarlarında, yeldeğirmenleri, bol rüzgâr alan yerlerde kurulurken bazı değirmenler de hayvan gücü ile çalışırdı. Vakfedilen değirmenlerin çoğu için âsiyâb kelimesi kullanılmaktadır.340 Âsiyâb, su değirmeni demektir. Bursa’da su bol bulunduğundan, değirmenlerin büyük kısmının su kuvveti ile çalışıyor olması mümkündür. İncelenen vakıflar arasında, 6 hayırsever tarafından 7 değirmen vakfedildiği görülmektedir. Göller Kâdirî Tekkesi Şeyhi Mustafa İsyanî Efendi b. Mehmed Yasin Göller Tekkesi’nin yemek giderlerinin karşılanması amacıyla Dere köyünde bulunan 2 değirmenini;341 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed Ağa Siği köyündeki değirmenini, Münzevî Abdullah Efendi Tekkesi’nde Ramazan ayında hatim okunması ve kalan paranın fakirlere dağıtılması amacıyla vakfetmiştir.342 Bazı vakfiyelerde, vakfedilen mülklerin kira geliri ile ilgili bilgi verilmiştir. Nakşibendî Şeyhi Mehmed Emin Efendi’nin, yeni inşa ettiği Nakşinebdi dergâhı ve 340 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 021, Sıra no: 12; V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 360, Sıra no: 189. 341 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0360, Sıra no: 0189. 342 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0524 Sıra no: 0402. 69 yakınındaki Veled-i Habib Camii için vakfettiği değirmenin343 kira geliri, yılda yüz yirmi İstanbul kilesi344 buğdaydır. İncelenen dönemde Bursalı hayırseverler arasında, mektep ve medreselerdeki eğitim-öğretim hizmetleri ve cami sohbetleri ile halka yaygın eğitim verilmesi için değirmen vakfedenler de bulunmaktadır. Kirmastı Nâibi Behram Vehbi Efendi b. Ebubekir, Kömürcükadı köyündeki değirmenini Mustafakemalpaşa Medresesi’nin giderlerine sarfedilmek üzere;345 Şemâkîzâde Hüseyin Efendi b. Mustafa, Sülemiş köyündeki değirmenini kendi inşa ettiği Çayır Mahallesi Camii ve yanındaki mektebin masraflarının karşılanması amacıyla;346 Edibe Hanım bt. Mehmed Arif ise Gemlik ilçesinde bulunan değirmenini Ulu Cami’de hadis sohbetleri yapılması ve yemek verilmesi için vakfetmiştir.347 3. Tuz Ocakları (Memlehalar) Tuz, günlük hayatta düzenli olarak kullanılmasının yanı sıra gıdaların korunması ve deri imalatında da ihtiyaç duyulan bir maddedir. Osmanlı Devleti’nde tuz üretimi ve dağıtımı devlet kontrolü altında yapılırdı. Tuzun üretimi, nakliyatı ve ticaretinde birçok kişi istihdam edilirken, devlet için de önemli bir gelir kaynağı kalemi oluşturmuştur. Bazı küçük tuzlaların özel şahıslar tarafından işletilmesine izin verilmiştir.348 İncelenen dönemde 4 hayırsever tarafından, 4 parça ve 3 ırgatlık tuz ocağı vakfedildiği görülmektedir. Hüdavendigâr Mutasarrıfı Aziz Ahmed Paşa b. Mehmed Emin, Gemlik ilçesindeki Emir Tuzla’da bulunan 40 sehm (hisse) itibariyle 16 sehm349 miktarı 3 parça tuz ocağını, mevlid okutulması amacıyla vakfetmiştir. Aziz Ahmed Paşa, tuz ocaklarının vakıf tarafından kiraya verilmesini, kira gelirinden öncelikle Yıldırım Bayezid vakfına 180 akçe tuzla mukataasının ödenmesini, mevlid okutularak 343 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017 Sıra no: 0012. 344 Kile, Osmanlı Devletinde, tahılları ölçmek için kullanılan bir ölçü birimidir. Yöreye ve ölçülen ürüne göre miktarı veya ağırlığı değişmektedir. 1 İstanbul kilesi buğday, 25,6 kg.’a denk gelmektedir. Bkz. Cengiz Kallek, “Kile”, DİA 1-44, Ankara: T.D.V. Yay., 2002, C. 25, s. 569. 345 Behram Vehbi Efendi, değirmenin kira geliri ile medrese müderrisi ve müderris muavininin maaşının verilmesini, artan paranın diğer medreseler için harcanmasını şart koşmuştur. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0089 Sıra no: 0082. 346 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001 Sıra no: 0001. 347 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0084 Sıra no: 0074. 348 Lütfi Güçer, “XV-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, sy. 1-2, İstanbul: 1963, C. XIII, s. 97, 98. 349 Sehm, XIX. yüzyılda hisse anlamında kullanılmıştır. Bkz. Mehmet Genç, “Esham”, DİA 1-44, Ankara: T.D.V. Yay., 1995, C. 11, s. 376. 70 dinleyenlere şeker ve şerbet ikramı yapılmasını şart koşmuştur.350 Mustafa b. Ahmed’in, Gemlik ilçesi Gençali Köyü Camii’nin mum, kandil ve kandil yağı masraflarının karşılanması için vakfettiği 1 ırgatlık miktarı tuzlasınının senelik mukataası 1 kuruştur.351 Abdullah b. Hüseyin, Ebu İshak Vakfı’na 100 akçe mukataalı olan iki ırgatlık tuzlasını, Yesârî Mehmed Ağa Camii, Timur Subaşı Camii ve Osmanbey Muallimhanesi’nin imam, müezzin, muallim vb. görevlilerinin maaşının karşılanması için;352 Edibe Hanım bt. Mehmed Arif, Gemlik ilçesindeki 28 sehm (hisse) miktarı tuzlasını Ulu Cami’de halka Sahih-i Buhari ve Şifâ-yı Şerîf’ten hadis sohbetleri yapılması amacıyla vakfetmiştir.353 D. EĞİTİM VE DİN HİZMETLERİNE YÖNELİK KURUMLAR Osmanlı Devleti’nde camiler, mahalle ve köylerin merkezî yerlerinde bulunurdu. Genellikle mektep ve medreseler, bazen de tekke ve zâviyeler caminin yanına inşa edilirdi. XIX. yüzyıl Bursa vakıfları arasında 3 cami binası ve 5 zâviye binasının inşa edilerek vakfedildiği görülmektedir. Seyfiyeye, ilmiyeye ve tarikata mensup vakıf kurucularından cami binası vakfedenlere rastlanmamıştır. Cami inşa edenlerin ikisi statüsü belirlenemeyenlerden, biri de kadın hayırseverlerdendir. Zâviye binası vakfedenlerden 4 kişi tarikat şeyhi, biri de muhtemelen yine tarikat mensubu olan bir kadındır. 30. Tablo: Eğitim ve Din Hizmetlerine Yönelik Binalar Müessesesinin Vâkıf Toplam Türü Kadın Erkek (Birim Sayısı) Mescid 1 2 3 Mektep - 2 2 Zâviye 1 4 5 Toplam 2 8 10 Topal Mustafa Ağa b. Ali ve rüfekâsı, Hicrî 1300 yılında İnegöl Sinanbey Mahallesi’nde bir cami binası ile caminin alt katına 5 dükkân inşa ederek camiyi ve dükkânları vakfetmişlerdir. Kurdukları vakıfta, kiraya verilen dükkânların geliri ile cami 350 V.G.M.A., Defter no: 43, Sayfa no: 0460 Sıra no: 0162. 351 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0052 Sıra no: 0040. 352 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087 Sıra no: 0077/1. 353 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0084 Sıra no: 0074. 71 ve dükkânların tamiri, imam, hatip ve muallim ücretinin karşılanmasını amaçlamışlardır.354 Şemâkîzâde Hüseyin Efendi b. Mustafa, Hicrî 1246 yılında Yenişehir ilçesi Çayır Mahallesi’nde bir cami ile yanına bir mektep inşa etmiş, camide görev yapacak imam, müezzin ve mektep mualliminin ücretinin ödenmesi, caminin aydınlatma ve tamir masraflarının karşılanması için 5 dönüm dut bahçesi, 2 kahvehane dükkânı, 1 mağaza, 1 bıçakçı dükkânı, 8 dönüm tarla ve 1 değirmen vakfetmiştir.355 İstanbul Mehmed Paşa Mahallesi’nde ikamet eden Emine Hanım bt. Ahmed, Karacabey ilçesi Ergili köyündeki arsasına 150 cemaat kapasiteli bir mescit inşa etmiş, Hicrî 1307 yılında mescidin yanında yaptırdığı bir dükkânı, mescidin aydınlatma, tamirat giderleri ve görevli personelin ücretlerinin karşılanması amacıyla vakfetmiştir.356 Edibe Hatun bt. İbrahim, Hicrî 1230 yılında Halvetî tarikatı için Mudanya ilçesinde bir dönüm arsa içinde bir semâhâne binası inşa ederek, Halvetî şeyhlerinden İzmirlizâde Hacı İbrahim Efendi’ye teslim etmiş ve vakfetmiştir. Vakıf şartlarına göre semâhâne ve zâviye Halvetî tekkesi olarak kullanılmış ve şeyh efendi burada ikamet etmiştir.357 Rufâî Şeyhi Mehmed Genci Efendi, Hicrî 1254 yılında Yenişehir ilçesi Nasuh Bey Mahallesi’nde bulunan 1192 zira' arsa ve arsanın içinde bulunan tevhidhane, zâviye ve bitişiğindeki 2 evi vakfetmiştir. Vakıf şartlarına göre semâhane ve zâviye Rufâî zâviyesi olarak hizmet vermiş, vakfedilen 2 evin kira geliri, zâviyedeki hizmetler için kullanılmıştır.358 Celvetî Şeyhi Hasan Hasib Efendi b. Hüseyin, Hicrî 1257 yılında Celvetî zâviyesi olarak kullanılmak üzere bir zâviye binası inşa etmiş, kârıyla zâviye imamı, müezzini ve şeyhine ücret verilmesi amacıyla 1000 kuruş vakfetmiştir.359 Nakşibendî Şeyhi Ahmed Baba Efendi b. Ahmed, Hicrî 1261 yılında 200 ağaçlık zeytinlik ve 10 bin kuruş parasını Karaşeyh Mahallesin’de inşa ettiği zâviye için 354 Topal Mustafa Ağa b. Ali ve Rüfekâsı Vakfı, V.G.M.A., Defter No: 589, Sayfa no: 154 Sıra no: 272. 355 Hüseyin Efendi b. Mustafa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001, Sıra no: 0001. 356 Emine Hanım bt. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 129, Sıra no: 118. 357 Edibe Hatun bt. İbrahimVakfı, V.G.M.A., Defter no: 582/1, Sayfa no: 0154, Sıra no: 0105. 358 Zâviye binasının üst katında iki oda, alt katında iki oda, kiler ve mutfak bulunmakta, ayrıca müştemilatında ahır, mâyı cârî ve su deposu yer almaktadır. Bkz. Mehmed Genci Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0498, Sıra no: 0288. 359 Hasan Hasib Efendi b. Hüseyin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0070, Sıra no: 0077. 72 vakfetmiştir. Ahmed Baba Efendi’nin tesis ettiği vakfın şartları arasında inşa ettiği binanın Nakşibendî Zâviyesi olarak kullanılması, şeyh, ailesi ve dervişlerin burada ikamet etmesi, zâviyenin yemek ve aydınlatma masraflarının karşılanması, 10 bin kuruşun işletilerek kurban bayramında kurban alınıp kesilmesi, mübarek gecelerde mevlid okutulup ikram yapılması ve zâviye çeşmelerinin su kanallarının tamir ve bakım masraflarının karşılanması bulunmaktadır.360 Halvetî-Şabanî Şeyhi Muhammed Şevki Efendi b. Osman, Hicrî 1268 yılında İshakşah Mahallesi’nde bir dergâh binasını, Şâbânî Tarikatı dergâhı olarak kullanılmak üzere vakfetmiştir.361 II. MENKUL VAKIFLAR Menkul vakıflar arasında, altın ve para bağışları, muhtelif ev, mutfak ve dükkân eşyası bağışları ve kitap vakıfları bulunmaktadır. 175 vakıfta para bağışı yer almaktadır. Bir vakıfta dükkân eşyası, birkaç vakıfta da kitap ve muhtelif eşya bağışı yapıldığı görülmektedir. 31. Tablo: Vakfedilen Menkuller Vakfedilenler Miktar Vâkıf Sayısı Kuruş 218.267 171 Tam Osmanlı altını 15 adet (1500 kr. değerinde) 1 Yüzlük Osmanlı altını 60 adet 1 Yüzlük Mecidiye altını 100 adet 1 Mecidiye altını 150 adet 1 Beyaz yirmilik 3 adet 1 Mushaf 8 cilt 3 Kitap 130 cilt 2 Muhtelif eşya 60 adet 4 Duhancı dükkânı eşyası Bir miktar 1 A. PARA VAKIFLARI Günümüzde devlet tarafından yapılan birçok sosyal hizmet, Osmanlı Devleti’nde yöneticiler ve halkın önde gelenleri tarafından kurulan vakıflar eliyle yürütülmüştür. Yöneticiler, zenginler, âlimler ve tarikat şeyhleri gibi toplumun önde gelenleri, kendi 360 Ahmed Baba Efendi b. AhmedVakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 361 Şeyh Muhammed Şevki Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 001 Sıra no: 001. 73 Para, Altın mallarından sarf ederek, cami, medrese, mektep, zâviye, aşevi, kütüphane ve çeşme gibi yapılar inşa ederek vakfetmişler ve halkın istifadesine sunmuşlardır.362 Halka hizmet etmesi için çeşitli kurumlar tesis eden hayırseverler, bu kurumların fonksiyonlarını sürdürmeleri için gereken finansmanı sağlamak üzere para vakıfları tesis etmişlerdir. Vakfedilen paraların zamanla tükenmemesi için paranın vakıf tarafından işletilerek elde edilen kârın kullanılması, anaparaya dokunulmamasını şart koşmuşlardır. Zamanla enflasyondan dolayı para değer kaybına uğradığında, hayırseverler tarafından vakıflara yeni bağışlar yapılmıştır.363 Osmanlı Devleti’nde kurulan para vakıflarının ilk örneklerinden biri, Fatih Sultan Mehmet’in, Yeniçeri Ocağı için vakfettiği 24 bin altındır. Bu vakıftan sonra para vakıfları yaygınlaşmıştır.364 Yapılan araştırmalarda, Osmanlı Devleti’nde para vakıflarının, kurulan tüm vakıflara oranının, 15. yy. sonlarında % 20’ye ulaştığı, 16. yy’da % 50’yi, 19. yy’da ise % 90’ı geçtiği görülmüştür.365 Vakfedilen paralar, vakıflar tarafından mudârebe, bidâ‘a ve muâmele-i şer‘iyye olmak üzere üç şekilde işletilmiştir. Mudârebe, vakıf ve parayı alan arasında kâr zarar ortaklığı ile bir iş yapılması ve kârın bölüşülmesi; bidâ‘a, fakirlere kârsız ve faizsiz olarak borç verilmesidir. Para vakıflarında en çok kullanılan para işletme yöntemi olan muâmele-i şer‘iyyenin ise birkaç yöntemi vardır. En yaygın olan muâmele-i şer‘iyye yöntemi şu şekilde uygulanır: Vakıf, borç alacak kişinin bir mülkünü peşin olarak satın alarak % 10, 12 veya % 15 kâr ile bir yıl vadeli olarak borçlanan kişiye tekrar satar. Bu işlem için vakfiyelerde “istirbâh” (kâr getirmek için paranın işletmeye verilmesi), “istiğlâl” (gelir getirtme), “idâne” (borç verme) ve “muâmele” kavramları kullanılmış, vakfın elde ettiği kâra ise “ribh” ve “nemâ” denilmiştir.366 Muâmele-i şer‘iyye, yukarıda sayılan üç uygulama arasında faize en yakın uygulama olması ve hîle-i şer‘iyyeye başvurularak yapılması nedeniyle tartışmalara yol açmıştır. Toplumun borç alma ihtiyacını karşılayacak başka bir kurum olmaması ve bazı 362   Cafer Çiftçi, “18. Yüzyılda Bursa’da Zâviyelere Ait Para Vakıfları”, Uluslar arası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu 4, ed. Mehmed Temelli, Bursa: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı, 2005, s. 413, 414.  363 Çiftçi, 18. Yüzyılda Bursa’da… a.g.m., s. 421. 364 Nâsi Aslan, “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Rol Oynayan Faktörler,” Dinî Araştırmalar, 1998, cilt: I, sayı: 2, s. 102. 365 Mehmet Şimşek, “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münâkaşalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, cilt: XXVII, s. 220. 366 Ahmet Akgündüz, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996, 2. baskı, s. 223-225. 74 insanların % 50, % 60 gibi oranlarla tefecilerden (ribâhor) borç almak zorunda kalmaları nedeniyle, âlimler bu uygulamaya cevaz vermişler, böylece muâmele-i şer’iyye uygulamasının önü açılmıştır. Osmanlı Devleti’nde para vakıflarına dair en eski vakfiye kayıtları 1456 tarihine aittir.367 Para vakıflarının Fatih Sultan Mehmed döneminde yaygınlaşmasıyla para vakıflarının helal olup olmadığı ile ilgili tartışmalar da başlamıştır. Para vakıflarına karşı çıkanlar, bu uygulamanın bid’at olduğunu, ribâya benzemesi nedeniyle câiz olmayacağını savunmuşlardır.368 1545-1547 yılları arasında Rumeli kazaskeri olan Çivizâde Muhyiddin Efendi’nin para vakıflarını yasaklamasıyla tartışmalar iyice alevlenmiştir. Para vakıflarının yasaklandığı bölgelerden payitahta, camilerde görev yapacak görevli bulunamadığı, Cuma namazlarının kılınamadığına dair şikâyetler gelmiştir.369 Dönemin şeyhülislamı Ebussuud Efendi, para vakıflarının câiz olduğuna dair fetva vermiştir. Gerekçe olarak ise, para vakıflarının üç asırdan beri uygulamada olduğunu, İslam ümmetinin bu kadar zamandır hata işleyemeyeceğini, bu vakıfları yasaklamanın mevcut idari ve iktisadi sistemi sarsacağını öne sürmüştür. Ebussuud Efendi’nin fetvasıyla yeniden faaliyete başlayan para vakıflarının sayısında büyük artış olmuştur.370 Birgivî Mehmed Efendi gibi bazı âlimlerin, para vakıflarına karşı çıkmalarına rağmen, Şeyhülislam Ebussuud Efendi dönemi ve sonrasındaki âlimlerin çoğu para vakıflarının caiz olduğunu savunmuşlardır.371 Mudârebe ve bidâ‘a uygulamaları, kârın önceden belli olmaması, paranın nasıl işletildiğinin kontrol edilmesi için görevli tutulmasının gerekmesi ve muâmele-i şer‘iyyeye göre suiistimale daha açık olması ve daha masraflı olması sebebiyle fazla uygulanmamış ve zamanla terkedilmiştir.372 İncelenen dönemdeki para vakıflarının büyük bir kısmı % 15, az bir kısmı da % 12 kâr ile işletilmiştir. Birçok para vakfında, paranın istirbâh ve istiğlâl edilmesi şartı yer alır. İstirbâh kelimesi kullanılmayan veya ‘mesâğ-ı şer‘iyye ile işletilsin’ denilen 367 Aslan, a.g.m., s. 102. 368 Akgündüz, a.g.e., s. 222. 369 Akgündüz, a.g.e., s. 216. 370 Akgündüz, a.g.e., 217, 218. 371 Şimşek, a.g.m., s. 214. 372 Murat Çizakça, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993, s. 71-72. 75 vakıflarda da sabit bir kâr oranı belirtilmiştir. Vakfedilen paraların sabit bir kâr oranı ile işletilmelerinin şart koşulması, çalışılan dönemdeki vakfedilen paraların muâmele-i şer‘iyye ile işletildiğini göstermektedir. İncelenen dönemde kurulan 236 vakıf arasında 175 vakıfta para bağışı bulunmaktadır. 164 vakıfta sadece para bağışı vardır. 171 vakıfta kuruş cinsinden, 4 vakıfta ise altın cinsinden para bağışlanmıştır. Para vakfeden hayırseverlerin % 97.7’si kuruş cinsinden para vakfetmiştir. Hayırseverlerden Müşir Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa Nuri Paşa, Karacabey ilçesi Sultaniye Köyü Camii için kurduğu vakfa 100 adet yüzlük Mecidiye altını;373 Kirmastı Nâibi Behram Vehbi Efendi b. Ebubekir, Mustafakemalpaşa Medresesi için 60 adet yüzlük Osmanlı altını;374 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Efendi, camide vaaz verilmesi için 15 tam Osmanlı altını;375 Zeyneb Hanım bt. Mehmed Ali Paşa, Feyzullah Efendi Dergâhı için 150 Mecidiye altını ve 3 beyaz yirmilik376 vakfetmişlerdir. 1808 yılında 5,9 gr. olan Osmanlı Kuruşu’nun gümüş ağırlığı, 1832 yılında 0,5 grama kadar düşmüş, 1844’te 1 grama çıkarılmış ve 1914’e kadar bu düzeyde kalmıştır.377 Vakfedilen altın paralar arasında da, II. Mahmud döneminde basılan Zer-i Mahbûb ve Sultan Abdülmecid döneminde basılan Lira-yı Osmânî ve Mecidiye altını378 yer almaktadır. Altın paraların gramajı ve değeri sürekli değiştiği için çalışmada net bir değer hesaplaması yapılmamış, paraların isimleri vakfiyede yer aldığı şekilde bırakılmıştır. 32. Tablo: Para Vakıflarının Amaçları Vakfedilme Amacı Vakıf Sayısı Cami binası tamiri 29 İmam-hatip ücreti 157 Müezzin ücreti 8 Cami hizmetli ücreti 5 Vaiz ücreti 4 Tefsir ve hadis sohbeti yapılması 2 Cami aydınlatma masrafları 7 Camide yemek verilmesi 1 Camide aşure dağıtılması 1 Mektep binası inşası 2 373 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0261, Sıra no: 0242. 374 V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0089, Sıra no: 0082. 375 V.G.M.A., Defter no: 596, Sayfa no: 0043, Sıra no: 0035. 376 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0081, Sıra no: 0072. 377 Ünal, a.g.e., s.193. 378 Ünal, a.g.e., s.197. 76 Vakfedilme Amacı Vakıf Sayısı Müderris, muavin ve muallim ücreti 4 Dergâh binası yapılması 1 Dergâh binası tamiri 1 Dergâh ihtiyaçları 1 Dergâh şeyhi ücreti 2 Dergâh aydınlatma masrafları 8 Dergâhın yemek masrafları 7 Tevhid zikri ve tarikat ayini yapılması 3 Türbedâr ücreti 1 Türbe aydınlatma masrafları 1 Hatim okunması 8 Mukabele okunması 1 Kur’an okunması 6 Mevlid okunması 8 Mevlid sonrası ikram verilmesi 6 Hz. Hüseyin Mersiyesi okunması 1 Mütevellî ücreti 24 Nâzır ücreti 2 Çeşme bakım ve tamiri 2 Kurban kesilmesi 1 Fakir çocuklara ayakkabı alınması 1 Vâkıfın annesinin mezarının tamiri 1 Para vakıflarının, dergâhlar, mektepler ve diğer bazı sosyal hizmetleri finanse etmek için de tesis edildiği, ancak daha çok cami ve etrafındaki din hizmetleri üzerine yoğunlaştığı görülmektedir. 29 vakıfta cami binasının tamiri, 157 vakıfta imam ve hatip ücreti ödenmesi, 8 vakıfta müezzin ücreti, 4 vakıfta vaiz ücreti, 5 vakıfta da cami temizlik görevlisi ücreti verilmesi; bazı vakıflarda hatim ve mukabele okutulması, mevlid camiyeti yapılarak mevlid sonrası ikram verilmesi gibi şartlar da yer almaktadır. Cami tamiri ve hizmetleri için tesis edilen 19 para vakfının vakfiyesinde, vâkıfın, vakfı rüfekasıyla birlikte kurmuş olduğu yazılıdır.379 Bu uygulamadan, köy veya mahalle halkının aralarında topladıkları parayla vakıf kurarak, vakıf senedine köyün önde gelenlerinin isimlerini yazdırdıkları anlaşılmaktadır. Müşir Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa Nuri Paşa, Karacabey ilçesi Sultaniye Köyü Camii için kurduğu vakfa 100 adet yüzlük Mecidiye altını, bir dükkân ve bir kahvehane bağışlamıştır. Vakfedilenlerden elde edilen gelirle cami imam ve hatibi, mektep muallimi, vakıf mütevellîsi, caminin temizliğini yapan ve hasır yayan görevlilerin ücretleri karşılanmış, ayrıca Ramazan ayında camide mukabele okutulmuş ve vaaz 379 Fayıkıoğlu Süleyman b. İsmail ve Rüfekâsı, Bıyıklıalanı Köyü Camii için 2000 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 033, Sıra no: 023. 77 verilmiştir. Caminin aydınlatma ve tamir masrafları da bu vakıf tarafından karşılanmıştır.380 Para vakıflarının büyük bir kısmının, mahalle veya köy camiinin görevli ücretlerinin karşılanması amacıyla kurulduğu görülmektedir. 157 para vakfında, imam ve hatip ücretinin karşılanması şartı yer almaktadır. Bu vakıflarda vakfedilen miktar genellikle bin kuruştur.381 Ancak bin beşyüz,382 iki bin kuruş383 gibi farklı miktarda bağışlar da bulunmaktadır. Bazı vakıflarda, cami hatibine yıllık 75 kuruş,384 150 kuruş385 veya 300 kuruş386 gibi farklı miktarlarda ücretler verilmesi öngörülmüş olmakla beraber vakıfların büyük bir kısmında hatip ücreti olarak 150 kuruş ödenmiştir. Bazı hayırseverler, medreseleri desteklemek ve halkın medrese hocalarının bilgilerinden istifade edecekleri sohbetler yapılması için vakıf tesis etmişlerdir. Mesela Kirmastı Nâibi Behram Vehbi Efendi b. Ebubekir, Mustafakemalpaşa Medresesi için 60 adet yüzlük Osmanlı altını ve bir değirmen vakfetmiştir. Vakfettiği paranın muâmele-i şer‘iyye yöntemiyle % 15 kârla borç verilmesi, borç isteyen olmazsa hazine tahvili alınarak devlete borç verilmesini şart koşmuştur. Vakıf gelirleriyle medrese müderrisi ve vakıf mütevellîsinin ücretinin karşılanması, para artarsa ilçedeki diğer medreselerin müderrislerine ücret verilmesi, medresede pazartesi ve perşembe günleri ikindi namazını müteakip halk için hadis ve tefsir dersleri yapılması ve her ay bir hatim okutulması vakıf şartları arasında yer almaktadır.387 İncelenen dönemde kurulan iki vakıfta tefsir ve hadis sohbeti yapılması, yedi vakıfta cami aydınlatma masrafları, bir vakıfta camide yemek verilmesi, bir vakıfta ise camide aşure dağıtılması amacıyla vakıf gelirlerinden ödenek ayrılmıştır. Nitekim 380 V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0261, Sıra no: 0242. 381 Halil Ağa b. İbrahim, Demireli Köyü Camii için 1000 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 584, Sayfa no: 0193, Sıra no: 0087. 382 Ahmed b. Halil, Lütfiye Köyü Camii için 1500 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 251, Sıra no: 209. 383 Hüseyin b. Mehmed, Doğla Köyü Camii 2000 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 0009, Sıra no: 0012. 384 Eyyub Efendi b. Hasan, vakfettiği 500 kuruşun neması ile Yenişehir ilçesi Selimiye Köyü Camii hatibine 75 kuruş ücret verilmesini şart koşmuştur. Bkz. V.G.M.A., Defter No: 588, Sayfa no: 0216, Sıra no: 0189. 385 Mehmed b. İbrahim, Mustafakemalpaşa ilçesi Şehriman Köyü Camii için 1000 kuruş vakfetmiş, paranın geliri olan 150 kuruşun hatibe verilmesini istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 0073, Sıra no: 0055. 386 Arslan b. Hasan ve Rüfekası, vakfın kurulmasından 8 yıl önce Batum muhacirleri için kurulan İnegöl ilçesinin Hasanpaşa köyünde inşa ettikleri cami için 2000 kuruş vakfetmiş; paranın işletilip geliri ile hatip ücretinin ödenmesini şart koşmuşlardır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 223, Sıra no: 189. 387 V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0089, Sıra no: 0082. 78 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Efendi b. Emin, Mustafakemalpaşa Feyzidede Mahallesi Camii’nde vaaz verilmesi için, vakfiyede 1500 kuruş değerinde olduğu belirtilen 15 tam Osmanlı altınını vakfetmişlerdir. Altınların % 15 kâr ile işletilmesini ve cami hatibine 150 kuruş, vaaz verecek olan kürsü şeyhine de 75 kuruş ücret verilmesini şart koşmuşlardır.388 Tekke, dergâh ve zâviyeleri desteklemek için de para vakıfları tesis edildiği görülmektedir. Bazı para vakıfları, dergâh binası tamiri, dergâhların aydınlatma ve yemek masrafları ve diğer ihtiyaçlarını finanse etmişler, bu mekânlarda tevhid zikri ve tarikat ayini yapılması, Hz. Hüseyin mersiyesi okunması, aşure dağıtılması gibi taleplerde bulunmuşlardır. Zeyneb Hanım bt. Mehmed Ali Paşa, Bursa şehir merkezinde bulunan Feyzullah Efendi Dergâhı için 150 Mecidiye altını ve 3 beyaz yirmilik bağışlamıştır. Vakfedilen altınların işletilmesiyle elde edilecek kârın bin kuruşu dergâh ihtiyaçları için harcanmış, dergâhta Aşure günü aşure pişirilerek Hz. Hüseyin Mersiyesi okunmuş, tevhid zikri yapılmış, ayrıca dergâh fukarası, dervişleri ve misafirlerinin yemek masrafları karşılanmıştır.389 Şeyh Ragıb Ahmed Efendi b. Mehmed, Cünunî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhı için 18 bin kuruş parasını vakfetmiştir. Vakfedilen paranın % 15 ribih (kâr) ile işletilmesiyle elde edilecek kârdan, Muharrem ayının onuncu günü aşure pişirilmesini, önceden okunan bir hatmin duasının ile zikr-i tevhid yapılmasını istemiştir. Muharrem ayının ilk Cuma gecesi zerde ve lokma dağıtılarak 72 bin ism-i Celal okunması, Şeyh Ragıb Ahmed Efendi’nin kurduğu vakfın şartları arasında yer alır.390 Bazı hayırseverler, dergâh için tesis ettikleri para vakfına, her yıl kurban kesme şartı da koymuşlardır. Mesela Nakşibendî Şeyhi Ahmed Baba Efendi b. Ahmed Efendi, Karaşeyh Mahallesi’nde inşa ettikleri zâviye için vakfettiği 10 bin kuruşun % 15 kâr getirecek şekilde işletilmesini şart koşmuştur. Aynı vakıftan, kurban bayramında kurban kesmiş, 12 Rebiülevvelde mevlid okutularak dinleyenlere ikramda bulunulmuş, zâviye çeşmeleri ve suyolunun tamir masrafları karşılanmış, ayrıca Cuma günleri Kur’an okuyan devirhânın, zâviye müezzininin ve vakıf mütevellîsinin ücretleri ödemiştir.391 388 V.G.M.A., Defter no: 596, Sayfa no: 0043, Sıra no: 0035. 389 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0081, Sıra no: 0072. 390 V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0194, Sıra no: 0200. 391 V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 79 Para vakıflarından ikisinde mektep binası inşası, dördünde müderris, müderris muavini ve muallim ücretinin ödenmesi şartı yer almaktadır. Nitekim Kayguluzade Şeyh Hasan Efendi b. Halil, Harmancık ilçesi Sırıl köyünün yıkılmış durumdaki mektebini yeniden inşa etmiş, bir cami, bir de Kâdirî Celvetî zâviyesi inşa ederek tesis ettiği kurumları finanse etmek amacıyla 2500 kuruş parasını vakfetmiştir. Vakıf geliri ile cami imamı, hatibi ve müezzini ile mektep mualliminin maaşı ödenmiş, cami aydınlatma masrafları karşılanmış, vakfiyede belirtilen zamanlarda hatim ve mevlid okutulmuştur.392 Para vakıflarında, bayramlarda fakir çocuklara ayakkabı alınması, çeşmeler ve suyollarının bakımı ve vâkıfın annesinin mezarının gerektiğinde tamir edilmesi gibi amaçlar için de ödenek ayrıldığı görülmektedir. Mesela İbrahim Ağa b. Ali, kendi yaptırdığı Emir Sultan çeşmesi için 4.000 kuruş para vakfetmiş, paranın % 15 kâr ile çalıştırılarak, kârının çeşme ve çeşmenin su kanalının tamir ve bakımı için kullanılmasını istemiştir.393 Para vakıflarının yirmi dördünde vakıf mütevellîsi ücreti, ikisinde de vakıf nâzırı ücreti yer almaktadır. Bazı vakıflarda türbedâr ücreti ve türbe aydınlatma masrafları için de para ayrıldığına rastlanmıştır. B. KİTAP VAKIFLARI Kitap vakıfları, istifade edilmesi şartıyla vakfedilmesi caiz görülen menkullerdendir.394 Dinî ve sosyal hizmetlerin yürütülmesi için vakıf kuran hayırseverlerden bazıları, sahip oldukları kitapları herkesin istifadesine sunmak için vakfetmişlerdir. İncelenen dönemde seyfiye, ilmiye ve reâyâ sınıflarında kitap vakfeden olmamıştır. Kitap vakfedenler, tarikata mensup olanlar ile bir kadın hayırseverdir. Mevlevî şeyhlerinden Râgıb Ahmed Efendi b. Mehmed, 3 cilt Mushaf ve 110 cilt kitabını Cünûnî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhına bağışlamış, kitapların dergâh şeyhi tarafından muhafaza edilerek dergâhtan dışarı çıkarılmadan kullanılmasını şart koşmuştur.395 Kâdirî şeyhlerinden Kayguluzâde Hasan Efendi b. Halil, Harmancık ilçesinin Sırıl köyünde inşa ettiği cami, mektep ve zâviye için tesis ettiği vakıfta kitap bağışı da 392 V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 393 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0300, Sıra no: 0150 /1. 394 Berki, a.g.e., s. 54. 395 Ragıb Ahmed Efendi b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0194, Sıra no: 0200. 80 bulunmaktadır. Kayguluzâde Hasan Efendi, üç cilt Mushaf, bir cilt Hadikatu's-Suedâ, Mevlid-i Şerif, iki cilt Birgivî, altı cilt Mızraklı İlmihal, bir cilt Kasîde-i Bürde, beş cilt tecvid, iki cilt Hâdiü'l-Uşşâk ve iki cilt Kaygulu Divanından oluşan kitaplarını zâviyede okunmak üzere vakfetmiştir.396 Ayşe Hanım bt. Murad, bir ev ile biri el yazması, biri matbaa baskısı olan iki cilt Mushaf vakfetmiştir. Ayşe Hanım, vakfettiği evin kira geliri ile iki bekâr hafızın Ulu Cami’de öğle namazını müteakip, vakfettiği Mushaflardan hergün yarımşar cüz olmak üzere her ay bir hatim okumalarını şart koşmuştur.397 C. DİĞER VAKFEDİLENLER İncelenen dönemde dört hayırsever, vakfettikleri mülklerle beraber ev, mutfak veya dükkân eşyaları da vakfetmişlerdir. Diğer hayırseverlerin de eşya vakfetmiş olmaları, ancak vakfiyeye kaydettirmeye gerek görmemiş olmaları muhtemeldir. Ragıb Ahmed Efendi b. Mehmed, Cünûnî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhı’nda düzenlenecek aşure törenlerinde kullanılması amacıyla 1 büyük kazan, 2 meydan sinisi, 2 leğen, ibrik, 3 su bakırı, 2 maşrapa, 40 karavana, 1 büyük karavana ve 1 çamaşır leğeni vakfetmiştir.398 Kayguluzâde Hasan Efendi b. Halil’in, Harmancık ilçesinin Sırıl köyünde inşa ettiği mektep, cami ve zâviyeye vakfettiği eşyalar arasında 1 yeşil sandık, 2 büyük pirinç şamdan, 1 çift buhurdan ve 1 asma çalar saat bulunmaktadır.399 Zeyneb Hanım bt. Mehmed Ali Paşa, Feyzullah Efendi Dergâhı için 150 Mecidiye altını ve 3 beyaz yirmilik ile beraber 2 bakır karavana da vakfetmiştir. Zeyneb Hanım, tesis ettiği vakfın gelirinin dergâh ihtiyaçları için harcanmasını, Aşure günü aşure pişirilerek, Hz. Hüseyin Mersiyesi okunup tevhid zikri yapılmasını, dergâh fukarası, dervişleri ve misafirlerine yemek verilmesini amaçlamıştır.400 Torlak Hacı Mustafa Ağa, Sultan Eşref ve Hacı Hamza camilerinin aydınlatma giderlerinin karşılanması amacıyla tesis ettiği vakfa yaptığı diğer bağışlarla beraber, bir duhancı (tütüncü) dükkânını içindeki eşyalarla beraber vakfetmiştir.401 Bu örnekte 396 Hasan Efendi b. Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 397 Ayşe Hanım bt. Murad Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0140, Sıra no: 0109. 398 Ragıb Ahmed Efendi b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0194, Sıra no: 0200. 399 Hasan Efendi b. Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 400 Zeyneb Hanım bt. Mehmed Ali Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0081, Sıra no: 0072. 401 Torlak Hacı Mustafa Ağa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 215, Sıra no: 266. 81 olduğu gibi bazı vakıflarda hangi eşyaların vakfedildiğine dair ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. 82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HİZMET AMAÇLARINA GÖRE VAKIFLAR Çalışmanın kapsadığı dönem olan XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıfların büyük bir kısmıyla dinî hizmetlerin desteklenmesi amaçlanmıştır. Bu vakıfların amaçları arasında cami inşası ve aydınlatılması; imam, hatib, müezzin, vâiz, devirhân ve hizmetli gibi görevlilerin ücretlerinin ödenmesi; tekke ve zâviyelerin inşâsı, tamiri, aydınlatılması, yemek ve diğer masraflarının karşılanması yer almıştır. Birçok vakıfta, Kur’an okutulması, hatim ve mukabele yapılması, mevlid, miraciye, Hz. Hüseyin Mersiyesi okunması gibi amaçlar da gözetilmiştir. Ayrıca, mektep ve medreselerin desteklenmesi, fakirlere yardım edilmesi, çeşme ve suyollarının tamir edilmesi de vakıfların amaçları arasındadır. 33. Tablo: Hizmet Amaçlarına Göre Vakıflar Hizmet Amacı Vakıf sayısı Camide din hizmetleri 188 Tekke ve zâviyelerde din hizmetleri 44 Dua, hatim ve mevlid okunması 35 Eğitim öğretim hizmetleri 13 Sosyal dayanışma ve diğer amaçlarla kurulan vakıflar 12 Evladiye vakfı 1 Vakıf idârî personel ücreti 37 İncelenen dönemde 188 vakıfta, mescitler camiler ve buralarda görülen dinî hizmetlerin, 44 vakıfta, tekkeler, zâviyeler ve bu mekânlarda sürdürülen hizmetlerin, 13 vakıfta yaygın ve örgün eğitim hizmetlerinin, 12 vakıfta ihtiyaç sahibi dul kadınlar ve fakir çocuklara yardım hizmetlerinin desteklenmesi amaçlanmış; bir vakıf ise evladiye olarak tesis edilmiştir. Ayrıca 35 vakıfta Kur’an, hatim ve mevlid okutulması, 37 vakıfta ise vakıf idârî personeline ücret verilmesi şartlar arasında yer almıştır. Vakıfların yönetilmesi, vakıf işlerinin yürütülmesi ve denetiminin yapılması için istihdam edilen görevliler arasında mütevellî, nâzır ve câbî bulunmaktadır. Hayırseverler, kurdukları vakıfların çoğunda kendilerini, kendilerinden sonra da erkek çocuklarından büyük olanını mütevellî olarak tayin etmişlerdir. Bazı vakıflarda dergâh 83 şeyhi, cami imamı, köy muhtarı gibi toplumun önde gelen kişilerinin de mütevellî olarak tayin edildikleri görülmüştür. Vakıf işlerini idare etmek için görevlendirilen kişiye mütevellî denir.402 İncelenen dönemde tesis edilen vakıfların büyük bir kısmında vakıf mütevellîsi ve vakıf nâzırı, ücret almadan, Allah rızası için bu görevi yapmış, sadece 37 vakfın mütevellîsi ile üç vakfın nâzırı için ücret belirlenmiştir. 34. Tablo: İdari Personel Ücretleri Vakıf Görevlisi Vakıf Sayısı Mütevellî ücreti 37 Nâzır ücreti 4 Câbi 2 Vakıf mütevellîlerine yıllık 5 kuruş,403 10 kuruş404 veya 50 kuruş405 gibi ücretler verilmiştir. Abdullah b. Hüseyin, Timursubaşı Camii ve Osmanbey Muallimhanesi için tesis ettiği vakfın mütevellîsi için yıllık 360 akçe ücret belirlemiştir.406 Bazı vâkıflar, vakfiyede belirlenmiş olan hizmetler yerine getirildikten sonra para artması durumunda vakıf mütevellîsi için ücret ayırmışlardır.407 Vakfın denetlemesini yapan görevliye nâzır denir.408 Hasan Efendi b. Halil, Harmancık ilçesi Sırıl köyünde inşa ettirdiği cami, mektep ve zâviye için kurduğu vakfa köy muhtarını 15 kuruş ücretle nâzır olarak, eski muhtarı da 15 kuruş ücretle mütevellî olarak tayin etmiştir.409 Birçok vakıfta kadı, tüm köy ahalisi, kasaba halkı veya cami hademeleri gibi kişiler vakıf nâzırı tayin edilmiş; görev belirli bir kişiye verildiğinde ise 5 kuruş,410 20 kuruş411 gibi ücretler tahsis edilmiştir. Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed, Münzevî Abdullah Tekyesi için tesis ettiği vakfın nâzırı için yıllık 250 kuruş ücret belirlemiştir.412 402 Pay, Yeşil Külliyesi…, a.g.e., s. 223. 403 Tahir Ağa b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 596, Sayfa no: 0101, Sıra no: 0086. 404 Hüseyin Ağa b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 598, Sayfa no: 0095, Sıra no: 0072. 405 Mehmed Ağa b. Hasan Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 599, Sayfa no: 0237, Sıra no: 0183. 406 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087, Sıra no: 0077/1. 407 V.G.M.A., Defter no: 608/2, Sayfa no: 0369, Sıra no: 0313. 408 Pay, Yeşil Külliyesi, a.g.e., s. 223. 409 V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 410 Behram Vehbi Efendi b. Ebubekir Vakfı. V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0089, Sıra no: 0082. 411 Ahmed Efendi b. Mustafa Vakfı. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0062, Sıra no: 0047. 412 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed Vakfı. V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0525, Sıra no: 0403. 84 Vakfın çeşitli gelirlerini toplayan görevliye câbî denir.413 Nakşibendî Âsitânesi için tesis edilen bir vakıfta iki câbînin görevli olduğu ve aylık üçer akçe ücret aldıkları görülmektedir.414 Vakıf hizmetlerinin denetimi ve mülklerinin yönetimi, ayrıca çeşitli sebeplerle faaliyetleri sekteye uğrayan vakıfların faaliyetlerinin devlet desteği ile devam ettirilebilmesi için Osmanlı Devleti tarafından çeşitli tedbirler alınmış, bu amaçla Evkâf-ı Haremeyn Nezâreti,415 Hamidiye Vakıfları Nezâreti ve Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti gibi kurumlar tesis edilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün öncülü olan kurum Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’dir. 1826 yılında, Sultan II. Mahmud tarafından kurulmuş olan kurum, faaliyet gösterdiği dönemde Osmanlı ülkesinde bulunan bütün vakıfların idaresini ve denetimini yürütmüştür.416 I. Abdülhamid, XVIII. yüzyılın sonlarında kendi tesis ettiği Hamidiye Vakıfları’nı yönetmesi amacıyla Hamidiye Vakıfları Nezâreti’ni kurmuştur.417 Sultan II. Mahmud, birçok vakfın yönetimini Hamidiye Vakıfları Nezâreti’ne bağlamış, 1826 yılında kurumun adını Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti olarak değiştirmiştir. Ülkedeki vakıfların tamamının yönetiminin kendisine bağlanması 1854 yılına kadar tamamlanan Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, Meclis-i Vükelâ’ya dâhil edilmiştir.418 Tüm vakıfların tek elden yönetilmesi ile dağınık durumdaki vakıf yönetimlerinin tek elde toplanması, yer yer görülen yolsuzlukların ortadan kaldırılması ve vakıflar arasında kaynak aktarımının sağlanması amaçlanmıştır.419 Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’nin taşra teşkilatı bir süre mahalli yöneticiler tarafından idare edildikten sonra, yaşanan bazı aksaklıkların giderilmesi için merkezden evkâf müdürleri tayin edilmiştir.420 413 Pay, Yeşil Külliyesi, a.g.e., s. 231. 414 Şeyh Mehmed Emin Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 415 XVI. yüzyılın sonlarına doğru, çeşitli devlet adamları tarafından kurulan Haremeyn vakıflarının tek elden idare edilmesi için Evkâf-ı Haremeyn Nezâreti kurulmuş, sonraki dönemlerde büyük vakıfların idare edilmesi için birçok nezâret daha kurulmuştur. Bkz. Nazif Öztürk, “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti” DİA 1-44,İstanbul: 1995, T.D.V. yay. C. 11, s. 521-522. 416 Ali Akyıldız, “Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti”, DİA 1-44,İstanbul: 2010, T.D.V. yay. C. 39, s. 7. 417 Öztürk, a.g.md., s. 522. 418 Öztürk, a.g.md., s. 522-523. 419 Öztürk, a.g.md., s. 522. 420 Öztürk, a.g.md., s. 523, 524. 85 Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, 1921 Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’na göre, TBMM Hükümeti içindeki Şer’iye ve Evkâf Vekâleti olarak kurulmuş, bu vekâlet 3 Mart 1924’te kaldırılarak başbakanlığa bağlı bir genel müdürlük haline getirilmiştir.421 I. DİNİ VE KÜLTÜREL HİZMETLER Osmanlı Devleti’nde cami, medrese ve tekke gibi kurumlar doğrudan devlet tarafından değil de devlet adamları veya hayırsever halk tarafından kurulan vakıflar tarafından finanse edilirmiştir. Cami, medrese ve tekkeleri maddî yönden desteklemek için kurulan vakıfların birçoğunda, mübarek gecelerde cemiyet yapılması, mevlid okunması, ihtiyaç sahiplerine aynî ve nakdî yardımlar yapılması gibi vakıf şartları da yer almıştır.422 A. MESCİD VE CAMİLERDEKİ HİZMETLER Osmanlı Devleti’nde mescidler ve camiler, mü’minlerin günlük ibadetlerini yerine getirdiği, mektep ve medrese öğrencilerinin zaman zaman ders gördüğü, halka açık çeşitli programlarla dinî bilgiler ve ahlak eğitiminin verildiği kurumlardı. İbadet etmek, vaaz dinlemek ve diğer amaçlarla cami ve mescitlere gelenler, toplumun her tabakasından insanla bir araya gelip kaynaşır, cami bahçelerinde birbirleriyle sohbet etme imkânı bulurlardı.423 XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıfların büyük bir kısmı, mescitler, camiler ve bu mekânlardaki dinî hizmetleri desteklemeyi amaçlamıştır. Bu amaçlarla kurulan 188 vakıf, incelenen dönemde Bursa’da tesis edilmiş vakıfların % 79,6’sını oluşturur. Cami binası inşası ve tamiri, cami aydınlatma masraflarının karşılanması, imam lojmanı, imam, hatip, vâiz, müezzin, kayyım ve hizmetli gibi görevlilerin ücretinin ödenmesi bu vakıfların amaçları arasında yer alır. Camiler için tesis edilen vakıfların şartları arasında kadınlara vaaz verilmesi, tefsir ve hadis sohbeti yapılması, camide yemek verilmesi, camide aşure dağıtılması, cami saatinin kurulması ve tamiri de bulunmaktadır. 421 Akyıldız, a.g.md., s. 8. 422 Pay, İvaz Paşa…, a.g.e., s. 112, 113, 116, 117.  423 Gülsoy, a.g.e., s. 237. 86 35. Tablo: Mescid ve Camiler için Kurulan Vakıfların Amaçları Vakıf Amacı Vakıf Sayısı Cami binası inşası 2 Cami binası tamiri 41 Cami lojmanı 3 İmam-hatip ücreti 174 Müezzin ücreti 14 Kayyım ücreti 1 Cami hizmetli ücreti 5 Vaiz ücreti 6 Camide kadınlara vaaz verilmesi 1 Camide tefsir ve hadis sohbeti yapılması 2 Cami aydınlatma masrafları 18 Camide yemek verilmesi 2 Camide aşure dağıtılması 1 Cami saatinin kurulması ve tamiri 1 Hatim okunması 18 Mukabele okunması 3 Kur’an okunması 7 Mevlid okunması 15 Mevlid sonrası ikram verilmesi 11 Mirâciye okunması 1 İncelenen dönemde kurulan vakıfların şartnamelerinde, Kur’an okunması, hatim yapılması, mukabele okunması, mübarek gecelerde mevlid okunması, mevlid cemiyetine katılanlara ikram yapılması, Mirâciye ve Hz. Hüseyin Mersiyesi okunması gibi amaçlar belirtilmiştir. Camileri desteklemek için kurulan 175 vakfın kurucusu erkek, 13 vakfın kurucusu kadındır. Cami inşası, tamiri ve görevlilerin ücretlerinin ödenmesi için kurulan vakıfların 22’sinde vâkıf, arkadaşlarıyla beraber vakıf kurmuştur.424 Bu vakıfları, caminin bulunduğu yöre halkının aralarında para toplayarak kurduğu ve vakıf senedine yörenin önde gelenlerinin isimlerini yazdırdıkları anlaşılmaktadır. Vakıf kurucusu hayırseverler tarafından birçok mescid ve cami binası inşa edilmiştir. Özellikle göçmenler tarafından kurulan 64 köyün camilerinin yeni inşa edilmiş olduğu açıktır. Vakfiyelerde üç cami binasının vakfedildiği görülmektedir. Yeni inşa edilen diğer camilerin binaları zaten doğal olarak vakıf sayıldığı ve başka amaçla kullanılmalarının mümkün olmadığı için ayrıca vakfedilmeye gerek görülmediği düşünülebilir. 424 Örnek olarak bkz. Fayıkıoğlu Süleyman b. İsmail ve Rüfekâsı, Bıyıklıalanı köyü Camii için 2000 kr. vakfettiler. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 033, Sıra no: 023. 87 İnegöl ilçesi Sinanbey Mahallesi halkı bir cami ve altında beş dükkân inşa ederek vakfetmişlerdir. Dükkânların kira geliri ile imam, muallim ve hatibin maaşları ödenmiş, cami ve dükkânların gerekli tamiratı yapılmıştır.425 Yenişehir ilçesi Çayır Mahallesi’nde, hayırseverlerden Hüseyin Efendi b. Mustafa tarafından cami, mektep ve misafirhane odaları inşa edilmiştir. Hüseyin Efendi’nin vakıf şartları arasında, camide beş vakit namaz kılınması ve caminin yanındaki odalarda öğrencilerin yatılı kalarak eğitim görmesi yer alır. Ayrıca vakfettiği mülklerin kira geliri ile imam, müezzin, muallim ve mütevellî ücreti ödenmesini, cami kandilleri ve tamir masraflarının karşılanmasını da şart koşmuştur.426 Camiler için kurulan bazı vakıflarda, köy çocuklarının eğitim görmesine destek verilmiştir. Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa Nuri, Karacabey ilçesi Sultaniye427 köyünün yıkılan camisini yeniden inşa etmiş, cami için bazı mülklerini bağışlayarak vakıf kurmuştur. Cami vakfı hatip, mukabele okuyan ve Ramazan vaazı veren hocalar ile temizlik görevlisi, hasır yayan görevli ve vakıf mütevellîsinin ücretini ödemiş; ayrıca cami ile minarenin bakım ve onarımının yanısıra kandil ve yağ giderlerini de temin etmiştir. Hasan Hüsnü Paşa Vakfı’nın vakfiyesinden, cami imamının aynı zamanda muallimlik yaparak çocuklara Kur’ân öğrettiği, ücretinin vakıf tarafından karşılandığı anlaşılmaktadır.428 Bazı köylerde, şehirlerdeki külliyelere benzer şekilde, cami, mektep, zâviye ve türbenin bir arada olduğu görülmektedir. Bu durum, köyde yaşayan mü’minlerin, dini hayat ile iç içe gördüğü, hayat, ibadet, eğitim, sohbet, sosyal etkinlikler, zikir, ölüm ve kabri bir arada düşündüğünü akla getirmektedir. Hasan Efendi b. Halil tarafından Harmancık ilçesi Sırıl köyünde bulunan Şeyh Mehmet Veli Türbesi’nin yanına cami ve 425 Topal Alioğlu Mustafa b. Ali ve Rüfekâsı Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 589, Sayfa no: 154, Sıra no: 272. 426 Hüseyin Efendi b. Mustafa inşa ettiği eserler için kurduğu vakfa, Yenişehir Voyvoda (Çınarlı) Camii’nin yanında bulunan bir kahve dükkânı, bir mağaza (depo), bir bıçakçı dükkânı, beş dönüm dut bahçesi, sekiz dönüm tarla ve bir değirmenini bağışlamıştır. Mülklerin kira geliri ile imama 120 kr., müezzine 80 kr., cami aydınlatması için 250 kr., mektep muallimine 60 kr. verilmesi; kalan paranın tamir ve mütevellî ücreti olarak değerlendirilmesini istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001, Sıra no: 0001. 427 Köyün eski adı Karayani’dir. 428 Hasan Hüsnü Paşa b. Mustafa Nuri, 100 adet yüzlük mecidiye altını, bir bakkal dükkânı bir kahvehane vakfetti. Vakfedilen dükkânların kiraya verilmesi ve paranın işletilmesinden elde edilen gelirin şu şekilde kullanılmasını istedi: 250 kr. cami aydınlatması, 50 kr. hasır yayan ve temizlik yapan görevli ücreti, 150 kr. Ramazan vaazı verilmesi, 120 kr. mukabele okunması, 800 kr. hatip maaşı, 200 kr. mütevellî ücreti, 200 kr. imam ve Kur’ân muallimi olan kişinin ücreti verilsin. Artan para cami, minare ve dükkân tamirine ayrılsın. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 591, Sayfa no: 0261, Sıra no: 0242. 88 zâviye inşa edilmiş, ayrıca yıkılmış durumdaki mektep yeniden bina edilmiştir. Vakıf kurucusu Hasan Efendi, zâviyeyi Celvetî-Kâdirî tarikatına vakfetmiş, ayrıca zâviyeye 3 Mushaf, bir miktar kitap ve 1 çalar saat bağışlamış, imam, müezzin, muallim, kayyım, zâviye şeyhi ve türbedâr ücreti ile cami ve türbenin aydınlatma giderlerini; zâviye, cami, türbe, mektep ve çeşmenin tamir masraflarını karşılamıştır.429 Köylülere yemek dağıtılması, cami vakıflarından birinin amaçları arasında yer almıştır. Mehmed Ağa b. Süleyman, babasının yaptırdığı Filadar Köyü Camii için bir arsa ve içindeki ekmekçi fırınını vakfetmiştir. Söz konusu vakıf kira geliri ile cami imam ve hatibinin ücretini, aydınlatma ve tamir masraflarını, ayrıca köy içinde yaptırdığı çeşmenin ve suyolunun bakım ve onarım giderlerini karşılamış, yılda bir defa pilav pişirilerek köy fakirlerine dağıtılmıştır.430 Cami vakıflarında en fazla, cami imam ve hatibinin ücretinin ödenmesi amaçlanmıştır. Bu amacı içeren vakıf sayısı 174’tür. İmam ve hatip maaşının ödenmesi için kurulan birçok vakıf, bağışlanan 1000 kuruş,431 1500432 veya 2000 kuruştan433 oluşan para vakfıdır. Bu vakıflardan cami imamı ve hatibi için yıllık 75 kuruş,434 150 429 Hasan Efendi b. Halil, kurduğu vakfa 2500 kr. para, 3 Mushaf, bir miktar kitap ve çalar saat vakfetmiştir. Vakfın gelirlerinin ne şekilde kullanılacağını, vakfiyeye şöyle kaydettirmiştir: İmamlık, salâhanlık ve muallimlik görevi aynı kişide olacak. İmamlık görevi için yıllık 10 kr., selâ okumak için yıllık 7,5 kr., mektep muallimliği için yıllık 15 kr. ücret verilecek. Hatibe yıllık 22,5 kr., her akşam Âyetelkürsi okuyan kişiye yıllık 15 kr., cuma günleri Mülk suresi okuyana yıllık 10 kr. verilecek. Yıllık 100 kuruşluk ruğan-ı zeyt ve şem’ alınarak cami ve türbe aydınlatılacak. Kayyım, türbe ve camiin kandillerini yakma ücreti olarak yıllık 15 kr. ücret alacak. Meşihat (zâviye şeyhliği) ücreti yıllık 15 kr. olacak. Zâviye şeyhi türbedârlık görevini de deruhte ederek bu görevden yıllık 15 kr. ücret alacak. Zâviyenin yemek masrafları için yıllık 100 kr. ayrılacak. Köy muhtarı vakfın mütevellîsi ve nâzırı olacak. Mütevellî ücreti yıllık 15 kr., nâzır ücreti yıllık 15 kr. olacak. Zâviye, cami, türbe, mektep ve çeşmenin tamir masrafları vakıf tarafından karşılanacak. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 430 Mehmed Ağa b. Süleyman, vakfın kira gelirinin şu şekilde kullanılmasını şart koşmuştur. Mütevellîye yıllık üçbuçuk kr., hatibe 6 kr., imama 5 kr., caminin mum ve kandilleri için 5 kr., caminin tamirine 5 kr., fırının tamirine 5 kr., köy içinde yaptırdığı çeşmenin ve su yolunun bakımı için 5 kr. harcansın. 5 kuruş ile yılda bir defa pilav pişirilerek köy fakirlerine dağıtılsın. Para artarsa erkek evlatlarına paylaştırılsın. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0152, Sıra no: 0119. 431 Halil Ağa b. İbrahim, Demireli Köyü Camii için 1000 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 584, Sayfa no: 0193, Sıra no: 0087. 432 Ahmed b. Halil, Lütfiye Köyü Camii için 1500 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 251, Sıra no: 209. 433 Hüseyin b. Mehmed, Doğla Köyü Camii 2000 kr. vakfetti. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 0009, Sıra no: 0012. 434 Eyyub Efendi b. Hasan, vakfettiği 500 kuruşun neması ile Yenişehir ilçesi Selimiye Köyü Camii hatibine 75 kuruş ücret verilmesini şart koşmuştur. V.G.M.A., Defter No: 588, Sayfa no: 0216-0189. 89 kuruş435 veya 300 kuruş436 gibi ücretler verilmiştir. Vakıfların büyük bir kısmında hatip ücreti 150 kuruştur. Abdullah b. Hüseyin’in Gemlik Timur Subaşı Camii ve Osmanbey Muallimhanesi için kurduğu vakıfla, cami imamı ve mektep mualliminin ücreti ile caminin kandil ve yağ giderleri karşılanmış, fakirlere yemek dağıtılmış, bayramlarda mektep öğrencilerine elbise alınmış ve kurban bayramında kurban kesilerek eti fakirlere dağıtılmıştır.437 İncelenen dönemde kadın hayırseverler tarafından da cami ve mescitler için birçok vakıf tesis edilmiştir. Mesela Fatma Hâtun bt. Mehmed ve eşi, Batum muhacirleri için kurulan Gemlik ilçesi Hayriye köyünde bir mescit inşa etmişler ve 500’er kuruştan toplam 1000 kuruş paralarını caminin ihtiyaçları için vakfetmişlerdir.438 Şerife Ayşe Hanım bt. Osman, Bursa Kavaklı Mahallesi Camii’ne minber yaptırmış, ayrıca vakfettiği 250 kuruşla cami hatibinin ücretinin ödenmesini istemiştir.439 Şerife Hatice Hatun bt. Ahmed Şükrü, Muradiye Camii hatibinin ücreti için 700 kuruş vakfetmiş,440 Şerife Fatma Hatun bt. Abdullah, Mustafakemalpaşa ilçesi Orman Köyü Camii görevlilerinin maaşlarının karşılanması için vakıf kurmuştur.441 Hatice bt. Hüseyin, Mustafakemalpaşa Feyzi Dede Mahallesi Camii’nin çeşitli ihtiyaçları için 1500 kuruş değerindeki 15 tam Osmanlı altınını vakfetmiştir.442 Emine Hanım bt. Habib, hâsılatıyla Gemlik ilçesi Umurbey Köyü Camii’nin kandillerine yağ alınması amacıyla 3 dönüm dut ve zeytin bahçesi vakfetmiştir.443 435 Mehmed b. İbrahim, Mustafakemalpaşa ilçesi Şehriman Köyü Camii için 1000 kuruş vakfetmiş, paranın geliri olan 150 kuruşun hatibe verilmesini istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 0073, Sıra no: 0055. 436 Arslan b. Hasan ve Rüfekası, 8 yıl önce Batum muhacirleri için kurulan İnegöl ilçesinin Hasanpaşa köyünde inşa ettikleri cami için 2000 kuruş vakfederek, paranın işletilip geliri ile hatip ücretinin ödenmesini istediler. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 223, Sıra no: 189. 437 Abdullah b. Hüseyin, Gemlik ilçesindeki iki adamlık tuzlasını vakfederek vakıf gelirinin şu şekilde sarfedilmesini şart koşmuştur: Timur Subaşı Camii imamına 300 akçe verilecek, imam vâkıfın annesinin ruhu için bir hatim okuyacak. Osmanbey Muallimhanesi sıbyan muallimine 300 akçe verilecek. Muallim, vâkıfın zevcesi için bir hatim okuyacak. Şaban ayının 15. günü yemek verilerek okunan 4 hatimin duası yapılacak. 90 akçelik şemi asel alınıp Berat gecesi yakılacak. 90 akçelik şemi asel ve 60 akçelik buhur alınarak Ramazan ayında yakılacak. 25 Ramazanda mektep çocuklarına elbise alınacak. Kurban bayramında 300 akçeye bir koyun satın alınıp kurban edilerek eti fakirlere dağıtılacak. Vakıf mütevellîsine 360 akçe ücret verilecek. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087, Sıra no: 0077/1. 438 V.G.M.A., Defter no: 588, Sayfa no: 204, Sıra no: 180. 439 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0376, Sıra no: 0283. 440 V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 022, Sıra no: 014. 441 V.G.M.A., Defter no: 584, Sayfa no: 059, Sıra no: 031. 442 V.G.M.A., Defter no: 596, Sayfa no: 043, Sıra no: 035. 443 V.G.M.A., Defter no: 1751, Sayfa no: 014, Sıra no: 007. 90 Mescitler ve camiler için kurulan bazı vakıfların, Ramazan ayında camide mukabele okunmasını da amaçladığı görülmektedir. Nitekim Hatice Hanım bt. Mustafa, bir evini, Darphane Mahallesi Camii’nde Ramazan ayında bir bekâr hafızın mukabele okuması şartıyla vakfetmiştir.444 Ayşe Hanım bt. Murad, bir ev ve iki mushaf vakfederek, iki bekâr hafızın Ulu Cami’de her gün öğle namazından sonra Kur’an okumalarını, bu şekilde her ay bir hatim indirmelerini şart koşmuştur.445 Ramazan ayında hatim okunması için vakıf kurulan camilerden biri de Kayhan Camii’dir. Vakıf senedinde, hatimin tecvit bilen (mücevvid) bir hafız tarafından okunması belirtilmiştir.446 XIX. yüzyılda Bursa’da tesis edilen ilgi çekici vakıflardan biri, Safiye Hanım’ın Miraciye vakfıdır. Safiye Hanım bt. Ataullah, İbrahimpaşa Mahallesi’ndeki bir evini, kira geliriyle mübarek gecelerde mevlid ve miraciye okutulması amacıyla vakfetmiştir. Vakfiyede şu şartlar yer alır: Ev kiraya verilerek, kira geliri ile öncelikle evin gerekli tamiratı yapılacak, vergisi ödenecek; İbrahimpaşa Camii’nde, 12 Rebiülevvel gecesi Peygamberimizin menkıbeleri okunacak; her yıl Regaib gecesinde mevlid, Mirac gecesinde Miraciye okunacak, süt ve şeker alınarak dinleyicilere dağıtılacak; Berat gecesi camide mevlid okunacak; Ramazan ayında mukabele okunarak; Kadir gecesi hatim duası yapılacak; ayrıca mübarek gecelerde minarelere kandil asılacak; Camiye hediye ettiği saatin bakımı ve tamiri yapılacak; kurban bayramında camide bir koyun kurban edilerek eti fakirlere dağıtılacak; Vakıf bozulursa, vakıftan kalanlar fakirlere veya Gureba Hastanesi’ne bağışlanacak.447 Hüdavendigar Vilayeti Bidâyet Mahkemesi Reisi Nedim Efendi b. Mehmed Şefik, Başcı İbrahim Camiinde 12 Rebiyülevvel’de mevlid ve Ulu Cami’de Ramazan ayında ikindi namazından sonra hatim okunması ve sevabının anne-babasının ruhuna hediye edilmesi için bir vakıf kurmuştur.448 444 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 139, Sıra no: 108. 445 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 140, Sıra no: 109. 446 Saide Hanım binti Mustafa, Kayhan Camii avlusunun doğusuna bitişik olan 3 doğramacı dükkânını vakfetti. Dükkânların kira geliri ile caminin gereken yerlerinin tamir edilmesini, 20 kuruş mütevellî ücreti verilmesini, hatim okuyan hocaya 50 kuruş verilmesini, kalan paranın imama verilmesini istedi. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 0187, Sıra no: 0246. 447 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 009, Sıra no: 006. 448 Nedim Efendi’nin tesis ettiği vakfın şartları şu şekildedir: Vakıf gelirinden mevlidhâna 30 kuruş, aşir okuyan iki hâfıza 10 kuruş verilsin; Ulu Cami’de Ramazan ayında ikindi namazından sonra bir hafız hatim okusun; hatim sevabı, Peygamberimiz, ashâb, tâbiîn, vâkıfın babası, annesi, kaynanası, 91 Camide dinî hizmetleri desteklemek için tesis edilen bir vakıfta, camide zikir yapılmasının amaçlandığı görülmektedir. Şeyh Mehmed Emin Efendi, Nakşibendî Âsitânesi için kurduğu vakıfta, âsitânenin bitişiğinde inşa ettikleri Veled-i Habib Camii’nde cuma ve mübarek gecelerde Hatm-i Hâcegân-i Aliyye-i Nakşibendiyye icra edilerek evrâd u ezkâr ve tevhid zikri yapılmasını, ayrıca sabah namazlarından sonra bir cüz Kur’ân okunmasını şart koşmuştur.449 Camideki dinî hizmetleri desteklemek için kurulan birçok vakıfta, cami ve mescitlerin tamiri ve çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması da amaçlanmıştır. Mehmed Efendi b. Ahmed, İnegöl ilçesi Sinanbey Mahallesinde yaptırdığı Hekimoğlu Camii ile Uzun Sokak’taki çeşme için İnegöl çarşısındaki bir dükkânını vakfederek, kira geliri ile cami ve çeşmenin gereken tamir ve bakım harcamalarının karşılanmasını amaçlamıştır.450 Emine Hanım bt. Ahmed Efendi, Karacabey ilçesi Ergili köyüne451 150 cemaat kapasiteli bir cami yaptırmış, cami vakfına bağışladığı bir dükkânın kira geliriyle caminin görevli, aydınlatma ve diğer masraflarının karşılanmasını istemiştir.452 Fahriye b. Abdullah ve eşi, kira geliriyle Piremir Mescidi’nin ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla bir evlerini vakfetmişlerdir.453 B. TEKKE VE ZÂVİYELERDEKİ HİZMETLER Osmanlı Devleti’nde tekke, zâviye ve dergâhlar, mü’minlerin bir araya gelerek veya tek başına ibadet ettiği, Kur’ân okuduğu ve zikir ile meşgul olduğu, aynı zamanda dervişlerin mürşidin gözetiminde manevi eğitimden geçtiği kurumlardır. Tekke ve zâviyeler, Osmanlı kültürünün çeşitli formlarda yeniden üretilerek nesilden nesile kayınpederi ve diğer akrabalarının ruhlarına hediye edilsin; 50 kuruşluk şeker ve gülsuyu alınsın; bunları dağıtan iki sakaya 16 kr. ücret verilsin; gerektiğinde annesinin mezarı tamir edilsin. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0143, Sıra no: 0112. 449 Şeyh Mehmed Emin Efendi, kendi inşa ettiği Nakşibendî Âsitânesi için kurduğu vakfa çulcu dükkânı, iki terzi dükkânı, iki demirci dükkânı ve bir değirmen bağışlamıştır. Vakfiyede, bağışladığı mülklerin kira geliri olan 350 kuruşun şu şekilde harcanmasını istemiştir: Ayda iki câbîye üçer akçe, mütevellîye 20 akçe, şeyhe 40 akçe, hafızı kütüb-i evvele 15, hafızı kütüb-i sânîye 10 akçe, bevvâba 2 akçe, hatibe 10 akçe, müezzin-i cumâya 2 akçe, müezzin-i salâya 2 akçe, devirhâna 2 akçe, na’thâna 2 akçe verilsin; âsitânenin bitişiğinde inşa ettikleri Veled-i Habib Camii’nde cuma ve mübârek gecelerde Hatm-i Hâcegân-ı Aliyye-i Nakşibendiyye ve evrâd u ezkâr ve tevhid zikri yapılsın; her gün sabah namazından sonra bir cüz Kur’ân okunsun; mütevellî, nezâret, meşihat, hitabet, imamet ve cüzhânlık görevleri kendinde olsun; vefatından sonra, yaşça büyük ve bu göreve layık olan erkek çocuğu bu görevleri sürdürsün. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 450 V.G.M.A., Defter no: 1759, Sayfa no: 0356, Sıra no: 0236. 451 Ergili köyü günümüzde Balıkesir ili Bandırma ilçesine bağlıdır. 452 Emine Hanım bt. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 590, Sayfa no: 129, Sıra no: 118. 453 V.G.M.A., Defter no: 597, Sayfa no: 203, Sıra no: 190. 92 aktarıldığı ve halka yayıldığı; edebiyat, musikî ve güzel sanatların gelişmesine hizmet eden merkezlerdir.454 İncelenen dönemde, tekke, zâviye ve dergâhlar için tesis edilen vakıflar önemli bir yer tutmaktadır. Hayırseverler tarafından tesis edilen otuz üç vakıfta tekke, zâviye ve dergâhlar ile bu mekânlardaki hizmetleri destekleme amacı yer almıştır. 36. Tablo: Dergâh Ve Zâviyelerde Din Hizmetleri İçin Kurulan Vakıfların Amaçları Vakıf Amacı Vakıf Sayısı Dergâh binası 8 Dergâh şeyhi meskeni 7 Dergâh bahçesi 1 Dergâh binası tamiri 3 Dergâh çeşmesi ve su kanalı tamiri 1 Dergâh ihtiyaçları 2 Dergâh şeyhi ücreti 3 İmamı ücreti 2 Hatip ücreti 1 Müezzin ücreti 3 Kayyım ücreti 1 Mütevellî ücreti 5 Nâzır ücreti 2 Câbî ücreti 1 Kütüphane görevlisi ücreti 2 Dergâh aydınlatma masrafları 9 Dergâhın yemek masrafları 21 Aşure ikram edilmesi 2 Tevhid zikri ve tarikat ayini yapılması 7 Türbedar ücreti 1 Türbe aydınlatma masrafları 1 Türbe tamiri 1 Hatim okunması 7 Kur’an okunması 3 Mevlid okunması 6 Mevlid sonrası ikram verilmesi 5 Hz. Hüseyin Mersiyesi okunması 1 İncelenen vakfiyelerden elde edilen verilere göre, XIX. yüzyılda Bursa ili ve ilçelerinde sekiz dergâh ve zâviye kurularak binaları vakfedilmiştir. İl merkezinde Maksem semtinde Nakşibendî Âsitânesi,455 Namazgâh semtinde Hacı Şevki Efendi Şâbâniyye Dergâhı,456 Karaşeyh Mahallesi’nde Nakşibendî Zâviyesi,457 Mudanya ilçesi 454 Gülsoy, a.g.e., s. 238. 455 Şeyh Mehmed Emin Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 456 Hacı Şevki Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 001, Sıra no: 001. 457 Ahmed Baba Efendi b. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 93 Camii Atik Mahallesi’nde Halvetî Zâviyesi458 ve Harmancık ilçesi Sırıl köyünde Celvetî-Kâdirî Zâviyesi459 inşa edilmiştir. Nasuhbey Mahallesi’nde vakfedilen bir ev Rufâî Zâviyesi’ne,460 Hoca Taşkın Mahallesi’nde bir ev Sa’dî Dergâhı’na,461 Hoca Ali Mahallesi’nde bir ev Kâdirî Zâviyesi’ne462 dönüştürülerek vakfedilmiştir. Bu bağışlardan üçü tarikat şeyhleri tarafından yapılmıştır. Kaygulu Tekkesi,463 Nakşibendî Zâviyesi464 ve Sırıl köyü Kâdirî Zâviyesi465 için tesis edilen vakıfların şartları arasında dergâh binasının tamiri de yer almaktadır. Dergâh, tekke ve zâviyelerde beş vakit namaz kılınır, Kur’ân okunur, hatim ve mukabeleler yapılırdı. Ayrıca, tesbih, temcid ve tehlil ile tevhid zikri; Rufâî, Celvetî, Mevlevî zikirleri; Tarikat-ı Aliyye-i Şâbâniyye ve Hâcegân-ı Aliyye-i Nakşibendiyye zikri yapılırdı. Halkın Hz. Peygamber (sav)’e olan sevgisi ve Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n Necât adlı eserinin bu duygu ve düşünceleri en iyi şekilde yansıtan eser olduğunu düşünmeleri, Mevlid kitaplarının Osmanlı toplumunda Kur’an’dan sonra belki de en fazla okunan eserler olmasını sağlamıştır. Günümüzde olduğu gibi Osmanlı devrinde de halkın her tabakasından olanlar doğum, sünnet, evlenme ve ölüm gibi önemli günlerinde mevlid okutmuşlardır.466 Süleyman Çelebi’nin Bursa’da yaşamış olması ve eserini bu şehirde yazmış olması dolayısıyla Bursa’da mevlid okutulması ve bunun için cemiyetler tertip edilmesine daha fazla önem verilmiştir.467 Tekke ve dergâhlarda da kandil gecelerinde mevlid okunur ve dinleyenlere ikram yapılırdı. Bazı tekkelerde Aşure günü Hz. Hüseyin Mersiyesi okunurdu. Düzenlenen mevlid cemiyetleri vesilesiyle insanlar toplanır, birbiriyle görüşüp sosyalleşir, bir yandan da Kur’an kıraati, ilahiler, dinî şiirler ve yapılan duaları dinleyerek manevi bir havayı soluma imkânı bulurlardı. 458 Edibe Hatun bt. İbrahim Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 582/1, Sayfa no: 0154, Sıra no: 0105. 459 Hasan Efendi b. Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 460 Şeyh Mehmed Genci Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0498, Sıra no: 0288. 461 Emine Hatun bt. İbrahim ve oğlu Peştemalci İbrahim Haydar b. İsmail Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 601, Sayfa no: 162, Sıra no: 212. 462 Şeyh Ömer Efendi b. Mehmed Said Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0006, Sıra no: 0003. 463 Fatma Hanım bt. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 088, Sıra no: 080. 464 Ahmed Baba Efendi b. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 465 Hasan Efendi b. Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 466 Ali İhsan Karataş, “Osmanli Toplumunda Hz. Peygamber Sevgisinin Tezahürü Olarak Kurulan Mevlid Vakıfları”, İSTEM Dergisi, Konya: Necmettin Erbakan Ü., 2008, sy. 11, s. 69,70. 467 Karataş, a.g.m., s. 56. 94 Bu çerçevede Münzevî Abdullah Dergâhı’nda hatim468 ve mevlid469 okunması için bağışlar yapılmış; Hacı Şevki Efendi Dergâhı’nda, hatim470 ve mevlid471 okutulması için üç vakıf tesis edilmiştir. Ayrıca Ahmed Gazzî Hangâhı,472 Emir Sultan Zâviyesi473 ve Karacabey Kâdirî Zâviyesi474 için tesis edilen vakıfların amaçları arasında hatim okunması, mevlid okunması ve ardından ikram yapılması yer almaktadır. Nakşibendî Şeyhi Ahmed Baba Efendi b. Ahmed tarafından Karaşeyh Mahallesi’nde inşa edilerek faaliyete geçirilen Nakşibendî Zâviyesi’nde her sabah Peygamberimize salât ve selam getirilir, Cuma günleri Kur’an okunurdu. 12 Rebîulevvel gecesi (Mevlid kandili) mevlid okunarak dinleyenlere ikram yapılır, kurban bayramlarında kurban kesilirdi.475 468 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed, kirası ile Ramazan ayında Münzevî Abdullah Efendi Tekkesi’nde bekâr bir hâfızın hatim okuması, bu esnada yakılan kandillerin masrafının karşılanması şartıyla Mudanya ilçesi Siği (Kumyaka) köyündeki evi ve değirmenini vakfetmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0524, Sıra no: 0402. 469 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed bu vakfında, bağışladığı bahçelerin hâsılatı ile 12 Rebîulevvel gecesi Münzevî Abdullah Tekkesi’nde fakirlere yemek verilmesi, ardından mevlid okunması, ayrıca aydınlatma masraflarının karşılanması şartıyla 200 zeytin ağacı, 8 dönüm dut bahçesi ve 2 dönüm bağını vakfetmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0525, Sıra no: 0403. 470 Müderris Seyyid İbrahim Edhem Efendi, vefat eden teyzesi Hatice Havva Hanım’a vekâleten, teyzesinin vasiyet ettiği 300 kuruşu dergâha vakfetmiştir. Paranın neması ile senede bir hatim okunması, Şaban ayının 15. gecesi duasının yapılarak sevabının merhume ve akrabalarının ruhlarına bağışlanması, vakıf şartları arasında yer alır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 059, Sıra no: 008. 471 Medine eski Kadısı Hasan Rafet Efendi’nin eşi Şerife Ümmügülsüm bt. Muhammed, dergâha 600 kuruş vakfetmiş, yıl içinde bir hatim okunarak Mevlid Gecesi’nde dergâhta duasının yapılmasını ve mevlid okunmasını, ayrıca şeker ve şerbet ikram edilmesini şart koşmuştur. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 052, Sıra no: 007. Zeyneb bt. Abdullah ve azat ettiği refîki Mahbûbe bt. Abdullah, miraslarının üçte biri olan 1000 kuruşu vakfetmişler; vakfettikleri paranın neması ile dergâhta senede bir mevlid okunması, şeker ve şerbet dağıtılmasını şart koşmuşlardır. Ayrıca Perşembe günleri ikindi namazından sonra bir Yasin, üç İhlâs ve bir Fatiha okunarak sevabının vâkıfenin ve rahmetli eşinin ruhlarına hediye edilmesi, kalan para ile dergâhın kandillerine yağ alınması ve diğer masraflar için harcanması, vakıf şartları arasındadır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 043, Sıra no: 006. 472 Ali Ağa b. Mehmed, kira geliriyle Ahmed Gazzî Zâviyesi’nde mevlid okunması ve ikram yapılması şartıyla bir evini vakfetmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0079, Sıra no: 0034. 473 Emir Sultan Şeyhi Ahmed Efendi b. Mustafa, Emir Sultan Zâviyesi’nde hatim ve mevlid okunması için 5 dönüm bahçesini ve 1300 kuruş parasını vakfetmiştir. Vakıf gelirlerinden, 40 kr. vakıf mütevellîsine, 20 kr. nâzıra, 20 kr. mevlid okuyana, 20 kr. hatim okuyana verilmesi, 20 kr. mübârek gecelerde zâviyenin aydınlatılması için harcanmasını istemiştir. Her Pazartesi zâviyede zikr-i tevhid yapılması ve fukara ve dervişlere yemek verilmesi için vakıf gelirlerinden 240 kr. ödenek ayırdı. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0062, Sıra no: 0047. 474 Evkâf-ı Hümayun kâtiplerinden Arif Mehmed Efendi b. Mehmed Himmet’in iki bin kuruş bağışlayarak kurduğu vakfın amaçları arasında, Karacabey Kâdirî Zâviyesi’nde mevlid okunması, dinleyenlere şeker ve güllâb ikram edilmesi, ayrıca zâviyede kullanılmak üzere güzel kokular alınması yer alır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0366, Sıra no: 0274. 475 Ahmed Baba Efendi b. Ahmed, hicri 1261 yılında Karaşeyh Mahallesi’nde inşa ettiği Nakşibendî Zâviyesi için kurduğu vakfa 200 ağaçlık zeytinlik ile 10 bin kuruş parasını vakfederek vakıf gelirinin şu şekilde kullanılmasını istemiştir: Her yıl kurban bayramında yetmişbeş kuruşa bir koyun satın alınarak ruh-i Resuli Ekrem (sav) için kurban edilsin; her sene 12 Rebîulevvel gecesi zâviyede mevlid 95 Şeyh İsmail Hakkı Efendi’nin Tekyemescid Mahallesi’nde kurduğu tekkeye dâhil olan mescitte beş vakit ezan okunur ve namaz kılınırdı. Tekke görevlileri arasında, tekke imamı, iki müezzin, kayyım ve İsmail Hakkı Efendi’nin kurduğu kütüphanenin görevlisi bulunmaktaydı. Tekke’de dervişlere ve fakirlere yemek verilirdi.476 Nasuhbey Mahallesi’ndeki Rufâî Zâviyesi’nde beş vakit namaz kılınır, sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde Rufâî usulü tevhid zikri yapılırdı. Ayrıca pazartesi ve cuma geceleri Rufâî ayini icra edilir, tekke dervişlerine ve fakirlere yemek verilirdi.477 Hacı Sevinç Mahallesi’ndeki Celvetî Zâviyesi’nde beş vakit namaz kılınır, haftanın bir günü tarikat âdâbı üzere tesbih, temcid ve tehliller ile Celvetî usulü zikir yapılırdı.478 İzmirizâde Şeyh İbrahim (Halvetî) Zâviyesi’nde Kadir gecesi 70 bin kelime-i tevhid çekilerek zikir yapılır, sakal-ı şerif ziyaret edilir, fakirlere şeker ve güllâb ikram edilirdi.479 okunması ve yemek verilmesi için 300 kr. ayrılsın; 75 kr. zâviyenin aydınlatması için ayrılsın; 180 kr. zâviyenin sularının suyolcusuna ücret olarak verilsin; zâviyede her Cuma günü devirhân olanlara 75 kr., her sabah salât ve selâm edenlere 210 kr., zâviye müezzinine 300 kr., vakıf mütevellîsine 100 kr., muhasebe ücreti 35 kr. verilsin; zâviyede şeyh, ailesi ve dervişler ikamet etsin; zeytinliğin geliri ile zâviyenin yemek ve aydınlatma masrafları karşılansın. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 476 Kâtip Abdullah b. Hüseyin Hüsnü ve Kardeşi Ahmet Kamil, 1263 yılında İsmail Hakkı Tekkesi için 2401 dönümü tarla, 1100 dönümü sazlık, 150 dönümü koru, 400 dönümü çayır olmak üzere toplam 3951 dönüm arazi vakfettiler. Vakfedilen mülklerin kira geliri ile iki müezzin ve kayyıma yıllık 30’ar kr., kütüphane görevlisine 60 kr. verilmesini, kalan paranın yemek masrafları için harcanmasını şart koştular. Kurdukları vakfa, tekke şeyhi Seyyid Mehmed Rifat Efendi’yi, onun vefatından sonra ise yerine geçecek şeyhi vakıf mütevellî ve nâzırı olarak tayin ettiler. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0427, Sıra no: 0334. 477 Rufâî Şeyhi Mehmed Gencî Efendi, hicri 1254 yılında Nasuhbey Mahallesi’nde 1 zâviye binası, 2 ev ile 1192 zira' arsasını vakfetti. Zâviyede sabah, akşam ve yatsı vakitlerinde Rufâî usulü tevhîd zikri yapılması, pazartesi ve cuma geceleri Rufâî zikri icra edilmesini, vakfettiği arsa ile evlerin kira geliri ile tekkede dervişlere ve fakirlere yemek verilmesini şart koştu. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0498, Sıra no: 0288. 478 Celvetî Şeyhi Hasan Hasib Efendi b. Hüseyin, hicri 1257 yılında Hacı Sevinç Mahallesi’ndeki evini Celvetî zâviyesine çevirerek, zâviyede beş vakit namaz kılınmasını, haftanın belirli bir günü Celvetî zikri yapılmasını şart koşmuştur. Burada görülecek hizmetler için vakfettiği 1000 kr. paranın % 15 kâr ile istirbah edilmesini, geliri ile 50 kr. zâviye imamına, 50 kr. zâviye müezzinine, 50 kr. zâviye şeyhine ücret verilmesini, hayatta oldukça kendisinin, kendinden sonra erkek evlatlarından birinin, erkek evladı kalmaz ise kız evlatlarının soyundan bir erkek evladının zâviyeye şeyh olmasını istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0070, Sıra no: 0077. 479 Hüdavendigâr Vilayeti eski mutasarrıfı, Beylerbeyi Mehmed Tahir Paşa b. Ahmed, Mudanya ilçesindeki yağhane, simitçi dükkânı ve 108 dönüm zeytinlikten oluşan mülkünü, hicri 1286 yılında Mudanya ilçesindeki camiler, çeşmeler ve İzmirizâde Şeyh İbrahim (Halvetî) Zâviyesi için vakfetti. Mülklerin vakıf eliyle kiraya verilmesini, kira geliriyle camiler ve çeşmelerin tamirinin yapılması ve dul kadınlara yardım edilmesini şart koştu. Ayrıca zâviyede Kadir gecesi 70 bin kelime-i tevhid çekilmesi, kelime-i tevhid çekenlere 500 kr. ayrılması, sakalı şerifin ziyaret edilmesi, fakirlere şeker ve güllâb verilmesi, bunun için 200 kr. ayrılması da vakıf şartları arasındadır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 96 Bir vakıfta zâviye şeyhinin aynı zamanda türbedârlık görevini de deruhte ettiği görülmektedir. Mesela Harmancık ilçesi Sırıl köyünde bulunan Celvetî-Kâdirî Zâviyesi’nin Şeyhi Süleyman Efendi b. Süleyman, aynı zamanda zâviyenin yanında bulunan Şeyh Mehmet Veli Türbesi’nin türbedârlık görevini de yürütmüştür.480  Bursa müslüman kültüründe önemli bir yere sahip olan bazı mübarek günlerde, dergâhlarda törenler düzenlenmiştir. Özel törenler düzenlenen dergâhlar arasında Cünûnî Mehmed Dede Dergâhı da bulunmaktadır. Mevlevî Dergâhı’nda, şeyh ve dervişlerin bir araya toplanarak kardeşlik duygusunu güçlendirmek amacıyla törenler düzenlenmiştir. Dergâhta, Muharrem ayının 10. günü Bursa’daki bütün şeyh ve dervişlerin davetli olduğu bir törenle (bkz.: EK 6) Aşure günü kutlaması yapılırdı. Önce Kur’ân tilavet edilir, ardından bir şeyh kürsüye çıkarak “… De ki: “Ben buna (yaptığım tebliğ görevine) karşılık sizden, akrabalıktan doğan sevgiden başka bir ücret istemiyorum. …” mealindeki Şûra Suresinin 23. ayetinin okuyarak Ehlibeyt sevgisi ve Kerbelâ Vakası konulu bir konuşma yapardı. Mevlevi zikri icra edilmesinden sonra İhlâs suresi okunarak tören sona erer ve davetlilere aşure ikram edilirdi.481 Feyzullah Efendi Dergâhı’nda Aşure günü Hz. Hüseyin Mersiyesi okunurdu. Dergâh için tesis edilen bir vakıfta, Aşure günü aşure pişirilerek Hz. Hüseyin Mersiyesi okunması ve dergâhın yemek masraflarının karşılanması şartları yer almıştır.482 XIX. yüzyılda Bursa’da, içinde yürütülen manevi hizmetlere destek olmak amacıyla vakıflar tarafından en çok desteklenen dergâh Hacı Şevki Efendi Dergâhı’dır. Hacı Şevki Efendi Dergâhı için 10 vakıf tesis edilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü 480 Hasan Efendi b. Halil, Harmancık ilçesi Sırıl köyünde Şeyh Mehmet Veli Türbesi yakınında cami binası, mektep binası ve zâviye binası inşa etmiş, zâviye binasını Celvetî-Kâdirî zâviyesi olarak kullanılmak üzere vakfetmiştir. Hasan Efendi, bu eserlerindeki hizmetlerin yürütülmesi için de 2.500 kr. para vakfetmiştir. Zâviyeye Hasan Dede Oğulları sülalesinden, Celvetî Kâdirî tarikatı halifelerinden ehil birinin, Hasan Dede soyundan kimse kalmaz ise Bursa Kaygulu Dergâhı şeyhinin halifelerinden birinin şeyh olmasını istemiştir. Cami imamı, hatib, kayyım ve mektep mualliminin ücretinin verilmesi, şeyhe yıllık 15 kr., türbedârlık görevinden de ayrıca yıllık 15 kr. ücret verilmesi, zâviyenin yemek masrafları için yıllık 100 kr., cami, zâviye türbenin aydınlatılması için de 100 kr. ayrılması vakıf şartları arasında yer alır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 481 Şeyh Râgıb Ahmed Efendi, Cünûnî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhı için kurduğu vakfa, 3 Mushaf, 110 cilt kitap, 1 büyük kazan, 2 meydan sinisi, 3 leğen, ibrik, 3 su bakırı, 2 maşrapa, 41 karavana ve 18 bin kr. para vakfetmiştir. Ramazan ayında ikindi namazlarından sonra mukabele yapılması, hatim okuyan hocaya 90 kr. ücret verilmesi, Muharrem ayının ilk Cuma günü zerde ve lokma dağıtılması, 72 bin ismi celâl okunması, okuyanlara 300 kr. verilmesi, vakıf mütevellîsine 180 kr. ücret verilmesi, 90 kr. muhasebe ücreti verilmesi, Şeyh Râgıb Ahmed Efendi’nin kurduğu vakfın şartları arasında yer alır. Ayrıca Aşure Töreni’nde davetlilere hitap eden vâize 36 kr., hatim okuyan dedeye 90 kr. verilmesini istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0194, Sıra no: 0200. 482 Mehmed Ali Paşa kızı Zeyneb Hanım Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 081, Sıra no: 072. 97 arşivinde bulunan 1588 numaralı vakfiye defteri, sadece bu dergâha yapılan vakıfların vakfiyelerini içermektedir. Hacı Mehmed Şevki Efendi b. Osman,483 İshakşah Mahallesi’nin484 Müftüönü mevkiinde bulunan evinin yanına bir tevhidhâne inşa etmiş, evini ve tevhidhaneyi, hicri 1268 yılında Şâbâniyye485 dergâhına çevirerek vakfetmiştir.486 Bir yıl sonra, sahip olduğu bir evi daha vakfederek dergâhı genişletmiş, ayrıca kira geliri ile dergâhın çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla Mudanya pazarında bulunan bir ekmekçi dükkânı ile içindeki eşyaları ve bin kuruş parasını da dergâhın yemek giderleri ve diğer ihtiyaçları için vakfetmiştir.487 Hacı Şevki Efendi Dergâhı’nda, Cuma geceleri, kandil geceleri ve Aşûre gününün gecesinde Tarikat-ı ‘Aliyye-i Şâbâniyye Usûlü zikir yapılmıştır. Zikire oturarak başlanır, ayakta deveran ederek ve cehrî olarak devam edilir, kelime-i tevhid, esmâü’l- hüsnâ ve salât-ı ümmiye tekrar edilir, çeşitli na’t, kasîde ve ilahiler okunurdu. Zikirde ney, kudüm ve def gibi musiki aletleri de kullanılırdı.488 Dergâhta ayrıca Şeyh Mehmed Şevki Efendi tarafından Farsça Mesnevî dersleri de verilmiştir.489 483 Mehmed Şevki Efendi, Osman Efendi’nin oğludur. Vakfiyede, seyyid, hâfız ve hacı olduğu belirtilmektedir. Bkz. VGMA., Defter no: 1588, Sayfa no: 002, Sıra no: 001. Hacı Şevki Efendi, İstanbul ve Mısır ulemasından dersler okumuştur. Bkz. Yaşar Nuri Öztürk, Kuşadalı İbrahim Halveti, İstanbul: Fatih Yay., 1992, s. 49. Hacı Şevki Efendi, Yeşil Cami’de 1840-1857 yılları arasında imamlık yapmıştır. Bkz. Pay, Yeşil Külliyesi, a.g.e., s. 170. Hacı Şevki Efendi, Halvetiyye Tarikatı’nın Şâbâniyye kolunun şeyhi Kuşadalı Seyyid İbrahim Efendi’ye intisap ederek manevi eğitimini onun yanında tamamlamıştır. Kuşadalı İbrahim Efendi hayatta iken halife tayin etmemiş, vefatından sonra öğrencileri Mehmed Şevki Efendi’ye bağlanıp tâbi olmuşlardır. Bkz. Nihat Azamat, “Kuşadalı İbrahim Efendi”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 2002, C. 26, s. 469. Hacı Mehmed Şevki Efendi, hicrî 1275 yılında vefat etmiş, Emir Sultan Mezarlığı’nda, Sancakdar Baba adıyla tanınan Nimetullah Efendi Türbesi’nin karşısına defnedilmiştir. Bkz. Mehmed Şemseddin, Bursa Dergahları, haz.: Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa: Uludağ Yay., 1997, s. 339. Şevki Efendi’nin erkek çocuğu olmadığından, yerine damadı Seyyid İbrahim Efendi, daha sonra sırasıyla Mehmed Şevki Efendi, Süleyman Baki Efendi ve oğulları Mehmed Şevki ile Necmeddin, dergâha şeyh olmuşlardır. Bkz. Şemseddin, a.g.e., s. 341, 343, 344. 484 Kurulduğu dönemde İshakşah Mahallesi sınırları içinde bulunan dergâh, günümüzde Kurtoğlu Mahallesinde yer alır. 485 Şâbâniyye, Halvetiyye Tarikatı’nın dört ana kolundan biri olan Cemâliyye’nin bir şubesidir. Hayreddin Tokadî’nin öğrencisi Şaban-ı Velî (ö. 1569) tarafından Kastamonu’da kurulmuş, Anadolu, Balkanlar, Suriye, Hicaz, Mısır ve Kuzey Afrika’da yayılmıştır. Karabaş Veli ve Muhammed Hamdi Yazır gibi birçok tanınmış kişi bu tarikatın mensuplarındandır. Bkz. Mustafa Tatçı, “Şâbâniyye”, DİA, I-XLIV, Ankara: 2010, C. 38, s. 211, 214. 486 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 001, Sıra no: 001. 487 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 033, Sıra no: 005. 488 Tatçı, a.g.md., s. 213. 489 Kara, a.g.e., s. 507. 98 Dergâhın ihtiyaçları için hayırseverler tarafından tesis edilen yedi vakfa, toplam 5.400 kr. para vakfedilmiştir. Vakfedilen bu paranın helal yoldan işletilmesi ve kârıyla dergâhın aydınlatmasının sağlanması, dergâhta kalanlara ve misafirlere her gün yemek verilmesi, yılda düzenli olarak iki Kur’ân-ı Kerim hatmi yapılması ve Rebîulevvel ayının 12. gecesinde (Mevlid kandili) mevlid okutulması şart koşulmuştur. Ayrıca dergâhta kalanlar ve gelip giden misafirlerin yemek giderlerinin karşılanması için Bursa Evkâf Müdürü Halil Edib b. Muhammed 1.500 kr.,490 Bursa kadısı Seyyid Hasan Refet Efendi b. İbrahim 1000 kr.491 vakfetmişlerdir. Medine eski kadısı Hasan Rafet Efendi’nin annesi, Şerife Azime bt. Mehmed, Hacı Şevki Efendi Dergâhı’nın kandillerinin yağ masrafının karşılanması şartıyla 500 kr.;492 Bursa Evkâfı Hümayun eski müdürlerinden Hacı Ali Namık Efendi’nin damadı Seyyid İbrahim Sun'î Efendi, dergâhın aydınlatma masrafları için 500 kr. vakfetmişlerdir.493 1925 yılında çıkarılan tekke ve zâviyelerin kapatılması kanunu ile faaliyeti sonlandırılan dergâhın binası 1997 yılında bakımsızlıktan yıkılmış, 2010 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Günümüzde ‘Geleneksel Sanatlar Merkezi’ olarak hizmet vermektedir.494 İncelenen dönemde, dergâh şeyhine mesken olması için yedi ev vakfedilmiştir. Bunlardan Nakşibendî Şeyhi Abdulhâdi Efendi b. Abdülkerim, zâviyenin bitişiğindeki bir evi Nakşibendî Atîk Zâviyesi’ne;495 Şerife Zeyneb bt. İsmail, bir evini Nakşibendî Zâviyesi’ne,496 Kâdirî Şeyhi Ömer Efendi b. Mehmed Said bir evini Kâdirî Zâviyesi‘ne,497 Celvetî Şeyhi Kayguluzâde Hasan Efendi b. Halil bir evini Kaygulu Tekkesi’ne,498 Hacı Şevki Efendi, iki evini Şâbâniyye Dergâhı’na499 vakfetmiştir. Tekke ve zâviyeler için tesis edilen dokuz vakıfta, bu mekânların aydınlatma giderlerinin karşılanması amacıyla ödenek ayrılmıştır. Bu vakıfların bazılarında 490 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 065, Sıra no: 009. 491 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 070, Sıra no: 010. 492 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 012, Sıra no: 002. 493 V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 017, Sıra no: 003. 494 Şabaniye Tekkesi, http://www.bursa.com/wiki/Sabaniye_Ishaksah_Tekkesi, (24.03.2019). 495 Şeyh Abdulhadi Efendi b. Abdülkerim Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0099, Sıra no: 0090. 496 Şerife Zeyneb bt. İsmail Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163 , Sayfa no: 023, Sıra no: 016. 497 Şeyh Ömer Efendi b. Mehmed Said Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0006, Sıra no: 0003. 498 Ali Ağa b. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 746, Sayfa no: 0327, Sıra no: 0135. 499 Hacı Şevki Efendi’nin Vakıfları, V.G.M.A., Defter No: 1588, Sayfa no: 001-001; V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 033, Sıra no: 005. 99 mübarek gecelerde500 mevlid okunurken mum ve kandil yakılarak dergâhın aydınlatılması istenmiş, 501 bazılarında da aydınlatma için zaman kaydı konmamıştır.502 Zâviyelerin aydınlatılması için kurulan vakıflara bahçe,503 bağ, zeytinlik504 ve para505 tahsisleri de yapılmıştır. Dergâhların çeşitli masraflarının karşılanması amacıyla da vakıflar tesis edilmiştir. Nitekim Ragibe Hanım bt. Mehmed 1 evini Mevlevî Dergâhı’nın,506 Ümmügülsüm bt. Mustafa 1 evini, Sa'dî Zâviyesinin çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla vakfetmiştir.507 Seyyid Mehmed Şevki Efendi b. Osman, kendi kurduğu Şâbâniyye Dergâhı için tesis ettiği vakfa, dergâhın çeşitli ihtiyaçlarının karşılanması şartını koymuştur.508 Dergâh ve zâviyelerde görülen hizmetler şeyh, imam, hatip, müezzin, kayyım, devirhân, cüzhân, na’thân ve hâfız-ı kütüb gibi görevliler eliyle yürütülmüştür. Dergâhlar ve dergâhlar için kurulan vakıflarda ayrıca bevvâb, suyolcu, mütevellî, nâzır, câbî ve türbedâr gibi görevliler de yer almıştır. Bazı dergâhlarda bu görevlerin birkaçını aynı kişi üstlenmiştir. Şeyh Mehmed Emin Efendi’nin inşa ettiği Nakşibendî Âsitânesi’nde şeyh, hatip, müezzin, devirhân, cüzhân, na’thân, iki hâfız-ı kütüb, bevvâb, mütevellî, nâzır ve câbî bulunmaktaydı. Mütevellîlik, nâzırlık, şeyhlik, imamlık, hatiplik ve cûzhanlık görevlerini bizzat kendisi yürütüyordu.509 Üç vakıfta şeyh ücreti, iki vakıfta zâviye imamı, bir vakıfta hatip, üç vakıfta zâviye müezzini ücreti yer almaktadır. Kayyım, câbî ve türbedâr gibi görevliler için de 500 Şeyh Ahmed Efendi b. Mustafa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0062, Sıra no: 0047. 501 Zeyneb Hatun binti Abdullah ve Refîki Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 043, Sıra no: 006. 502 İbrahim Sun'i Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 017, Sıra no: 003. 503 Şeyh Ahmed Efendi b. Mustafa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0062, Sıra no: 0047. 504 Mehmed Raşid Ağa b. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0525, Sıra no: 0403. 505 Ümmügülsüm bt. Muhammed Emin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 052, Sıra no: 007. 506 Ragibe Hanım bt. Mehmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 088, Sıra no: 079. 507 Ümmügülsüm bt. Mustafa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 101, Sıra no: 092. 508 Hacı Şevki Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1588, Sayfa no: 033, Sıra no: 005. 509 Şeyh Mehmed Emin Efendi, kendi inşa ettiği Nakşibendî Âsitânesi için kurduğu vakfa 1 çulcu dükkânı, 2 terzi dükkânı, 2 demirci dükkânı ile 1 değirmen bağışlamış ve bu mülklerin kira geliri olan 350 kuruşun şu şekilde harcanmasını istemiştir. Ayda iki câbîye üçer akçe, mütevellîye 20 akçe, şeyhe 40 akçe, hafız-ı kütüb-i evvele 15, hafız-ı kütüb-i sânîye 10 akçe, bevvâba 2 akçe, hatibe 10 akçe, müezzin-i cumâya 2 akçe, müezzin-i salâya 2 akçe, devirhâna 2 akçe, na’thâna 2 akçe verilsin. Âsitânenin bitişiğinde inşa ettikleri Veled-i Habib Camii’nde cuma ve mübarek gecelerde Hatm-i Hâcegân-ı Aliyye-i Nakşibendiyye zikri icra edilmesi, evrâd u ezkâr ve tevhid zikri yapılması, her gün sabah namazından sonra bir cüz Kur’ân okunması vakıf şartlarındandır. Şeyh Mehmed Emin Efendi, mütevellîlik, nezâret, meşihat, hitabet, imamet ve cüzhânlık görevlerine kendisini, kendi vefatından sonra ise yaşça büyük ve bu göreve layık olan erkek çocuğunu tayin etmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0017, Sıra no: 0012. 100 ücret ayrılan birer vakıf vardır. İki vakıfta hâfız-ı kütüb (kütüphane görevlisi), beş vakıfta mütevellî, iki vakıfta nâzır ücreti verilmesi, vakıf şartları arasında yer almıştır. Dergâh ve zâviyelerde dervişlere, misafirlere, gelip gidenlere ve fakirlere yemek verilirdi. Sadece dergâhların yemek masraflarının karşılanmasını amaçlayan 11 vakıf kurulmuştur. Toplam 21 vakıfta tekke, zâviye ve dergâhların yemek masraflarının karşılanması şartı yer almaktadır. Ahmed Gazzî Hangâhı’nın yemek masrafları için eski sadrazamlardan Derviş Mehmed Paşa, 4 dönüm dut bahçesi, 60 zira arsa ve 1 ev;510 Ahmed Gazzî Hangâhı postnişini Şeyh Abdüllatif Efendi, 5 ev bağışlamıştır.511 İsmail Hakkı Tekkesi’nin yemek masrafları için Rabia Hatun bt. İsmail 2 evini,512 Darbhane Emini Hüseyin Hüsnü Bey b. Halil 1 ev ve 82 dönüm dut bahçesini,513 Kâtip Abdullah b. Hüseyin Hüsnü ve Kardeşi Ahmet Kamil, 3951 dönüm arazilerini514 vakfetmişlerdir. İznik ilçesi Göller Tekkesi yemek masrafları için, tekke şeyhi Mustafa İsyani Efendi b. Mehmed Yasin 2 değirmen ve 20 dönüm dut bahçesini vakfetmiştir.515 Kaygulu Tekkesi için, tekke şeyhinin eşi Fatma bt. Ahmed, 2 ev ve 2 dönümlük göletini Kaygulu Tekkesi’nin yemek masraflarının karşılanması için vakfetmiştir.516 Musa Baba Zâviyesi’nin yemek masraflarının karşılanması için, 12 evlek dut bahçesi vakfedilmiştir.517 Hüseyin Çelebi Zâviyesi’nin yemek masrafları için 1 dönüm bağın hâsılatı,518 Veli Şemseddin Mahallesi’ndeki Mısrî Dergâhı’nın taamiyesi için 5 dönüm zeytinlik vakfedilmiştir.519 XIX. yüzyılda Bursa’da, İstanbul ilinde bulunan bir tekkeyi desteklemek için de bir vakıf kurulmuştur. Üsküdar Beylerbeyi semtinde bulunan İstavroz Tekkesi’nin yemek masrafları için kurulan vakfa, Gemlik ilçesinde iki buçuk dönüm zeytinlik bağışlanmıştır.520 510 Derviş Mehmed Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0146, Sıra no: 0115. 511 Şeyh Abdüllatif Efendi Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0145, Sıra no: 0114. 512 Rabia Hatun bt. İsmail Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 258, Sıra no: 128. 513 Hüseyin Hüsnü Bey b. Halil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0260, Sıra no: 0129. 514 Abdullah b. Hüseyin Hüsnü ve Ahmet Kamil Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0427, Sıra no: 0334. 515 Mustafa İsyani Efendi b. Mehmed Yasin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0360, Sıra no: 0189. 516 Fatma bt. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 088, Sıra no: 080. 517 Hatice bt. Abdulkadir Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 075, Sıra no: 063. 518 Hatice bt. Veliyyüddin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 038, Sıra no: 029. 519 Şerife Emine bt. Ahmed Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 098, Sıra no: 089. 520 Mustafa Dâî b. Hüseyin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 587, Sayfa no: 042, Sıra no: 050. 101 II. MEDRESE VE MEKTEPLERDEKİ HİZMETLER Mektepler, diğer İslâm ülkelerinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde de çocuklara temel eğitimin verildiği kurumlardır. Osmanlı Devleti’nde mektep öğrencileri Kur’ân okumayı öğrenir, tecvit, ilmihal, hesap ve güzel yazı dersleri görürlerdi. Tanzimat’ın ilânından sonra ders programlarına tarih, coğrafya ve güzel ahlak dersleri de ilâve edilmiştir. Kız ve erkek öğrenciler genellikle aynı mektepte eğitim görmüştür.521 Medreseler, İslam medeniyetinin ve Osmanlı Devleti’nin en önemli eğitim kurumlarıdır. Âlimler, müderrisler, kadılar, müftüler, kazaskerler ve diğer devlet bürokrasisinin gereksinim duyduğu nitelikli elemanlar medreselerden yetişmiştir.522 Tanzimat dönemine kadar mahalle mektebi, medrese, ihtisas medresesi gibi eğitim kurumları vakıflar tarafından inşa edilmiş, bu kurumların masrafları vakıflar tarafından karşılanmış, devlet bütçesinden bu kurumlara kaynak ayrılmamıştır.523 XIV. yüzyılda 13, XV. yüzyılda 20, XVI. yüzyılda 17 medresenin faaliyete geçtiği524 Bursa’da ilk medrese Orhan Gazi tarfından açılmıştır.525 İhtisas medresesi olarak da 3 dârülkurrâ, 4 dârülhadis ve 1 dârüttıb (tıp okulu) açılmıştır.526 XVI. yüzyılın sonunda Bursa’da faaliyet gösteren medreselerin sayısı 50’ye, sıbyan mekteplerinin sayısı 150’ye ulaşmıştır.527 Bursa’da en çok medrese Fatih Sultan Mehmed’in döneminde açılmıştır.528 Hisar, Yıldırım ve Yeşil semtlerinde yoğunlaşan Bursa medreselerinin % 20’si padişah ve aileleri tarafından, % 80’i devlet adamları ve diğer hayırseverler tarafından kurulan vakıflarca finanse edilmiştir. Vakıflar medreselerin her türlü ihtiyacını karşılamışlar, gerektiğinde hiç zaman kaybetmeden tamirini yaptırmışlardır.529 Medreselerde öğrenciler yatılı olarak kalır, sabah ve akşam yemekleri vakıf tarafından karşılanır, ayrıca hergün geri ödemesiz burs alırlardı. Yaz aylarında bazen yaylaya veya deniz kenarına pikniğe gider, açık alanda derslerine devam ederlerdi.530 521 Cahit Baltacı, “Mektep”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 2004, C. 29, s. 6-7. 522 Mefail Hızlı, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İstanbul: İz Yay., 1998, s. 199. 523 Gülsoy, a.g.e., s. 238. 524 Hızlı, a.g.e., s. 198. 525 Hızlı, a.g.e., s. 14. 526 Hızlı, a.g.e., s. 198. 527 Hızlı, a.g.e., s. 14. 528 Hızlı, a.g.e., s. 197. 529 Hızlı, a.g.e., s. 198. 530 Hızlı, a.g.e., s. 199. 102 İncelen dönemde tesis edilen 13 vakıfta, mektep binasının inşa ve tamiri, müderris, müderris muâvini, muallim ve hâfız-ı kütüb (kütüphaneci) gibi görevlilerin ücretinin ödenmesi, öğrencilere yemek verilmesi gibi örgün öğretim faaliyetlerini; camilerde tefsir ve hadis sohbeti yapılması ve vaaz yapılması gibi yaygın öğretim faaliyetlerini desteklemek amaçlanmıştır. XIX. yüzyılda kurulan 13 vakıf, Bursa gibi büyük bir şehir için az görünmektedir, ancak önceki asırlarda kurulan medrese ve mektepler ve bu kurumlar için kurulan vakıflar yeterli olduğu için, yeni vakıf kurulmasına fazla ihtiyaç duyulmadığı anlaşılmaktadır. 37. Tablo: Eğitim Öğretim Hizmetleri Vakıf Amacı Vakıf Sayısı Mektep binası inşası 3 Mektep binası tamiri 2 Müderris maaşı 1 Muavin maaşı 1 Muallim maaşı 7 Kütüphane görevlisi ücreti 2 Öğrenci yemeği 1 Vaiz ücreti 6 Camide kadınlara vaaz verilmesi 1 Camide tefsir ve hadis sohbeti yapılması 2 İncelenen dönemde sadece bir medrese için vakıf kurulmuştur. Kirmastı Nâibi Behram Vehbi Efendi b. Ebubekir, Mustafakemalpaşa Medresesi için 60 adet yüzlük Osmanlı altını ve 1 değirmen vakfetmiştir. Vakfın şartları arasında, paranın % 15 kâr ile işletilmesi, medrese müderrisinin maaşı ve vakıf mütevellîsinin ücretinin verilmesi, para artarsa ilçedeki diğer medreselerin müderrislerine ücret olarak verilmesi; ayrıca medresede pazartesi ve perşembe günleri ikindi namazını müteakip halka hadis ve tefsir dersleri yapılması ve her ay bir hatim okutulması yer almaktadır.531 XIX. yüzyılda Bursa’da tesis edilen vakıfların vakfiyeleri incelendiğinde, Mudanya ilçe merkezi, İznik ilçesi Akharem köyü, İnegöl ilçesi Sinanbey Mahallesi, Yenişehir ilçesi Çayır Mahallesi ve Harmancık ilçesi Sırıl köyünde olmak üzere 5 mektep binası inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bunlardan 3’ünün binası vakfedilmiş, 2’sinin ise yeni inşa edilmiş olduğu vakfiyelerden anlaşılmıştır. Çalışmanın kapsadığı dönemde toplam 7 mektep için vakıf kurulmuş, bir hayırseverin vakfında ise gerektiğinde mektep binasının tamirinin yapılması şartı yer almıştır. 531 V.G.M.A., Defter no: 593, Sayfa no: 0089, Sıra no: 0082 103 Emine Hanım bt. Mehmed Raşid, İznik ilçesi Akharem köyünde532 bulunan 20 dönüm zeytinliğini, eşinin yaptırdığı köy camisi ve bitişiğindeki mektebin ihtiyaçları için vakfetmiş, mektep muallimine vakıf gelirinden yılda 1200 kuruş maaş verilmesini şart koşmuştur.533 İbrahim Ağa b. Salih’in, annesinin yaptırdığı Çavuş Mahalle Mektebi için kurduğu vakıf, mektep mualliminin maaşını ödemiştir.534 Hüseyin Efendi b. Mustafa, Yenişehir ilçesi Çayır Mahallesi’nde inşa ettiği caminin yanına mektep ve öğrenci yatakhanesi olarak kullanılacak odalar inşa etmiş ve bu kurumlardaki hizmetleri yürütmek üzere bir vakıf kurmuştur. Caminin yanındaki odalarda öğrencilerin eğitim görmelerini ve yatılı olarak kalmalarını, vakfettiği mülklerin gelirinden mektep muallimine yıllık 60 kr. ücret verilmesini ve cami ile mektebin gerektiği zaman tamir masraflarının karşılanmasını, vakıf şartları arasına koymuştur.535 Mekteplere destek olan hayırseverlerin vakıf şartları arasında mektep öğrencilerine elbise alınması da yer almaktadır. Nitekim Gemlik ilçesinde tesis edilen bir vakfın amaçları arasında Osmanbey Muallimhanesi’nin muallim ücretinin ödenmesinin yanı sıra, her yıl Ramazan ayının 25. gününde mektep çocuklarına elbise alınması da vardır.536 Ayrıca, Harmancık ilçesi Sırıl köyünde yeni inşa edilen mektep537 532 Akharem köyü günümüzde Orhangazi ilçesine bağlıdır. 533 V.G.M.A., Defter no: 586, Sayfa no: 076, Sıra no: 058. 534 İbrahim Ağa b. Salih, 8 ırgatlık dut bahçesini vakfederek, bahçenin geliriyle annesinin yaptırdığı Çavuş Mahallesi Mektebi muallimine senelik 15 kr. ücret verilmesini, Ramazan ve mübarek gecelerde Mudanya camilerinde âlim ve salih bir zatın vaaz etmesini istemiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 608/2, Sayfa no: 0369, Sıra no: 0313. 535 Hüseyin Efendi b. Mustafa, 2 kahvehane, 1 depo, 1 bıçakçı dükkânı, 5 dönüm dut bahçesi, 8 dönüm tarla ve 1 değirmenden oluşan emlâkini, mülklerin kira geliri ile imam, müezzin, muallim ve vakıf mütevellîsi ücretinin verilmesi amacıyla vakfetmiştir. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0001, Sıra no: 0001. 536 Abdullah b. Hüseyin, Gemlik ilçesinde bulunan 2 adamlık tuzlasını vakfederek, vakıf şartlarını şu şekilde belirlemiştir: Osmanbey Muallimhanesi muallimine yıllık 300 akçe ücret verilecek; muallim tarafından vâkıfın zevcesinin ruhuna 1 hatim okunacak; 25 Ramazan’da mektep öğrencilerine elbise alınacak; Timursubaşı Camii imamının maaşı ödenecek; imam bir hatim okuyacak; bayramda kurban kesilerek etleri fakirlere dağıtılacak. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087, Sıra no: 0077/1. 537 Hasan Efendi b. Halil, yıkılmış durumdaki Harmancık ilçesi Sırıl köy mektebini yeniden inşa etmiş, cami ve Celvetî-Kâdirî zâviyesi inşa etmiş, kurduğu vakıfta, imam, hatib, kayyım, türbedâr, mütevellî ve nâzır ücretleri ile beraber, muallim ücreti de ayırmıştır. İmamın aynı zamanda mektep muallimi olarak görev yaparak çocuklara Kur'an öğretmesi (sıbyân-ı müslimîne ta’lîm-i Kur’ân), bu görev karşılığında imama 15 kr. ücret verilmesi ve mektebin tamir masrafalarının karşılanması da vakıf şartları arasındadır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 104 ve İnegöl ilçesi Sinanbey Camii’nin bünyesinde faaliyet gösteren mektep538 için de vakıflar tesis edilmiştir. Bu dönemde Bursa’da, kadınların dinî eğitimi için de vakıflar kurulmuştur. Şerife Selime Hanım bt. Mehmed Emin, Gökdere Mahallesi’nde bulunan iki kahvehanesini vakfederek Hoca Alizâde Mescidi'nde ulemâdan bir kişinin salı günleri kadınlara vaaz etmesini şart koşmuştur.539 Edibe Hanım bt. Mehmed Arif, Ulu Cami’de her gün Sahih-i Buhari okunması, 5. Kez okunduktan sonra dinleyen cemaate ziyafet verilmesi, ayrıca yılda bir kez Şifâ-yı Şerîf okunmasını istemiş, geliriyle bu hizmetlerin görülmesi için sahibi olduğu bir değirmen ve bir tuzlayı bağışlamıştır.540 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Efendi b. Emin’in kurdukları vakfın amaçları arasında Mustafakemalpaşa Feyzidede Mahallesi Camii’nde vaaz verilmesi de yer alır.541 III. SOSYAL HİZMETLER VE DİĞER AMAÇLAR Vakıflardan bazılarının amaçları arasında, köy ve mahalle çeşmelerinin tamiri, su kanallarının bakımının yapılması, kurban kesilerek etlerinin fakirlere dağıtılması, dul kadınlara yardım edilmesi, fakir çocuklara elbise ve ayakkabı alınması gibi sosyal hizmetler ve toplumsal dayanışmaya dönük hizmetler de yer almıştır. Ayrıca kurduğu vakıflarda Haremeyn Vakfı’n desteklemek, Ravza-yı Mutahhara görevlilerinin ücretini ödemek ve gerektiğinde annesinin mezarının tamirinin yapılması gibi amaçları gözeten hayırseverler de bulunmaktadır. İncelenen dönemde belirtilen amaçlar için kurulan 12 vakıf, ayrıca evladiye olarak kurulan 1 vakıf mevcuttur. 38. Tablo: Sosyal Hizmetler Ve Diğer Amaçlarla Kurulan Vakıflar Vakıf Amacı Vakıf Sayısı Çeşme tamiri ve suyolunun bakım 7 Kurban kesilerek etlerinin fakirlere dağıtılması 3 Fakirlere pilav dağıtılması 1 Dul kadınlara yardım edilmesi 1 Fakir çocuklara elbise alınması 1 Fakir çocuklara ayakkabı alınması 1 538 İnegöl ilçesi Sinanbey Mahallesi halkı, mahallelerinde cami ve caminin altında 5 dükkân inşa ettiler. Kurdukları vakıf dükkânları kiraya verecek, gelirin yarısı ile camide imamlık ve aynı zamanda muallimlik görevini ifa eden kişinin maaşı, dörtte biri ile hatibin maaşı, dörtte biri ile cami ve dükkân tamir masraflarının karşılanmasını şart koştular. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 589, Sayfa no: 154, Sıra no: 272. 539 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 039, Sıra no: 031. 540 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 084, Sıra no: 074. 541 Hatice bt. Hüseyin ve eşi Ahmed Sabit Efendi b. Emin, kurdukları vakfa 1.500 kuruş değerinde olduğu vakfiyede belirtilen 15 tam Osmanlı altınını vakfetmişlerdir. Altınların % 15 kâr ile işletilmesini, elde edilen kâr ile cami hatibine 150 kr., vaaz eden kürsü şeyhine de 75 kr. ücret verilmesini şart koşmuşlardır. Bkz. V.G.M.A., Defter No: 596, Sayfa no: 0043, Sıra no: 0035. 105 Vakıf Amacı Vakıf Sayısı Haremeyn Vakıfları’na ilave 2 Ravza-yı Mutahhara bevvâblarına 1 Evladiye 1 Vâkıfın annesinin mezarının tamiri 1 İncelenen dönemde mahalle ve köy çeşmeleri için de vakıflardan pay ayrıldığı görülmektedir. İbrahim Ağa b. Ali, kendi yaptırdığı Emir Sultan çeşmesinin ve suyolunun tamiri ve bakımı için 4.000 kuruş para vakfetmiş, paranın % 15 kâr ile çalıştırılarak, kârının çeşme ve suyolunun bakımında kullanılmasını istemiştir.542 Mehmed Ağa b. Süleyman’ın kurduğu vakfın şartları arasında kendi yaptırdığı Filadar köyündeki çeşmenin ve suyolunun bakımı için 5 kuruş ayrılması ve yılda bir kez pilav pişirilip köy fakirlerine dağıtılması yer alır.543 Ayrıca İnegöl ilçesi Sinanbey Mahallesi’nde544 ve Harmancık ilçesi Sırıl köyünde bulunan çeşmelerin545 bakım ve tamiri için de vakıf gelirlerinden pay ayrılmıştır. Kurban kesilerek etinin halka dağıtılması için de vakıflar kurulmuştur. Nakşibendî Şeyhi Ahmed Baba Efendi b. Ahmed’in Karaşeyh Mahallesi’nde inşa ettikleri zâviye için kurduğu vakıf, kurban bayramında kurban kesmiş ve zâviyenin suyollarının tamir ve bakımını yaptırmıştır.546 Safiye Hanım bt. Ataullah’ın Miraciye vakfının vakıf şartları arasına, kurban bayramında İbrahimpaşa Camii’nde kurban kesilmesi ve etlerinin fakirlere dağıtılması da yer almıştır.547 Abdullah b. Hüseyin’in Timur Subaşı Camii ve Osmanbey Muallimhanesi için kurduğu vakfın amaçları arasında, 25 Ramazan’da mektep çocuklarına elbise alınması ve bayramda kurban kesilerek etlerinin fakirlere dağıtılması yer alır.548 Arif Mehmed Efendi b. Mehmed Himmet, Ahmed Dâi Camii için kurduğu vakıfta, Ramazan bayramında yetim çocuklara ayakkabı alınması için 37 buçuk kuruş ödenek 542 V.G.M.A., Defter no: 580, Sayfa no: 0300, Sıra no: 0150 /1. 543 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0152, Sıra no: 0119. 544 Mehmed Efendi b. Ahmed’in İnegöl Hekimoğlu Camii Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 1759, Sayfa no: 0356, Sıra no: 0236. 545 Hasan Efendi b. Halil’in Harmancık ilçesi Sırıl Köyü Camii Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 583, Sayfa no: 0103, Sıra no: 0088. 546 Ahmed Baba Efendi b. Ahmed, Karaşeyh Nakşibendî zâviyesi için kurduğu vakfa 10 bin kuruş parasını bağışlamış, paranın % 15 kâr ile işletilmesiyle elde edilen kâr ile zâviyenin ihtiyaçlarının karşılanması ve çeşitli hizmetlerin yapılmasını amaçlamıştır. Bkz. V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0199, Sıra no: 0205. 547 V.G.M.A., Defter no: 616, Sayfa no: 0009, Sıra no: 0006. 548 Abdullah b. Hüseyin Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0087, Sıra no: 0077/1. 106 ayırmıştır.549 Mehmed Tahir Paşa b. Ahmed, Mudanya camileri için kurduğu vakıfta, dul kadınlara yardım edilmesi için iki bin kuruş; Sinan Çelebi, Behram Ağa, Şerif Ağa ve Ömer Bey çeşmeleri ve su kanallarının bakımı için de 5 bin kuruş ödenek ayırmıştır.550 Bursalı hayırseverler, yaptıkları hayırlarda hac ve umre ibadetlerinin yapıldığı Mekke şehri ile peygamber şehri Medine’yi de unutmamışlar, üç hayırsever buralardaki hizmetler ve fakirler için mülklerini vakfetmişlerdir. Mehmed Said Efendi b. Mustafa, bir evini, kira gelirinin Haremeyn vakıflarına eklenerek Haremeyn fakirlerine dağıtılması amacıyla;551 Emine Hanım bt. Mehmed, Bursa’daki 1 ev ve 3 evlek bahçesini, gelirinin Haremeyn vakıflarına bağışlanması amacıyla;552 Ayşe Hanım bt. İsmail Ağa, Mudanya’daki evini ve 7 dönüm bahçesini, gelirinin Ravza-yı Mutahhara bevvâblarına gönderilmesi şartıyla vakfetmiştir.553 Vâkıfın, kendi çocukları veya diğer aile üyelerinin faydalanması için kurduğu vakıflara zürrî, ehlî veya evlâdlık vakıflar denmiştir.554 İncelenen dönemdeki tek zürrî vakıf, Balaban Paşa’nın evlatları ve soyundan gelenler için tesis ettiği vakıftır. Balaban Paşa, hicri 1228 yılında İznik ilçesinin Gürle bucağına bağlı olan İsabey köyünün,555 ekilen-ekilmeyen tarlalarını, merasını, pınarları, nehirleri, tepeleri ve ağaçları ile birlikte köy arazisi içindeki her şeyi oğlu Mehmet ve onun nesli için vakfetmiştir. Vakfiyede, soyundan gelenlerin vakıf gelirini eşit şekilde kullanmalarını, eğer soyundan gelen kimse kalmaz ise vakıf gelirlerinin hafızlar, âlimler ve fakihler için sarfedilmesinin şart koşmuştur.556 Vakıf kurucuları hayır yaparlarken, vefat etmiş anne-babalarını unutmamışlar, birçok hayırsever, okuttuğu hatim ve mevlidlerin sevabının anne, baba ve diğer akrabalarının ruhlarına bağışlanmasını istemiştir. Hüdavendigâr Vilayeti Bidâyet Mahkemesi Reisi Nedim Efendi b. Mehmed Şefik, anne-babasının ruhuna hatim ve 549 V.G.M.A., Defter no: 582/2, Sayfa no: 0366, Sıra no: 0274. 550 V.G.M.A., Defter no: 619, Sayfa no: 0108, Sıra no: 0060. 551 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0013, Sıra no: 0008. 552 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 077, Sıra no: 066. 553 V.G.M.A., Defter no: 733, Sayfa no: 007, Sıra no: 004. 554 Gülsoy, a.g.e., s. 28. 555 Vakfiyede verilen bilgilerden, İsabey köyünün İznik ilçesine tabi Gürle bucağına bağlı olduğu ve İznik Gölü’nün güneyinde olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde Gürle Orhangazi ilçesine bağlı bir köydür ve yörede İsabey adında bir köy bulunmamaktadır. Balaban Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. 556 Balaban Paşa Vakfı, V.G.M.A., Defter no: 595, Sayfa no: 0102, Sıra no: 0095. 107 mevlid okunması için kurduğu vakfa, annesinin mezarının tamir edilmesi şartını da eklemiştir.557 557 V.G.M.A., Defter no: 2163, Sayfa no: 0143, Sıra no: 0112. 108 SONUÇ Bu çalışmada, XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıfların kurucuları statülerine göre incelenmiş; vakıfların gelir kaynakları, vakıf gelirlerinin menkul ve gayrimenkul mülklere dağılımı ve bu akarların özellikleri, vakıfların hizmet amaçları ile göç ve vakıf ilişkisi değişik açılardan araştırılıp değerlendirilmiştir. XIX. yüzyılda Bursa’da kurulduğu tespit edilen 236 vakıf, kurucuları, vakfedilenler ve vakıf amaçlarına göre sınıflandırılmıştır. Araştırmanın, özgün ve güçlü yanlarından biri, XIX. yüzyılda Bursa’da tesis edilen vakıfların vakfiyelerinin ilk defa bu çalışma ile bir araya getirilip değerlendirilmesi olmuştur. Vakfiyelerden, vakıf kurucuları, vakfedilenler ve hizmet amaçlarının yanı sıra, dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik durumu ile ilgili bilgiler de elde edilmiştir. Ayrıca dönemin ekonomik ve toplumsal şartları, toplumun dinî inanç ve uygulamaları, gelenek ve görenekler, eğitime bakış açısı, tekkelerde yapılan zikir ve ayinlerin icra şekilleri ve mesken tipleri gibi birçok bilgiye de ulaşılmıştır. Bursa’da XIX. yüzyılda ilmiye, seyfiye ve tarikat mensupları tarafından kurulan vakıflar mevcuttur. Ancak en çok sayıda vakıf, reâyâ sınıfına mensup olanlar ile muhtemelen çoğu reâyâ sınıfından olan statüsü belirlenemeyen hayırseverler tarafından kurulmuştur. Kurulan vakıfların büyük kısmı, önceki yüzyıllardakilere nazaran gayet mütevazı vakıflardır. Bunun sebebi, önceki yüzyıllarda kurulan büyük çaplı vakıfların faaliyetlerini devam ettirmesi, ülke ekonomisindeki bozulma ve bazı toplumsal hizmetlerin devlet tarafından görülmeye başlanmasıdır. Önceki yüzyıllara nazaran, XIX. yüzyılda kadın vakıf kurucusu oranında önemli bir düşüş gözlenmiştir. Kadın hayırseverler tarafından kurulan vakıfların oranları XV. yüzyılda % 51, XVI. yüzyılın ilk yarısında % 47, ikinci yarısında % 35, XVII. yüzyılda % 47 düzeylerinde iken XVIII. ve XIX. yüzyıllarda sırasıyla % 10,9 ve % 11,8’e düşmüştür. Bu verilerden erkek vakıf kurucularının oranının, önceki yüzyıllara oranla XVIII. ve XIX. yüzyıllarda oldukça yükseldiği anlaşılmaktadır. Özellikle, muhacirler tarafından kurulan 95 vakfın 94’ü erkek hayırseverler tarafından kurulmuştur. Bu durum, savaş ve göçün ağır şartlarının erkekleri daha fazla ön plana çıkardığını göstermektedir. Hayırseverler cami, mektep, zâviye gibi bir kurum tesis ederken, faaliyetlerini sürdürmesi ve çeşitli ihtiyaçlarının görülmesi için ev, tarla, dükkân gibi gayrimenkuller 109 vakfetmişlerdir. Bu gayrimenkullerin bir kısmı çalıştırılmış, bir kısmının da kira geliri kullanılmıştır. Vakfedilen paralar vakıfların yararına sunulmuş, işletilerek elde edilen gelir hayır işlerinde kullanılmıştır. Böylece hem ekonominin ihtiyaç duyduğu fonlar temin edilmiş, hem de birçok hayır işleri görülmüştür. İncelenen dönemde kurulan 175 vakıfta para ve altın tahsisi, 69 vakıfta ise gayrimenkul tahsisi bulunmaktadır. 164 vakıf sadece para, 60 vakıf ise sadece gayrimenkul tahsisiyle tesis edilmiştir. Gayrimenkul olarak genelde ev, tarla, bahçe ve zeytinlik vakfedilmiş olsa da dükkân, tuzla, değirmen gibi gayrimenkullerin de vakfedildiği görülmektedir. Bunun dışında okunup istifade edilmesi için üç hayırsever kitaplarını vakfetmiştir. Ayrıca dört vakıfta ev ve dükkân eşyası tahsisi bulunmaktadır. İncelenen dönemde tesis edilen vakıfların büyük bir kısmı camileri desteklemeyi amaçlamıştır. 188 vakıf, mescitler, camiler ve buralarda görülen din hizmetlerini finanse etmek için kurulmuştur. Cami binası inşası ve tamiri, cami aydınlatma masraflarının karşılanması, imam lojmanı, imam, hatip, vâiz, müezzin, kayyım ve hizmetli gibi görevlilerin ücretinin ödenmesi, bu vakıfların amaçları arasında yer alır. Camiler için tesis edilen vakıfların şartları arasında, camide Kur’an okunması, hatim ve mukabele okunması, mevlid okutulması, kadınlara vaaz verilmesi, tefsir ve hadis sohbeti yapılması, camide yemek verilmesi, camide aşure dağıtılması, cami saatinin kurulması ve tamiri gibi şartlar da yer alır. Birçok fonksiyonu içinde barındırması ve kutsal bir mekân olması dolayısıyla vakıfların önecikli faaliyet alanı camiler olmuştur. Seyfiyeye, ilmiyeye ve tarikata mensup vakıf kurucularından cami binası vakfeden görülmemektedir. Cami inşa edenlerin ikisi statüsü belirlenemeyenlerden, biri de kadın hayırseverlerdendir. İncelenen vakfiyelerden, 5 mektep binası inşa edildiği, bir medrese için vakıf kurulduğu ve toplam 13 vakıfta yaygın ve örgün eğitimi desteklemenin amaçlandığı görülmektedir. Mahalle veya köy halkı camide ibadetini yapmış, mahalle çocukları cami içinde veya yanındaki mektepte eğitim görmüş, arzu edenler tekkede zikire katılmış ve tasavvuf terbiyesinden geçmiştir. Camilerde ve tekkelerde mevlidler okunmuş, mukabeleler okunmuş ve dualar edilmiş, zaman zaman tefsir ve hadis dersleri yapılmıştır. Osmanlı Devleti’nde tekke, zâviye ve dergâhlar, mü’minlerin bir araya gelerek ibadet ettikleri, Kur’ân okuyup zikir ile meşgul oldukları, aynı zamanda mürşidin 110 gözetiminde manevi eğitimden geçtikleri kurumlardır. İncelenen vakfiyelerden elde edilen verilere göre, XIX. yüzyılda Bursa ili ve ilçelerinde sekiz dergâh ve zâviye kurularak binaları vakfedilmiştir. Toplam 44 vakfın amaçları arasında tekke, zâviye ve dergâhlar ile bu mekânlardaki hizmetleri desteklemek yer almıştır. Birçok kadın hayırsever, tarikatların dergâh ve zâviyelerine tahsis yapmıştır. Tarikat mensuplarından sonra tarikatlar için en çok vakıf tesis eden hayırsever grup kadın vakıf kurucularıdır. XIX. yüzyılda Bursa’da kurulan vakıflardan bazılarının amaçları arasında, köy veya mahalle çeşmesinin tamiri, su kanallarının bakımının yapılması, kurban kesilerek etlerinin fakirlere dağıtılması, dul kadınlara yardım edilmesi, fakir çocuklara elbise ve ayakkabı alınması gibi sosyal ve toplumsal dayanışmaya dönük hizmetler de yer almıştır. Ayrıca kurduğu vakfa, Haremeyn Vakfı’na ilave olarak, Ravza-yı Mutahhara görevlileri için, kendi evladı için ve annesinin mezarının tamiri için ödenek ayrılması şartı koyanlar da bulunmaktadır. İncelenen dönemde, bu sayılan amaçlar için kurulan 12 vakıf, evladiye olarak kurulan bir vakıf mevcuttur. Ayrıca 35 vakıfta Kur’an, hatim ve mevlid okunması, 37 vakıfta ise idârî personele ücret verilmesi, şartlar arasında yer almıştır. 93 Harbinden sonraki yıllarda yeni kurulan vakıf sayısında büyük artış gözlenmiştir. Bunun bir nedeni, vilayetin büyük göç almasıdır. Göçmenlerin kurduğu vakıf sayısı toplam vakıf sayısından çıkarıldığında bile, 93 harbinden sonra kurulan vakıf sayısı öncekilerden fazladır. Bu duruma neden olarak, büyük göç dalgasının devlette yeniden yapılanmaya sebep olduğu ve resmi kayıtların daha ciddi tutulmaya başlandığı gösterilebilir. Ayrıca göç dalgasının ekonomi üzerindeki etkisinden dolayı faaliyetini devam ettiren vakıfların yetersiz kaldığı, yeni vakıflar kurulmasının zorunlu hale geldiği; göçmenler tarafından çok sayıda vakıf kurulmuş olmasının Bursa halkını yeni vakıflar kurmaya teşvik ettiği düşünülebilir. XIX. yüzyıl Bursa vakıfları, kentin yakın dönem tarihinin sosyal, kültürel ve ekonomik yönleri ile ilgili birçok bilgi içermektedir. Bu vakıfların kurucuları, görevlileri ve vakfiyelerde ismi geçen kimselerin birçoğunun torunları halen yaşamakta ve vakfiyelerde yer alan dedelerinin isimlerini bilmektedirler. Mahkeme sicillerinden araştırılıp bu vakıflarla ilgili daha fazla bilgiye ve isme ulaşılarak Bursa halkının istifadesine sunulabilir. 111 Şeyh Râgıb Ahmed Efendi b. Mehmed tarafından, Cünûnî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhı için tesis edilen aşure vakfı, Peygamber ve Ehlibeyt sevgisinin yaşatılması, kardeşliğin ve dayanışmanın geliştirilmesi ile ilgili düzenlenen faaliyetlere güzel bir örnektir. Şeyh Râgıb Ahmed Efendi’nin vakfı ve aşure töreni ile ilgili daha kapsamlı bir araştırma yapılabilir. 112 KAYNAKLAR ARŞİV KAYNAKLARI Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Vakfiye Defteri No: 43, 309, 422, 534, 542, 579, 580, 581, 582, 583, 584, 585, 586, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594, 595, 596, 597, 598, 599, 600, 601, 602, 603, 604, 606, 608, 618, 619, 632, 733, 746, 1588, 1751, 1759, 2157, 2163. ESERLER AKGÜNDÜZ Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2.b., İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996. AKKOÇ Fatma Kırçıl, Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında (1550- 1565) Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü. S.B.E., 2010. AKYILDIZ Ali, “Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti”, DİA, I-XLIV, İstanbul:, T.D.V. Yay., 2010, C. 39, ss. 7-8. ARABACI Zeynep Dörtok, “Balkan Savaşları’na Kadar Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yay., 2008. ASLAN Nâsi, “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Rol Oynayan Faktörler”, Dini Araştırmalar, 1998, cilt: I, sayı: 2, ss. 93-119. AZAMAT Nihat, “Kuşadalı İbrahim Efendi”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 2002, C. 26. ss. 468-470. BALTACI Cahit, “Mektep”, DİA, I-XLIV, Ankara: TDV Yay., 2004, C. 29, ss. 6-7. BAŞOL Samettin, Kentleşme, Ekonomi ve Sosyal Hayat Yönleriyle 17. Yüzyılda Bursa Vakıfları, (Doktora Tezi), Ankara: Gazi Ü. SBE, 2008. BAŞOL Samettin, Vakfiyelerine Göre XV. Yüzyıl Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Gazi Ü. S.B.E., 2001. BERKİ Ali Himmet, Vakıflar, 2. Baskı, İstanbul: Aydınlık Basımevi, 1946. BİLMEN Ömer Nasuhi, Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kâmusû I-VIII, İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1969. ÇİFTÇİ Cafer, Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri, Bursa: Gaye Kitabevi, 2004. ÇİFTÇİ Cafer, “18. Yüzyılda Bursa’da Zâviyelere Ait Para Vakıfları”, Uluslar arası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu 4,ed. Mehmed Temelli, Bursa: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı, 2005, ss. 413-429. ÇİFTÇİ Cafer, “93 Harbi ve Kafkasya’dan Osmanlı Devletine Yapılan Göçler”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Bel. Yay., 2008, ss. 75-96 ÇİZAKÇA Murat, Risk Sermayesi Özel Finans Kurumları ve Para Vakıfları, İstanbul: İlmî Neşriyat, 1993. 113 DEMİREL Hale, Mahkeme Sicillerine Göre XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E., 2006. DEMİREL Muammer, “XIX. Yüzyılda Bursa’da Göçmen İskânı”, Bursa’nın Zenginliği Göçmenler, ed. Zeynep Dörtok Arabacı, Bursa: Osmangazi Bel. Yay., 2008, ss. 31-58. GENÇ Mehmet, “Esham”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 1995, C. 11, ss. 376- 380. GÜÇER Lütfi, “XV-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, sy. 1-2, İstanbul: 1963, C. XIII, ss. 97-143. GÜLSOY Ufuk, v.d., Bir Medeniyetin İzdüşümü Vakıflar, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., 2014. HIZLI Mefail, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İstanbul: İz Yay., 1998. HUT Davut, “Osmanlı Devleti’nin Zor Yılları: 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı”, Osmanlı Tarihi (1876-1918), ed: Zekeriya Kurşun, Eskişehir: Anadolu Ü. Yay., 2016, ss. 26-45. İNALCIK Halil, “Bursa”, DİA, I-XLIV, İstanbul: T.D.V. Yay., 1992, C. 6, ss. 445-449. KALLEK Cengiz, “Kile”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 2002, C. 25, ss. 568- 571. KAPLANOĞLU Raif, Bursa Yer Adları Sözlüğü, İstanbul: Bursa Ticaret Borsası Kültür Yay., 1996. KAPLANOĞLU Raif, KAPLANOĞLU Ozan, Bursa’nın Göç Tarihi, Bursa: Nilüfer Bel. Yay., 2014. KARA Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa: Bursa Kültür A.Ş., 2012. KARAMAN Hayreddin, Ana Hatlarıyla İslam Hukuku, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008. KARATAŞ Ali İhsan, “Osmanlı Toplumunda Hz. Peygamber Sevgisinin Tezahürü Olarak Kurulan Mevlid Vakıfları”, İSTEM Dergisi, Konya: Necmettin Erbakan Ü., 2008, sy. 11, ss. 47-77. KARPAT Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 2003. KÖKSAL Mustafa Asım, İslam Tarihi Medine Devri, (I-XI ), C. I, İstanbul: Şamil Yayınevi, 1981. MAYDAER Saadet, XVI. Yüzyılda Bursa Kadınları, 1.b., Bursa: Emin Yay., 2010. MİRAS Kamil, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (I-XII), C. VIII, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1974. OMEROV Mumin, Vakfiyelere Göre XV-XVIII. Asırlarda Makedonya’da Vakıflar ve İşlevleri, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E., 2016, s. 76. ÖZGÜDENLİ Osman Nuri, “Vakfiye”, DİA, I-XLIV, İstanbul: 2012, T.D.V. Yay. C. 42, ss. 465-467. ÖZTÜRK Nazif, “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti” DİA, I-XLIV, İstanbul: 1995, T.D.V. Yay. C. 11, ss. 521-524. ÖZTÜRK Yaşar Nuri, Kuşadalı İbrahim Halveti, İstanbul: Fatih Yay., 1992. PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, 3.b., İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1983. PAY Salih, Bursa İvaz Paşa Külliyesi, Bursa: Eğitsan Yay., 1996 114 PAY Salih, Kuruluşundan Günümüze Yeşil Külliyesi, 2. b., Bursa: Bursa Büyükşehir Bel. Yay., 2010. SOFUOĞLU Mehmed, Sahih-i Müslim ve Tercemesi, (I-VIII), C. V, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1969. ŞEMSEDDİN Mehmed, Bursa Dergahları, haz.: Mustafa Kara, Kadir Atlansoy, Bursa: Uludağ Yay., 1997, ss. 339 – 344. ŞİMŞEK Mehmet, “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münâkaşalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, cilt: XXVII, ss. 207-220. TATÇI, Mustafa, “Şâbâniyye”, DİA, I-XLIV, Ankara: T.D.V. Yay., 2010, C. 38, ss. 211-215. TUNCER Yakup, Mahkeme Sicillerine Göre XV. Yüzyıl Bursa Vakıfları, (Yüksek Lisans Tezi), Bursa: B.U.Ü., S.B.E., 1992. ÜNAL Mehmet Ali, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 2. b., İstanbul: Paradigma Yay., 2013. YEDİYILDIZ Bahaeddin, “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadî Boyutu” Vakıflar Dergisi, sy. 18, Ankara, 1984. ss.5‐43. YÜKSEL Hasan, “Osmanlı Toplumunda Vakıflar ve Kadın (XVI.-XVII. Yüzyıllar)”, Osmanlı, I-XII, ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yay., 1999, C. 5, ss. 49- 55. İNTERNET KAYNAKLARI Gültaş köyü. http://www.bursa.com/wiki/Gultas,(03/12/2018). Mercimek köyü. http://www.bursa.com/wiki/Osmaniye_Mercimek, (29/11/2018). Sarıağıl köyü. http://www.bursa.com/wiki/Sariagil, (26/11/2018). Şabaniye Tekkesi. http://www.bursa.com/wiki/Sabaniye_Ishaksah_Tekkesi, (24.03.2019). KAYNAK KİŞİLER Karacakaya köyü halkından Ahmet TURHAN, (2018). Bükköy köyü yöre halkından Hamit KILINÇ, (2018). 115 EKLER EK 1: Hacı Şevki Efendi Dergâhı kuruluş vakfiyesinin ilk sayfası. V.G.M.A. defter no: 1588, sayfa no: 01, sıra no: 01. 116 EK 2: Şerife Selim Hanım’ın, camide kadınlara vaaz verilmesi için tesis ettiği vakfın vakfiyesi. V.G.M.A. defter no: 2163, sayfa no: 0039, sıra no: 0031. 117 EK 3: Balaban Paşa Vakfı vakfiyesi. V.G.M.A. defter no: 595, sayfa no: 102, sıra no: 095. 118 EK 4: Aziz Ahmed Paşa Vakfı vakfiyesi, V.G.M.A. defter no: 43, sayfa no: 460, sıra no: 162. 119 EK 5: Şeyh Râgıb Ahmed Efendi b. Mehmed’in Cünûnî Mehmed Dede Mevlevî Dergâhı için tesis ettiği aşure vakfının vakfiyesi. V.G.M.A. defter no: 581/1, sayfa no: 0194, sıra no: 0200. 120 121 EK 6: Şeyh Râgıb Ahmed Efendi’nin aşure vakfının vakfiyesinin bir bölümü, V.G.M.A., Defter no: 581/1, Sayfa no: 0194, Sıra no: 0200. “… Beher sene Muharremü'l-Harâmın onuncu günü dergâh-ı şerîf-i mezkûrde ‘asel-i musaffâ ve zehâir-i lâzime-i evfâ ile mikdâr-ı vâfî aşûre tabholunub cemî-i masârif-i lâzimesine dokuzyüz kuruş sarf oluna ve yevm-i mezkûrde mevâni zuhûr ederse mâh-i merkûmun dokuzuncu ve on birinci ve on ikinci günleri tertîb olunmak câiz ola ve aşûre beher hâl ‘asel-i musaffâ veya sükker ile tabholunub pekmez ve envâ‘ından tertîbi tecvîz olunmaya. Tabh-ı aşûre olunduğu gün mahrûse-i Burûsa'da bulunan meşayıh-ı zîşan ve fukarâ ve dervişân ve sâir muhıbbân-ı handân-ı risâlet olan zevât-ı sa‘adet niân da‘vet-i birrle med‘uv ve ğayr-i med‘uv gelen cemâ‘at-i müslimîn ve zümre-i muhibbîn semâhâne-i feyz-i ‘âşiyânede şeyh efendi intihâbiyle ‘ulemâ-i talâkat-ı ‘azîme ve muhibbân-ı tarîkat-ı âşinâdan bir zât kürsîye çıkıb "Kul la es’elukum ‘aleyhi ecran ille'l-meveddete fi'l-kurbâ" nassı celîlinden bi'l-lüzûm muhabbet-i ehl-i beyte dâir sâir âyât-ı Kur'âniyye ve ma'rifet-i âl-i Muhammed berât-ı mine'n-nîrân ve hubb-i âl-i Muhammedin Cevâz-ı ale's sırât ve'l-velâyeti li-âlî Muhammedin âmene mine'l-azâb hadis-i şerîfi emsâli ehâdîs-i nebeviyyeden va‘z ve vâkı‘a-i Kerbelâ-i pür- kûb ve belâda ahyâr-ı sahîha-i rikkat âmiz ve âsâr-ı sarîha-i hüzn-engîz beyânı ile icrâ ve dergâh-ı mezkûrde ser-tabbâh bulunan dede yahut şeyh efendi intihâbiyle dükkândan bir salih zât-ı muhayyiz hulûs-u bal ve intibâh-ı hal ile mesâhif-i şerîfe bir hatm-i Kur'an-ı mecîd tilâvet eyleyib âkıb-ı meclis-i va‘zda sûre-i İhlâsdan kıra‘at ile itmâm ve şeyh-i kirâm ve dervişân ve muhibbân zikr ve tevhîd-i Hüdâ ve icrâ-i âyin-i garrâ ve ibrâz-ı ‘aşk u muhabbet ve izhâr-ı şevk u meveddet buyurub hasıl olan mesûbât-ı celîle, bedr-i ‘âlem-i efrûz küntü nebiyyen ve âdeme beyne'l-mâi vettîn âfitâb-ı cihantâb ve lâkin Resulullah ve hâteme'n-nebiyyîn nüktedân ve allemeke mâ lem tekün ta'lemu rûşen beyân ene efsahu'l-arab ve'l-‘acem sultân-ı serîr-i denâ fetedellâ sadr-ı nişîn ve kâne kâbe kavseyni ev ednâ gül nâzik-i mi‘râc-ı bostan-ı ‘adn-i ‘adnânî nihâl-i mu'tedil terkîb-i gülzâr-ı Benî Hâşim sallallâhu te‘âlâ ‘aleyhi ve sellem ve bâreke ve kerreme efendimiz hazretlerinin Ravza-i Mutahhara-i şerîfelerine ve âl ve evlâd ve emcâd ve ashâb ve ahbâb ve cihâr-yâr-ı güzîn ve'l ahbâb ve e’immeti'l-ezhâr ve sıbteyni'l- mükerremeyni'l-ahyâr ellezi nezzele fi-şahim-i "İnnemâ yürîdullahu li-yüzhibe ‘ankümü'r-ricse ehle'l-beyti ve yutahhiraküm tathîran salavâtullahi ve selâmuhu aleyhim ecma‘în terdîfen ale'n-Nebiyyi'l-Emin hazerâtının vesâir enbiyâ-i izâm ve rusul-i kirâm aleyhimü't tahiyyeti ve's-selâm hazerâtının ve cemî‘i evliyâ-i âgâh ve ârifân-ı billâh ‘ale'l-husûs cenâb-ı hazreti hünkâr-ı ‘arş mertebe kim kemâl-i cevherinin mesnevî hazinesidir. O şehriyâr-ı fenâ ve bekâ ki padişâhân-ı kemîne-i bendesinin bende-i kemînesidir. Kaddesellâhu te'âlâ sırrahü'l a'la efendimiz hazretlerinin ve müşarun ileyh Cünûnî Dede Efendi ve civarında mütevariyi'l had ma'firet-i subhânî olan e‘izze-i kirâm ve tarik-i hüdâ tarîk-i Mevleviyeden güzerân eyleyen çelebiyân ve meşâyih ve dervişân ve kâffe-i ehl-i îmân ve erbâb-ı ‘irfân ve ashâb-ı iykan ervâhına ve valideynim ruhlarına ihdâ ve ben hayat-ı müsteâr-i nâ-payidâr ile ber-hayat oldukça selametim ve ba'de'l vefât rûh-i revânım içün duaya himmet ve inâyet buyurulub ber-tarîk-i hediyye vâiz efendiye otuz altı ve hatimhân dedeye doksan kuruş verile. Ba'de zâ cemâ‘at-i mütevâridîne aşûre it‘âm ve herbirerlerine ‘alâ mikdârihim ikrâm u ihtiram olunub ve dedegân-ı hücre nişînân hücrelerine gelen zevâta ve matbahında bulunan dervişân-ı nev- niyâzân-ı cümleye îfâ-i merâsim-i hizmet ve icrâyı levâzım-ı hürmet buyuralar ve yüzseksen kuruş dedegân ve dervişân-ı mûmâ ileyhime şeyh efendiler ma'rifetiyle ale's- seviyye iktisâm oluna …” 122