FARKLI HİNT HARDALI (Brassica juncea L.) GENOTİPLERİNİN VERİM VE KA LİTE ÖZELLİKLERİ İLE BİYODİZELE UYGUNLUKLARININ BELİRLENMESİ Bilal ALPASLAN T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FARKLI HİNT HARDALI (Brassica juncea L.) GENOTİPLERİNİN VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİ İLE BİYODİZELE UYGUNLUKLARININ BELİRLENMESİ Bilal ALPASLAN OrcID: 0000-0001-5760-6941 Prof. Dr. Mehmet SİNCİK (Danışman) YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI BURSA-2019 U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında;  tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi,  görsel, işitsel ve yazılı tüm bilgi ve sonuçları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu,  başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunduğumu,  atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak gösterdiğimi,  kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı,  ve bu tezin herhangi bir bölümünü bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim. …/…/……… Bilal ALPASLAN ÖZET Yüksek Lisans Tezi FARKLI HİNT HARDALI (Brassica juncea L.) GENOTİPLERİNİN VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİ İLE BİYODİZELE UYGUNLUKLARININ BELİRLENMESİ Bilal ALPASLAN Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet SİNCİK Farklı Hint hardalı (Brassica juncea L.) genotiplerinin verim ve kalite özellikleri ile biyodizele uygunluklarını belirlemek amacıyla planlanan bu araştırma, 2017-2018 vejetasyon döneminde Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi deneme tarlalarında yürütülmüştür. Araştırmada materyal olarak 68 hat ve 4 şahit çeşit olmak üzere toplam 72 adet Hint hardalı genotipi kullanılmıştır. Tarla denemeleri, 3 tekerrürlü 8 x 9 dikdörtgen latis deneme desenine göre sıra arası 17.5 cm ve parsel uzunluğu 5 m olacak şekilde 8 sıralı olarak yürütülmüştür. Araştırma sonucunda, CR2658 (419,1 kg/da) ve CR2619 (416,9 kg/da) hatları en yüksek tane verimine sahip olurken, Burgonde çeşidi 287,3 kg/da ile en yüksek tane verimine sahip şahit çeşit olmuştur. En yüksek ham yağ oranı (% 51,6) CR2458, en yüksek ham yağ verimi (210,0 kg/da) ise CR2619 hatlarından elde edilmiştir. Yağ asitleri kompozisyonu bakımından Hint hardalı genotiplerinin ortalama palmitik, stearik, oleik, linoleik, linolenik ve erusik asit oranları sırasıyla % 3,5, % 1,5, % 14,4, % 22,8 ve % 36,6 olarak tespit edilmiştir. Çalışmada ele alınan Hint hardalı genotiplerinin biyodizel yakıt özellikleri incelendiğinde, kinematik vizkozite dışındaki bütün yakıt özelliklerinin TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri içerisinde yer aldığı görülmektedir. Ancak, tüm biyodizel yakıt özellikleri birlikte değerlendirildiğinde araştırmada ele alınan Hint hardalı genotiplerinin tümünün biyodizel üretiminde kullanılabileceği söylenebilir. Anahtar Kelimeler: Biyodizel, Brassica juncea, Verim, Verim komponentleri 2019, viii + 50 sayfa. *Bu çalışma 115O367 nolu proje kapsamında Tübitak tarafından desteklenmiştir. i ABSTRACT MSc Thesis DETERMINATION YIELD, QUALİTY AND BIODIESEL CHARACTERISTICS OF DIFFERENT INDIAN MUSTARD (Brassica juncea L.) GENOTYPES Bilal ALPASLAN Bursa Uludag University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Mehmet SİNCİK This research was carried out in Bursa Uludag University Faculty of Agriculture Agricultural Application and Research Center trial fields in 2017-2018 vegetation period. The aim of this study was to determine yield and quality characteristics of different Indian mustard (Brassica juncea L.) genotypes and their compatibility with biodiesel. A total of 72 Indian mustard genotypes, 68 lines and 4 witness cultivars, were used in the study. Field trials were carried out in 8 rows with 17,5 cm between the rows and 5 m plot length and 8 x 9 rectangular lattice trial pattern with 3 replications. As a result of the research, CR2658 (419,1 kg/da) and CR2619 (416,9 kg/da) lines have the highest seed yield, while Burgonde cultivar has the highest seed yield with 287,3 kg/da among the witness cultivars. The highest crude oil content (51,6 %) was obtained from CR2458 line and the highest crude oil yield (210,0 kg/da) was given by CR2619 line. In terms of fatty acid composition, the average palmitic, stearic, oleic, linoleic, linolenic and erucic acid ratios of Indian mustard genotypes were 3,5%, 1,5%, 14,4%, 22,8% and 36,6%, respectively. When the biodiesel fuel properties of Indian mustard genotypes discussed in the study are examined, it is seen that all fuel properties except kinematic viscosity are within the limit values of TS 14214 biodiesel standard. However, when all biodiesel fuel properties are evaluated together, it can be said that all of the Indian mustard genotypes discussed in the research can be used in biodiesel production. Key words: Biodiesel, Brassica juncea, Yield, Yield components 2019, vii + 50 pages. * This research is supported by Tubitak the scope of 115O367 numbered project. ii TEŞEKKÜR Farklı Hint hardalı (Brassica juncea L.) genotiplerinin verim ve kalite özellikleri ile biyodizele uygunluklarının belirlenmesi konulu yüksek lisans tezimin hazırlanmasında bana büyük yardımları olan, bilgi ve deneyimlerini benden esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Mehmet SİNCİK’e teşekkürlerimi sunarım. Tez hazırlığı aşamasında ölçüm teknikleri ve birçok konuda bilgi ve becerilerini benden esirgemeyen hocam Sayın Öğr. Gör. Emre ŞENYİĞİT’e ve Sayın Dr. Gamze BAYRAM’ a ayrıca teşekkürlerimi sunarım. Son olarak desteğini bana her daim gösteren tüm çalışmalarımızı birlikte yürüttüğümüz yüksek lisans öğrencisi arkadaşım Cansu DOLGUN’a ve Canser DOLGUN’a katkılarından ve desteklerinden dolayı teşekkürlerimi sunarım. Bilal ALPASLAN …/…/……. iii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET ……………………………………………………………………….......... i ABSTRACT ………………………………………………………………………. ii TEŞEKKÜR ………………………………………………………………………. iii İÇİNDEKİLER …………………………………………………………………… iv SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ……………………………………….. v ŞEKİLLER DİZİNİ ………………………………………………………………. vi ÇİZELGELER DİZİNİ……………………………………………………………. vii 1. GİRİŞ…………………………………………………………………………… 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI………..................................................................... 3 3. MATERYAL ve YÖNTEM……………………………………………………. 11 3.1. Bitki Materyali……………………………..…………………………………. 11 3.1.1. Toprak Özellikleri………….......………….......………….......…………...... 12 3.1.2. İklim Özellikleri……………………………………………………............. 13 3.2. Yöntem………………………………………………………………………... 13 3.2.1. Deneme Yöntemi ve Uygulanan İşlemler………………………………… 13 3.2.2. İncelenen Özellikler………………………………………………………… 15 3.2.3. Sonuçların İstatistiksel Değerlendirilmesi….................................................. 19 4. BULGULAR ve TARTIŞMA............................................................................... 20 4.1. Çiçeklenme Gün Sayısı …….………………………………………………… 20 4.2. Fizyolojik Olgunluk Gün Sayısı …………...……………………………… 21 4.3. Bitki Boyu ……………………….………………………................................ 24 4.4. Yan Dal Sayısı …..…………………………………........................................ 26 4.5. Bitkide Harnup Sayısı …...……………………………................................... 28 4.6. Harnupta Tane Sayısı ……….…………………............................................... 30 4.7. Tane Verimi…...………………........................................................................ 32 4.8. Bin Tane Ağırlığı ………..………................................................................... 34 4.9. Ham Yağ Oranı……………………………………………………………….. 36 4.10. Ham Yağ Verimi…………………………………………………………… 38 4.11. Yağ Asitleri Kompozisyonu............................................................................ 40 4.12. Biyodizel Yakıt Özellikleri……...................................................................... 42 5. SONUÇ ……........................................................................................................ 44 KAYNAKLAR......................................................................................................... 47 ÖZGEÇMİŞ...................................................................................................................4. 7 iv SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama da Dekar g Gram kg Kilogram kg/da Kilogram Dekar m Metre mm Milimetre cm Santimetre ℃ Santigrat Derece % Yüzde Kısaltmalar Açıklama Ark. Arkadaşları AÖF (LSD) Asgari Önemli Farklılık NPK Azot-Fosfor-Potasyum ÇU Çukurova Üniversitesi ETAE Ege Tarımsal Araştırma ÖD Önemli Değil TAE Tarımsal Araştırma Enstitüsü TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu VK Varyasyon Katsayısı ZF Ziraat Fakültesi v ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Ekim yapılacak arazinin hazırlığı (parselasyon işlemi)………………….. 14 Şekil 3.2. Deneme mibzeri ile ekim işlemi….......................……………………….. 14 Şekil 3.3. Hint hardalının bitki gelişim dönemleri……………....…………………. 18 Şekil 3.4. Hint hardalı gözlemler ve hasat işlemleri …………....………………… 18 vi ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.1. Araştırmada kullanılan Hint hardalı (Brassica juncea L.) hatları ve orjinleri …………………………………………………………………………….. 11 Çizelge 3.2. Deneme alanı topraklarının analiz sonuçları.........………………..... 12 Çizelge 3.3. 2017-2018 vejetasyon döneminde ve uzun yıllar ortalaması olarak deneme lokasyonuna ait iklim verileri ……..........………………........................... 13 Çizelge 4.1. Farklı Hint hardalı genotiplerinde çiçeklenme gün sayısına ait varyans analizi sonuçları……………………………………………………………………. 20 Çizelge 4.2. Farklı Hint hardalı genotiplerinde çiçeklenme gün sayısına ait ortalama değerler………………………………………………………………… 21 Çizelge 4.3. Farklı Hint hardalı genotiplerinde fizyolojik olgunluk sayısına ait varyans analizi sonuçları……………………………………………………………. 22 Çizelge 4.4. Farklı Hint hardalı genotiplerinde fizyolojik olgunluk gün sayısına ait ortalama değerler………………………………………………………………… 23 Çizelge 4.5. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bitki boyu değerlerine ait varyans analizi sonuçları…………………………………………………………………….. 24 Çizelge 4.6. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitki boyu değerleri..…............………………............................................................................ 25 Çizelge 4.7. Farklı Hint hardalı genotiplerinde yan dal sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları………………………………………………………….. 26 Çizelge 4.8. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama yan dal sayısı değerleri.. 27 Çizelge 4.9. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bitkide harnup sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları …………………………………………………………… 28 Çizelge 4.10. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitkide harnup sayısı değerleri…………………………………………………………………………….. 29 Çizelge 4.11. Farklı Hint hardalı genotiplerinde harnupta tane sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları...........………………....................................................... 30 Çizelge 4.12. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama harnupta tane sayısı değerleri………………………………………………………………………….... 31 Çizelge 4.13. Farklı Hint hardalı genotiplerinde tane verimine ait varyans analizi sonuçları…………………………………………………………………………….. 32 Çizelge 4.14. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama tane verimi değerleri… 33 Çizelge 4.15. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları……………………………………………...................................... 34 Çizelge 4.16. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama bin tane ağırlığı değerleri…………………………………………………………………………...... 35 Çizelge 4.17. Farklı Hint hardalı genotiplerinde ham yağ oranına ait varyans analizi sonuçları………………………………………………………………….. 36 Çizelge 4.18. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama ham yağ oranı 37 değerleri…………………………………………………………………………….. Çizelge 4.19. Farklı Hint hardalı genotiplerinde ham yağ verimine ait varyans 38 analizi sonuçları……………………………………………………………………. Çizelge 4.20. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama ham yağ verimi 39 değerleri…………………………………………………………………………… vii Çizelge 4.21. Hint hardalı hatları ve çeşitlerinin yağ asitleri kompozisyonu………. 40 Çizelge 4.22a. Seçilmiş bazı Hint hardalı genotiplerinin biyodizel analiz sonuçları ve referans değerleri…………………….. ……………………………………… 43 Çizelge 4.22b. Seçilmiş bazı Hint hardalı genotiplerinin biyodizel analiz sonuçları ve referans değerleri…………………………………………………………….. 43 viii 1. GİRİŞ Ülkemizde kahverengi hardal veya kırmızı hardal olarak da bilinen Hint hardalı (Brassica juncea L.) yağ şalgamı (Brassica rapa L.) ve siyah hardalın (Brassica nigra L.) doğal koşullar altında melezlenmesi ve kromozom sayısının ikiye katlanması sonucu oluşmuş amphidiploid bir türdür. Bitkinin orijin merkezinin Batı Asya’da özellikle Afganistan, İran ve Irak olduğu düşünülmektedir (Chen ve ark. 2013). Hint hardalı, Hindistan’ın kuzeyi ile Çin’in kuzey batısında yağ bitkisi olarak geniş alanlarda üretilmektedir. Kahverengi ve sarı tohumları bulunan Hint hardalı, Kanada’da daha çok baharat olarak yetiştirilmektedir. Günümüzde kolza yağ kalitesine sahip Hint hardalı çeşitleri geliştirebilmek için yoğun çalışmalar yapılmaktadır (Rakow ve ark. 1995, Pots ve ark. 1999, Oram ve ark. 2005). Kanada’da Hint hardalı ile yapılan çok sayıda tarla denemesinde elde edilen sonuçlar, bu bitkinin sıcağa ve kurağa dayanımının kolzaya göre daha iyi olduğunu göstermiştir. Hint hardalı aynı zamanda kapsül çatlamasına ve Karabacak (phoma-blackleg) hastalığına kolzadan daha dayanıklıdır (Kirk ve Oram 1981). Tohumları yüksek oranda yağ içeren ve marjinal alanlarda yetiştirilebilen bir bitki olan Hint hardalı biyodizel üretiminde de başarı ile kullanılabilmektedir (Pavlista ve ark. 2011). Hint hardalı yağından elde edilen biyodizelin kalitesi ABD ASTM D6751 ve Avrupa Birliği EN 14214 kalite standartlarına göre incelenmiş ve Hint hardalı yağının biyodizel üretimi için uygun bir kaynak olduğu sonucuna varılmıştır (Jham ve ark. 2009). Dünyada Brassica cinsine dahil olan türler yemeklik yağ ve biyodizel amacıyla giderek artan oranlarda yetiştirilmektedir. Yağ ve enerji hammaddeleri ithalatı ülkemizin dışarıya en fazla döviz ödediği kalemlerdir. Bu nedenle ülkemizde hem yemeklik yağ hem de biyodizel üretimine yönelik yağ bitkileri üretiminin arttırılması zorunludur. Bu hedefe ulaşmak için mevcut yağ bitkilerinin ekim alanlarının genişletilmesinin yanında ülkemizin tarımsal yapısına uygun, ekim nöbetlerine rahatlıkla girebilecek, stres faktörlerine dayanıklı ve verim potansiyeli yüksek yeni yağ bitkilerinin üretime alınması gerekmektedir. Bu türler arasında kolza, Etiyopya hardalı, Hint hardalı ve yağ şalgamını saymak mümkündür (Seyis ve Aydın 2012). Özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde yetiştirilen bu türler güçlü büyüme ve gelişme özellikleri (besin maddelerini etkili kullanma, hastalık ve zararlılara dayanıklılık, erkencilik, sıcağa ve soğuğa 1 tolerans) ile gıda, yem ve biyoyakıt olarak kullanılabilme imkanlarını bir arada sunmaktadır (Gan ve ark. 2008). Dünya üzerinde fosil yakıtların çevreyi olumsuz etkilemesi ve bunların telafisi için yapılan büyük harcamalar, artan nüfus ve gelişen teknolojiyle birlikte fosil yakıt rezervlerinin hızlı bir şekilde azalması, ülkelerin enerji kaynaklarını çeşitlendirme ve enerjide dışa bağımlılıktan kurtulabilme strateji ve çabaları, bilim adamlarının dikkatini bu konu üzerinde toplamıştır (Gizlenci ve Acar 2008). Biyodizel, ülkelerin enerji kaynaklarını çeşitlendirme ve enerjide dışa bağımlılıktan kurtulabilme stratejileri için destek olan, hem küçük (evsel) hem de sanayi tipi üretimde ekonomik uygulanabilirliği olan, atık yağların değerlendirilerek yeraltı sularının kirletilmesinin önüne geçilmesi ve böylece ekonomiye geri kazanımı, motorun daha sessiz çalışmasını sağlaması ile gürültü kirliliğini önleyici etkileri ile ön plana çıkan, savaş ve zorunlu hallerde stratejik yakıt olarak kullanılabilen, taşıma ve depolanması itibariyle dünya standartlarında “tehlikeli madde” kapsamında yer almayan güvenli ve çevre dostu kabul edilen bir yakıttır. Biyodizel, traktör ve biçerdöverlerde, deniz araçlarında, tır, kamyon, otobüs ve iş makinelerinde, otomobillerde motor yakıtı olarak kullanılmaktadır (Kolsarıcı ve ark. 2005). Dünyadaki gelişmelere paralel olarak ülkemizde de motorine 2018 yılından itibaren binde 5 oranında biyodizel katılma zorunluluğu getirilmesi biyodizel hammadde kaynağı olan yağlı tohumlu bitkilere olan ihtiyacı daha fazla arttırmıştır. Ülkemizde biyodizel üretiminde yerli hammadde kullanma zorunluluğu bulunmakta ve hammadde olarak daha çok kolza bitkisi kullanılmaktadır. Yağlı tohum üretiminin yetersiz olması nedeniyle her yıl büyük miktarlarda yağlı tohum ve ham yağ ithal etmek zorunda kalan ülkemizde kolza gibi kaliteli yemeklik yağ elde edilen bitkilerin biyodizel üretiminde kullanılması uygun değildir. Bu nedenle, biyodizel üretimi için alternatif bitkilerin devreye alınması gerekmektedir. Özellikle Akdeniz tipi yarı-kurak iklime uygun olduğu bilinen Hint hardalı yüksek erusik asit içeriği nedeniyle yemeklik olarak kullanılmayan, ancak biyodizel üretimi için dünyada giderek daha fazla kullanılan bir Brassica türüdür. Bu çalışma kapsamında söz konusu bitki türünün verim, verim komponentleri ve biyodizel özellikleri ülkemizde ilk defa araştırılmıştır. Bu amaçla yürütülen tarla denemeleri ile stres koşullarına dayanıklı, yüksek verimli ve biyodizel üretimine uygun Hint hardalı genotiplerinin belirlenmesi hedeflenmiştir. 2 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Gunasekera ve ark. (2006a), yaptıkları çalışmada, Hint hardalı (Brassica juncea L.) ve kolza (Brassica napus L.) bitkilerinin güneybatı Avustralya'daki düşük yağış, kısa gelişme mevsimi ve Akdeniz tipi iklime adaptasyonu ile genotip, çevre ve bunların bitki büyümesi ve tohum verimi üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Düşük yağışlı ortamlarda Hint hardalı ve kolza ilkbahar başında ekildiğinde daha yüksek verim alınmıştır. Yapılan ana bileşen ve G x Ç interaksiyonu analizleri sonuçları Hint hardalının düşük yağış, yüksek sıcaklık ve geç ekim ile ilgili stres koşullarına kolzadan daha fazla uyum sağladığını göstermiştir. Hint hardalı (391 kg/da), özellikle geç ekimlerde kolzaya (263 kg/da) kıyasla daha yüksek kuru madde üretmiştir. Hint hardalı kolzaya oranla daha fazla kuru madde üretse de, kuru maddenin tohum verimine dönüştürülmesinde verim düşüklüğü nedeniyle (düşük hasat endeksi) yüksek tohum verimine ulaşılamamıştır. Kolza bitkisinin yüksek hasat indeksine sahip olması tane verimi bakımından arada çok büyük fark olmasını engellemiştir. Gunasekera ve ark. (2006b), Hint hardalı ve kolzada Akdeniz tipi iklime sahip Batı Avustralya’da genotip, çevre ve bunların interaksiyonunun yağ ve protein oranları üzerine etkilerini incelemiştir. Araştırma sonucunda, çevrenin protein oranları üzerine olan etkisi yağ oranlarına göre daha fazla olmuştur. Yağ oranları % 37,3-40,0 arasında değişirken; protein oranları % 22,9-28,5 aralığında değişim göstermiştir. Her iki türde de tohum verimi arttıkça yağ oranı da artmış ancak protein oranı azalmıştır. Tohum verimi arttıkça yağ oranındaki artış miktarı kolzada Hint hardalına göre daha yüksek olmuştur. Alpgiray ve Gürhan (2007), yaptıkları çalışmada, yakıt olarak kullanılan kolza yağının tek silindirli bir dizel motorunun performansına ve egzoz gazı emisyon karakteristiklerine etkilerinin belirlenmesini amaçlamıştır. Araştırmada çalışmalar iki ana bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde kanola yağı dizel yakıtına hacimsel olarak % 20, 40, 60 ve 80 oranlarında karıştırılarak seyreltilmiş, daha sonra emisyon ve motor denemeleri yapılmıştır. İkinci bölümde ise, transesterifikasyon ile kolza yağı metil esteri (biyodizel) elde edilmiş, emisyon ve motor denemeleri gerçekleştirilmiştir. Denemelerde devir sayılarına bağlı olarak, dönme momenti, emisyon değerleri ve yakıt 3 tüketim değerleri ölçülmüştür. Kolza yağı kullanımı ile motor momenti ve gücünde dizel yakıtına kıyasla az da olsa düşüşlerin meydana geldiği, yağ asidi metil esteri kullanımı ile moment ve gücün ham kolza yağına oranla daha yüksek olduğu ve dizel yakıtına daha yakın olduğu belirlenmiştir. Transesterifikasyon yönteminin kolza yağına uygulanması sonucu yağın viskozitesinin ve özgül ağırlığının azaldığı belirlenmiştir. Bu özellikleri ile kolza yağı metil esteri dizel yakıtına daha yakın özellikler göstermiştir. Kolza yağı ile yapılan testlerde duman koyuluğunun dizel yakıtına oranla daha yüksek olduğu, fakat yağ asidi metil esterinin kullanımı ile duman yoğunluğunun seyreltme yöntemi ile elde edilen yakıtlara oranla daha düşük olduğu belirlenmiştir. Karışımlı ve metil ester yakıtların CO , CO ve O değerleri de belirlenmiştir. Sonuç olarak kolza yağı 2 2 metil esterinin dizel yakıtına daha yakın değerlere sahip olduğu görülmüştür. İlgen ve ark (2007), bitkisel yağların transesterifikasyonu ile üretilen biyodizelin dizele alternatif bir yakıt olduğunu, biyodizel üretiminde heterojen katalizörlerin kullanılması ile reaksiyon sonrası karışımın ayrılmasına katkıda bulunup, işlemi büyük ölçüde kolaylaştırdığını bildirmiştir. Araştırıcılar yaptıkları çalışmada, kolza yağı metil esterinin üretilmesinde heterojen bir katalizör olarak kullanılan Mg-Al hidroasitlerini incelemiş, sonuç olarak metanolün bu reaksiyon koşulu için en iyi alkol olduğu saptanmıştır. Çelikten ve Arslan (2008), dizel motorlarında alternatif olarak kullanılabilecek kolza ve soya yağı metil esterlerinin performanslarının incelenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada; motor güç değişimlerinin dizel yakıtına göre; kolza yağı metil esterinde % 9,7 azaldığı, özgül yakıt tüketimlerinin ise dizel yakıta göre kolza yağı metil esterinde % 10,1, soya yağı metil esterinde ise % 17,5 oranında artış gösterdiği tespit edilmiştir. Bunun yanında duman koyuluklarının dizel yakıtlara oranla kolza yağı metil esterinde % 25, soya yağı metil esterinde ise % 37 oranlarına kadar azalma gösterdiği saptanmış olup tüm bu bulgular ışığında en yüksek motor performansının dizel yakıtlardan sonra kolza yağı metil esteri ile sağlandığı, en düşük duman ve CO emisyon değerine ise yine kolza yağı metil esteriyle ulaşılması sonucunda kolza yağı tam olarak dizel yakıtların yerini alamasa da özellikle egsoz emisyonları bakımından daha iyi sonuçlar vermesi nedeniyle alternatif yakıt olarak kullanılabileceği görülmüştür. 4 Jham ve ark. (2009), Hint hardalı (Brassica juncea L.) yağını biyodizel üretimi için hammadde kaynağı olarak değerlendirmiştir. Bu çalışmada biyodizel üretiminde metanol ve sodyum metoksit katalizörü ile standart bir transesterifikasyon prosedürü uygulanarak, ağırlıkça % 94 verim elde edilmiştir. Hint hardalı yağının yağ asidi profilinin çoğunu erusik (% 45), linoleik (% 14,2) ve linolenik (% 13) yağ asitleri oluşturmuştur. Elde edilen yağ asidi metil esterlerinin setan sayısı, kinematik viskozitesi ve oksidatif stabilitesi sırasıyla 61,1, 5,33 mm2 s-1 (40 °C) ve 4,8 saat (110 °C) şeklindedir. Bulanıklık, akışkanlık ve soğuk filtre tıkanma noktaları sırasıyla 4, -21 ve - 3 °C olmuştur. Çalışmada ayrıca, asit değeri, kayganlık, serbest ve toplam gliserol içeriği, iyot değeri, özgül ağırlık, kükürt ve fosfor içerikleri gibi özellikler de belirlenmiş ve ASTM D6751 ve EN 14214 biyodizel standartları ile karşılaştırılmıştır. Çalışma sonucunda, Hint hardalı yağının biyodizel üretimi için kabul edilebilir bir hammadde olarak göründüğü bildirilmiştir. Blackshaw ve ark. (2011) Kanada’da biyodizel üretiminde kullanılan kolza bitkisinin yemeklik yağ üretiminde de kullanılmasından dolayı alternatif bitkiler üzerine yaptığı bir araştırmada yağ şalgamı, Hint hardalı, Etiyopya hardalı, ak hardal, ketencik ve keten bitkilerini ele almıştır. Bu bitkilerin olgunlaşma süreleri 87-126 gün arasında değişmiş olup en kısa olgunlaşma süresi yağ şalgamında bulunmuştur. Tane verimi değerleri 1. Yıl 144-415 kg/da ve 2. Yıl 157-358 kg/da arasında değişmiş olup ilk yıl en yüksek verim değerleri ketencik (415 kg/da), ak hardal (319 kg/da) ve Hint hardalından (302 kg/da) elde edilmiştir. İkinci yılda ise en yüksek verim yine Hint hardalından (358 kg/da) elde edilirken, bu bitkiyi 307 kg/da ile Etiyopya hardalı takip etmiştir. Bu bitki türlerinin biyodizel performansı incelendiğinde ise en iyi değerler ketencik, keten, yağ şalgamı ve Hint hardalından elde edilmiştir. Bannikov (2011), tarafından Hint hardalı metil esterleri (biyodizel) ve normal dizel yakıtı doğrudan enjeksiyonlu dizel motorda test edilmiştir. Deneysel verilerin analizi, yakıt enjeksiyonu ve yanma özelliklerinin analizi ile desteklenmiştir. Biyodizel ile çalışan motor, frende spesifik yakıt tüketimini artırmış, azot oksit emisyonunu ve siyah duman oranını azaltmış, karbon monoksit emisyonunda orta düzeyde bir artış göstermiş, 5 yanmamış hidrokarbon emisyonunu ise değiştirmemiştir. Yakıt tüketimindeki artış, biyodizelin daha düşük ısıtma değerine ve kısmen de yakıt dönüşüm verimliliğinin azalmasına bağlanmıştır. Yanma özelliklerinin analizi, enjeksiyonun daha erken başladığını ve biyodizelin ateşlemedeki gecikme sürelerini kısalttığını ortaya koymuştur. Azot oksit emisyonlarının azaltılmasının en muhtemel nedeni, azami ısı salımı oranındaki ve silindir basıncındaki düşüştür. Yanma özelliklerinin analizi ayrıca setan indeksinin biyodizelin tutuşma kalitesi için uygun bir ölçüt olmadığını göstermiştir. Yürütülen çalışma sonucunda Hint hardalı yağının Pakistan'da ticari biyodizel üretimi için uygun bir kaynak olabileceği sonucuna varılmıştır. Boffito ve ark. (2012) alternatif yağlardan sürdürülebilir biyodizel üretimi üzerine bir çalışma gerçekleştirmişler. Bu çalışmada Hint hardalı, aspir, atık yağ, atık yağ + kolza yağı karışımları (1:1, 3:1) normal üretim aşamalarından geçirilmiş fakat serbest yağ asitlerinin esterifikasyonunda katalizör olarak A46 (Amberlyst 46) materyali kullanılmıştır. Bu çalışma sonucunda asitlik oranı hepsinde % 62-83 oranında düşürülmüş olup, Hint hardalından % 98,5 saflıkta biyodizel elde edilmiştir. Sarala ve ark. (2012), Birçok ülkede, çevre dostu olan uygun alternatif yakıtlar aramaya ilgi giderek artış göstermektedir. Saf bitkisel yağların dizel motorlarlarda kullanılabilmesine rağmen, yüksek viskoziteleri, düşük uçuculukları ve düşük soğuk akışkanlıkları özellikleri sebebiyle, alternatif türevlerin araştırılmasına neden olmuştur. Biyodizel, transesterifikasyon yoluyla herhangi bir bitkisel yağdan elde edilebilen bir alkali yağ asidi esteridir. Biyodizel yenilenebilen, biyolojik olarak ayrıştırılabilen ve toksik olmayan bir yakıt türüdür. Bu çalışmada, Brassica juncea yağı, Brassica juncea yağı metil esterini (BOME) elde etmek için, katalizör olarak sodyum hidroksit kullanılarak metanol ile transesterleştirilmiştir. Biyodizel, performans özelliklerini değerlendirmek için tek silindirli 4 zamanlı dizel motorda test edilmiştir ve sonuçta Brassica juncea yağı metil esterinin dizel motorlarda kullanılabileceği belirlenmiştir. Roy ve ark. (2013), yapmış oldukları çalışmada bir dizel motor üzerinde B0 (% 100 dizel), B5 (% 5 biyodizel, % 95 dizel), B10 (% 10 biyodizel, % 90 dizel) gibi karışımları test etmiş ve motor performansı, frene özgü yakıt tüketimi (bsfc) ve yakıt 6 dönüşüm verimliliği (nf) gibi özellikleri incelemiştir. Sonuç olarak; biyodizel-dizel karışımları, % 100 dizele göre daha yüksek yakıt dönüşüm verimliliği sağlamış ve biyodizel düşük yük işletiminde dizele kıyasla önemli bir CO ve HC azalması göstermiştir. Öte yandan düşük yük işletiminde biyodizel ile NOx emisyonu, % 100 dizele göre önemli ölçüde artmış ancak yüksek yük işletim altında biyodizel ve dizel ile NOx emisyonlarında neredeyse hiçbir değişiklik olmamıştır. Wilkes ve ark. (2013), Hint hardalı (Brassica juncea)'nın biyodizel hammaddesi olarak kullanılabilirliğini belirlemek amacıyla, Avustralya’da iki farklı araştırma yürütmüştür. İlk araştırma, erken ekimin geç ekime göre 130 kg/da’dan daha fazla verim artışı sağladığını göstermiştir. Bu çalışmada ham yağ oranları % 34 ila % 39,8 arasında değişiklik göstermekle birlikte, yağ asidi profilini etkileyen ana faktörün, genotip olduğu belirlenmiştir. İkinci araştırmada ise büyüme mevsimi ve yıl ile diğer parametreler arasındaki etkileşimlerin, yağ asidi profili üzerinde büyük bir etkiye sahip olduğu tespit edilmiştir. Gelişme mevsiminden etkilenen ana yağ asitleri oleik, linoleik ve erusik asit olarak belirlenmiştir. Oleik ve linoleik asitlerin, daha soğuk yetiştirme koşullarında daha yüksek olma eğiliminde olan erusik asit içeriği ile ters orantılı olduğu gözlemlenmiştir. Araştırmadan elde edilen yağlar, biyodizel haline getirilerek kalite açısından değerlendirilmiş ve yakıt, oksidasyon kararlılığı ve kinematik viskozite hariç çoğu biyodizel standardını karşılamıştır. Çoklu doymamış yağ asitlerinin nispeten yüksek konsantrasyonunun, zayıf oksidasyon stabilitesinden ve daha yüksek miktarda erüsik asit ile gliserolün zayıf kinematik viskozite değerlerine katkıda bulunmasından sorumlu olduğu kabul edilmiştir. Araştırma sonucunda, analiz edilen Hint hardalı genotiplerinin hem uygun bir ikinci ürün alternatifi hem de iyi bir biyodizel hammadde kaynağı olabileceği tespiti yapılmıştır. Alam ve ark. (2014), 2010-11 ve 2011-12 vejetasyon dönemlerinde üç farklı ekim zamanında (25 Kasım, 5 Aralık ve 15 Aralık) 30 farklı kolza ve Hint hardalı genotipini Bangladeş BARI Araştırma İstasyonu’nda denemiştir. Geç ekim koşulları altında bitkiler yüksek sıcaklıklara maruz kaldığında, bitki fenelojisinin, Hint hardalı genotiplerinin verim ve gelişme değişimlerinin belirmesinde etkili olduğu gözlemlenmiştir. Çiçeklenme ve olgunlaşma süreleri ekim zamanlarına göre farklılık 7 göstermiştir. Ekim tarihi, her iki vejetasyon döneminde de bitkinin boyunu, bitki başına harnup sayısını, harnup başına tane sayısını, tane verimini ve yağ içeriğini önemli ölçüde etkilemiştir. En yüksek tohum verimi (175,8 ve 182,5 kg/da) 25 Kasım ekim tarihinde ekilen Hint hardalı çeşitleri olan BJDH-11 ve BARI Sarisha-16’dan alınmıştır. Tohumların en yüksek yağ içeriği (% 44,4 ve % 45,9) her iki vejetasyon döneminde de 25 Kasım ekiminde ekilen BARI Sarisha-6 ve BARI Sarisha-14 Hint hardalı çeşitlerinden elde edilmiştir. Aysal ve ark. (2014), tarafından yürütülen çalışmada hardal yağından biyodizel üretim sürecinin optimizasyonu yapılmıştır. Optimizasyon süreci metanol/yağ oranı, katalizör konsantrasyonu reaksiyonu süresi ve sıcaklığı gibi parametrelere göre ele alınmıştır. Değişen oranlarda hardal yağı-dizel karışımından elde edilen biyodizel yakıtının motor performansına ve egzoz emisyonlarına etkileri incelenmiştir. Biyodizel oranı arttıkça içten yanmalı motorun güç ve momenti azalırken, özgül yakıt tüketimi (SFC) artmıştır. Ayrıca, biyodizel, dizel yakıtları ve biyodizel dizel yakıtlarının karışımlarının NOx ve CO emisyonları karşılaştırılmıştır. Hardal yağı biyodizelinin emisyon değerlerinin dizel yakıttan düşük olduğu görülmüştür. Chakraborty ve ark. (2014), Dört faktörlü, üç seviyeli "yanıt yüzey metodolojisi" kullanılarak, magnezyum emdirilmiş, önceden sindirilmiş uçucu kül heterojen baz katalizörü kullanılarak Hint hardalı yağının metanolizi (MO) yoluyla biyodizel üretimi için işlem koşullarının optimizasyonunu gerçekleştirmiştir. Çalışmada, biyodizelin (yağ asidi metil ester, YAME) veriminin çok değişkenli regresyon analizi ile tahmini için kuadratik bir polinom modeli formüle edilmiştir. Modelde maksimum deneysel YAME verimine karşılık gelen optimum parametrik değerler (Ağırlıkça % 97,5 verim) aşağıdaki gibidir: metanol: MO molar oranı, 13.13: 1; kalsinasyon sıcaklığı, 950 ° C; katalizör konsantrasyonu,% 3,44; ve karıştırıcı hızı, 890 rpm'dir. Bu şekilde formüle edilmiş olan B10 biyodizeli (% 10 biyodizel; % 90 dizel), ABD ASTM D6751 ve Avrupa Birliği EN 14214 kalite standartlarına uygundur. Bu şekilde, optimal olarak hazırlanan düşük maliyetli ve yeniden kullanılabilir katalizör kullanılarak hardal yağından biyodizel eldesinin oldukça ekonomik olacağı düşünülmektedir. 8 Sanjid ve ark. (2014), tarafından yürütülen çalışmada, Hint hardalı biyodizeli (B100) düşük kaliteli ham Hint hardalı yağından üretilmiş olup, farklı motor hızlarında, tam yük koşullarında motorun yanma, performansı ve emisyon özelliklerini araştırmak için dört silindirli, doğrudan enjeksiyonlu, dizel motorda test edilmiştir. Biyodizel ve karışımları, dizel yakıt (B0) ile karşılaştırıldığında tepe silindir basıncında artış ve ateşleme gecikmesinde bir azalış göstermiştir. B100 ve karışımları için, önceden karıştırılmış yanma aşaması ve enjeksiyon zamanlamasının başlangıcı B0’dan önce gerçekleşmiştir. Motor performans testleri sırasında, % 10 ve % 20’lik biyodizel karışımları, dizel yakıta kıyasla, % 4-8 daha yüksek spesifik fren yakıt tüketimi ve % 9- 13 daha düşük fren gücü göstermiştir. Motor emisyon testleri, B0 ile karşılaştırıldığında B100 karışımları için % 9-12 daha yüksek NO, % 19-42 daha düşük HC ve CO göstermiştir. Sonuç olarak, % 10 ve % 20’lik B100 karışımlarının dizel motorlarda değişiklik yapılmadan kullanılabileceği görülmüştür. Zia-Ul-Hassan ve ark. (2014), 11 adet Hint hardalı ve 1 adet kolza çeşidinin kuru koşullardaki verim performansını karşılaştırmıştır. Çalışmada Hint hardalı çeşitlerinden KJ-119 250 kg/da, Abaseed kolza çeşidi ise 242,5 kg/da ile en yüksek tane verimlerini sağlamıştır. En düşük tohum verimi ise 140,0 kg/da ile BSA Hint hardalı çeşidinden alınmıştır. Bitkide harnup sayısı ve harnupta tane sayısı fazla olan çeşitlerin daha yüksek tane verimine ulaştığı görülmüştür. Moser ve ark. (2015), Hint hardalı yağının biyodizel üretimi için hammadde kaynağı olarak uygunluğunu ve yakıt özelliklerinin değerlendirilmesini, hem saf bir şekilde hem de petrol-dizel yakıtı ile karıştırarak incelemiştir. Elde edilen sonuçlar, ASTM D6751, EN 14214, ASTM D975, EN 590 ve ASTM D7467 gibi ilgili yakıt standartlarıyla karşılaştırılmıştır. Hint hardalı yağı, düşük kaliteli tohumlardan, boru şeklinde radyal presler kullanarak ekstre edilmiştir. Bu yağ, daha sonra homojen sodyum metoksit katalizli transesterifikasyona uygun hale gelebilmesi için, reçine çıkartımı, nötrleştirme ve ağartma işlemleri uygulanarak kimyasal olarak rafine edilmiştir. Hint hardalı yağında tespit edilen başlıca yağ asidi erüsik asittir (% 44,1). Elde edilen biyodizel, oksidatif stabilite ve kinematik viskozite hariç, EN 14214 biyodizel standartlarına uygun yakıt özellikleri vermiştir. 9 Al-dobouni ve ark. (2016), yaptıkları çalışmada biyodizeli, yenilebilir olmayan bir yağ kaynağı olan Hint hardalı (Brassica juncea L.) yağından, katalizör olarak potasyum hidroksit kullanarak, metanol ile optimize ederek, alkali katalize edilmiş transesterifikasyon yoluyla elde etmiştir. Biyodizel verimi (% 96,7 ester içeriğinde % 95,5), 60 °C sıcaklık ve 45 dakikalık reaksiyon süresinde optimum koşullar altında (yağın % 0,75’i oranında potasyum hidroksit, 6:1 metanol/yağ oranı) şeklinde elde edilmiştir. Hint hardalı (Brassica juncea L.) yağının biyodizel özellikleri belirlenerek, ASTM D6751 biyodizel standardı sınırları içinde olduğu tespit edilmiştir. Saud ve ark. (2016), kısıntılı sulama ve farklı azot dozlarının Hint hardalında verim ve verim özellikleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla 1999-2000 ve 2000-2001 vejetasyon dönemlerinde bir çalışma yapmıştır. En yüksek tane verimi (146,5 kg/da), bitki boyu (183 cm), bitkide harnup sayısı (200 adet), harnupta tane sayısı (16 adet) ve bin tane ağırlığı Laxmi Hint hardalı çeşidinden elde edilmiştir. Çiçeklenme dönemindeki 60 mm ilave sulama 158,2 kg/da ile harnup oluşturma dönemindeki 60 mm ek sulamaya (144,1 kg/da) göre daha fazla tohum verimi sağlamıştır. Azotlu gübreleme 10 kg/da etkili madde dozuna kadar verim ve verim özelliklerinde artış sağlamış, daha yüksek dozlarda önemli bir artış görülmemiştir. Singh ve ark. (2018), kolza ve Hint hardalının, Hindistan’ın daha çok kuzey- doğu/kuzey-batı bölgelerinde sulu veya kuru koşullarda, zaman zaman tuzlu topraklarda yetiştirildiğini, doğru ekim zamanının ürün gelişimi için çok önemli olduğunu, kışlık ekimlerin daha yüksek tohum verimi sağladığını, farklı çeşitlerin değişik çevrelere olan tepkisinin ekim zamanlarına göre farklılık gösterdiğini bildirmiştir. 10 3. MATERYAL ve YÖNTEM Bu araştırma, farklı Hint hardalı (Brassica juncea L.) genotiplerinin verim ve kalite özellikleri ile biyodizele uygunluklarını belirlemek amacıyla 2017-2018 vejetasyon döneminde Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi deneme tarlalarında yürütülmüştür. 3.1. Bitki Materyali Araştırmada bitki materyali olarak; Kanada ve Alman Gen Bankalarından sağlanan 68 adet Hint hardalı (Brassica juncea L.) genotipi ve Kanada Bitki Gen Bankası (PGRC) tarafından sağlanan 4 adet şahit Hint hardalı çeşidi (Burgonde, Cutlass, Saryam ve Stoke) kullanılmıştır. Çizelge 3.1. Araştırmada kullanılan Hint hardalı (Brassica juncea L.) hatları ve orjinleri Hat No Kodu Orjini Hat No Kodu Orjini 1 CR2480 ÇİN 37 CR2658 HİNDİSTAN 2 CR2516 JAPONYA 38 CR2681 POLONYA 3 CR83 HİNDİSTAN 39 CR2669 RUSYA 4 CR2673 NEPAL 40 CR2458 RUSYA 5 CR2675 HABEŞİSTAN 41 CR494 AVUSTURYA 6 CR2496 İTALYA 42 CR93 ALMANYA 7 CR2504 GÜRCİSTAN 43 CR2693 ALMANYA 8 CR2484 KÜBA 44 CR2353 GÜRCİSTAN 9 CR2526 JAPONYA 45 CR2671 POLONYA 10 CR2640 TÜRKİYE 46 CR2664 HİNDİSTAN 11 CR114 RUSYA 47 CR2635 POLONYA 12 CR76 ALMANYA 48 CR2701 BULGARİSTAN 13 CR2487 KORE 49 CR2619 KANADA 14 CR2444 ÇİN 50 CR3484 KORE 15 CR2603 FAS 51 CR3326 ÇİN 16 CR80 MACARİSTAN 52 CR2602 KANADA 17 CR2455 ÇİN 53 CR104 HİNDİSTAN 18 CR115 RUSYA 54 CR2756 ALMANYA 11 Çizelge 3.1. Araştırmada kullanılan Hint hardalı (Brassica juncea L.) hatları ve orjinleri (devam) Hat No Kodu Orjini Hat No Kodu Orjini 19 CR2451 ÇİN 55 CR97 HİNDİSTAN 20 CR2432 AFGANİSTAN 56 CR2421 ÇİN 21 CR2694 ROMANYA 57 CR2471 GÜRCİSTAN 22 CR2652 ALMANYA 58 CR2478 ÇİN 23 CR2651 KANADA 59 CR3356 KORE 24 CR79 KANADA 60 CR3325 ÇİN 25 CR2515 KÜBA 61 CN101816 PAKİSTAN 26 CR1208 MACARİSTAN 62 CN101818 PAKİSTAN 27 CR3333 ABD 63 CN31280 RUSYA 28 CR3339 ABD 64 CN39623 İNGİLTERE 29 CR2459 RUSYA 65 CN39624 RUSYA 30 CR2646 BELÇİKA 66 CN39630 İNGİLTERE 31 CR493 AVUSTURYA 67 CN43441 HİNDİSTAN 32 CR3428 AVUSTURYA 68 CN43437 HİNDİSTAN 33 CR3335 JAPONYA 69 Burgonde KANADA 34 CR2489 İTALYA 70 Cutlass KANADA 35 CR2492 POLONYA 71 Saryam HİNDİSTAN 36 CR2488 KÜBA 72 Stoke ALMANYA 3.1.1. Toprak Özellikleri Deneme alanına ait topraklar alkali-killi toprak özelliğinde olup fosfor ve potasyum bakımından zengin, organik maddece fakir ve orta derecede kireçli olup, tuzluluk sorunu bulunmamaktadır. Araştırmanın yürütüldüğü deneme alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.2’de verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme alanı topraklarının analiz sonuçları Toprak Özellikleri Analiz Sonuçları Kireç (%) 1,60 Bünye Killi Total Tuz (%) 0,080 pH 7,20 Fosfor (kg/da) 9,60 Potasyum (kg/da) 100,00 Organik Maddeler (%) 1,90 12 3.1.2. İklim Özellikleri Denemenin yapıldığı, 2017-2018 vejetasyon döneminde aylık ortalama sıcaklık değerleri bakımından Bursa ili sıcaklık değerinin 14,6 ºC olduğu görülmektedir. Buna karşılık uzun yıllar sıcaklık ortalaması 12,6 ºC olarak gerçekleşmiştir. 2017-2018 vejetasyon dönemindeki yağış durumuna bakıldığında ise; Bursa ilinin 2017-2018 vejetasyon dönemindeki toplam yağış miktarı 727,7 mm olurken, uzun yıllar yağış toplamı 664,1 mm olmuştur. Çizelge 3.3. 2017-2018 Vejetasyon döneminde deneme lokasyonuna ait iklim verileri BURSA 2017/2018 Vejetasyon Dönemi Uzun Yıllar Ortalaması Aylık Aylık Aylık Aylık Aylar Sıcaklık Yağış Sıcaklık Yağış Ortalaması Ortalaması Ortalaması Ortalaması ( 0C) (mm) ( 0C) (mm) Eylül 23, 2 16, 8 20, 1 39, 5 Ekim 15, 1 125, 9 15, 2 68, 8 Kasım 10, 5 37, 2 10, 7 78, 5 Aralık 9, 0 112, 4 7, 4 103, 4 Ocak 6, 7 72, 2 5, 4 87, 6 Şubat 9, 6 71, 4 6, 3 74, 6 Mart 13, 1 123, 6 8, 4 69, 7 Nisan 15, 7 15, 0 12, 8 63, 4 Mayıs 19, 8 94, 2 17, 6 44, 3 Haziran 23, 4 59, 0 22, 1 34, 3 Toplam - 727, 7 - 664, 1 Ortalama 14, 6 - 12, 6 - 3.2. Yöntem 3.2.1. Deneme Yöntemi ve Uygulanan İşlemler Tarla denemeleri, 3 tekerrürlü 8 x 9 dikdörtgen latis deneme desenine göre sıra arası 17.5 cm ve parsel uzunluğu 5 m olacak şekilde 8 sıralı olarak yürütülmüştür. Denemenin ekimi 07 Ekim 2017 tarihinde deneme mibzeri ile gerçekleştirilmiş olup, 13 ekim normu dekara 800 g olarak alınmıştır. Ekim öncesinde 6 kg/da etkili madde dozunda azot-fosfor-potasyum 15-15-15 kompoze gübre şeklinde parsellere uygulanmıştır. İlkbahar başlangıcında 10 kg/da etkili madde dozunda azot % 46’lık üre gübresi formunda ilave olarak verilmiştir. Denemeler, kuru koşullarda yürütülmüş, doğal yağışa ek olarak herhangi bir sulama yapılmamıştır. Ekim öncesinde trifluralin etkili maddeli yabancı ot ilacı 150 cc/da dozunda pülvarizatörle toprağa uygulanıp ardından diskaro ile toprağın 10-12 cm derinliğine karıştırılmıştır. Çıkış sonrasında görülen yabancı otlar elle kontrol edilmiştir. Gözlem ve ölçümler ortadaki 6 sırada ve rastgele seçilen 5 adet bitki üzerinde yapılmıştır. Hasat işlemleri, bitkilerin % 75’inde yapraklar sararıp döküldüğünde Hege tipi parsel biçerdöveri ile gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.1. Ekim yapılacak arazinin hazırlığı; (parselasyon işlemi). Şekil 3.2. Deneme mibzeri ile ekim işlemi 14 3.2.2. İncelenen Özellikler Araştırmada; çiçeklenme gün sayısı, fizyolojik olum gün sayısı (gün), bitki boyu (cm), yan dal sayısı (adet), bitkide harnup sayısı (adet), harnupta tane sayısı (adet), tane verimi (kg/da), bin tane ağırlığı (g), ham yağ oranı (%), yağ asitleri kompozisyonu (%) ve biyodizel yakıt kalitesi özellikleri incelenmiştir. Çiçeklenme Gün Sayısı (gün): Ekim ile parseldeki bitkilerde çiçeklenmenin başladığı tarih arasındaki gün sayısıdır. Fizyolojik Olum Gün Sayısı (gün): Ekim tarihinden itibaren parseldeki bitkilerin %75’inin yaprak, sap ve kapsüllerinin sarardığı, tohumların dolgunlaştığı tarih arasındaki gün sayısıdır. Bitki Boyu (cm): Her parselde hasat olgunluğuna gelen bitkiler arasından rastgele seçilen 5 adet bitkide, kök boğazı ile tepe noktası arasında kalan mesafe ölçülmüş ve ortalaması alınmıştır. Yan Dal Sayısı (adet): Her parselde hasat olgunluğuna gelen bitkiler arasından rastgele seçilen 5 adet bitkide ana sapa bağlı olan yan dallar sayılmış ve ortalaması alınmıştır. Bitkide Harnup Sayısı (adet): Her parselde hasat olgunluğuna gelen bitkiler arasından rastgele seçilen 5 adet bitkide yer alan bütün harnuplar sayılmış ve ortalaması alınmıştır. Harnupta Tane Sayısı (adet): Her parselde hasat olgunluğuna gelen bitkiler arasından rastgele seçilen 5 adet bitkinin her birinden tesadüfen seçilen 5 adet harnuptaki (toplam 25 harnup) tohumlar sayılmış ve ortalaması alınmıştır. Tane Verimi (kg/da): Her parselde yer alan bitkiler Hege tipi parsel biçerdöveri ile hasat edilmiş, elde edilen tohumlar temizlenip tartılmış, % 10 nem seviyesine göre düzeltme yapılmış ve daha sonra parsel verimleri dekara dönüştürülmüştür. Bin tane ağırlığı (g): Her parselden hasat edilen ve temizlenen tohumlar içerisinden 4 adet 100 tohum sayılarak tartılmış, ağırlıkları ortalamasının 10 ile çarpılması ve %10 nem seviyesine göre düzeltilmesi ile tespit edilmiştir. 15 Ham Yağ Oranı (%): Her parsele ait tohum örneklerinden 10 gr tohum değirmende öğütülmüş ve bunun içerisinden 3 gr numune alınarak kartuşlara konduktan sonra ham yağ oranları soxhelet metodu ile susuz eter ekstraksiyonunda 6 saat süre ile analiz edilmiştir. Ham Yağ Verimi (kg/da) Her bir genotipe ait tane verimi ile ham yağ oranı değerlerinin çarpımı sonucu elde edilmiştir. Yağ Asitleri Kompozisyonu (%) Metil esterleri oluşturulan örneklerin yağ asidi bileşimi Agilent 7890A Gaz kromotografi sistemi, 7683B serisi oto enjektör ve alev iyonizasyonu dedektörü (FID) ile belirlenmiştir. Kromotagrafik ayrım için HP–88 kapillar GC kolonu (100 m×0,25×mm, 0,20 µm film kalınlıklı; J&W Scientific, USA) kullanılmıştır. Analiz şartları; enjektör sıcaklığı; 250 оC, fırın sıcaklığı programı; 140 °C’ de 5 dakika, 4°C/dakika artışla 240 °C ve bu sıcaklıkta 10 dakika bekleyecek şekilde belirlenmiştir. Taşıyıcı gaz olarak helyum (30 mL/dk akış hızıyla) kullanılmış ve 1/30 split modu seçilmiştir. Ticari yağ asidi metil esterleri karışımı, dış standart olarak her bir yağ asidi metil esterinin çıkış zamanını belirlemek için kullanılmıştır. Her bir yağ asidinin % oranı, o yağ asidine ait pikin kalan alanının, toplam pik alanına bölümünden elde edilmiştir. Biyodizel Yakıt Kalitesi Araştırmada ele alınan kolza hatlarından elde edilen biyodizelin yakıt kalitesi Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde bulunan Enerji Bitkileri Araştırma Merkezi’nde Türk Standartları Enstitüsü tarafından hazırlanan TS EN 14214:2012+A2 standartları dahilinde belirlenmiştir. Biyodizel analizleri çok pahalı ve zaman alıcı olduğu için araştırmada en yüksek verim potansiyeline sahip 13 Hint hardalı hattı (CR76, CR79, CR1208, CR2459, CR2646, CR2488, CR2658, CR494, CR2619, CR3484, CR3326, CN39623, CN43441) ile 2 adet şahit çeşidin (Burgonde ve Stoke) biyodizel yakıt özellikleri incelenebilmiştir. 16 Biyodizel Deney Yöntemleri: Yoğunluk Tayini: KEM marka DA-640 model otomatik yoğunluk ölçüm cihazı ile TS EN ISO 12185 test yöntemine göre belirlenmiştir. Kinematik Viskozite Tayini: TANAKA marka AKV-202 model otomatik kinematik viskozite cihazı ile TS 1451 EN ISO 3104/T1 test yöntemine göre 40 C’ de belirlenmiştir. Su Tayini: Karl-Fischer MKC-520 marka su tayin cihazı ile TS 6147 EN ISO 12937 kulometrik karl fischer titrasyon test yöntemine göre belirlenmiştir. Parlama Noktası Tayini: Koehler Rapid Tester marka parlama noktası tayin cihazı ile TS EN ISO 3679 hızlı denge kapalı kap test yöntemine göre belirlenmiştir. Akma ve Soğuk Filtre Tıkanma Noktası Tayini: Lawler marka cihaz ile TS 1233 ISO 3016 ve TS EN 116 test yöntemlerine göre belirlenmiştir. Mikro Karbon Kalıntısı Tayini: TANAKA marka ACR-M3 model cihaz ile TS 6148 EN ISO 10370 mikro metot yöntemine göre belirlenmiştir. Bakır Şerit Korozyonu Tayini: Petrotest marka cihaz ile TS 2741 EN ISO 2160 bakır şerit yöntemine göre belirlenmiştir. Oksidasyon Kararlılığının Tayini: KLC Instruments Oxifast K-OSE cihazı ile TS EN 14112 test yöntemine göre belirlenmiştir. Asit Sayısı Tayini: KEM marka AT-510 model otomatik potansiyometrik titratör ile TS EN 14104 test yöntemine göre belirlenmiştir. İyot Sayısı Tayini: KEM marka AT-510 model otomatik potansiyometrik titratör ile TS EN 14111 test yöntemine göre belirlenmiştir. Metanol Muhtevası Tayini: Perkın Elmer marka Clarus 680 model Head Space üniteli Gaz Kromatografisi cihazı ile TS EN 14110 test yöntemine göre belirlenmiştir. Yağ Asitleri Metil Ester (YAME) ve Linolenik Asit Metil Ester İçeriği Tayini: Perkın Elmer marka Clarus 680 model Gaz Kromatografisi cihazı ile TS EN 14103:2011 test yöntemine göre belirlenmiştir. Mono- Di- ve Trigliserit Muhtevası Tayini: Perkın Elmer marka Clarus 680 model Gaz kromatografisi cihazı ile TS EN 14105:2011 test yöntemine göre belirlenmiştir. 17 (a) (b) (c) Şekil 3.3. Hint hardalın ın bitki gelişim dönemleri; (a) İlk çıkış başlangıcı, (b) Tam çiçeklenme zamanı, (c) Belli gelişim dönemindeki hint hardalının genel görünümünden bir kesit. (a) (b) Şekil 3.4. Hint hardalı gözlemler ve hasat işlemleri; (a) Rastgele yapılan 5 bitki seçimi ve elle hasadı, (b) Parsellerin biçerdöver ile hasadı. 18 3.2.3. Sonuçların İstatistiksel Değerlendirilmesi Elde edilen veriler 8 x 9 dikdörtgen latis deneme desenine göre varyans analizine tabi tutulmuştur. Önemlilik testlerinde % 1 ve % 5, farklı grupların belirlenmesinde ise % 5 olasılık düzeyleri kullanılmıştır. İstatistiki farklı gruplar AÖF (LSD) testi ile belirlenmiştir. Tüm hesaplar bilgisayarda JMP-7 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Yağ asitleri kompozisyonu ve biyodizel yakıt özelliklerinin belirlenmesi analizleri çok fazla zaman aldığı ve çok pahalı olduğundan dolayı tek tekerrür üzerinden iki paralelli olarak yapıldığı için bu özelliklerde varyans analizi yapılamamıştır. 19 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Çiçeklenme Gün Sayısı (gün) Araştırmada ele alınan Hint hardalı hatları ve çeşitlerinde çiçeklenme gün sayısına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.1.‘de verilmiştir. Çizelge 4.1. incelendiğinde, çiçeklenme gün sayısı bakımından Hint hardalı genotipleri arasında %1 olasılık düzeyinde önemli farklılık bulunduğu görülmektedir. Çizelge 4.1. Farklı Hint hardalı genotiplerinde çiçeklenme gün sayısına ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 9,6 4,8 Blok[Tekrar] 24 78,8 3,3 Genotip 71 1231,3 17,3** Hata 118 281,9 2,4 CV (%) 1,00 Çalışmada yer alan Hint hardalı genotiplerine ait ortalama çiçeklenme gün sayısı değerleri incelendiğinde, CR2421 hattının 149,3 gün ile en erken çiçeklenen genotip olduğu, CN39624, CR80 ve CR2484 hatlarının sırasıyla; 158,9 ve 158,7 gün değerleri ile en geç çiçeklenen genotipler olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 4.2.). Şahit çeşitlerin çiçeklenme gün sayıları ise 154,0-155,2 gün arasında değişmiştir. Yapmış oldukları çalışmalarda çiçeklenme gün sayılarını Gunasekera ve ark. (2016a) 66-97 gün, Sharma ve Sardana (2016), 86,0-121,8 gün aralığında tespit etmiştir. Bu değerler, bizim çalışmamızda elde ettiğimiz verilere göre daha kısadır. Çiçeklenme gün sayısı arasındaki bu farklılıkların denemelerin farklı genotiplerle, değişik ekim zamanları ve iklim koşulları altında kurulmuş olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 20 Çizelge 4.2. Farklı Hint hardalı genotiplerinde çiçeklenme gün sayısına ait ortalama değerler Genotip Çiçeklenme Gün Sayısı (gün) Genotip Çiçeklenme Gün Sayısı (gün) CR2480 153,8 g-o CR2658 154,6 k-r CR2516 152,2 b-k CR2681 151,7 a-ı CR83 152,7 c-m CR2669 154,8 k-s CR2673 150,6 a-f CR2458 153,8 h-o CR2675 156,8 q-v CR494 155,5 n-t CR2496 154,7 k-s CR93 155,7 n-u CR2504 158,6 u-v CR2693 154,5 k-r CR2484 158,7 v CR2353 150,2 a-c CR2526 152,5 b-l CR2671 151,7 a-j CR2640 154,5 j-r CR2664 150,1 a-c CR114 158,2 s-v CR2635 154,0 ı-s CR76 158,4 u-v CR2701 158,7 v CR2487 153,1 f-n CR2619 154,8 k-s CR2444 157,4 s-v CR3484 154,69 k-r CR2603 155,1 l-s CR3326 154,93 l-s CR80 158,9 v CR2602 155,3 m-s CR2455 156,7 p-v CR104 155,3 m-s CR115 155,7 n-u CR2756 151,8 a-j CR2451 156,0 o-v CR97 150,3 a-d CR2432 150,1 a-c CR2421 149,3 a CR2694 154,7 k-s CR2471 155,1 m-s CR2652 155,0 l-s CR2478 150,3 a-e CR2651 156,5 o-v CR3356 150,5 a-f CR79 155,4 m-s CR3325 150,9 a-f CR2515 151,1 a-g CN101816 155,5 n-t CR1208 155,1 l-s CN101818 151,2 a-h CR3333 154,2 l-r CN31280 150,6 a-f CR3339 149,9 ab CN39623 150,0 ab CR2459 154,7 k-s CN39624 158,9 v CR2646 154,9 l-s CN39630 155,1 l-s CR493 155,2 m-s CN43441 15,4 n-s CR3428 154,9 l-s CN43437 150,7 a-f CR3335 153,1 e-n Burgonde 154,0 g-r CR2489 150,7 a-f Cutlass 155,2 m-s CR2492 151,1 a-h Saryam 154,3 ı-r CR2488 153,0 d-n Stoke 154,7 k-s LSD (%5) 2,48 4.2. Fizyolojik Olgunluk Sayısı (gün) Farklı Hint hardalı hat ve çeşitlerinde fizyolojik olgunluk sayısına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.3.‘te verilmiştir. Çizelge 4.3. incelendiğinde, fizyolojik olgunluk sayısı bakımından hardal genotipleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık bulunmuştur. 21 Çizelge 4.3. Farklı Hint hardalı genotiplerinde fizyolojik olgunluk sayısına ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 8,3 4,1 Blok[Tekrar] 24 64,7 2,7 Genotip 71 1215,8 17,1** Hata 118 302,6 2,5 CV (%) 0,7 Çalışmada incelenen Hint hardalı genotiplerine ait ortalama fizyolojik olgunlaşma gün sayısı değerlerine göre; CR2421 hattı 223,4 gün değeri ile en erken fizyolojik olgunluğa ulaşırken; CR2701, CR2484, CR80 ve CN39624 hatlarının sırasıyla; 232,8, 232,8, 233,0 ve 233,1 gün değerleri ile en geç fizyolojik olgunluğa ulaştıkları tespit edilmiştir (Çizelge 4.4). Şahit çeşitlerin fizyolojik olgunlaşma gün sayıları ise 228,4-229,3 gün aralığında değişim göstermiştir. Bu konuda yapılmış diğer çalışmalara bakıldığında fizyolojik olgunluk gün sayılarını Sharma ve Sardana (2016) 149,3-159,8 gün, Singh ve ark. (2018) 154-156 gün aralığında tespit edildiğini bildirmiştir. Görüldüğü gibi bu değerler, bizim çalışmamızda elde ettiğimiz fizyolojik olgunlaşma gün sayısı değerlerine göre daha kısadır. Çiçeklenme gün sayısında olduğu gibi fizyolojik olgunlaşma gün sayısı arasındaki bu farklılıkların da denemelerin farklı genotiplerle, değişik ekim zamanları ve iklim koşulları altında kurulmuş olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 22 Çizelge 4.4. Farklı Hint hardalı genotiplerinde fizyolojik olgunluk gün sayısına ait ortalama değerler Genotip Fizyolojik Olgunluk Sayısı Genotip Fizyolojik Olgunluk Sayısı (gün) (gün) CR2480 227,7 f-o CR2658 228,7 k-q CR2516 226,3 b-k CR2681 225,7 a-ı CR83 227,2 d-n CR2669 228,9 k-q CR2673 224,7 a-e CR2458 228,2 g-p CR2675 230,9 p-u CR494 229,6 m-r CR2496 228,8 k-q CR93 229,6 m-s CR2504 232,7 t-u CR2693 228,7 j-p CR2484 232,8 u CR2353 224,3 a-c CR2526 226,5 b-l CR2671 225,8 a-ı CR2640 228,9 k-q CR2664 224,2 a-c CR114 232,3 r-u CR2635 228,5 ı-p CR76 232,4 s-u CR2701 232,8 u CR2487 227,2 d-n CR2619 228,8 k-q CR2444 231,4 q-u CR3484 228,5 ı-p CR2603 229,1 l-q CR3326 229,0 k-q CR80 233,0 u CR2602 229,3 l-q CR2455 230,7 p-u CR104 229,4 m-q CR115 226,9 c-m CR2756 225,9 a-j CR2451 229,9 n-t CR97 224,4 a-d CR2432 224,0 ab CR2421 223, 4 a CR2694 228,7 k-p CR2471 229,2 l-q CR2652 228,9 k-q CR2478 224,2 a-c CR2651 230,4 o-u CR3356 224,6 a-e CR79 229,2 l-q CR3325 224,9 a-e CR2515 225,6 a-g CN101816 229,5 m-r CR1208 229,0 k-q CN101818 225,6 a-h CR3333 228,3 h-p CN31280 224,7 a-e CR3339 223,9 ab CN39623 224,1 ab CR2459 228,8 k-q CN39624 233,1 u CR2646 228,9 k-q CN39630 229,1 l-q CR493 229,3 l-q CN43441 229,5 m-r CR3428 229,0 l-q CN43437 224,8 a-e CR3335 227,2 e-n Burgonde 228,6 g-q CR2489 224,6 a-e Cutlass 229,3 l-q CR2492 225,2 a-f Saryam 228,4 g-p CR2488 227,1 d-m Stoke 228,8 k-q LSD (%5) 2,38 23 4.3. Bitki Boyu (cm) Çalışmada incelenen Hint hardalı hatları ve çeşitlerinde bitki boyuna ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.5.‘te verilmiştir. Çizelge 4.5. incelendiğinde, bitki boyu bakımından hardal genotipleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık tespit edildiği görülmektedir. Çizelge 4.5. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bitki boyu değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 27,3 13,6 Blok[Tekrar] 24 2619,2 109,1 Genotip 71 21421,0 301,7** Hata 118 3182,4 26,9 CV(%) 2,92 Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitki boyu değerleri Çizelge 4.5.’de verilmiştir. Çalışmada 198,3 cm bitki boyu değeri ile CR2640 hardal hattı en uzun bitki boyuna sahip iken, 138,6 cm bitki boyu değeri ile CR97 hattının en kısa bitki boyuna sahip olduğu gözlemlenmiştir. Şahit çeşitler arasında en kısa bitki boyu 156,6 cm ile Burgonde çeşidinden, en uzun bitki boyu ise 175,8 cm ile Cutlass çeşidinden elde edilmiştir (Çizelge 4.6.). Yapmış oldukları çalışmalarda Hint hardalında bitki boyunu Zia-Ul-Hassan ve ark. (2014) 123,2-231,0, Saud ve ark. (2016) 175,2-186,2 cm ve Sharma ve Sardana (2016) 140,4-223,8 cm aralığında tespit etmiştir. Bizim çalışmamızda elde ettiğimiz sonuçlar bu çalışmaların sonuçlarıyla uyumludur. 24 Çizelge 4.6. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitki boyu değerleri Genotip Bitki boyu (cm) Genotip Bitki boyu (cm) CR2480 191,2 a-d CR2658 182,6 d-m CR2516 182,7 d-m CR2681 187,7 b-g CR83 181,4 e-o CR2669 177,1 ı-s CR2673 171,7 p-v CR2458 184,6 d-j CR2675 169,2 r-v CR494 178,1 h-r CR2496 185,4 c-ı CR93 195,0 ab CR2504 189,8 a-f CR2693 184,8 d-j CR2484 172,9 n-u CR2353 178,1 h-r CR2526 189,9 a-e CR2671 170,8 r-v CR2640 198,3 a CR2664 163,5 v-y CR114 177,2 ı-s CR2635 170,0 r-v CR76 185,6 c-ı CR2701 188,4 b-g CR2487 167,7 t-v CR2619 184,1 d-k CR2444 176,4 j-t CR3484 181,6 e-n CR2603 174,7 l-u CR3326 191,2 a-d CR80 172,8 n-u CR2602 181,5 e-n CR2455 173,3 n-u CR104 188,8 b-g CR115 166,2 u-x CR2756 173,3 n-u CR2451 182,5 d-m CR97 138,6 z CR2432 168,9 s-v CR2421 155,3 yz CR2694 174,3 m-u CR2471 193,9 a-c CR2652 180,8 f-p CR2478 157,4 x-z CR2651 173,1 n-u CR3356 167,6 t-v CR79 171,5 q-v CR3325 181,2 g-n CR2515 178,1 h-r CN101816 187,2 b-h CR1208 166,3 u-w CN101818 174,9 k-u CR3333 196,2 ab CN31280 166,5 u-w CR3339 182,7 d-m CN39623 176,1 j-t CR2459 188,7 b-g CN39624 184,3 d-j CR2646 190,9 a-d CN39630 183,6 d-l CR493 184,5 d-j CN43441 180,1 g-q CR3428 183 d-m CN43437 154,3 z CR3335 174,8 l-u Burgonde 156,6 w-z CR2489 169,5 r-v Cutlass 175,8 j-t CR2492 175,0 l-u Saryam 172,3 o-v CR2488 189,6 a-f Stoke 166,7 uv LSD (%5) 8,35 25 4.4. Yan Dal Sayısı (adet) Araştırmada incelenen Hint hardalı hatları ve çeşitlerinin yan dal sayılarına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.7.’de verilmiştir. Elde edilen verilere göre, yan dal sayısı özelliği bakımından, Hint hardalı hatları ve çeşitleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık bulunmuştur. Çizelge 4.7. Farklı Hint hardalı genotiplerinde yan dal sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 1,1 0,5 Blok[Tekrar] 24 70,6 2,9 Genotip 71 244,5 3,4** Hata 118 140,1 1,2 CV(%) 12,7 Çalışmada ele alınan Hint hardalı genotiplerine ait ortalama yan dal sayısı değerleri incelendiğinde; CR2635 hattı, ortalama 11,9 adet yan dal sayısı değeri ile en çok yan dal sayısına sahip iken, CR2421 hattı, ortalama 6,4 adet ile en az yan dal sayısına sahip hat olarak bulunmuştur. Cutlass çeşidi 10,7 adet ile en fazla yan dal sayısına sahip olan şahit çeşit olurken, şahit çeşitler arasında en az yan dal sayısı 7,8 adet ile Saryam çeşidinden elde edilmiştir (Çizelge 4.8.). Bitkide yan dal sayısı değerlerini Saud ve ark. (2016) 9,4-11,8 adet, Sharma ve Sardana (2016) 6,5-15,3 adet ve Tiwari (2019) 3,4-13,0 adet arasında tespit etmiştir. Bu sonuçlar, bizim araştırmamızda elde ettiğimiz sonuçlarla paralellik göstermektedir. 26 Çizelge 4.8. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama yan dal sayısı değerleri Genotip Yan Dal Sayısı (adet) Genotip Yan Dal Sayısı (adet) CR2480 6,7 t-v CR2658 8,7 e-s CR2516 6,6 uv CR2681 9,2 b-l CR83 8,2 h-v CR2669 8,2 h-v CR2673 7,7 k-v CR2458 7,8 ı-v CR2675 8,5 f-t CR494 8,8 d-s CR2496 7,5 k-v CR93 7,1 q-v CR2504 10,0 a-e CR2693 7,3 l-v CR2484 8,4 g-u CR2353 9,1 b-m CR2526 7,1 r-v CR2671 9,1 b-m CR2640 10,1 a-g CR2664 7,2 n-v CR114 8,3 g-v CR2635 11,9 a CR76 8,3 h-v CR2701 10,3 a-f CR2487 7,6 k-v CR2619 7,2 n-v CR2444 8,7 e-s CR3484 9,9 b-h CR2603 7,3 l-v CR3326 8,6 e-s CR80 8,3 g-v CR2602 9,0 b-q CR2455 8,6 e-s CR104 9,0 b-p CR115 9,0 b-p CR2756 9,3 b-k CR2451 8,2 h-v CR97 7,1 r-v CR2432 8,3 g-v CR2421 6,4 v CR2694 8,1 h-v CR2471 9,1 b-o CR2652 9,1 b-n CR2478 7,5 k-v CR2651 7,2 o-v CR3356 8,9 b-r CR79 7,8 j-v CR3325 8,9 b-r CR2515 8,1 h-v CN101816 8,7 d-s CR1208 8,2 h-v CN101818 8,4 f-u CR3333 7,7 k-v CN31280 8,1 h-v CR3339 8,8 c-r CN39623 7,2 m-v CR2459 8,8 d-s CN39624 7,1 p-v CR2646 9,7 b-ı CN39630 9,7 b-j CR493 9,2 b-l CN43441 8,7 e-s CR3428 9,9 b-h CN43437 6,6 t-v CR3335 8,2 g-v Burgonde 9,1 b-s CR2489 6,9 s-v Cutlass 10,7 a-c CR2492 10,6 a-d Saryam 7,8 k-v CR2488 10,8 ab Stoke 8,3 g-v LSD (%5) 1,75 27 4.5. Bitkide Harnup Sayısı (adet) Denemede ele alınan Hint hardalı genotiplerinin bitkide harnup sayılarına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.9.’da verilmiştir. Çizelge 4.9’da da görüldüğü gibi, bitkide harnup sayısı özelliği bakımından, Hint hardalı hatları ve çeşitleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık bulunmuştur. Çizelge 4.9. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bitkide harnup sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 254,5 127,2 Blok[Tekrar] 24 13227,3 551,1 Genotip 71 760571,1 10712,3** Hata 118 48518,6 411,2 CV(%) 6,96 Araştırmada incelenen Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitkide harnup sayısı değerleri incelendiğinde; CR 2658 ve CR2619 hatları sırasıyla 429,4 ve 430,2 adet ile en fazla ortalama bitkide harnup sayısı değerlerine sahip olmuştur. En düşük ortalama bitkide harnup sayısı değerleri aynı istatistiksel grupta yer alan CR2421, CN39624, CN31280, CR3428, CN43441, CR2673, CR2669, CN39630, CR2664 ve CR39623 hatlarında tespit edilmiştir. Bu hatların bitkide harnup sayısı değerleri 144,6-225,6 adet arasında değişim göstermiştir (Çizelge 4.10.). Farklı Hint hardalı genotiplerinde bitkide harnup sayılarını Saud ve ark. (2016) 194,6-206,7 adet, Sodani ve ark. (2017) 180,0- 220,0 adet ve Tiwari (2019) 85,0-289,2 adet ile bizim çalışmalarımızda elde ettiğimiz verilere göre daha düşük; Zia-Ul-Hassan ve ark. (2014) 154,8-1055,2 adet ve Sharma ve Sardana (2016) 210,1-608,8 adet ile bizim çalışmamıza benzer veya daha yüksek sonuçlar ulaşmıştır. 28 Çizelge 4.10. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bitkide harnup sayısı değerleri Genotip Bitkide Harnup Sayısı (adet) Genotip Bitkide Harnup Sayısı (adet) CR2480 397,6 a-c CR2658 429,4 a CR2516 358,5 d-j CR2681 233,2 yz CR83 236,3 x-z CR2669 211,4 z CR2673 211,0 z CR2458 250,6 t-z CR2675 276,0 q-v CR494 394,2 bc CR2496 283,5 p-u CR93 330,1 ı-m CR2504 313,3 k-p CR2693 262,8 s-y CR2484 313,5 k-p CR2353 339,6 f-l CR2526 266,4 o-t CR2671 326,4 j-m CR2640 362,9 c-ı CR2664 225,5 z CR114 302,1 m-r CR2635 238,7 w-z CR76 355,7 d-j CR2701 303,0 l-q CR2487 244,6 v-z CR2619 430,2 a CR2444 266,2 s-y CR3484 379,5 cd CR2603 253,1 t-z CR3326 243,6 v-z CR80 342,9 f-k CR2602 317,8 k-p CR2455 332,1 h-m CR104 251,0 u-z CR115 324,4 j-n CR2756 343,8 e-k CR2451 305,8 l-q CR97 325,1 x-z CR2432 244,0 v-z CR2421 144,6 z CR2694 347,0 d-k CR2471 275,3 q-v CR2652 254,2 t-z CR2478 238,6 w-z CR2651 271,7 q-w CR3356 256,3 t-z CR79 269,8 r-x CR3325 338,4 g-l CR2515 319,6 k-o CN101816 291,6 n-s CR1208 345,9 d-k CN101818 313,6 k-p CR3333 370,2 c-g CN31280 162,8 z CR3339 366,2 c-h CN39623 225,6 z CR2459 255,5 t-z CN39624 146,4 z CR2646 326,0 j-n CN39630 212,7 z CR493 379,4 c-e CN43441 201,8 z CR3428 170,0 z CN43437 232,8 yz CR3335 265,5 s-y Burgonde 420,3 ab CR2489 327,2 ı-m Cutlass 232,0 w-z CR2492 328,4 ı-m Saryam 243,1 v-z CR2488 372,0 c-f Stoke 252,3 t-z LSD (%5) 32,7 29 4.6. Harnupta Tane Sayısı (adet) Farklı Hint hardalı hat ve çeşitlerinde harnupta tane sayısına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.11.’de verilmiştir. Söz konusu çizelgede yer alan verilere göre, harnupta tane sayısı özelliği bakımından, hardal hatları ve çeşitleri arasında % 5 olasılık düzeyinde önemli farklılık tespit edilmiştir. Çizelge 4.11. Farklı Hint hardalı genotiplerinde harnupta tane sayısı değerlerine ait varyans analizi sonuçları. Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 26,4 13,2 Blok[Tekrar] 24 323,1 13,4 Genotip 71 1285,6 18,1* Hata 118 1722,3 14,6 CV(%) 8,8 Araştırmada ele alınan Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama harnupta tane sayısı değerlerleri incelendiğinde; CR2451 hattı ortalama 23,5 adet harnupta tane sayısı değeri ile en yüksek harnupta tane sayısına sahip iken, CR493 hattı ortalama 7,7 adet harnupta tane sayısı değeri ile en düşük harnupta tane sayısına sahip hat olarak belirlenmiştir. Diğer yandan, Burgonde çeşidi 13,3 adet ile şahit çeşitler arasında en yüksek; Saryam çeşidi ise 9,6 adet ile en düşük harnupta tane sayısını vermiştir (Çizelge 4.12.). Harnupta tane sayısı değerlerini Saud ve ark. (2016), Sodani ve ark. (2017) ve Tiwari (2019) 10,0-16,1 adet aralığında bu çalışmanın sonuçlarına göre daha düşük; Zia-Ul-Hassan (2014) ve Sharma ve Sardana (2016) 10,8-29,9 adet ile bu çalışmanın sonuçlarına paralel olarak tespit etmişlerdir. 30 Çizelge 4.12. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama harnupta tane sayısı değerleri Genotip Harnupta Tane Sayısı (adet) Genotip Harnupta Tane Sayısı (adet) CR2480 13,6 b-d CR2658 11,2 b-d CR2516 11,1 b-d CR2681 11,7 b-d CR83 13,9 b-d CR2669 11,9 b-d CR2673 13,0 b-d CR2458 10,8 b-d CR2675 9,2 cd CR494 9,9 cd CR2496 10,8 b-d CR93 11,3 b-d CR2504 14,1 b-d CR2693 11,5 b-d CR2484 11,1 b-d CR2353 14,7 bc CR2526 13,1 b-d CR2671 13,7 b-d CR2640 12,1 b-d CR2664 12,3 b-d CR114 13,7 b-d CR2635 12,4 b-d CR76 9,7 cd CR2701 11,4 b-d CR2487 11,9 b-d CR2619 11,6 b-d CR2444 12,1 b-d CR3484 13,4 b-d CR2603 12,6 b-d CR3326 12,8 b-d CR80 10,9 b-d CR2602 14,1 b-d CR2455 12,9 b-d CR104 11,8 b-d CR115 12,8 b-d CR2756 12,1 b-d CR2451 23,5 a CR97 11,9 b-d CR2432 13,7 b-d CR2421 8,3 cd CR2694 12,1 b-d CR2471 11,2 b-d CR2652 11,2 b-d CR2478 13,4 b-d CR2651 12,1 b-d CR3356 14,0 b-d CR79 13,4 b-d CR3325 16,3 b CR2515 9,6 cd CN101816 12,0 b-d CR1208 10,4 b-d CN101818 12,8 b-d CR3333 10,9 b-d CN31280 14,4 b-d CR3339 13,4 b-d CN39623 12,0 b-d CR2459 10,3 b-d CN39624 10,6 b-d CR2646 12,1 b-d CN39630 12,5 b-d CR493 7,7 d CN43441 13,2 b-d CR3428 11,7 b-d CN43437 11,9 b-d CR3335 10,1 b-d Burgonde 13,3 b-d CR2489 11,5 b-d Cutlass 9,9 cd CR2492 11,7 b-d Saryam 9,6 cd CR2488 11,6 b-d Stoke 12,5 b-d LSD (%5) 6,15 31 4.7. Tane Verimi (kg/da) Bu çalışmada incelenen Hint hardalı hatları ve çeşitlerinin tane verimine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.13.’de verilmiştir. Çizelge 4.13.’de de görüldüğü gibi, tane verimi özelliği bakımından, Hint hardalı hatları ve çeşitleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık bulunmuştur. Çizelge 4.13. Farklı Hint hardalı genotiplerinde tane verimine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 17748,6 8874,3 Blok[Tekrar] 24 12341,2 514,2 Genotip 71 981547,6 13824,6** Hata 118 59169,4 501,4 CV(%) 10,1 Farklı Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama tane verimi değerleri incelendiğinde; CR2658 (419,1 kg/da) ve CR2619 (416,9 kg/da) hatlarının en yüksek tane verimine sahip olduğu belirlenirken, CN101818, CR83, CR2421, CR2671, CR2487, CR3325, CR97, CR3356, CR2681, CR2504, CR2484 ve CR2478 hatlarının ise aynı istatistiksel grupta yer alarak en düşük tane verimlerine sahip olduğu ve tane verimlerinin 113,5-148,8 kg/da aralığında değişim gösterdiği saptanmıştır. Burgonde çeşidi 287,3 kg/da ile en yüksek tane verimine sahip şahit çeşit olmuştur. Diğer şahit çeşitlerden Stoke 266,3 kg/da ve Saryam 210,5 kg/da tane verimi sağlarken Cutlass çeşidi 184,4 kg/da ile en az tane verimi üreten çeşit olmuştur (Çizelge 4.14.). Bu konuda yapılan diğer çalışmalara bakıldığında; Hint hardalında dekara tane veriminin çok geniş sınırlar içerisinde (9,2-319,6 kg/da) değiştiği görülmektedir. Bu farklılıkların denemelerin farklı genotiplerle, değişik ekim zamanları ve iklim koşulları altında kurulmuş olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Hint hardalında dekara tane verimi değerlerini Gunasekera ve ark. (2006a) 90-128 kg/da, Alam ve ark. (2014) 131,0-182,5 kg/da, Saud ve ark. (2016) 136,4-150,4 kg/da ve Sodani ve ark. (2017) 127,7-171,3 kg/da aralığında bizim çalışmamızda elde ettiğimiz bulgulara göre biraz daha düşük olarak tespit ederken; Zia-Ul-Hassan ve ark. (2014) 94,6-250,0 kg/da ve 32 Sharma ve Sardana (2016) 68,5-319,6 kg/da ile bizim sonuçlarımıza yakın bir şekilde belirlemiştir. Çizelge 4.14. Farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama tane verimi değerleri Genotip Tane Verimi (kg/da) Genotip Tane Verimi (kg/da) CR2480 175,4 u-z CR2658 419,1 a CR2516 183,1 s-z CR2681 126,4 z CR83 144,8 z CR2669 181,3 s-z CR2673 192,1 p-y CR2458 173,9 u-z CR2675 188,4 p-y CR494 348,7 b-d CR2496 169,2 v-z CR93 241,4 h-n CR2504 124,3 z CR2693 227,7 h-p CR2484 122,2 z CR2353 155,3 x-z CR2526 331,2 c-e CR2671 139,3 z CR2640 326,6 de CR2664 188,6 q-y CR114 236,6 h-n CR2635 193,6 o-x CR76 324,3 de CR2701 257,0 f-k CR2487 134,7 z CR2619 416,9 a CR2444 220,1 k-s CR3484 376,4 b CR2603 186,5 q-z CR3326 244,8 g-m CR80 211,1 l-u CR2602 262,6 f-j CR2455 262,6 f-ı CR104 230,7 h-o CR115 312,9 de CR2756 155,8 w-z CR2451 195,2 o-w CR97 130,5 z CR2432 180,0 t-z CR2421 143,9 z CR2694 203,4 n-v CR2471 250,5 g-l CR2652 181,1 t-z CR2478 113,5 z CR2651 246,8 g-m CR3356 126,8 z CR79 331,5 c-e CR3325 131,4 z CR2515 211,1 m-u CN101816 180,4 t-z CR1208 224,1 ı-q CN101818 148,8 z CR3333 294,0 ef CN31280 177,8 t-z CR3339 215,5 l-t CN39623 294,5 ef CR2459 305,9 e CN39624 243,9 h-m CR2646 231,7 h-o CN39630 153,9 yz CR493 189,9 p-y CN43441 308,1 de CR3428 223,2 j-r CN43437 155,7 x-z CR3335 258,0 f-k Burgonde 287,3 e-g CR2489 256,4 f-k Cutlass 184,4 r-z CR2492 178,3 t-z Saryam 210,5 m-u CR2488 366,2 bc Stoke 266,3 f-h LSD (%5) 36,09 33 4.8. Bin Tane Ağırlığı (g) Denemede ele alınan Hint hardalı hatları ve çeşitlerinde bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.15.’de verilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, bin tane ağırlığı özelliği bakımından, hardal hatları ve çeşitleri arasında % 1 olasılık düzeyinde önemli farklılık belirlenmiştir. Çizelge 4.15. Farklı Hint hardalı genotiplerinde bin tane ağırlığına ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 0,1 0,05 Blok[Tekrar] 24 0,7 0,03 Genotip 71 21,9 0,30** Hata 118 3,9 0,03 CV(%) 5,2 Araştırmada yer alan Hint hardalı genotiplerine ait ortalama bin tane ağırlığı değerleri incelendiğinde; CR2489 hattının 4,97 g ortalama bin tane ağırlığı değeri ile en yüksek bin tane ağırlığına sahip olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, CN31280 hattı 2,87 g, CR2671 hattı 2,91 g, CR3339 hattı 2,93 g ve CR83 hattı ise 2,93 g ile en düşük bin tane ağırlığına sahip olan hatlar olmuştur. Şahit çeşitlerin bin tane ağırlığı değerleri ise Burgonde için 3,67 g, Stoke için 3,61 g, Cutlass için 3,52 g ve Saryam için ise 3,42 g olarak gerçekleşmiştir (Çizelge 4.16.). Yapmış oldukları çalışmalarda farklı Hint hardalı genotiplerinde bin tane ağırlığı değerlerini Saud ve ark. (2016) 3,92-4,73 g, Sharma ve Sardana (2016) 2,74-4,87 g ve Tiwari (2019) 3,21-6,19 g aralığında tespit etmiştir. Bizim çalışmamızda elde ettiğimiz bin tane ağırlığı değerleri de bu sınırlar içerisinde yer almaktadır. 34 Çizelge 4.16. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama bin tane ağırlığı değerleri Genotip 1000 Tane Ağırlığı (g) Genotip 1000 Tane Ağırlığı (g) CR2480 3,06 v-z CR2658 3,73 c-f CR2516 2,98 x-z CR2681 3,11 r-z CR83 2,93 z CR2669 3,67 c-ı CR2673 2,94 yz CR2458 3,71 c-g CR2675 3,09 s-z CR494 3,58 e-l CR2496 3,57 e-m CR93 3,74 c-f CR2504 3,38 h-u CR2693 3,54 e-m CR2484 3,55 e-m CR2353 3,18 o-z CR2526 3,28 k-x CR2671 2,91 z CR2640 3,41 g-s CR2664 3,59 e-k CR114 3,59 e-k CR2635 4,10 b CR76 3,65 d-ı CR2701 3,37 h-v CR2487 3,57 e-m CR2619 3,49 f-o CR2444 3,80 b-e CR3484 3,07 u-z CR2603 3,37 h-v CR3326 3,46 f-p CR80 3,36 ı-v CR2602 3,25 m-y CR2455 3,14 p-z CR104 3,35 ı-v CR115 3,55 e-m CR2756 3,62 d-ı CR2451 3,73 c-f CR97 3,11 r-z CR2432 3,27 l-x CR2421 3,40 h-t CR2694 3,55 e-m CR2471 2,98 w-z CR2652 3,67 c-ı CR2478 3,92 b-d CR2651 3,80 b-e CR3356 2,96 x-z CR79 3,41 g-s CR3325 3,42 g-q CR2515 3,53 e-m CN101816 3,97 bc CR1208 3,47 f-o CN101818 3,17 o-z CR3333 3,08 u-z CN31280 2,87 z CR3339 2,93 z CN39623 3,68 c-h CR2459 3,63 d-ı CN39624 3,80 b-e CR2646 3,20 n-z CN39630 3,15 p-z CR493 3,55 e-m CN43441 3,80 b-e CR3428 3,56 e-m CN43437 3,30 j-w CR3335 3,08 t-z Burgonde 3,67 c-ı CR2489 4,97 a Cutlass 3,52 e-n CR2492 3,12 q-z Saryam 3,42 f-r CR2488 3,54 e-m Stoke 3,61 d-j LSD (%5) 0,29 35 4.9. Ham Yağ Oranı (%) Araştırmada incelenen Hint hardalı genotiplerinin ham yağ oranlarına ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.17’de verilmiştir. Söz konusu sonuçlar incelendiğinde farklı Hint hardalı genotipleri arasındaki farklılıkların % 1 olasılık düzeyinde önemli olduğu görülmektedir. Çizelge 4.17. Farklı Hint hardalı genotiplerinde ham yağ oranına ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 0,2 0,1 Blok[Tekrar] 24 8,8 0,4 Genotip 71 991,8 13,9** Hata 118 81,7 0,7 CV(%) 1,8 Çalışmada ele alınan farklı Hint hardalı genotiplerine ait ortalama ham yağ oranı değerlerinin yer aldığı Çizelge 4.18 incelendiğinde; en yüksek ham yağ oranının % 51,6 değeriyle CR2458 hattından alındığı, CR493, CR3339, CR2515, CN43441, CR2669, CR2492, CR2640, CR2478, CR2484 ve CR2480 hatlarının ise % 41,8-42,6 arasında değerler alıp aynı istatistiksel grupta yer alarak son sıraları paylaştığı görülmektedir. Şahit çeşitler arasında Cutlass çeşidi % 47,6 ham yağ oranıyla en yüksek değeri alırken, en düşük değer % 41,9 ile Burgonde çeşidinden elde edilmiştir. Yapmış oldukları çalışmalarda farklı Hint hardalı genotiplerinin ham yağ oranı değerlerini Gesch ve ark. (2015) % 40,8-45,1, Sharma ve Sardana (2016) % 37,6-38,0, Sodani ve ark. (2017) % 35,7-42,9 ve Tiwari (2019) % 37,5-44,6 aralığında tespit etmiştir. Bizim çalışmamızda elde ettiğimiz ham yağ oranı değerleri Sharma ve Sardana (2016) ile Sodani ve ark. (2017)’nin bulgularına göre biraz daha yüksek; Gesch ve ark. (2015) ile Tiwari (2019)’un bulgularına ise daha yakındır. Ham yağ oranları arasındaki bu farklılıkların, araştırmaların farklı genotiplerle, farklı iklim ve toprak koşulları altında yürütülmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. 36 Çizelge 4.18. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama ham yağ oranı değerleri Genotip Ham Yağ Oranı (%) Genotip Ham Yağ Oranı (%) CR2480 42,6 z CR2658 43,3 t-z CR2516 44,2 r-x CR2681 45,9 ı-o CR83 46,3 f-l CR2669 42,2 z CR2673 44,6 n-v CR2458 51,6 a CR2675 43,9 r-z CR494 44,7 n-u CR2496 44,2 r-x CR93 50,5 ab CR2504 43,2 v-z CR2693 48,0 c-e CR2484 42,6 z CR2353 43,4 s-z CR2526 42,9 x-z CR2671 45,3 k-r CR2640 42,3 z CR2664 43,1 w-z CR114 50,1 b CR2635 44,5 o-w CR76 46,8 c-j CR2701 47,5 c-g CR2487 44,2 r-y CR2619 50,5 ab CR2444 45,2 k-r CR3484 47,4 c-ı CR2603 44,1 r-y CR3326 43,9 r-z CR80 42,9 x-z CR2602 47,8 c-e CR2455 42,9 x-z CR104 48,1 cd CR115 44,9 l-r CR2756 45,3 k-r CR2451 44,4 p-w CR97 44,8 m-t CR2432 44,0 r-z CR2421 44,7 m-u CR2694 44,5 o-w CR2471 46,2 g-m CR2652 44,7 n-u CR2478 42,4 z CR2651 42,7 yz CR3356 45,1 l-r CR79 45,7 j-q CR3325 45,7 j-p CR2515 42,2 z CN101816 47,8 c-e CR1208 45,2 k-r CN101818 44,8 m-s CR3333 45,1 k-r CN31280 46,5 e-k CR3339 42,0 z CN39623 48,3 c CR2459 44,3 q-x CN39624 50,7 ab CR2646 46,7 d-j CN39630 45,0 l-r CR493 41,8 z CN43441 42,2 z CR3428 44,1 r-z CN43437 42,9 x-z CR3335 43,9 r-z Burgonde 41,9 z CR2489 47,4 c-h Cutlass 47,6 c-f CR2492 42,3 z Saryam 45,1 l-r CR2488 45,2 k-r Stoke 43,3 u-z LSD (%5) 0,5 37 4.10. Ham Yağ Verimi (kg/da) Araştırmada incelenen Hint hardalı genotiplerinin ham yağ verimlerine ait varyans analizi sonuçları Çizelge 4.19’da verilmiştir. Söz konusu sonuçlar incelendiğinde farklı Hint hardalı genotipleri arasındaki farklılıkların % 1 olasılık düzeyinde önemli olduğu görülmektedir. Çizelge 4.19. Farklı Hint hardalı genotiplerinde ham yağ verimine ait varyans analizi sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Toplamı Kareler Ortalaması Tekrar 2 3442,2 1721,1 Blok[Tekrar] 24 2572,7 107,1 Genotip 71 218305,8 3074,7** Hata 118 12061,68 102,22 CV(%) 10,1 Çalışmada ele alınan farklı Hint hardalı hat ve çeşitlerine ait ortalama ham yağ verimi değerleri incelendiğinde; CR2619 hattının ortalama 210,0 kg/da ham yağ verimi değeri ile en yüksek ham yağ verimine sahip olduğu belirlenirken, CR2478, CR2484, CR2504, CR3356, CR2681, CR97, CR2487, CR3325, CR2671, CR2421, CN101818, CN43437, CR83, CR2353 ve CN39630 hatlarının ise ortalama 47,3-69,2 kg/da arasında değişiklik gösteren ham yağ verimi değerleri ile en düşük ham yağ verimine sahip hatlar olduğu belirlenmiştir. 38 Çizelge 4.20. Hint hardalı hatları ve çeşitlerine ait ortalama ham yağ verimi değerleri Genotip Ham Yağ Verimi (kg/da) Genotip Ham Yağ Verimi (kg/da) CR2480 74,7 x-z CR2658 182,4 b CR2516 80,9 w-z CR2681 58,4 z CR83 67,3 z CR2669 76,9 w-z CR2673 85,9 t-z CR2458 89,6 r-x CR2675 82,9 u-z CR494 154,7 cd CR2496 74,7 x-z CR93 121,9 h-m CR2504 53,8 z CR2693 109,5 k-p CR2484 51,6 z CR2353 67,4 z CR2526 142,1 d-f CR2671 63,3 z CR2640 138,4 d-h CR2664 81,5 v-z CR114 118,3 ı-n CR2635 86,5 t-z CR76 152,2 c-e CR2701 122,1 h-m CR2487 59,7 z CR2619 210,0 a CR2444 99,4 o-u CR3484 178,6 b CR2603 82,3 u-z CR3326 107,4 l-r CR80 90,2 r-x CR2602 124,9 f-k CR2455 112,5 j-o CR104 111,6k-p CR115 140,6 d-g CR2756 71,3 yz CR2451 86,4 t-z CR97 58,6 z CR2432 79,5 w-z CR2421 64,0 z CR2694 91,1 q-x CR2471 115,4 ı-o CR2652 80,6 v-z CR2478 47,4 z CR2651 105,3 m-s CR3356 56,4 z CR79 151,5 c-e CR3325 60,5 z CR2515 89,3 s-x CN101816 86,8 t-z CR1208 101,3 n-t CN101818 66,6 z CR3333 132,8 f-ı CN31280 82,5 u-z CR3339 91,2 q-x CN39623 141,9 d-f CR2459 136,3 e-h CN39624 123,7 g-l CR2646 107,7 k-q CN39630 69,2 z CR493 79,9 w-z CN43441 130,3 f-j CR3428 98,4 o-v CN43437 67,1 z CR3335 113,5 j-o Burgonde 120,8 h-n CR2489 121,4 h-m Cutlass 88,3 s-y CR2492 75,6 x-z Saryam 94,5 p-w CR2488 168,4 bc Stoke 115,4 ı-o LSD (%5) 16,2 39 4.11. Yağ Asitleri Kompozisyonu (%) Çalışmada yer alan Hint hardalı genotiplerinin yağ asitleri kompozisyonlarının yer aldığı Çizelge 4.17 incelendiğinde; Hint hardalı genotiplerinin palmitik asit oranlarının % 2,9-3,9 (ortalama % 3,5); stearik asit oranlarının % 1,1-1,9 (ortalama % 1,5); oleik asit oranlarının % 3,8-19,6 (ortalama % 14,4); linoleik asit oranlarının 18,0-27,0 (ortalama % 22,8); linolenik asit oranlarının % 12,7-17,5 (ortalama % 15,7) ve erusik asit oranlarının ise % 21,1-51,0 (ortalama % 36,6) arasında değiştiği görülmektedir. Çizelge 4.21a. Hint hardalı hatları ve çeşitlerinin yağ asitleri kompozisyonu Yağ Asitleri Kompozisyonu (%) Genotip Stearik Linoleik Linolenik Palmitik Asit Oleik Asit Erusik Asit Asit Asit Asit CR2480 3,5 1,3 9,2 18,7 14,6 39,2 CR2516 3,1 1,4 17,7 19,9 12,7 34,0 CR83 3,3 1,5 16,2 20,7 13,3 33,5 CR2673 3,2 1,6 18,2 22,5 14,2 27,5 CR2675 3,2 1,5 18,1 22,2 14,0 27,3 CR2496 3,7 1,6 18,1 24,2 17,0 21,1 CR2504 3,3 1,4 15,2 21,8 15,3 31,7 CR2484 3,7 1,6 18,3 24,6 15,6 34,3 CR2526 3,7 1,7 18,6 24,7 15,6 34,6 CR2640 2,9 1,2 11,8 19,2 14,4 39,1 CR114 2,9 1,2 10,4 19,5 14,5 39,9 CR76 3,7 1,8 18,1 24,4 17,1 33,0 CR2487 3,7 1,8 18,1 24,4 17,1 32,9 CR2444 3,3 1,5 15,2 22,0 15,5 40,4 CR2603 3,3 1,5 15,4 21,9 15,4 40,3 CR80 3,2 1,5 18,5 24,2 14,7 24,8 CR2455 3,2 1,5 17,9 24,4 14,8 24,9 CR115 3,5 1,7 16,7 25,2 17,1 34,0 CR2451 3,5 1,7 16,6 25,3 17,2 33,9 CR2432 3,4 1,6 12,4 22,9 16,6 41,0 CR2694 3,4 1,6 12,5 22,8 16,5 41,1 CR2652 3,2 1,6 17,3 23,7 14,6 25,6 CR2651 3,2 1,6 18,0 23,6 14,5 25,3 CR79 3,5 1,8 16,6 26,7 15,0 34,6 CR2515 3,5 1,8 17,4 26,3 14,7 34,5 CR1208 3,8 1,9 17,7 26,2 17,3 31,1 CR3333 3,8 1,9 18,9 25,9 17,1 30,5 CR3339 3,7 1,9 18,4 27,0 17,1 30,0 CR2459 3,7 1,9 19,6 26,7 17,0 29,3 CR2646 3,6 1,1 6,2 19,0 16,7 50,8 CR493 3,1 1,4 17,7 19,9 12,7 33,7 CR3428 3,3 1,5 16,2 20,7 13,3 27,4 CR3335 3,2 1,6 18,2 22,5 14,2 29,3 40 Çizelge 4.21b. Hint hardalı hatları ve çeşitlerinin yağ asitleri kompozisyonu (devam) Yağ Asitleri Kompozisyonu (%) Genotip Stearik Linoleik Linolenik Erusik Palmitik Asit Oleik Asit Asit Asit Asit Asit CR2489 3,2 1,5 18,1 22,2 14,0 31,8 CR2492 3,7 1,6 18,1 24,2 17,0 28,6 CR2488 3,3 1,4 15,2 21,8 15,3 35,1 CR2658 3,7 1,6 18,3 24,6 15,6 26,4 CR2681 3,7 1,7 18,6 24,7 15,6 34,5 CR2669 2,9 1,2 11,8 19,2 14,4 39,5 CR2458 2,9 1,2 10,4 19,5 14,5 32,9 CR494 3,7 1,8 18,1 24,4 17,1 40,3 CR93 3,7 1,8 18,1 24,4 17,1 24,9 CR2693 3,3 1,5 15,2 22,0 15,5 34,0 CR2353 3,3 1,5 15,4 21,9 15,4 26,9 CR2671 3,2 1,5 18,5 24,2 14,7 32,5 CR2664 3,2 1,5 17,9 24,4 14,8 41,0 CR2635 3,5 1,7 16,7 25,2 17,1 25,4 CR2701 3,5 1,7 16,6 25,3 17,2 34,5 CR2619 3,4 1,6 12,4 22,9 16,6 30,8 CR3484 3,4 1,6 12,5 22,8 16,5 29,6 CR3326 3,2 1,6 17,3 23,7 14,6 51,0 CR2602 3,2 1,6 18,0 23,6 14,5 35,8 CR104 3,5 1,8 16,6 26,7 15,0 49,6 CR2756 3,5 1,8 17,4 26,3 14,7 50,4 CR97 3,8 1,9 17,7 26,2 17,3 45,0 CR2421 3,8 1,9 18,9 25,9 17,1 49,7 CR2471 3,7 1,9 18,4 27,0 17,1 49,5 CR2478 3,7 1,9 19,6 26,7 17,0 49,9 CR3356 3,6 1,1 6,2 19,0 16,7 46,4 CR3325 3,7 1,1 5,4 19,1 16,8 48,9 CN101816 3,3 1,3 6,4 20,2 16,9 50,8 CN101818 3,3 1,3 6,9 19,8 16,4 46,9 CN31280 3,6 1,2 3,8 20,2 17,5 45,4 CN39623 3,5 1,2 5,0 19,9 17,2 43,8 CN39624 3,4 1,1 8,2 18,0 15,0 39,6 CN39630 3,3 1,1 7,8 18,0 15,1 30,9 CN43441 3,8 1,2 6,7 20,2 15,6 48,0 CN43437 3,9 1,2 5,5 20,5 15,9 46,8 Burgonde 3,9 1,3 4,3 21,6 15,9 45,4 Cutlass 3,8 1,3 6,7 21,1 15,6 45,5 Saryam 3,7 1,2 5,3 20,4 17,0 43,9 Stoke 3,7 1,2 5,1 20,4 16,9 33,7 Ortalama 3,5 1,5 14,4 22,8 15,7 36,6 Bu konuda yapılmış olan diğer çalışmalara bakıldığında; Turi ve ark. (2010) yapmış oldukları çalışmada Hint hardalı genotiplerinde oleik asit oranlarını % 33,3-37,8 ve erusik asit oranlarını ise % 13,6-47,4 aralığında tespit etmiştir. Toosi ve ark. (2013) ise palmitik asit oranını % 2,8, stearik asit oranını % 1,4, oleik asit oranını % 18,2, linoleik 41 asit oranını % 16,9, linolenik asit oranını % 5,5 ve erusik asit oranını ise % 42,0 olarak tespit etmiştir. 4.12. Biyodizel Yakıt Özellikleri Araştırmada ele alınan farklı Hint hardalı genotiplerinin biyodizel yakıt özellikleri ve bu özelliklere ait TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri Çizelge 4.18a ve Çizelge 4.18b de verilmiştir. Çizelge 4.18a’da yer alan CR76, CR79, CR1208, CR2459, CR2646, CR2488, CR2658 ve CR484 genotiplerine ait biyodizel yakıt özellikleri ve bu özelliklere ait TS 14214 biyodizel standardının sınır değerlerine bakıldığında; akma noktası, soğuk filtre tıkanma noktası, asit sayısı, iyot sayısı, yağ asitleri metil esteri (YAME), yoğunluk, parlama noktası, mikro karbon kalıntısı, su içeriği, bakır şerit korozyonu, metanol oranı, linolenik asit metil ester oranı ve oksidasyon kararlılığı bakımından tüm genotiplerin TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri içerisinde yer aldığı görülmektedir. Sadece kinematik vizkozite bakımından CR2488 genotipinin dışındaki Hint hardalı genotipleri TS 14214 biyodizel standardı üst sınır değeri olan 5,0 mm2/s’nin biraz üzerinde değerler almıştır. Ancak, genel olarak söz konusu 8 genotipin de biyodizel üretimine uygun olduğu söylenebilir. CR2619, CR3484, CR3326, CN39623, CN43441, Burgonde ve Stoke Hint hardalı genotiplerine ait biyodizel yakıt özellikleri ve bu özelliklere ait TS 14214 biyodizel standardının sınır değerlerinin yer aldığı Çizelge 4.18b’ye bakıldığında, yine kinematik vizkozite dışındaki bütün biyodizel yakıt özellikleri bakımından bütün genotiplerin TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri içerisinde yer aldığı görülmektedir. Kinematik vizkozite bakımından bazı Hint hardalı genotipleri TS 14214 biyodizel standardı üst sınır değeri olan 5,0 mm2/s’nin çok az üzerinde değerler almıştır. Ancak, genel bir değerlendirme yapıldığında Çizelge 4.18b’de yer alan 7 Hint hardalı genotipinin de biyodizel üretimine uygun olduğu söylenebilir. Jham ve ark. (2009), farklı Hint hardalı genotiplerine ait yağlardan elde ettikleri biyodizellerin kalite özelliklerini inceledikleri çalışmalarında, Hint hardalı biyodizelinin yakıt özelliklerinin uluslararası bizyodizel yakıt standartları olan ASTM D6751(ABD) ve EN 14214 (Avrupa Birliği) standartlarına uygun olduğunu bildirmişlerdir. 42 Çizelge 4.22a. Seçilmiş Bazı Hint Hardalı Genotiplerinin Biyodizel Analiz Sonuçları ve Referans Değerleri TS 14214 Analiz Adı Birimi Sınır Genotipler Değerleri En Az En CR76 CR79 CR120 CR245CR2646C R2488C R265 CR494 Çok 8 9 8 Akma Noktası C - - -18 -14 -15 -16 -12 -16 -14 -15 31,7 Soğuk Filtre Tıkanma C -20 +5 -2 -2 -1 -2 -4 -3 -1 -3 Nok. Asit Sayısı mg KOH/g - 0,50 0,09 0,09 0,10 0,09 0,10 0,10 0,10 0,10 İyot Sayısı g Iyot/100 - 120 99 99 101 97 100 99 100 99 gr Yağ asitleri metil ester % 96,5 - 92 92 92 90 91 92 93 92 (YAME) (m/m) Yoğunluk kg/m3 860 900 882 883 882 883 882 882 882 882 Kinematik viskozite mm2/s 3,5 5,0 5,2 5,1 5,5 5,3 5,3 5,0 5,3 5,2 Parlama Noktası C 120 - 120< 120< 120< 120< 120< 120< 120< 120< Mikro karbon kalıntısı % - 0,30 0,0008 0,0019 0,0019 0,0013 0,0015 0,0013 0,0019 0,001 (m/m) 3 Su içeriği mg/kg - 500 219 277 265 256 220 225 251 268 Bakır şerit korozyonu - 1 - 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a Metanol oranı % - 0,20 0,0022 0,0020 0,0013 0,0014 0,0019 0,0016 0,0019 0,001 (m/m) 1 Linolenik asit metil ester % - 12 11 11 11 11 11 11 11 11 (m/m) Oksidasyon kararlılığı Saat (h) 8,0 - 21 23 22 22 21 22 21 21 Çizelge 4.22b. Seçilmiş Bazı Hint Hardalı Genotiplerinin Biyodizel Analiz Sonuçları ve Referans Değerleri TS 14214 Analiz Adı Birimi Sınır Genotipler Değerleri En Az En CR2619 CR3484 CR3326C N39623 CN43441B urgond Stoke Çok e Akma Noktası C - - -14 -16 -14 -13 -16 -14 -15 31.7 Soğuk Filtre Tıkanma C -20 +5 -2 -3 -3 -2 -4 -3 -2 Nok. Asit Sayısı mg KOH/g - 0.50 0,09 0,10 0,10 0,08 0,08 0,08 0,08 İyot Sayısı g Iyot/100 gr - 120 99 101 98 99 100 100 99 Yağ asitleri metil ester % (m/m) 96.5 - 92 93 93 93 92 94 91 (YAME) Yoğunluk kg/m3 860 900 883 882 882 882 882 882 882 Kinematik viskozite mm2/s 3.5 5.0 5,0 5,3 5,0 5,2 5,1 5,1 5,2 Parlama Noktası C 120 - 120< 120< 120< 120< 120< 120< 120< Mikro karbon kalıntısı % (m/m) - 0.30 0,002 0,001 0,001 0,001 0,0018 0,001 0,0014 0 6 9 1 4 Su içeriği mg/kg - 500 223 212 306 226 223 201 233 Bakır şerit korozyonu - 1 - 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a 1-a Metanol oranı % (m/m) - 0.20 0,002 0,001 0,001 0,001 0,0015 0,001 0,0007 0 7 3 5 8 Linolenik asit metil % (m/m) - 12 10 11 11 12 11 11 11 ester Oksidasyon kararlılığı Saat (h) 8,0 - 20 22 21 22 21 22 20 43 5. SONUÇ Farklı Hint hardalı (Brassica juncea L.) genotiplerinin verim ve kalite özellikleri ile biyodizele uygunluklarını belirlemek amacıyla yürütülen bu araştırmadan elde edilen sonuçlara ilişkin olarak genel bir değerlendirme yapıldığında; CR2421 hattının 149,3 gün ile en erken çiçeklenen genotip olduğu, CN39624, CR80 ve CR2484 hatlarının sırasıyla; 158,9 ve 158,7 gün değerleri ile en geç çiçeklenen genotipler olduğu tespit edilmiştir. Şahit çeşitlerin çiçeklenme gün sayıları ise 154,0-155,2 gün arasında değişmiştir. CR2421 hattı 223,4 gün değeri ile en erken fizyolojik olgunluğa ulaşırken; CR2701, CR2484, CR80 ve CN39624 hatlarının sırasıyla; 232,8, 232,8, 233,0 ve 233,1 gün değerleri ile en geç fizyolojik olgunluğa ulaştıkları tespit edilmiştir. Şahit çeşitlerin fizyolojik olgunlaşma gün sayıları ise 228,4-229,3 gün aralığında değişim göstermiştir. Çalışmada 198,3 cm bitki boyu değeri ile CR2640 hardal hattı en uzun bitki boyuna sahip iken, 138,6 cm bitki boyu değeri ile CR97 hattının en kısa bitki boyuna sahip olduğu gözlemlenmiştir. Şahit çeşitler arasında en kısa bitki boyu 156,6 cm ile Burgonde çeşidinden, en uzun bitki boyu ise 175,8 cm ile Cutlass çeşidinden elde edilmiştir. CR2635 hattı, ortalama 11,9 adet yan dal sayısı değeri ile en çok yan dal sayısına sahip iken, CR2421 hattı, ortalama 6,4 adet ile en az yan dal sayısına sahip hat olarak bulunmuştur. Cutlass çeşidi 10,7 adet ile en fazla yan dal sayısına sahip olan şahit çeşit olurken, şahit çeşitler arasında en az yan dal sayısı 7,8 adet ile Saryam çeşidinden elde edilmiştir. CR 2658 ve CR2619 hatları sırasıyla 429,4 ve 430,2 adet ile en fazla ortalama bitkide harnup sayısı değerlerine sahip olmuştur. En düşük ortalama bitkide harnup sayısı değerleri aynı istatistiksel grupta yer alan CR2421, CN39624, CN31280, CN43441, CR2673, CR2669, CN39630, CR2664 ve CR39623 hatlarında tespit edilmiştir. Bu hatların bitkide harnup sayısı değerleri 144,6-225,6 adet arasında değişim göstermiştir. CN2451 hattı ortalama 23,5 adet harnupta tane sayısı değeri ile en yüksek harnupta tane sayısına sahip iken, CR493 hattı ortalama 7,7 adet harnupta tane sayısı değeri ile en düşük harnupta tane sayısına sahip hat olarak belirlenmiştir. Diğer yandan, Burgonde çeşidi 13,3 adet ile şahit çeşitler arasında en yüksek; Saryam çeşidi ise 9,6 adet ile en düşük harnupta tane sayısını vermiştir. 44 Araştırmada, CR2658 (419,1 kg/da) ve CR2619 (416,9 kg/da) hatlarının en yüksek tane verimine sahip olduğu belirlenirken, CN101818, CR83, CR2421, CR2671, CR2487, CR3325, CR97, CR3356, CR2681, CR2504, CR2484 ve CR2478 hatlarının ise aynı istatistiksel grupta yer alarak en düşük tane verimlerine sahip olduğu ve tane verimlerinin 113,5-148,8 kg/da aralığında değişim gösterdiği saptanmıştır. Burgonde çeşidi 287,3 kg/da ile en yüksek tane verimine sahip şahit çeşit olmuştur. Diğer şahit çeşitlerden Stoke 266,3 kg/da ve Saryam 210,5 kg/da tane verimi sağlarken Cutlass çeşidi 184,4 kg/da ile en az tane verimi üreten çeşit olmuştur. CR2489 hattının 4,97 g ortalama bin tane ağırlığı değeri ile en yüksek bin tane ağırlığına sahip olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, CN31280 hattı 2,87 g, CR2671 hattı 2,91 g ve CR83 hattı ise 2,93 g ile en düşük bin tane ağırlığına sahip olan hatlar olmuştur. Şahit çeşitlerin bin tane ağırlığı değerleri ise Burgonde için 3,67 g, Stoke için 3,61 g, Cutlass için 3,52 g ve Saryam için ise 3,42 g olarak gerçekleşmiştir. CR2458 hattı % 51,6 değeri ile en yüksek ham yağ oranına sahip iken, sırasıyla CR493, CR3339, CR2515, CN43441, CR2669, CR2492, CR2640, CR2478, CR2484 ve CR2480 hatlarının aynı istatistiksel grupta yer alarak en düşük ham yağ oranlarına sahip olduğu ve ham yağ oranlarının % 41,8-% 51,6 arasında değişim gösterdiği tespit edilmiştir. CR2619 hattının 210,0 kg/da ile en yüksek ham yağ verimine sahip olduğu belirlenmiştir. En düşük ham yağ verimi değerleri aynı istatistiksel grupta yer alan, CR2478, CR2484, CR2504, CR3356, CR2681, CR97, CR2487, CR3325, CR2671, CR2421, CN101818, CN43437, CR83, CR2353 ve CN39630 hatlarında tespit edilmiştir. Bu hatların ham yağ verimi değerleri 47,3-69,2 kg/da arasında değişiklik göstermiştir. Yağ asitleri kompozisyonlarına bakıldığında, Hint hardalı genotiplerinin palmitik asit oranlarının % 2,9-3,9 (ortalama % 3,5); stearik asit oranlarının % 1,1-1,9 (ortalama % 1,5); oleik asit oranlarının % 3,8-18,6 (ortalama % 14,4); linoleik asit oranlarının 18,0- 27,0 (ortalama % 22,8); linolenik asit oranlarının % 12,7-17,2 (ortalama % 15,7) ve erusik asit oranlarının ise % 21,1-51,0 (ortalama % 36,6) arasında değiştiği görülmektedir. Araştırmada ele alınan Hint hardalı genotiplerinin biyodizel yakıt özellikleri ve bu özelliklere ait TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri incelendiğinde kinematik vizkozite dışındaki bütün yakıt özelliklerinin TS 14214 biyodizel standardının sınır değerleri içerisinde yer aldığı görülmektedir. Kinematik 45 vizkozite bakımından bazı genotipler TS 14214 biyodizel standardı üst sınır değeri olan 5,0 mm2/s’nin biraz üzerinde değerler almıştır. Ancak, tüm biyodizel yakıt özellikleri birlikte değerlendirildiğinde araştırmada ele alınan Hint hardalı genotiplerinin tümünün biyodizel üretiminde kullanılabileceği söylenebilir. Sonuç olarak, araştırmada incelenen bütün özellikler bakımından genel bir değerlendirme yapıldığında CR2658 ve CR 2619 hatları ile Burgonde ve Stoke şahit çeşitleri verim ve verim kompanentleri bakımından ön plana çıkmıştır. Bu çalışmada ön plana çıkan hatların uygun bir ıslah programına alanarak tane ve yağ verimi yüksek çeşit adaylarının geliştirlmesi mümkün olabilecektir. 46 KAYNAKLAR Alam, M.M., Begum, F., Roy, P. 2014. Yield and yield attributes of rapeseed-mustard (Brassica) genotypes grown under late sown condition. Bangladesh J. Agril. Res., 39(2): 311-336. Alpgiray, B., Gürhan, R. 2007. Kanola yağının diesel motorunun performansına ve emisyon karakteristiklerine etkilerinin belirlenmesi. Ankara Üni. Tarım Bilimleri Dergisi, 13(3): 231-239. Aysal, F.E., Aksoy, F., Şahin, A., Aksoy, L., Yıldırım, H. 2014. Hardal yağından biyodizel üretiminin optimizasyonu ve motor performans testleri. AKU. J. Sci. Eng., 14: 1-9. Al-dobouni, I.A., Fadhil, A.B., Saeed, K. 2016. Optimizated alkali-catalyzed transesterification of wild mustard (Brassica juncea L.) seed oil. Taylor & Franchis Group, LLC, 38(15): 2319-2325. Bannikov, M.G. 2011. Combustion and emissions characteristic of mustard biodiesel. 6. International Advanced Technologies Symposium (IATS’ 11), 16-18 May 2011, Elazığ, Turkey. Blackshaw, R.E, Johnson, E.N., Gan, Y., May, W.E., McAndrew, D.W., Barthet, V., McDonald, T., Wispinski, D. 2011. Alternative oilseed crops for biodiesel feedstock on the Canadian prairies. Can. J. Plant Sci., 91: 889-896. Boffito, D.C., Pirola, C., Galli, F., Di Michele, A., Bianchi, C.L. 2012. Free fatty acids esterification of waste cooking oil and its mixtures with rapeseed oil and diesel. Fuel, DOI: 10.1016/j.fuel.2012.10.069. Chakraborty, R., Das, S., Pradhan, P., Mukhopadhyay, P. 2014. Prediction of optimal condititons in the methanolysis of mustard oil for biodiesel production using cost-effective Mg-solid catalysts. Industrial & Engineering Chemistry Research, 53: 19681-19689. Chen, S., Wan, Z., Nelson, M.N., Chauhan, J.S., Redden, R., Burton, W.A., Lin, P., Salisbury, P.A., Fu, T., Cowling, W.A. 2013. Evidence from genome-wide simple sequence repeat markers for a polyphyletic origin and secondary centers of genetic diversity of Brassica juncea in China and India. Journal of Heredity, 104: 416-427. Çelikten, İ., Arslan, M.A. 2008. Dizel yakıtı, kanola yağı ve soya yağı metil esterlerinin direkt püskürtmeli bir dizel motorunda performans ve emisyonlarına etkilerinin incelenmesi. Gazi Üni. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 23(4): 829- 836. Gan, Y., Mahli, S., Brandt, S., Katepa-Mupondwa, F., Kutcher, H. 2008. Optimizing the production of Brassica juncea canola, in comparison with other Brassica species, in different soil-climatic zones, Report, prepared for Saskatchewan Canola Development Commission. Available online: http://saskcanola.com/media/pdfs/report-Gan-optimizing-short.pdf. [Erişim Tarihi: 18 Şubat 2019]. Gesch, R.W., Isbell, T.A., Oblath, E.A., Allen B.L., Archer, D.W., Brown, J., Hatfield, J.L., Jabro, J.D., Kiniry, J.R., Long, D.S., Vigil, M.F. 2015. Comparison of several Brassica species in the north central US for potential jet fuel feedstock. Industrial Crops and Products, 75: 2-7. Gizlenci, Ş., Acar, M. 2008. “Enerji Bitkileri Tarımı ve Biyoyakıtlar (Biyomotorin, Biyoetanol, Biyomas),” Enerji Bitkileri ve Biyoyakıtlar Sektörel Raporu, T.C. Tarım ve 47 Köy İşleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Karadeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Samsun. Gunasekera, C.P., Martin, L.D., Siddique, K.H.M., Walton, G.H. 2006a. Genotype by environment interactions of Indian mustard (Brassica juncea L.) and canola (B. napus L.) in Mediterranean–type enviroments 1. Crop growth and seed yield. Europ. J. Agronomy, 25:1-12. Gunasekera, C.P., Martin, L.D., Siddique, K.H.M., Walton, G.H. 2006b. Genotype by environment interactions of Indian mustard (Brassica juncea L.) and canola (B. Napus L.) in Mediterranean–type enviroments 2. Oil and protein concentrations in seed. Europ. J. Agronomy, 25:13-21. İlgen, O., Dinçer, İ., Yıldız, M., Alptekin, E., Boz, N., Çanakçı, M., Akın, A.N. 2007. Investigation of biodiesel production from canola oil using Mg-Al hydrotalcite catalyssts. Turk.J.chem., 31: 509-514. Jham, G.N., Moser, B.R., Shah, S.N., Holser, R.A., Dhingra, O.D., Vaughn, S.F., Berhow, M.A., Winkler-Moser, J.K., Isbell, T.A., Hollaway, R.K., Walter, E.L, Natalino, R., Anderson, J.C., Stelly, D.M. 2009. Wild Brazilian mustard (Brassica juncea L.) seed oil methyl esters as biodiesel fuel. J Am Oil Chem Soc., 86: 917-926., Kirk, J.T.O., Oram, R.N. 1981. Isolation of erucic acid free lines of Brassica juncea: Indian mustard now a potential oilseed crop in Australia, J. Australian Inst. Agric. Sci., 47: 51–52. Kolsarıcı, Ö., Gür, A., Başalma, D., Kaya, M.D., İşler, N. 2005. Yağlı tohumlu bitkiler üretimi. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Türkiye Ziraat Mühendisliği VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005 Ankara, s:409-429. Moser, B.R., Evangelista, R.L., Jham, G. 2015. Fuel properties of Brassica juncea oil methyl esters blended with ultra-low sulfur diesel fuel. Renewable Energy, 78: 82- 88. Oram R.N., Kirk J.T.O., Veness P.E., Hurlstone C.J., Edlington J.P., Halsall D.M. 2005. “Breeding Indian mustard [Brassica juncea (L.) Czern.] for cold-pressed, edible oil production - a review”, Australian Journal of Agricultural Research 56, 581-596. Pavlista, A.D., Isbell, T.A., Baltensperger, D.D., Hergert, 2011. “Planting date and development of spring-seeded irrigated canola, brown mustard and camelina”, Ind. Crop Prod. 33, 451–456. Potts, D.A., Rakow, G.W., Males, D.R. 1999. Canola-quality Brassica juncea, a new oilseed crop for the Canadian prairies. In Proc. Xth GCIRC Int. Rapeseed Congr., 26– 29 September 1999, Canberra, Australia. Rakow, G. 1995. Developments in the breeding of oil in other Brassica species. In: Proc. 9th Int. Rapeseed Congr., Cambridge, UK., 2:401-406. Roy, M.M, Alawi, M., Wang, W. 2013. Effects of canola biodiesel on a diesel engine performance and emissions. International Journal of Mechanical & Mechatronics Engineering IJMME – IJENS, 13(2):46-53. Sanjid, A., Kalam, M.A., Masjuki, H.H., Ashrafur, S.M., Abedin, M.J., 2014. Combustion, performance and emissions characteristic of a Dl diesel engine fueled with Brassica juncea methyl ester and its blends. RSC Adv., 4: 36973-36982. Sarala, R., Rajendran, M., Devadasan, S.R. 2012. Performance characteristic of a compression ignition engine operated on Brassica oil methly esters. ARPN Journal of Engineering and Applied Sciences, 7(7): 880-884. 48 Saud, R.K., Sing, B.P., Pannu, R.K. 2016. Effect of limited irrigation and nitrogen levels on growth, yield of Indian mustard (Brassica juncea L.). Agric. Sci. Digest., 36(2): 142-145. Seyis, F., Aydın E. 2012. “Possible Use of Cabbage (B. oleracea) Genotypes in Rapeseed (B. napus L.) Quality Breeding”, Derleme Turkish Journal of Scientific Reviews, 5(2), 32-37. Sharma, P., Sardana, V. 2016. Evaluating morpho-physiological and quality traits to compliment seed yield under changing climatic conditions in Brassicas. Journal of Environmental Biology, 37: 493-502. Singh, A.K., Singh, B., Thakral, S.K., Irfan, M. 2018. Effect of sowing dates and varieties for higher productivity of Indian mustard (Brassica juncea L.)- A review. Adv. Biores, 9(4): 01-08. Sodani, R., Seema, Singhal, R.K., Gupta, S., Gupta, N., Chauhan, K.S., Chauhan, J. 2017. Performance of yield and yield atributes of ten Indian mustard (Brassica juncea L.) genotypes under drought stress. Int. J. Pure App. Biosci., 5(3): 467-476. Tiwari V.K. 2019. Morphological parameters in breeding for higher seed yield in Indian mustard [Brassica juncea (L.) czern. & coss]. Electronic Journal of Plant Breeding, 10(1): 187-195. Toosi, A.F., Bakar, B.B., Tayyab, S. 2013. Chemical analysis of Brassica juncea (L.) Czern var. Ensabi. Vegetos, 26(2): 93-97. Turi, N.A., Farhatullah, R., Khan, N.U., Munir, I., Shah, A.H., Khan, S. 2010. Combining ability analysis in Brassica juncea L. for oil quality traits. African Journal of Biotechnology, 9(26): 3998-4002. Yadava D.K., Gırı, S.C., Vignes, M., Vasudev, S., Yadav, A.K., Dass, B., Singh, R., Singh, N., Mohapatra, T., Prabhu, K.V. 2011. Genetic variability and trait association studies in Indian mustard (Brassica juncea L. ). Indian Journal of Agricultural Sciences, 81(8): 712-716. Wilkes, M.A., Takei, I., Caldwell, R.A., Trethowan, R.M. 2013. The effect of genotype and enviroment on biodiesel quality prepared from Indian mustard (Brassica juncea L.) grown in Australia. Industrial Crops and Products, 48: 124-132. Zia-Ul-Hassan, M., Wahla, A.J., Waqar, M.Q. 2014. Yield performance of Brassica varieties under rainfed condition. Sci. Tech. and Dev., 33 (2): 85-87 49 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Bilal Doğum Yeri ve Tarihi : Alpaslan Yabancı Dil : İngilizce Eğitim Durumu Lise : Ertuğrul Gazi Lisesi (2008-2012) Lisans : Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü (2012-2016) Yüksek Lisans : Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü (2016-2019) İletişim (e-posta) : Bilalalpaslan45@gmail.com Yayınları : Sincik, M., Dolgun, C., Alpaslan, B., Şenyiğit, E., Göksoy, A.T. 2019. Farklı kolza genotiplerinin Güney Marmara ekolojik koşullarında bazı verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 33(1): 143-153. 50