T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANA BİLİM DALI YÖNETİM VE ÇALIŞMA SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE GÜVEN: YÖNETİM POLİTİKALARI, GÜVEN ve BAĞLILIK İLİŞKİSİ KONUSUNDA BİR TÜRKİYE ve KIRGIZİSTAN UYGULAMASI (DOKTORA TEZİ) Mehmet Ferhat ÖZBEK BURSA 2006 iii ÖNSÖZ Bu çalışmanın hazırlanmasında doğrudan veya dolaylı olarak pek çok kişinin katkısı olmuştur. Hepsine çok teşekkür ederim. Bu kişilerden bazılarına özellikle teşekkür etmek istiyorum. Öncelikle bu çalışmanın her aşamasında bana destekleyici ve yönlendirici olan danışmanım Prof. Dr. Veysel Bozkurt’a teşekkür ederim. Ölçeklerin çevrilerinde titiz bir çaba gösteren Furkan Aydemir, Vaija Shachshu, Arş. Gör. Davran Yuldaşev, Kanikei Koçabayeva ve Zarina Usmanova’ya, çok teşekkür ederim. Çalışmanın istatistiki analiz kısmında görüşleri ve önerilerinden dolayı Dr. Rahmi Yücel’e çok teşekkür ederim. iv İÇİNDEKİLER Sayfa TEZ ONAY SAYFASI................................................................................................................... II ÖZET............................................................................................................................................. III ABSTRACT.................................................................................................................................. IV ÖNSÖZ .......................................................................................................................................... V İÇİNDEKİLER.............................................................................................................................. VI KISALTMALAR............................................................................................................................. IX TABLOLAR................................................................................................................................... X ŞEKİLLER......................................................................................................................……….…XII GİRİŞ ..........................................................................................................................……………. 1 BİRİNCİ BÖLÜM (KAVRAMSAL ÇERÇEVE) 1. GÜVEN İLE İLGİLİ BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN TARİHÇESİ………………….…….…..5 2. GÜVENİN TANIMLANMASI…………………………………………………….……….…..6 2. 1. Sosyolojik Açıdan Güvenin Tanımlanması………………………..……….……..….…….9 2. 2. Bir Beklenti ve Tahmin Olarak Güvenin Tanımlanması………………….………….……11 2. 3. Bir İnanç Olarak Güvenin Tanımlanması………………………………….………….…..13 2. 4. Kendini Rahat Hissetme Durumu Olarak Güvenin Tanımlanması………….……….…….15 2. 5. Sosyal Belirsizliği Azaltan Bir Unsur Olarak Güvenin Tanımlanması….…………….….16 2. 6. Bir Risk Alma Eylemi Olarak Güvenin Tanımlanması………………….…………….….18 3. GÜVENİN BİLEŞENLERİ VE BOYUTLARI……………………………….…………….….18 3. 1. Yeterlilik Bileşeni………………………………………………………….……….……...19 3. 2. Kendini Güvende Hissetme Bileşeni…………………………………….…………….…..20 3. 3. Güvenin Diğer Bileşenleri……………………………………………….………………...21 4. GÜVENİN OLUŞTURULMASI……………………………………………….………………23 4. 1. Güvenin Oluşmasını Sağlayan Unsurlar………………………………….………………..31 4. 1. 1. Bütünlük………………………………………………………….……………….31 4. 1. 2. Açıklık………………………………………………………….…………………32 4. 1. 3. Dürüstlük……………………………………………………….………………....32 4. 1. 4. Yeterlilik………………………………………………………….……………….33 4. 1. 5. Empati…………………………………………………………….……………….34 5. GÜVENİN ÖZELLİKLERİ…………………………………………………….……………….35 6. GÜVEN VE GÜVENİLİRLİK İLİŞKİSİ……………………………………….………………38 7. GÜVENİN TÜRLERİ……………………………………………………….…………………..41 7. 1. Koşullu ve Koşulsuz Güven……………………………………………………….…….…41 7. 2. Kurumsal Güven………………………………………………………………….………...43 7. 3. Rasyonel Güven……………………………………………………………….……………47 7. 4. Bilişsel Güven……………………………………………………………….……………..49 7. 5. Sözleşmesel Güven………………………………………………………….……………..50 7. 6. Diğer Güven Türleri……………………………………………………….…………….…52 8. GÜVEN, BELİRSİZLİK VE RİSK ALMA DAVRANIŞI İLİŞKİSİ…………….…………….55 9. GÜVENİN SÜRDÜRÜLMESİ VE GELİŞTİRİLMESİ………………………….…………….63 10. TOPLUMSAL GÜVEN………………………………………………………….…………..….65 v 10. 1. Bireyci ve Kolektivist Kültürün Toplumsal Güven Üzerine Etkileri…….…….…...…….69 10. 2. Modern Toplum ve Güven Kavramı İlişkisi……………………………….………..……74 10. 3. Sosyal ve Ekonomik Refahın Yaratılmasında Güvenin Rolü….……………….……..….77 10. 4. Girişimcilik ve Güven İlişkisi……………….……………………………….………..….79 10. 5. Yüksek ve Düşük Güvenin Sonuçları………………………….…………..…..……..….81 11. SOSYAL SERMAYENİN BİR UNSURU OLARAK GÜVEN ………………………………82 12. GÜVEN VE İŞBİRLİĞİ DAVRANIŞI İLİŞKİSİ………………………………………….…..93 13. İŞ YAŞAMINDA GÜVENİN ROLÜ………………………………………….……………….99 13. 1. Satıcı - Tüketici İlişkilerinde Güven………..…………………………………………….101 13. 2. İşletmeler İçin Elektronik Ticarette Güvenin Önemi…………………………………....106 13. 3. İşletmeler Arası Güven………………………………………………………………..…115 İKİNCİ BÖLÜM ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE EVRENSEL PERSONEL UYGULAMALARI, DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLİTİKALARI, ÖRGÜT İÇERİSİNDE GÜVEN, ÜST YÖNETİME GÜVEN VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİ 1. EVRENSEL PERSONEL UYGULAMALARI……….................................................................. 125 1. 1. Evrensel Personel Uygulamalarının Temel Nitelikleri……………..…………….….…..…133 1. 1. 1. Açıklık…………………………………………………………………..………….133 1. 1. 2. Adalet………………………………………………………...………….….………135 1. 1. 3. Bütünlük ……………………………………………………………….….……..…138 1. 2.Bürokratik Denetim ve Güven İlişkisi………………………………………….……..….….139 2. DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLİTİKALARI……………………………….….……....143 3. ÖRGÜT İÇERİSİNDE GÜVEN……………………………………………………….….……...149 3. 1. Çalışma Yaşamındaki Değişimler ve Örgütlerde Artan Güven İhtiyacı………….………...164 3. 1. 1. İşletmelerin Küçülmesinin Örgütsel Güven Üzerine Olumsuz Etkileri……….……173 3. 1. 2. Örgütlerde Yeni Teknolojiler ve Güven Sorunu……………………………….…..175 3. 2. Toplumsal Karakteristiklerin Örgütlerdeki Güven Üzerine Etkileri…………………….…..177 3. 3. Ekonomik Yaşamdaki Değişimler ve Örgütlerde Artan Güven İhtiyacı……………….……180 3. 4. Örgütlerde Yüksek ve Düşük Güven Algılamalarının İşbirliği Davranışı Üzerine Etkileri…………………………………………………………181 3. 5. Örgüt İçerisinde Güveni Yaratan Bir Unsur Olarak Örgütsel Sosyal Sermaye……………. 182 3. 6. Güvenin Ekip Çalışması Sağlanarak İş Grupları Yolu İle Yaratılması………………….…..185 3. 7. Güvenin Örgütsel Performans Üzerine Etkileri ve Japonya ve ABD Örneği………………187 3. 8. Örgütsel Kültür ve Örgütsel Güven İlişkisi…………………………………………..……..192 3. 9. Örgütlerde Güvensizlik ve Sonuçları…………………………………………………….….194 3. 9. 1. Örgütlerde Güvensizlik Yaratan Unsurlar …………………………………………196 3. 9. 1. 1. Fırsatçılık…………………………………………………………………..196 3. 9. 1. 2. Örgütün el değiştirmesi ……………………………………………………198 3. 9. 1. 3. Örgütsel sinizm…………………………………………………...………..199 3. 9. 1. 4. Özel sosyal ilişkiler üzerinden örgütlerde güven oluşumu……………...…194 vi 4. ÜST YÖNETİME GÜVEN…………...………………………………………………………..203 4. 1. Üst Yöneticinin Liderlik Özelliğinin Güven Üzerine Etkileri…………….…..….……..…205 4. 2. Üst Yönetimin Güven Oluşturması İçin Gerekli Olan Kültürel Ortamın Yaratması…....…209 4. 3. Üst Yönetimin Güven Oluşturmasında Çalışanları Yetkilendirmesinin Rolü……….….…211 4. 4. Üst Yönetimin Enformasyon Paylaşımının Güven Düzeyi İle Olan İlişkisi…………..…..224 4. 5. Çalışma Yaşamında Kültürel Farklılıklarının Güven İle İlişkisi……………………..……225 4. 6. Birlikte Çalışanlar Arasında Güvenin Oluşturulması ……………………………......……227 5. ÖRGÜTSEL BAĞLILIK……………………………………………………………….….…..235 . ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE EVRENSEL PERSONEL UYGULAMALARI, DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLİTİKALARI, ÖRGÜT İÇERİSİNDE GÜVEN, ÜST YÖNETİME GÜVEN VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİ ARAŞTIRMASI 1. ARAŞTIRMA MODELİ, VERİ VE DEĞİŞKENLER……………………………………. 246 1.1. Araştırma Modeli Ve Hipotezler………………………………………………….......246 1.2. Araştırmada Kullanılan Değişkenler Ve Demografik Faktörler Arasında Geliştirilen Hipotezler………….………………………………………….………... 228 1.2.1.Evrensel personel uygulamaları ile ödül ve yükseltme politikalarına ilişkin hipotezler…………………………………………………………….………... 248 1.2. 2. Örgüte ve üst yönetime güvene ilişkin hipotezler……………………….… 248 1.2. 3. Aylık gelir değişkenine ilişkin hipotezler…………………………………..249 1.2. 4. Eğitim düzeyine değişkenine ilişkin hipotezler………………………….....250 1.2. 5. Örgütte geçen sürelere ilişkin hipotezler………………………………...…250 1.2. 6. Yaş değişkenine ilişkin hipotezler………………………………………….250 2. VERİLERİN TOPLANMASI VE ANALİZİ……………………………………………...251 2.1. Araştırmada Kullanılan Ölçekler….………………………………………………….252 2. 2. Araştırmadaki Bulgular…………………………………………………...……...….254 2.2.1. Araştırmanın regresyon ve korelasyon analizi sonuçları…………...…….....257 2.2.2. Türkiye Ve Kırgızistan Verilerine Göre Örgüt İçerisinde Güven, Üst Yönetime Güven Ve Örgütsel Bağlılık Düzeylerinin Karşılaştırması.....262 2.2.3. Araştırmada kullanılan ölçekler ve demografik faktörlerle geliştirilen hipotezlerin kabul edilebilirliğine ilişkin sonuçlar………….…..266 2.2.4.Demografik faktörlere göre elde edilen ortalamaların analizleri (Türkiye ve Kırgızistan karşılaştırmalı sonuçlar…………………………….273 2. 2. 4. 1. Yaş değişkeni………………………………………………….…274 2. 2. 4. 2. Cinsiyet değişkeni...…………………………………………...…274 2. 2. 4. 3. Eğitim düzeyi değişkeni……………………………………….…275 2. 2. 4. 4. Örgütte geçen süreler değişkeni…………………………….……275 2. 2. 4. 5. Gelir değişkeni…..…………………………………………..…...276 2. 2. 4. 6. Medeni durum değişkeni…………….………………………......276 2. 2. 4. 7. Uyruk değişkeni……………………………………………….…277 2. 2. 4. 8. Din değişkeni……………………………………...……...….…..278 2. 2. 4. 9. Kardeş Sayısı değişkeni…………………………………...….….278 2. 2. 4. 10. Babanın eğitim durumu değişkeni…………………………....…278 2. 2. 4. 11. Annenin eğitim durumu değişkeni……………...…………….…279 2. 2. 4. 12. Aile yapısı değişkeni……………………………….….….……..279 vii 3. TARTIŞMA VE GENEL DEĞERLENDİRME……………………………….……...…..279 4. ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI……………………………………….……..…….282 5. ARAŞTIRMANIN SONUÇLARI…………………………………………….…..…...….283 SONUÇ....................................................................................................................................285 KAYNAKLAR........................................................................................................................290 EKLER.....................................................................................................................................337 viii Kısaltmalar Tablosu Kısaltma Bibliyografik Bilgi ABD Amerika Birleşik Devletleri a.e. Aynı eser a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale a.g.y. Adı Geçen Yayın bkz. Bakınız no. Numara p. Page (Sayfa) s. Sayfa ss. Sayfadan sayfaya pp. Sayfadan sayfaya v.d. Ve diğerleri vb. Ve benzeri y.y. Yılı Yok ix TABLOLAR TABLO 1: DAVRANIŞSAL VARSAYIMLAR ALTINDA VE ÇEŞİTLİ DİSİPLİNLER AÇISINDAN GÜVEN İNŞA ETME İŞLEMİ……………....…6 TABLO 2: GÜVENİN DAVRANIŞSAL TANIMLARININ BİLEŞENLERİ….…..…........10 TABLO 3: GÜVENİN BOYUTLARI VE BİLEŞENLERİ………………………………….20 TABLO 4: GÜVENİN ÇEŞİTLİ BOYUTLARINA BİR BAKIŞ……..………..…………...23 TABLO 5: GÜVENİN OLUŞTURULMASI, GÖSTERGELERİ VE İŞLEMLERİN GERÇEKLEŞTİRİLMELER…………………………….….…27 TABLO 6: GÜVEN TÜRLERİNİN RASYONEL VE DUYGUSAL TEMELLERİ..……..28 TABLO 7: GÜVEN İLİŞKİSİ İÇERİSİNDEKİ KRİTİK FAKTÖRLER………..…………34 TABLO 8: POLİS ORGANİZASYONU İÇİN GÜVEN MODELİ………..……………….46 TABLO 9: GÜVENİN GELİŞİMİNİN DÜZEYLERİ …………………………...….……..64 TABLO 10: GÜVEN İLE İLGİLİ ALTI DEĞİŞKENİN TEORİLERİ…………………..…..69 TABLO 11: İNSANLAR ARASI GÜVEN İLİŞKİSİNİN ÖĞELERİ………………………..74 TABLO 12: SOSYAL SERMAYE…………………………………………….……….……..89 TABLO 13: TOPLULUK SEVİYESİNDE SOSYAL SERMAYE…………….……………..90 TABLO 14: İŞBİRLİĞİNİN KAYNAKLARI………………………………………………...94 TABLO 15: GÜVEN: BİÇİMLERİ VE UYGULAMALARI…………………………………95 TABLO 16: WİLLİAMS’A GÖRE İŞBİRLİĞİNİ OLUŞTURAN UNSURLARI……………97 TABLO 17: GÜVENİN BİÇİMLERİ VE DIŞTAN GÖRÜNEN YÜZÜ……………………..98 TABLO 18: BİREYLER VE ORGANİZASYONLAR ARASINDA GÜVENİN KARIŞIMININ SINIFLANDIRILMASI…………..……………………………102 TABLO 19: HİNDİSTAN’DA BİR MAL SAĞLAYAN FİRMANIN YÖNETİM YAPILANMASINDA DEĞİŞİKLİĞE GİTMESİ SONUCUNDA YAPTIĞI PERSPEKTİF DEĞİŞİKLİKLERİ……….…...……103 TABLO 20: TEORİK GEÇMİŞ, KAVRAMSALLAŞTIRMA VE GÜVENİN BİLEŞENLERİ……...…………………………………….……105 TABLO 21: GELENEKSEL İŞTEN İŞE TİCARET İLE WEB HİZMETLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI…………………………...………108 TABLO 22: FARKLI BİRLİK TÜRLERİ İÇERİSİNDE KENDİNİ GÜVENDE HİSSETME DÜZEYLERİ…………………………………………118 TABLO 23: ORGANİZASYONLAR ARASI GÜVENİN OLUŞTURULMASI…….………119 x TABLO 24: ETKİLEŞİM ETKİSİ……………..…………..……………………………..…121 TABLO 25: ÇEŞİTLİ ŞİRKET BİRLEŞMELERİNDE GÜVEN, KONTROL VE KENDİNİ GÜVENDE HİSSETME…………………...….….122 TABLO 26: GÜVENİN GELİŞMESİNİ ENGELLEYEN GÜÇLER……………...……..…131 TABLO 27: KİŞİLER ARASI VE ORGANİZASYONEL GÜVENİLİRLİĞİN KARŞILAŞTIRILMASI………..………………....…….136 TABLO 28: ÖRGÜTSEL GÜVENİ İNŞA ETMEK İÇİN GEREKLİ OLAN UNSURLAR..………………………………..…...….151 TABLO 29: ÖRGÜTSEL ÖĞRENME AÇISINDAN FİRMA İÇİ İLİŞKİLERİN ETKİLERİ..…..……………………………….…..165 TABLO 30: ÖRGÜTSEL ÖĞRENME İŞLEMİNİ KOLAYLAŞTIRAN UNSURLAR……166 TABLO 31: YÜKSEK GÜVENLİ VE DÜŞÜK GÜVENLİ SANAL TAKIMLAR ARASINDAKİ FARKLILIKLAR….…………………...…....…169 TABLO 32: ÖRGÜTSEL GRUP KARAKTERİSTİKLERİ…………...…………….......…185 TABLO 33: BİLİNÇLİ OLARAK GÜVEN ÜRETİMİNİN TÜRLERİ……………….……200 TABLO 34: GÜVENE DAYALI LİDERLİK İÇİN KÜLTÜREL ENGELLER.……..….…208 TABLO 35: FARKLI SEVİYELERİN BİR SIRASI İÇERİSİNDE GÜVENİN ARAŞTIRILMASININ SONUÇLARI VE ARAŞTIRMA SORULARINDAN ÖRNEKLER……………………….….…216 TABLO 36: DEMOGRAFİK FAKTÖRLERE GÖRE ARAŞTIRMAYA KATILANLARIN DAĞILIMI……………………………….…………..……254 TABLO 37: ARAŞTIRMADA KULLANILAN DEĞİŞKENLERE İLİŞKİN GÜVENİLİRLİK SONUÇLARI………………….………....………255 TABLO 38: ARAŞTIRMADA KULLANILAN DEĞİŞKENLERİN FAKTÖR DAĞILIMLARI…………………………………………....……… 256 TABLO 39: REGRESYON ANALİZİ SONUÇLARI (TÜRKİYE VE KIRGIZİSTAN KARŞILAŞTIRMASI)…… ……………….….……….....…260 TABLO 40: GÜVEN VE BAĞLILIK DÜZEYLERİNİN KARŞILAŞTIRMASI....…....…262 TABLO 41: DEĞİŞKENLER VE DEMOGRAFİK FAKTÖRLERE İLİŞKİN KORELÂSYON VE REGRESYON DEĞERLERİ………..…….…266 TABLO 42: DEMOGRAFİK FAKTÖRLERE GÖRE ARAŞTIRMADA KULLANILAN DEĞİŞKENLERE İLİŞKİN FARKLILIKLAR (TÜRKİYE İLE KIRGIZİSTAN KARŞILAŞTIRMASI)……………....…..…273 xi TABLO 43: CINSIYETE GÖRE DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLITIKALARI ORTALAMALARI (TÜRKIYE)…………….…..….….….274 TABLO 44: CINSIYETE GÖRE ÜST YÖNETIME GÜVEN ORTALAMALARI (TÜRKIYE)…………...………………………..…….…274 TABLO 45: EĞITIM DÜZEYLERİNE GÖRE ÜST YÖNETIME GÜVEN ORTALAMALARI (TÜRKIYE)………………….. …………...….275 TABLO 46: MEDENİ DURUMA GÖRE DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLITIKALARI ORTALAMALARI (TÜRKIYE)......….….276 TABLO 47: UYRUĞA GÖRE DIŞ ÖDÜLLER VE YÜKSELTME POLİTKALARI ORTALAMALARI (KIRGIZİSTAN)….....…….…..……..277 TABLO 48: UYRUĞA GÖRE EVRENSEL PERSONEL UYGULAMALARI ORTALAMALARI (KIRGIZİSTAN)……..…………..277 TABLO 49: DİN DEĞİŞKENİNE GÖRE EVRENSEL PERSONEL UYGULAMALARI ORTALAMALARI (KIRGIZİSTAN)…...……………..278 TABLO 50: ANNENİN EĞİTİM DURUMUNA GÖRE ÜST YÖNETİME GÜVEN ORTALAMALARI……………………………..279 xii ŞEKİLLER ŞEKİL 1: GÜVENİN GELİŞİMİ VE ULUSAL KÜLTÜR MODELİ………………………44 ŞEKİL 2: GÜVEN İLE RİSKİN ÇERÇEVESİ……………………………………………...59 ŞEKİL 3: GÜVEN GELİŞİMİ MODELİ……………………………………………………60 ŞEKİL 4: GÜVEN MODELİ……………………………………………………………..…61 ŞEKİL 5: GÜÇLERİN MERKEZLERİNİ GÖSTEREN GÜVEN AĞLARI……………….66 ŞEKİL 6: SOSYAL SERMAYENİN GÜVEN BİLEŞENİ MODELİ…………………...….92 ŞEKİL 7: BİRLİĞİN GELİŞİMİNİN EVRELERİ VE GÜVENİN EVRİMİ…………...…117 ŞEKİL 8: ÖRGÜTLER İÇERİSİNDE GÜVENİN BELİRTİLERİNİN KAVRAMSAL MODELİ…………………………………………………..….. 159 ŞEKİL 9: ENDÜSTRİYEL HİZMET İLİŞKİLERİNDE GÜVEN VE SONUÇLARI..…..172 ŞEKİL 10: TOPLUMSAL BİÇİMLERİN TİPOLOJİSİ…………………………….……....177 ŞEKİL 11: ORGANİZASYONEL SOSYAL SERMAYE MODELİ………………….....…184 ŞEKİL 12: KALİTE GÜVENSİZLİK DÖNENCESİ…………………………..………..….191 ŞEKİL 13: GÜVEN İNŞA ETMENİN TEMEL FAKTÖRLERİ………………………..….213 ŞEKİL 14: GÜVEN KALİTE DEVRİ………………………………………………………219 ŞEKİL 15: YÖNETİMİN BAKIŞ AÇISINDAN GÜVENİLİRLİK DAVRANIŞI..…….…227 ŞEKİL 16: İŞYERİNDE GÜVENİN OLUŞTURULMASI ARAŞTIRMASI…….……..…231 ŞEKİL 17: ARAŞTIRMA MODELİ……………………………………………………......247 ŞEKİL 18: DEĞİŞKENLER ARASI REGRESYON ANALİZİNİN TÜRKİYE SONUÇLARI……………………………………….………….…...257 ŞEKİL 19: DEĞİŞKENLER ARASI REGRESYON ANALİZİNİN KIRGIZİSTAN SONUÇLARI……………………………..…………….…..…258 ÖZET Yazar : Mehmet Ferhat Özbek Üniversite : Uludağ Üniversitesi Anabilim Dalı : Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bilim Dalı : Yönetim ve Çalışma Sosyolojisi Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : XIV + 338 Mezuniyet Tarihi : 07 / 09 / 2006 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Veysel Bozkurt ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE GÜVEN: YÖNETİM POLİTİKALARI, GÜVEN VE BAĞLILIK İLİŞKİSİ KONUSUNDA BİR TÜRKİYE VE KIRGIZİSTAN UYGULAMASI Güven çalışma yaşamını etkileyen önemli bir değişkendir. Bu açıdan güven hem işçileri hem de yöneticileri etkileyen bir faktördür. Bu bağlamda çalışmanın amaçları şu şekilde ifade edilebilir. Evrensel personel politikaları ile dış ödül ve yükseltme politikalarının örgüt içerisinde güveni ve üst yönetime güven üzerinde ne düzeyde bir etkiye sahip olduğunu açıklamak, örgüt içerisinde güvenin ve üst yönetime güvenin örgütsel bağlılık üzerindeki etkisini araştırmak ve demografik faktörlerin güven üzerindeki etkilerini açıklamaktır. Bu çalışma Kırgızistan ve Türkiye’de gerçekleştirilmiştir. Kırgızistan’daki anket petrol, tekstil ve gıda sektöründe faaliyet gösteren fabrikalarda yapılmıştır. Türkiye ise gıda ve tekstil sektöründe faaliyet gösteren fabrikalarda yapılmıştır. Kırgızistan’da toplam 250, Türkiye’de 300 işçiye anketler ulaştırılmış, bunlardan Kırgızistan’dan 188 (%75,2’si) ve Türkiye’den 239 (%79,6’sı) değerlendirilmeye alınmıştır. Araştırmanın Türkiye sonuçlarına göre evresel personel uygulamaları ile dış ödüller ve yükseltme politikaları örgüt içerisinde güveni ve üst yönetime güveni doğrudan etkilemektedir. Kırgızistan sonuçlarına göre ise sadece ödül ve yükseltme politikaları örgüt içerisinde güveni ve üst yönetime güveni doğrudan etkilemektedir. Araştırmada hem Türkiye hem de Kırgızistan sonuçlarına göre örgüt içerisinde güven ve üst yönetime güven örgütsel bağlılık özerinde doğrudan etkili değişkenlerdir. Araştırmada demografik verilerden olan eğitim düzeyi, örgütte geçen süreler ve yaş değişkeni güveni açıklamada etkili bir değişken olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Sözcükler Güven Türkiye Kırgızistan Çalışma İlişkileri İşçiler ABSTRACT Yazar : Mehmet Ferhat Özbek Üniversite : Uludağ Üniversitesi Anabilim Dalı : Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bilim Dalı : Yönetim ve Çalışma Sosyolojisi Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : XIV + 338 Mezuniyet Tarihi : 07 /09 / 2006 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Veysel Bozkurt TRUST IN WORKING RELATİONSHIPS: MANAGEMENT POLITICS, TRUST AND COMMITMENT RELATIONSHİPS RESEARCH IN TURKEY AND KYRGYZSTAN Trust is the important factor that is effect working relationships. Trust influences both employees and employers in working life. This study’s aim is to search how effect universalistic personnel practices and extrinsic reward/ promotion opportunities to trust in organization and trust upper management, and how effect trust in organization and trust upper management to organizational commitment. In this study, factories were sampled in Kyrgyzstan and Turkey. Three organization were sampled to provide variance on textile, food and oil company in Kyrgyzstan. Three organization were sampled to provide variance on textile and food factories in Turkey. Questionnaires were distributes to 300 employees through factories in Turkey, resulting in 239 usable responses received. (79,6% response rate) and 250 employees through factories in Kyrgyzstan, resulting in 188 usable responses received. (75,2% response rate). Turkey results are showing that universalistic personnel practices and extrinsic reward/ promotion opportunities directly effect of trust in organization and trust upper management. There is only extrinsic reward/ promotion opportunities directly effect of trust in organization and trust upper management in Kyrgyzstan results. According to the results trust in organization and trust upper management directly effect of organizational commitment in two countries. Results also showing that some demographic characteristics (age, educational level and seniority) directly effect is trust in organization and trust upper management. Key Words Trust Turkey Kyrgyzstan Working Relationships Employees T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİ İLİŞKİLERİ ANA BİLİM DALI YÖNETİM VE ÇALIŞMA SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI ÇALIŞMA İLİŞKİLERİNDE GÜVEN: YÖNETİM POLİTİKALARI, GÜVEN ve BAĞLILIK İLİŞKİSİ KONUSUNDA BİR TÜRKİYE ve KIRGIZİSTAN UYGULAMASI (DOKTORA TEZİ) Mehmet Ferhat ÖZBEK Danışman: Prof. Dr. Veysel BOZKURT BURSA 2006 GİRİŞ Güven ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda mutlaka değinilen bir unsur onu yaratmanın ne kadar zor olduğu ve onu kaybetmenin ne kadar kolay olduğudur. Güvenin bu kırılgan doğasını çalışma ilişkilerinde açıkça görmek mümkündür. Çalışma yaşamında güvenin düzeyinin düşük veya yüksek olmasının önemli sonuçları bulunmaktadır. Örgütlerin özellikle üzerinde durmaları gereken bir nokta da çalışanların yönetime karşı duydukları güvendir. Eğer kurum içerisinde güven sağlanamazsa bu durumda o şirketin yöneticilerinin başarı beklentisi sadece çalışanlara aşırı baskı yaparak sağlanmaya çalışılacaktır. Örgüt içerisinde güven ortamının yaratılmasında sorumluluğun önemli bir kısmı yöneticilere düşmektedir. Yöneticilerin kurum içerisinde çalışanlarına yönelik güven yaratması için etkin işleyen bir sistem kurması, çalışanlarını sağlıklı biçimde değerlendirmesi, kayırmacılığı teşvik edecek uygulamalar yerine çalışmayı ve hak ederek başarılı olmayı teşvik edecek uygulamalara yönelmesi, onlar için adil bir ödüllendirme ve yükseltme politikaları izlemesi gerekmektedir. Tüm bunlar personel politikasının bir parçasıdır. Dolayısı ile yöneticilerin uygulayacakları personel politikaları işletme içerisinde güvenin oluşmasını ve üst yönetime güvenin oluşmasını sağlayan en önemli unsurlar arasında yer almaktadır. Eğer yönetim tarafından işçiler arasında güven yaratılırsa bunun pek çok olumlu sonucu ortaya çıkacaktır. Bunlar arasında, çalışanların örgüte olan bağlılıklarının artması, çalışanların enerjilerini kendilerini savunmak ve korumak yerine gösterecekleri performanslarını arttırmaya yönelik çaba göstermeleri gibi unsurlar yer almaktadır. Bu noktada örgüt içerisinde yaratılacak güven ortamının ne derece etkili bir faktör olduğu da ortaya çıkmaktadır. Dolayısı ile çalışma yaşamında güven konusunun önemi açıktır. Bu çerçevede çalışmada ilk bölümünde güven kavramı çeşitli yönleri ile ele alınacaktır. Çalışmanın ilk bölümünde güven çeşitli faktörler ve bakış açılarına göre tanımlanacaktır. Daha sonra güvenin bileşenleri, özellikleri, oluşturulması, türleri, güvenin risk alma ve işbirliği davranışı ile ilişkisi, güvenin sürdürülmesi ve geliştirilmesi üzerinde durulacaktır. İlk bölümde ayrıca toplumsal yaşamda güven, sosyal sermayenin yaratılmasında güvenin rolü ve iş yaşamında güven konuları ele alınacaktır. Güven çok boyutlu ve çok yönlü bir kavrandır. Güveni anlayabilmek için sadece bir açıdan yaklaşmak yeterli olmayacaktır. Güveni anlamak ve tanımlamak için çeşitli perspektiflerden yaklaşmak onun anlaşılmasını kolaylaştıran faktörlerden birisi olarak ifade edilebilir. Dolayısı ile güveni bir beklenti ve tahmin olarak, bir inanç olarak, kendini rahat hissetme olarak, sosyal belirsizliği azaltan bir unsur olarak ve risk alma eylemi olarak tanımlamak mümkündür. Güvenin oluşması için pek çok faktörün bir araya gelmesi gerekmektedir. Sadece tek bir faktörün varlığı güvenin oluşması için yeterli olmayabilir. Güvenin oluşmasında etki eden faktörler arasında bütünlük, açıklık, dürüstlük, yeterlilik ve empati gibi unsurların rolü bulunmaktadır. Güven sadece tek bir alana ait değildir. Güvenin çeşitli türleri bulunmaktadır. Her bir türden güvenin farklı özellikleri bulunmaktadır. Güvenin türleri içerisinde koşullu ve koşulsuz güven, kurumsal güven bilişsel güven ve sözleşmesel güven gibi unsurlar gösterilebilir. Güven davranışı aynı zamanda bir risk alma davranışıdır. Bir başkasına veya kuruma güvenen kişi risk alır. Alınan risk güvenin kötüye kullanılması ihtimalinin bulunmasından kaynaklanmaktadır. Bu açıdan güven içerisinde belirsizlikleri barındırır. Güven kişiler arası ilişkilerde olduğu gibi toplumsal ilişkilerde de kendisini gösterir. Bu bağlamda yüksek güvenli toplumların düşük güvenli toplumlara göre önemli üstünlükleri bulunmaktadır. Bununla birlikte toplumsal yaşam içerisinde güven farklı toplumsal karakteristiklere sahip olan ülkelerde farklı şekillerde ortaya çıkabilir. Örneğin bireyci ve kolektivist toplumlarda güvenin oluşması farklı şekillerde gerçekleşir. Toplumsal bağlamda güven sosyal ve ekonomik refahın yaratılmasında etkili bir unsur olarak ifade edilebilir. Ayrıca bir toplum içerisindeki güven düzeyi girişimciliğin oluşmasına etki eder. İş yaşamı içerisinde güven kendisini farklı biçimlerde ortaya çıkartmaktadır. İş yaşamında işletmeler arası güvenin oluşumu onların büyümesi ve gelişmesi için önemli bir faktördür. Ayrıca firmaların iş yaşamında başarıya ulaşabilmeleri için kendi tüketicileriyle olan ilişkilerinde güveni tesis etmeleri gerekmektedir. Bu bağlamda günümüzde elektronik ticarette güvenin önemi de günden güne artmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümü ise yapılan araştırma kapsamında güveni oluşturan yönetimsel faktörler olarak kabul edilen değişkenler olan evrensel personel uygulamaları, dış ödüller ve yükseltme politikalarına ilişkin kavramsal çerçeveye yer verilmektedir. Evrensel personel uygulamaları ilk olarak geniş bir şekilde Max Weber tarafından bürokrasi olarak ifade edilmiştir. Bürokrasi her biri uzmanlaşmış bir işlevi yerine getiren çok sayıda birey arasındaki işbirliğinin sürekli örgütlenmesi olarak ifade edilebilir. Evrensel personel uygulamaları kapsamı içerisinde çalışanların kişisellikten uzak olarak etkin bir şekilde değerlendirilmesi ve bu şekilde çalışanlara net bir çerçeve çizilmesini içermektedir. Evrensel personel uygulamalarının örgüt içerisinde etkin bir şekilde uygulandığında çalışanların bulundukları kurumlarına güven duymaları beklenmektedir. Dış ödüller ve yükseltme politikaları ise evrensel personel uygulamaları ile birlikte yönetim politikaları kapsamında değerlendirilebilir. Bir örgütte çalışan bir kişinin fazla çalışmasının kurum tarafından görülüp ödüllendirilmesi, örgüt içerisinde yükselme fırsatının olması gibi unsurlar dış ödüller ve yükseltme politikalarını oluşturmaktadır. Çalışmanın devam eden kısmında örgüt içerisinde güven ve üst yönetime güven konusunda kavramsal çerçeveye yer verilmiştir. Ayrıca çalışmanın temelini oluşturan örgüt içerisinde güven ve üst yönetime güven değişkenlerine ilişkin geniş bir kavramsal çerçeve irdelenmiştir. Örgüt içerisinde güven, çalışanların göstermiş oldukları sadakat ve yöneticilerin çalışanlarına söz hakkını tanımasını gerektirir. Genel olarak örgüt içerisinde var olan güvenin çoğu, bireyler arasında itibar ve deneyim temelinde kurulan güvendir. Örgüt içerisinde ilişkilerin derinliği arttıkça bireylerin birbirlerine olan itibarları ve ona bağlı olarak da güvenleri de artacaktır. Yani örgüt içerisindeki iletişim sıklığı arttıkça güven de artacaktır. Örgüt içerisindeki iletişim eksikliği ise güvensizliğe yol açacaktır. Bir örgütte güvenin oluşması üst yönetimin uygulamaları ile yakından ilgilidir. Üst yönetimin güven oluşturması için pek çok unsurun bir arada bulunması gerekmektedir. Bunlar arasında çalışanlarına ilgi göstermek, çalışanların ihtiyaçlarını önemsemek ve çalışanlara karşı dürüst ve adaletli bir şekilde davranmak gösterilebilir. Üst yönetime duyulan güvenin önemli göstergelerinden birisi, örgütün gelişip büyüyeceği ve birlikte çalışanların da beraberce gelişmesini sağlayacak vizyona sahip olmasıdır. Örgüt içerisinde kendi ihtiyaçları, üst yönetim tarafından hissedilerek samimi bir şekilde giderilen çalışanların, kendi örgütlerinin üst yönetimi ve amaçlarına yönelik güven duygusu geliştirmeleri beklenir. Yine güven ile yakından ilişkili olduğu düşünülen örgütsel bağlılık konusu da kavramsal düzeyde ikinci bölümde incelenecektir. Zira güven ile bağlılık teoride birbirleri ile çok yakından ilişkili kavramlar olarak algılanmaktadır. Dolayısı ile güvenin bağlılık üzerindeki etkisi düşünülerek bu değişken de çalışma kapsamına alınmıştır. Örgütsel bağlılık, örgütün amaçlarını gerçekleştirmek için normal olarak gösterilen çabadan daha fazlasını sarf etmeyi kapsamaktadır. Yine örgütsel bağlılık örgütün hedeflerini desteklemek ve örgütün üyesi olduğunu bilinçli olarak kabul etmeyi gerektirmektedir. Dolayısı ait olduğu örgüte bağlılık hisseden kişinin çalıştığı yere anlayış ve memnuniyet hissetmesini gerektirir. Çalışmanın üçüncü bölümünde yukarıdaki faktörler arasındaki ilişkiler ve bu faktörlerin demografik değişkenlerle olan ilişkisi araştırılmıştır. Bu bağlamda yönetim politikaları kapsamında değerlendirilebilecek evrensel personel uygulamaları ile dış ödüller ve yükseltme politikaları ile örgüt içerisinde güven ve üst yönetime güven arasındaki ilişkinin varlığı incelenmiştir. Yine çalışmada örgüt içerisinde güven ile üst yönetime güven ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkinin varlığı Türkiye ve Kırgızistan’da yapılan anket sonuçlarına göre değerlendirilmiştir. Araştırma modeli çerçevesinde kurulan hipotezlerin geçerlilikleri de bu bölümde tartışılmıştır. Ayrıca araştırmanın sınırlılıkları ve çalışmada elde edilen sonuçlara bu kısımda yer verilmiştir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 1. GÜVEN İLE İLGİLİ BİLİMSEL ÇALIŞMALARIN TARİHÇESİ Geçtiğimiz yüzyılın ortalarından itibaren güven kavramı sosyal bilimlerin çeşitli alanlarında ilgi görmeye başlamıştır. Önce 1950’lerde ve 1960’larda kişiler arası ilişkiler içerisinde güvenin önemi keşfedilmiştir. Sonra 1970’li yıllar boyunca güven kavramının gelişimi ile ilgili araştırmalar yapılmıştır. Nihayet 1980’li yıllara gelindiğinde güven kavramı farklı disiplinler tarafından araştırılmaya başlanmıştır. Sonuç olarak güven kavramı ile ilgili geniş bir açıklama getiren çalışmalar yapılmıştır.1 Güven ile ilgili yapılan araştırmalarda güven kavramının farklı yönlerine değinilmiştir. 1950’li ve 1960’lı yıllarda kişisel ilişkiler içerisinde güvenin önemi araştırmacılar tarafından keşfedilmiş (Erikson, 1953, Deutsch, 1958, Rotter, 1967, Tedeschi, Hiester ve Gahagan, 1969) ve 70’li yıllar boyunca da güven konusunda çalışmalar bilim adamları tarafından yapmaya başlanmıştır. (Gabarro, 1978, Corazzini, 1977, Williamson, 1975) 80’lı yıllara gelindiğinde güven çeşitli disiplinlere araştırma konusu olmuş2 (Berber, 1983, Dwyer ve Lagace, 1986, Hakansson, 1982, Luhmann, 1988, Young ve Wilkinson, 1989) ve popülerlik kazanmaya3 başlamıştır. 1990’lı yıllarda güven ile ilgili bilimsel çalışmalar yapılmaya devam edilmiştir. (Grayson ve Ambler, 1999, Gwinner, 1998, Mayer, Davis ve Schoorman, 1995, Morgan ve Hunt, 1994, Moorman, Deshpande, Zaltman, 1993, Young, 1992) Sonuç olarak güven kavramı ile ilgili araştırmalar literatürde geniş bir yer kaplamaya başlamıştır.4 Konuya bilimsel disiplinler açısından yaklaşıldığında güven konusu yakın zamanlarda pek çok araştırmanın içeriğini5 temsil etmeye başlamıştır. Bu disiplinler arasında, antropoloji, ekonomi, psikoloji, sosyoloji ve politik bilim6, hukuk, örgütsel psikoloji, örgütsel davranış, 1 Svensson, Göran, Extending Trust And Mutual Trust in Business Relationship Towards A Synchronised Trust Chain in Marketing Channels, Management Decision, Vol. 39, No. 6, pp. 431–440, 2001, s. 431 2 Svensson, Göran, The Importance of Trust Chain in Marketing Channels, Visionary Marketing, ANZMAC, pp. 1223–1227, http://130.195.95.71:8081/www/ANZMAC2000/CDsite/papers/s/Svensso1.PDF, 2000, s. 1223 3 Kramer, Roderick M., Tyler, Tom R., Trust in Organizations, Frontiers Of Theory and Research Sage Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi, 1996, s. 16 4 Svensson, Göran, The Importance of Trust Chain in Marketing Channels, 2000, s. 1223, ayrıca bkz: Svensson, Göran, Perceived Trust Towards Suppliers And Customers in Supply Chains Of The Swedish Automotive Industry, International Journal Of Physical Distrubition& Logistics Management, Vol. 31, No. 9, pp. 647–667, 2001, s. 649 5 Klas, Brain, S., McClendon, John, Gainey, Thomas W., Trust and The Role of Professional Employee Organizations: Managing HR in Small and Medium Enterprises, Journal of Managerial Issues, Vol. XIV, Number 1, pp. 31–48, Spring, 2002, s. 32 6 Bhattacharya, Rajeew, Devinney, Timothy M., A Formal Model Of Trust Based On Outcomes, The Academy Of Management Rewiew, Vol. 23, No. 3, 459–472, July, 1998, s. 459 6 davranışsal ekonomi7 gösterilebilir. Bu tür çalışmalarda güven genel olarak kişiler arası ilişkilerin bir konusu olarak çalışılmıştır. Güven bazen bireysel psikolojinin inceleme alanına girmiş8 bazen de sosyolojik araştırmalara konu olmuştur. Dolayısı ile güveni doğru bir şekilde tanımlayabilmek için, pek çok bilim dalına başvurmak gerektiği9 ortadadır. Aşağıda verilen tabloda çeşitli sosyal bilimlerin güven olgusuna nasıl yaklaştığının bir özetini vermektedir. TABLO 1: DAVRANIŞSAL VARSAYIMLAR ALTINDA VE ÇEŞİTLİ DİSİPLİNLER AÇISINDAN GÜVEN İNŞA ETME İŞLEMİ Güven İnşası İşlemi Birincil Temelli Disiplin Davranışsal Varsayımın Altında Yatan Nedenler Hesaplayıcı Şekilde: Güvenen kişi güvenme davranışının maliyet ve ödüllerini hesaplar. Ekonomi (Dasgupta 1998, Williamson 1985) Bireyler fırsatçıdır ve kendi çıkarlarını maksimize etmeye çalışırlar. Tahmin Edici Şekilde: Güvenen kişi kendisi için güvenli bir alan geliştirir ve böylece amaçlana davranış gerçekleştirilir. Sosyal psikoloji (Deutsch 1960, Lewicki& Bunker 1965) Bireyler tutarlı ve önceden tahmin edilebilir bir şekilde davranırlar. Bilinçli Şekilde: Güvenen amacın motivasyonlarını değerlendirir. Sosyal psikoloji (Rempel & Holmes 1986) Bireyler diğerlerini arzulanan duruma sokarlar. Yeteneğe Dayalı Olarak: Güvenen kişi, Diğerinin vaat ettiğini yerine getirmekteki yeterliliğini değerlendirir. Sosyoloji (Barber 1983, Butler & Cantrell 1984) Bireylerin yetenekleri, yeterlilikleri, deneyimleri birbirilerinden farklıdır. Nakledici Şekilde: Güvenen kişi tayin edilen amaç için deliller toplar. Sosyoloji (Granovetter 1985, Strup & Preist 1976) Bireyler ve kurumlar güvenilir olabilirler: Ağ içerisindeki ilişkiler güçlü ve inandırıcı olabilir. Kaynak: Doney, Patricia M., Cannon, Joseph P., Mullen, Michael R., Understanding The Influence Of National Culture On The Development Of Trust, The Academy Of Management Review, Vol. 23, No. 3, pp. 601- 620, Jul. 1998, s. 604 2. GÜVENİN TANIMLANMASI Güven kavramı ilk olarak XIII. yy.da sadakat ve vefakârlığı ifade eden bir anlam taşımaktaydı. Fakat güven aslında insanın ilk varlığı ile ortaya çıkan bir durumu ifade eder. Çünkü insanın kendisini güvende hissetmeden uzun süre yaşayabilme ihtimali bulunmamaktadır. Güven aynı zamanda tüm sosyal ilişkilerin hem temeli hem de ön 7 Tyler, Tom R., Trust Within Organizations, Personal Review, Vol. 32, No. 5, pp. 556- 568, 2003, s. 556 8 Mindek Neşe, An Evalution Of Determinants Of Interpersonal Trust in Task Grup, Submitted in Partial Fulfillment Of The Requirements Fort He Degree Of Masters Of Arts in Clinical Psychology, Boğaziçi University Library, June 1984, s. 2 9 Bews, N. F., Russow, G. J., A Role For Bussiness Ethics in Facilitating Trustworthiness, Journal Of Business Ethics, 39: 377-390, 2002, s. 378 7 koşuludur.10 Sosyal ilişkilerden bağımsız olarak insanların herhangi bir güven beklentisinin olması söz konusu olamaz.11 Dolayısı ile güven ve sosyal ilişkiler bir bütünün birbirinden ayrışamayan iki parçasıdır. Güven üç koşulu beraberinde getirir; Bunlar; belirsizlik, korunmasızlık ve cezp ediciliktir.12 Güven belirsizliği içerir, çünkü güvenme davranışı sonucunda ne olacağını hiç kimse tam olarak kestiremez. Güvenen kişi kendisini riske atarak korunmasız hale getirmiştir ve kendisine zarar gelme ihtimali bulunmaktadır. Güven davranışı eğer amacına ulaşırsa elde edilecek olan kazançlar öylesine büyük olabilir ki bu da güvenin cezp edici yönünü oluşturur. Güven diğerlerinin algılamalarını ve beklentilerini içeren psikolojik bir durum13 ya da eğilimdir.14 Bu eğilim herhangi bir işte diğer kişinin davranışları ile ilgili beklentiler15 olarak gerçekleşebilir. Bu beklentiler insan davranışlara rehberlik eden bir içgüdü şeklinde ifade edilebilir.16 Beklentiler açısından bakıldığında güven ile ilgili konular, kişisel risk alma davranışı, işbirliği, azalan sosyal karmaşıklık, sosyal sermaye, düzen vb. olarak gerçekleşir. 17 İnsanlar diğer insanlardan kendilerine faydası olacak bazı beklentiler içerisine girebilirler. Örneğin, düzenlilik, tutarlılık, uyumluluk, devamlılık, sebat gibi beklentileri içerisine girebilirler. Fakat bu beklentiler kendi içerisinde riskler taşır. İnsanlar daima mantıklı davranmazlar, bazen duygusal, kendiliğinden, keyfi ve davranışları için bir sorumluluk taşıma özelliğine sahip olmazlar.18 10 Möllering, Guido, Bachmann, Reinhard, Lee, Soo Hee, Introduction, Understanding Organizational Trust- Foundations, Constellations, and Issues of Operationalisation, Journal of Managerial Psyghology, Vol. 19, No. 6, pp. 556–570, 2004, s. 557 11 Lane, Christel, Introduction: Theories and Issues in The Study Of Trust, Editör: Lane, Christel, Bachman, Reinhard, Trust Within And Between Organizations, Conseptual Issues And Emprical Applications, Oxford University Press, New York, 1998, s. 3 12 Gerardo A. Guerra and Daniel J. Zizzo, Economıcs Of Trust in The Informatıon Economy: Issues Of Identıty, Prıvacy And Securıty, Bounded Rationality in Economic Behaviour (BREB)Unit, April, 2003http://www.oii.ox.ac.uk/resources/publications/OIIRR1_200304.pdf, s. 2 13 Saunders, Mark N. K., Thornhill, Adrian, Trust and Mistrust in Organizations: An Exploration Using an Organizational Justice Framework, European Journal Of Work And Organizational Psychology, 13 (4), pp. 493-515, 2004, s. 494 14 Sztompka, Piotr, Trust, A Sociological Theory, Cambridge University Pres, 1999, s. 71 15 Yuki, Masaki, Maddux, William W., Brewer, Marilynn B., Takemura, Kosuke, Cross-Cultural Differences in Relationship- and Group-Based Trust, PSPB (Personality and Social Psychology Buılletin), Vol. 31 No. 1, 48-62, January 2005, s. 50, Bu konu ile ilgili olarak ayrıca: bkz.: Bhattacharya, Rajeew, Devinney, Timothy M., a.g.m., s. 460, Delgado- Ballester, Munuera- Aleman, Jose Luis Manuera- Aleman, Brand Trust Scale, International Journal of Marketing Research, vol. 45, (I), 2003, s. 6, Möllering, Guido, The Nature Of Trust From Georg Simmel To A Theory Of Expectation, İnterpretation And Suspension, Sociology Vol. 35, No. 2, Pp. 403–420. Printed in The United Kingdom BSA Publications Limited http://www.wiwiss.fu- berlin.de/w3/w3sydow/team/Moellering/sociology.pdf, 2001 16 Ortmann, Andreas, Fitzgerald, John, Boeing, Carl, Trust, Reciprocity, And Social History: A Re- Examination, Experimental Economics, Vol. 3, pp. 81- 100, 2000, s. 81- 82 17 Möllering , Guido, a.g.m., 2001 18 Sztompka, Piotr, a.g.m., s. 53 8 Güvenin farklı amaçları (kişiler arası ve örgütsel güven gibi) ve farklı temelleri (kurumsal temelli ve bilgisel temelli gibi) bulunduğu görüşü genel olarak kabul edilmektedir.19 Güven hakkında genel olarak bireysel ve toplumsal iki yaklaşım öne sürülebilir. Bunlardan birincisi güvenin kişisel bir özellik ve kişisel karakteristik ile ilgili olduğu, hatta temel bir kişisel özellik olduğu, ya da sosyal ve demografik özellikler –sınıf, eğitim, gelir, yaş ve ırk vb.- ile ilgili olduğu ifade edilmektedir. İkinci iddia ise sosyal güven olarak sosyal bir sistemin özelliği olması ile ilgilidir. Bu görüşe göre güven ile ilgili yaklaşımlar tepeden aşağıya doğru, yani toplumdan bireye doğru olmalıdır. Güven üzerine çalışanlar genellikle şu dört kategoriyi göz önünde bulundurmaları gerekmektedir. Bunlar;20 • Bireysel bir tutum olarak güven: İnsanlar güvenme veya güvenmeme eğilimlerini taşırlar. • Bir davranış olarak güven: Güven davranışlar yolu ile yaratılır ve yok edilir. Bir kişinin güven davranışını sergileyebilmesi için diğer kişiye inanabilmesi, kişinin kendisi için değerli bir şey hakkında risk alması ve istenen amacı gerçekleştirmek yönünde çaba göstermesi21 gerekmektedir. • Durumsal bir özellik olarak güven: İnsan bazı ortamlarda kendisini güvende hissederken bazı ortamlarda güvende hissetmeyebilir. Dolayısı ile güven içinde bulunulan duruma göre değişebilir. • Kurumsal bir düzenleme olarak güven: Güven bir toplumda kurumlar yolu ile yaratılmaktadır. Eğer toplumsal kurumlar insanların kendilerini güvende hissedeceği bir ortam yaratıyorsa güvenin diğer biçimleri de o toplumda gelişebilir. Kurumlara karşı güven oluşmasında güvenilen üçüncü tarafın etkisi büyüktür. Bankalar, kredi kart şirketleri, emlak acenteleri, finansal danışmanlık kuruluşları ve avukatlar bunlara örnek olarak verilebilir.22 19 Ford, Dianne P. Trust and Knowledge Management, http://business.queensu.ca/knowledge/consortium2002/TrustAndKM.pdf, 2004, s. 2 20 Bigley, Gregory A., Pearce, Jone L., Straining For Shared Meaning in Organizational Science: Problems Of Trust And Distrust, The Academy Of Management Review, Vol. 23, No. 3, pp. 405–421, July, 1998, s. 405 21 Cowles, Deborah L., The Role Of Trust in Customer Relationships: Asking The Right Questions, Mangement Decision, 35/4, 273-282, 1997, s. 274 22 Skevington, P. J., Hart, T. P. Trusted Tird Parties in Electronic Commerce, Bt Tecnol J. Vol. 15, No. 2. April, 1997, s. 39 9 2. 1. Sosyolojik Açıdan Güvenin Tanımlanması Sosyolojik literatürde güven kavramlaştırması, kişilerin bir özelliği olarak, sosyal ilişkilerin bir özelliği olarak ve sosyal sistemin bir özelliği olarak ifade edilmiştir. Birinci yaklaşım hisleri, duyguları ve kişisel değerleri vurgular, sosyo- psikolojik çalışma olarak güven akılcılık, dürüstlük, sadakat, içtenlik, umut ve altruizm ile yakından bağlantılıdır. İkinci yaklaşımda güven kolektif bir tutum olarak ortaya çıkar ve toplumun kurumsal yapısına uygulanabilir. Bu yolla bir açıklama yapılmak istendiğinde, örneğin, esnek üretim biçimi, güven temelli bir sistem olarak ortaya çıkar. Çünkü güven burada örgütsel hedefleri gerçekleştirmek için bir sosyal kaynak olarak görülebilir. Üçüncü yaklaşımda ise güven, kamu yararı için değerli olan şeyler ve sosyal sermeye olarak ifade edilebilir.23 Bidault ve Jarillo’ya göre güvenin farklı kaynakları bulunmaktadır. Bu kaynaklar arasında yapılan sözleşmeler, etik kuralları, zaman ve tecrübe önemli bir yer tutar. Sözleşmeler güvenin gelişimi için bir temel oluşturur, etik farklı koşullar içerisinde davranışları belirlemesi için kurallar ve değerler silsilesi sağlar, zaman ve tecrübenin rolü yapılan işlerin sayısı arttıkça güvenin de artacağına işaret eder.24 Beklentiler bir sosyal unsurdan diğerine değiştiğinden, insanlar kendi kişilik yapılarına göre diğer insanlara karşı duyacakları güvenin karmaşık bir yapısını kendi benliklerinde oluşturmaktadırlar. İnsanlar geçmişte güven ile ilgili edindikleri tecrübî bilgilerin ışığında gelecekte diğer insanlara yönelik güven duymaktadırlar. Burada edinilen tecrübe, doğal olarak oluşmaktadır. İnsanlar kime güvenip, kime güvenmeyeceklerine, kendi beklentileri ve edindikleri tecrübe ışığında karar vermektedirler.25 Yani güvenin bir geçmişe ihtiyacı vardır ve deneysel kanıtlar olmaksızın onun oluşması mümkün değildir.26 Barber’e göre sosyolojik bakış açısından güven, ahlaki, duygusal ve bilişsel temellidir. Lewis ve Weigert güveni, bilişsel, davranışsal ve duygusal boyutları27 ile yüksek derecede karmaşık bir fenomen olarak açıklamışlardır.28 Sosyolojik görüş noktasından güven istikrarlı 23 Mistzal, Barbara, A., Trust in Modern Sociaties, The Search Fort He Bases of Social Order, Polity Pres, Cambridge, 1996, s. 14 24 Porras Salvador T., Clegg, Stewart, Crawford, John, Trust as Networking Knowledge: Precedents From Australia, Asia Pasific Journal Of Management, Vol. 21, pp. 345- 363, 2004, s. 346 25 Şimşek, Savaş, Taşçı, Alptekin, Örgütlerde "Güven" Konsepti ve Emniyet Örgütü’nde Güven ModellerininDeğerlendirilmesi, http://www.egm.gov.tr/StratejiGelistirmeDB/dergi/34/yeni/web/Savas_SIMSEK_A_TASCI.htm, 2004 26 Volken, Thomas, Elements of Trust: The Cultural Dimension of Internet Diffusion Revisited, Electronic Journal of Sociology, ISSN 1198 3655, 2002, s. 5 27 Weber, Linda R., On Constructing Trust: Temporarility, Self-Disclosure, And Perspective Taking, Internationan Journal Of Sociology And Social Policy, Volume.18, Number. 1, pp.7–24, 1998, s. 7 28 Costa, Ana Cristina, Work Team Trust And Effectiveness, Personal Review, Vol. 32, No. 5, pp. 605- 622, 2003, s. 608 10 sosyal ilişkilerin özüdür ve toplum içerisindeki işbirliği için hayati önem taşır.29 Güçlü ve istikrarlı sosyal ilişkiler bireylere güvenlik hissi sağlar. Birey bu sınırların dışına çıktığında kendisini güvende hissetmez. Dolayısı ile bireyler sahip olduğu sosyal ilişkilere kuvvetle sarılır. Bu tür güven çizilmiş sınırlar ötesinde güvenin gelişmesini tehlikeye atar.30 TABLO 2: GÜVENİN DAVRANIŞSAL TANIMLARININ BİLEŞENLERİ Kişisel Davranışlar Kişisel gönüllülük koşulları altında belirsiz bir olayın sonuçlarının iyimser beklentileri Varsayım Gelecek tahminleri ve geçmiş deneyimlerden temellenen rasyonel olmayan davranış Amaç/ niyet Pek çok senaryoyu ve alternatifleri elimine ederek karmaşa ile mücadele etme yeteneğini kazanmak Ahlaki bağlam Başkalarına güvenen kişinin ilgileri güvenilen kişi üzerine yerleşmiş olmalıdır. Kişiler arası ilişkiler Kişisel gönüllülük ve bağımlılık koşulları altında ikinci bir kişinin davranışının iyimser beklentisi Varsayım Bireysel treytlerin karakterize ettiği rasyonel olmayan davranışlar Amaç/ niyet Grup veya bir örgüt içerisinde bireyler arasındaki işbirliğini geliştirmek Ahlaki bağlam Bir kişiye diğerine zarar getirmeyecek biçimde dolaylı olarak ifade edilen vaatler Ekonomik işlemler Örgütsel gönüllülük ve bağlılık koşulları altında firmanın bir ortağının davranışına yönelik iyimser bir beklenti Varsayım Sözleşmeler ve kontroller yolu ile mecbur edilen ekonomik rasyonel davranış. Amaç/ niyet Yönetici/hissedar ilişkileri içerisinde ortaklar yolu ile işbirliğini geliştirmek Ahlaki bağlam Bir ekonomik ilişki içerisinde diğerinin ihtiyaçlarına içtenlikle cevap vermek Sosyal yapılar Sosyal gönüllülük koşulu altında profesyoneller ve yöneticilerin davranışlarına yönelik iyimser beklentiler Varsayım Yasal gereksinmeler ile enformel zorlamalar ile yönetilen sosyal rasyonel davranışlar Amaç/ niyet Toplumun çeşitli elementleri arasında işbirliğini geliştirmek Ahlaki bağlam Adaletli standartlar ve doğru davranışlar ile enformel kurallar normatif bir içerik sağlar Kaynak: Hosmer, Larue Tone, Trust: The Connecting Link Between Organizational Theory And Philosophical Ethics, Academy Of Management Review, Vol. 20, No. 2, Pp. 379–403, 1995, s. 391 Güven bir ilişki içerisinde oynadığı role göre farklı düzeylerde analiz edilebilir. Bunlara örnek olarak kişisel, diyadsal, ağsal, grupsal, sistemsel, firmasal, firmalar arası ilişkisel düzeyde 29 Elefson, Greg, Devoloping Trust With Intelligent Agents: An Exploratory Study, Editör: Castelfranchi, Cristiano, Tan, Yao Hua, Trust And Deception in Virtual Societies, Kluwer Academic Publisher, Dordreht, The Netherland, 2001’in içinde, s. 125 30 Yamagishi, Toshiocook, Karen S., Watabe Motoki, Uncertinity, Trust, And Commitment Formation in The United States And Japan, The American Journal Of Sociology, Vol. 104, No. 1, pp. 165- 194, Jul. 1998, s. 166 11 güven incelenebilir.31 Lewicki ve Bunker’e göre kişilik teorisyenlerine göre güven bireysel farklılıklar ile anlaşılabilirken, sosyologlar ve ekonomistler güveni kurumsal bir fenomen olarak ele almışlardır. Sosyal psikologlar ise güveni diğer kişiden bir beklenti olarak algılamışlardır.32 Sosyologlar ve ekonomistler güveni endişeyi ve belirsizliği azaltması durumuyla ilgili olarak incelemektedirler.33 Ekonomik faaliyette güven çözümlemesinin gelişmesini engelleyen temel unsur, farklı bakış açılarından ve disiplinlerden gelen yazarların yetersiz diyalog içerisinde olmalarıdır. Bu konuda ekonomistler ve sosyologlar arasındaki bölünme özellikle sakıncalıdır; çünkü güven çözümlemesinde gerçek bir ilerleme, ancak bu iki disiplin arasındaki diyalog yardımı ile gerçekleşebilir.34 2. 2. Bir Beklenti ve Tahmin Olarak Güvenin Tanımlanması İnsanlar inançları, bilgileri, hafızaları ve geçmişteki deneyimlerinin sonuçlarına göre hareket ederler ve gelecek hakkındaki düşüncelerini şekillendirirler.35 Bu açıdan güven diğer insanların davranışlarına bağlı olarak oluşturulan gelecek hakkında bir tahmindir. Bütün insanlar bazen diğer insanlar hakkında bu tür tahminlerde bulunurlar, fakat bazı insanlar bunu daha sık yaparlarken bazıları da diğer insanlara karşı daha temkinli yaklaşırlar. Örnek olarak bazı toplumlarda insanlar diğer insanlara güvenmeye doğrudan eğilimli iken bazı toplumlarda ise diğer insanlara şüpheci ve güvensiz bir şekilde yaklaşılır.36 Sosyolog Sztompka’ya göre güven diğerlerinin hareketlerine bağlı olan gelecek hakkındaki bir tahmindir.37 Güveni bir beklenti olarak tanımlayan bilim adamları bulunmaktadır. Örneğin Rotter’a göre güven; diğer insanların vaat ettiklerini yerine getirileceğine dair inanca dair oluşturulmuş genel beklentidir.38 Bu açıdan bakıldığında güven diğer kişilerin verdikleri sözleri yerine getireceklerine ilişkin bir beklentiler39 olarak ifade edilebilir. Güven vaatlerle, duygularla ve kişinin iç tutarlılığı ile imal ettiği yarattığı, inşa ettiği koruduğu ve sürdürdüğü bir şeydir.40 31 Grabner- Kraeuter, Sonja, The Role Of Consumers’ Trust in Online- Shopping, Journal Of Business Ethics, 39: 43–50, 2002, s. 44 32 Bigley, Gregory A., Pearce, Jone L., a.g.m., s. 405 33 Bhattacharya, Rajeew, Devinney, Timothy M., a.g.m., s. 460 34 Korczynski, Marek, Güvenin Ekonomi Politiği, Editör: Erdem, Ferda, Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 61 35 Sztompka, Piotr, a.g.e., s. 23 36 Sztompka, Piotr, a.g.e., s. 69 37 So, May W. C., Suculli, Domenic, The Role Of Trust, Quality, Value and Risk in Conducting E- Business, Industrial Management & Data Systems, Vol. 102, No. 9, pp. 503- 512, 2002, s. 504 38 Lewis, J. David, Weigert, Andrew, Trust as A Social Reality, Social Forces, Volume 63, Issue 4, 1985, s. 967- 985, s. 975 39 Ganesan, Shankar, Hess, Ron, Dimensions And Levels Of Trust: Implications For Commitment To A Relationship, Marketing Letters, Vol. 8, No. 4, pp. 439–448, 1997, s. 440 40 Solomon , Robert C., Floreres, Fernando, Güven Yaratmak, BZD Yayın Ve İletişim Hizmetleri, MESS Yayın No : 369, İstanbul, Aralık 2001, s. 18 12 Yani güven taahhütlerde bulunmaya ve bunların yerine getirilmesine bağlıdır.41 Buradaki beklenti güvenen kişiye aittir ve beklentisinin gerçekleşmesini ummaktadır. Bu açıdan güven diğer insana ilişkin, belli davranış özelliklerinin tahminidir.42 Örneğin; bir kişi diğer insana bir işi yapması için güveniyor, ama o kişi bu işi yapmıyor. Bu durumda diğer kişiye olan güven duygusu ortadan kalkacaktır.43 Güven bir tarafın diğer tarafın davranışlarından, iyi niyetinden ve yeterliliğinden beklentileri olarak tanımlanabilir.44 Sabel’e göre güven ilişki içerisindeki tarafların karşılıklı olarak diğer tarafın kendi iyi niyetini kötüye kullanmayacaklarını ve birbirlerini aldatmayacaklarına ilişkin olarak kendilerini güvende hissetmeleri anlamına gelmektedir.45 Genellikle bir insan diğer insana güvendiğinde onun kendisini aldatacağı ihtimalini göz önünde bulundurmaz.46 Bunun içindir ki aldatmanın aldatılan tarafından öğrenilmesi güveni ortadan kaldırır. Güveni bir beklenti olarak tanımlayan diğer bir akademisyen ise Sako’dur. Sako, güveni şu şekilde tanımlamıştır; Güven diğer insanlarının davranışlarının ve tepkilerinin tahmin edilebilir olması ile ilgili bir zihinsel durumdur.47 Bu noktada güven hem zihinsel bir durum, hem de sosyal bir tutum ve aynı zamanda bir ilişkidir.48 Güven genellikle gelecekteki davranışlar ile ilgili beklentileri içerir. Bu beklentiler kişinin şimdiki kararları ile ilgilidir.49 Güvenin genel kabul gören anlamı içerisinde beklentilerin gerçekleşmeme ihtimali de bulunmaktadır.50 Bunun için güven diğer insanların vereceği kararların güveneni etkilemesine izin vermeyi51 içermektedir. 41 Solomon , Robert C., Floreres, Fernando, a.g.e., s. 11 42 Hardy, Cynthıa, Philips, Nelson, And Lawrence Tom, Distinguish Trust And Power in Interorganizational Relations: Forms And Façades Of Trust, Editör: Lane, Christel, Bachman, Reinhard, Trust Within And Between Organizations, Conseptual Issues And Emprical Applications, Oxford University Press, New York, 1998, s. 66 43Weckert; John, Trust And Monitoring in The Workplace, Australian Institute Of Computer Ethics Conferance, July, Lilydale 1999 44 Blomqvist, Kirsimarja, Stahle, Pirjo, Building Organazational Trust, http://www.bath.ac.uk/imp/pdf/87_BlomqvistStaahle.pdf, 29–07–2005, s. 3 45 Bigley, Gregory A., Pearce, Jone L., a.g.m., s. 408 46 Lagertzpetz, Olli, Trust The Tacit Demand, Published By Kluwer Academic Publishers, P. O. Box 17, 3300 AA Dordrecht, The Netherlands, 1998, s. 3 47 Nooteboom, Bart, Trust, Forms, Foundations, Functons, Failures And Figures, Published By Edward Elgar Publishing Limited, Printed And Bound in Great Britain By Bookcraft (Bath) Ltd., 2002, s. 6 48 Cristiano, Castelfranchi and Rino Falcone, Principles of Trust for MAS: Cognitive Anatomy, Social Importance, and Quantification, erişim: http://www.istc.cnr.it/T3/download/Trust-for-MAS.pdf , s. 1 49 Gambetta, Diego, Can We Trust Trust?, Trust: Making And Breaking Cooperative Relations, Electronic Edition, Department Of Sociology, University Of Oxford, Chapter 13, pp. 213–237, http:/www.sociology.ox.ac.uk/papers/gambetta, 213-237.pdf, 2000, s. 218 50 Nooteboom, Bart, a.g.e., s. 6 51 Sobel, Joel, Can We Trust Social Capital? Journal Of Econumic Literature, Vol. XL, March 2002 , pp. 139- 154, s. 149 13 Güven bir şeylerin yanlış gitmeyeceğine dair beklentiler olarak tanımlanabilir.52 Güven bir insanın sahip olduğu bir beklentidir. Bu beklentinin içeriği ne olacağından endişe duymak değil, beklentilerinin gerçekleşeceğini inanmak ile ilgilidir.53 Sonuçta güven yaşanan deneyimler ve algılamalar temeli üzerinden gerçekleşen ve gelecekte elde edilecek sonuçlar ile ilgili olarak ortaya çıkan beklentiler54 olarak ifade edilebilir. Güven diğer insanların gelecekteki davranışlarına ilişkin kuvvetli bir sanıdır. Burada güveni sanki gerçeğin biliniyor olması gibi düşünmek mümkündür. O sanki geleceği biliyor gibi davranmaktır.55 Mayer, Davis ve Schorman’a göre güven, diğer kişinin beklentiler doğrultusunda hareket edeceğine dair duyulan bir histir.56 Bu his insanı güvenmeye iter. Eğer insanın içerisinde bu türden duygular oluşmuyorsa o zaman güven de oluşmaz. Güven diğer kişinin davranışlarının önceden tahmin edilebilirliği ile ilgilidir. Yani diğer kişinin davranışlarını önceden tahmin etme durumu söz konusu değilse güven de söz konusu olamaz.57 İnsanlar ne yapacaklarını tahmin edemedikleri insanlara güvenmezler.58 Davranışların tahmin edilebilirliği, bir insanın diğer insan hakkında, onun olumlu ve olumsuz yönlerine ilişkin fikir yürütebilmesidir.59 Bu fikirlerin oluşmasında iletişim kilit rol oynar. Sürdürülen iletişim sayesinde bireyler diğerini anlama imkânına kavuşurlar ve bu sayede diğerinin davranışlarını tahmin etme fırsatını elde ederler.60 2. 3. Bir İnanç Olarak Güvenin Tanımlanması Güven genel olarak “korku, çekinme ve kuşku duymadan inanma ve bağlanma duygusu” olarak tanımlanmıştır. Güven bir inanç bir duygudur. Sadece bir kişiye özgü bir inanma durumu olmayıp en az iki kişinin varlığını da zorunlu kılar.61 Yine güven bir şey ya da bir kişiye atfedilen inanılırlık, diğer kişiyi herhangi bir araştırma olmadan kabul etmek ve ona kredi 52 Nooteboom, Bart, a.g.e., s. 47 53 McAllister, Daniel J. , Affect- And Cognition- Based Trust as Foundations for Interpersonel Cooperation in Organizations, Academy Of Management Journal, Vol. 38, No. 1, 24–59, February, 1995, s. 25 54 Clark, Murray C., Payne, Roy L., The Nature And Structure Of Workers’ Trust in Management, Journal Of Organizational Behavior, Vol. 18, No. 3, pp. 205–224, May, 1997, s. 207 55 Sztompka, Piotr, a.g.e., s. 25- 26 56 Thompson, Richard C., ve diğerleri, DOT/ FAA/ AM- 0014, Final Raport, National Technical Information Service, Springfield, Virginia, 22161, May 2000, http://www.hf.faa.gov/docs/508/docs/cami/00_14.pdf, s. 1 57 Sako, Marı, Prices, Quality And Trust, Inter-Firm Relations in Britain And Japan, Cambridge University Press, 1992, s. 37 58 Zemke, Ron, Can You Manage Trust? Training, 37, 2, ABI INFORM Global, pp. 76–84 February, 2000, s. 82 59 Erdost, Türküler, Trust And Self Disclosure In The Context Of Computer Mediated Communication, Middle East Tecnical University Library, April 2004, s. 73 60 Sydow, Jörg, Understanding The Constitution Of Interorganizational Trust, Editör: Lane, Christel, Bachman, Reinhard, Trust Within And Between Organizations, Conseptual Issues And Emprical Applications, Oxford University Press, New York, 1998, s. 48 61 Karaman, Taha, Grup Psikoterapisi Bağlamında Güvenin Gelişimi, Erdem, Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 207- 208 14 vermek,62 bir kişi veya bir şeye karşı duyulan güçlü veya sahici olan sıkı bir inanç,63 bir kişinin diğer hakkında, onun açık, inanılabilir, yeterli olduğuna dair taşınan bir inanç64 şeklinde de tanımlanmıştır. Güven uzmanlık, niyet, davranış, söz ve genel nitelikler üzerinden algılanan diğer kişinin güvenilir olduğuna dair bir inançtır.65 Bir insanın güvenilir olmasının pek çok nedeni bulunmaktadır. Bunlar arasında karakteri, normları, değerleri, doğal yapısı ve bilişsel yetenekleri gösterilebilir.66 Güven, tarafların geleceğe ilişkin davranışlarına yönelik inançlarını ifade etmektedir. Dolayısı ile geçmiş deneyimler güvenilirliğe ilişkin ipuçları vermektedir. Karar verme süreçleri ile ilgili prosedürler de bu ipuçlarını veren önemli kaynaklardan birisidir.67 Güven bir kişiye veya bir şeye karşı onun güvenilirliği veya dürüstlüğüne karşı duyulan sağlam bir inanç68 şeklinde anlaşılabileceği gibi Parks, Henager ve Scmahorn’a göre iyi niyetin kötüye kullanılmayacağına dair bir inanç69 şeklinde de anlaşılabilir. Benzer şekilde genel bir tanımlamayla güvenin kişiler arası çıkara dayalı ilişkilerde, bireylerden birinin diğerinin zayıf yanını kötüye kullanmayacağı inancı üzerine kurulu olduğu öne sürülmektedir.70 Güven bir kişinin diğer kişiye inanmaya istekli olmak71 veya o kişinin diğer kişiye inanması yoluyla verdiği bir özellik olarak tanımlanabilir. 72 Güven diğer kişinin 62 Kıvanç V. Ö İnelman, Trust in Buyer- Supplier Relationships: A Small And Medium Sized Enterprises Perspective, Dissertation Submitted To The Institute Of Social Science in Partial Satisfaction Of The Requiremens, The Degrees Of Doctor Philosofy in Management, Boğaziçi University, 2002, s. 83 63 Nooteboom, Bart, a.g.e., s. 45, ayrıca bkz: Gerardo A. Guerra and Daniel J. Zizzo, a.g.m., s. 3, Brenkert, George G., Trust, Morality, And International Business, Editör: Lane, Christel, Bachman, Reinhard, Trust Within And Between Organizations, Conseptual Issues And Emprical Applications, Oxford University Press, New York, 1998, s. 275 64 Erdem, Ferda, Özen, Janset, Cognitive And Affective Dimension Of Trust in Developing Team Performance, Team Performance Management: An İnternational Journal Volume 9, Number, pp. 131–135, 2003, s. 132 65 Clark, Murray C., Payne, Roy L., a.g.m., s. 207 66 Bacharac, Michael, Gambetta, Diego, Trust as a Type of Detection, Castelfranchi, Cristiano, Tan, Yao Hua, Trust And Deception İn Virtual Societies, Kluwer Academic Publisher, Dordreht, The Netherland, 2001’nin içerisinde. s. 17 67 Özen, Janset, Örgüte Duyulan Güvenin Anahtar Unsuru Olarak Örgütsel Adalet, Erdem, Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 187 68 Fairholm, Gilbert W., Leadership and The Culture of Trust, Praeger, Westport, Connecticut, Printed İn United States Of America, 1994, s. 113 69 Hwang; Peter, Burgers, Willem P. Apprehension and Temptation: The Forces Against Cooperation, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 43, No. 1, 117-130, Feb., 1999, s. 120 70 Sargut, A. Selami, Kurumsal Alanlardaki Örgüt Yapılarının Oluşmasında ve Ekonomik İşlemlerin Yürütülmesinde Güvenin Rolü, Erdem Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 98 71 Tschannen- Moran, Megan, Collabaration And The Need For Trust, Journal Of Educational Administration, Vol. 39, No 4, pp.308- 331, 2001, s. 316 72 Demolombe, Robert, To Trust Infırmation Sources: A Proposal For A Modal Logical Framework, Castelfranchi, Cristiano, Tan, Yao Hua, Trust And Deception in Virtual Societies, Kluwer Academic Publisher, Dordreht, The Netherland, 2001’in içinde, s. 111 15 karakteristikleri hakkında; özellikle kişinin bütünlüğü ve bağlılığı açısından bireysel bir inanç ya da algılamadır.73 2. 4. Kendini Rahat Hissetme Durumu Olarak Güvenin Tanımlanması Güven bir iki insan arasındaki ilişkide insanların kendilerini rahat hissetmeleridir.74 Bir insana güvenmek kişinin kendisini tam olarak rahat hissetmesi anlamına gelmemektedir. İnsanlar hiçbir zaman kendilerini tam olarak güvende hissetmezler. Dolayısı ile yaşamlarında mutlaka bir düzeyde güvensizlik bulunmaktadır.75 Güvenin önemi bu noktada açıkça ortaya çıkmaktadır. Güven bir kişi veya bir şeyin gerçekliği, gücü, yeteneği ya da karakteri hakkında emin olma ve tam olarak rahat olma halidir.76 İnsan güvendiği kişiyi yakinen tanıyor, kendisine zarar getirmeyeceğini biliyor demektir. Böyle olunca, çekinmeye, endişelenmeye ve korkmaya gerek olmayıp77 kendisini rahat hissedebilir. Güven ketum olmayı da gerektirir. Ketumluk bir kişiye söylenilen ve diğer kişiler bildiğinde ona zarar verebilecek bir bilgiyi saklamayı gerektirir.78 Kendini rahat hissetmenin önündeki engellerden birisi de yalnızlıktır. Bazı insanlar diğer insanlarla beraberken bile kendilerinin yalnız hissederler. Yalnızlık duygusunun sonucunda birey kendisini güvensiz hissedebilir.79 Yalnızlığın birey üzerinde olumsuz sonuçları bulunmaktadır. Bireylerin kültürel olarak kendilerini yalnız hissetmeleri çaresizlik duygusuna yol açmaktadır. Bunun dışında pasiflik, sıkıntı, yardımsızlık, korku vb. gibi duyguları da hissetmesi muhtemeldir.80 Kendisini yalnız hisseden birey depresyon, melankoli, izolasyon, boşluk ve keder duyularını da yaşayabilir. Modern yaşamın insanı kendisine ayak bağı olan bütün geleneklerden arıtacağı, özgürlüğe ve rahatlığa ulaştıracağı iddia edilmiştir. Ancak gerçekte durum hiç de böyle 73 Ferrin, Donald L., Dirks, Kurt T., Shah, Pri P., Third-Party Relationships And Interpersonal Trust, erişim :https://mercury.smu.edu.sg/rsrchpubupload/4826/Thirdparty.pdf, 2004 s. 6 74 Elefson, Greg, a.g.m., s. 127 75 Das, T. K., Teng, Bing- Sheng, The Risk Based View Of Trust: A Conceptual Framework, Journal Of Business And Psychology, Vol. 19, No. 1, pp. 85- 116, 2004, s. 98 76 Rea, Tim, Engendering Trust in Electronic Environments, pp. 221- 236, Editör: Castelfranchi, Cristiano, Tan, Yao Hua, Trust And Deception in Virtual Societies, Kluwer Academic Publisher, Dordreht, The Netherland, 2001’in içinde, s. 221 77 Yavuz, Kerim, Din ve Güven, Erdem, Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 36 78 Arı, Güler Sağlam, İşletmelerde Güven Ve Personel Güçlendirme İlişkisi: Bankacılık Sektöründe Bir Araştırma, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji Doktora Tezi, YÖK Dokümantasyon Merkezi, Haziran 2003, s. 17 79 Koca, Ahmet Erkan, Güven Duygusunu Etkileyen Kültürel Faktörler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Antropoloji Anabilim Dalı, Sosyal Antropoloji Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, YÖK Dokümantasyon Merkezi, 2003, s. 44 80 Koca, Ahmet Erkan, a.g.e., s. 44 16 olmamıştır. Modern yaşam biçiminin bireyi tamamen yalnızlığa ittiğini, bireyin kendisini çaresiz ve korunmasız hale getirdiğini ve sonuçta tam anlamıyla güvensizliğin içine düşürdüğünü iddia eden ve bu konuda ikna edici açıklamalar getiren sosyal bilimcilerin sayısı az değildir. Bunlar arasında en tanınmış olanlardan birisi de Fromm’dur. Ona göre modern yaşamla beraber birey bir taraftan ulaşmış olduğu bağımsızlık ve özgürlüğü yaşarken, diğer taraftan içine düştüğü yalnızlık ve güvensizlik ile bundan kaynaklanan endişeler içerisindedir.81 Dolayısı ile modern insan kendisini pek de rahat hissedememektedir. Modernizmin insan tipi içerisinde yaşadığı toplumda fiziksel anlamda diğer insanlarla aynı ortamda bulunmasına rağmen yalnızlıktan kurtulamamaktadır.82 Modern birey tüketemediği zaman yalnızlığın ve yabancılaşmanın ıstırabını duymakta ve bu acıdan kaçınmak için kendisini sürekli olarak tüketmeye muhtaç olarak hissetmektedir.83 Günden güne bireyselleşen modern birey kendisini korunmasız hissetmekte ve yalnızlığı daha da çok artmaktadır. Furedi’ye84 göre kültüründen koparak yalnız kalmış olan modern insan için artık herkes yabancıdır ve dolayısı ile tehlikelidir. Dolayısı ile modern yaşamın bireyin kendisini rahat hissetmesi yönünde olumlu etkiler yarattığı pek ifade edilemez. 2. 5. Sosyal Belirsizliği Azaltan Bir Unsur Olarak Güvenin Tanımlanması Yakın zamanda güven ile ilgili araştırma yapan bilim adamları çoğunlukla güven kavramının fonksiyonel özellikleri üzerinde durmuşlardır.85 Örneğin fonksiyonalist analizlere göre güven karmaşa ile ve engeller ile mücadele etmede bir yol olarak ifade edilir. Genel olarak modernist teoriler güveni artan karmaşaya bir cevap olarak merkeze koyarlar. 86 Güven karmaşayı ve algılanan riski87 azaltmayı amaçlar.88 Güven karmaşayı ve belirsizliği azaltırken güvensizlik ise tam tersi olarak (şüphe ve kuşkuculuk şeklinde) da karmaşayı ve belirsizliği arttırır.89 Güvensizlik bireyler ve gruplar temel kültürel değerleri paylaşmadığı zaman ortaya çıkan bir durumdur.90 Güvensizlik, karşı tarafın yeterliliğinden 81 Eric Fromm, Hürrüyetten Kaçış, Birinci Baskı, İstanbul, Tür Yayınları, 1979 82 Adıgüzel, Yusuf, Kültür Endüstrisi, Birinci Baskı, Şehir Yayınları, 2001, s. 122 83 Koca, Ahmet Erkan, a.g.e., s. 55 84 Furedi, Frank, Korku Kültürü, Birinci Baskı, Ayrıntı Yayınları, 2000 85 Möllering , Guido, a.g.m., 2001 86 Guseva, Alya, Rona- Tas, Akos, Uncertinity, Risk, And Trust: Russian And American Credit Card Markets Compared, American Sociological Review, Vol. 66, No. 5, pp. 623- 646, Oct. 2001, s. 627 87 So, May W. C. Suculli, Domenic, a.g.m., s. 508 88 Huff, Lenard C. Kelley, Lane, Trust Formation in Collectivist And Indivudualist Societies, http://marketing.byu.edu/htmlpages/ccrs/proceedings99/huff.htm s. 1 89 Saunders, Mark N. K., Thornhill, Adrian, a.g.m., s. 495 90 Sitkin, Sim B., Roth, Nancy L., Explaining The Limited Effectiveness Of Legalistic “Remedies” For Trust/Distrust, Organization Science, Vol 4, No.3, Printed in U. S. A, August 1993, s. 371 17 ve/veya niyetinden emin olmama ve buna bağlı olarak olumsuz beklenti taşıma durumudur.91 O kişiler arası ilişkilerde reddetmeyi çağrıştırır ve savunma davranışının artmasına yol açar.92 Genel olarak yaşam basit bir şekilde algılanabilecek bir olgu olmayıp belirsizliği içermektedir. Bu açıdan güvenin bireyler için bilişsel ve diğer fonksiyonel belirsizlikleri azaltan93 bir fonksiyonu bulunmaktadır. Güvenin bilgisizliği, karmaşayı ve geleceğin korkutuculuğunu azaltan94 bir yönü bulunmaktadır. Ekonomistler ve sosyologlar ise güven ile ilgili olarak, hangi kurumların ve dürtülerin karmaşayı95 ve belirsizliği azaltacağı96 ile ilgilenirler. Güvenin sosyal karmaşayı azalttığına, stratejik esnekliği olanaklı kıldığına, daha yüksek derecede uyum yeteneğini ve tahmin edilebilirliği arttırdığına97 ve ilişkilerde riski azatlığına 98 inanılır. Güven olaylardaki karmaşalığı azaltmak ve olumlu beklentilere sahip olmak için gereklidir.99 Güvenin fonksiyonu tarih içerisinde hep aynı olmuştur; onun sosyal karmaşıklığı azaltan100 bir mekanizma olarak fonksiyon görmektedir.101 Güven sosyal belirsizliğin olduğu bir dünyada insanların daha iyi fırsatlar yaratması için gönüllü olmalarına imkân tanımaktadır.102 Güven, diğer aktörlerin gelecekteki davranışları üzerinde karşılıklı beklentilerden oluşan, sosyal yaşamda karmaşıklığı azaltan bir unsurdur.103 Güven gelecekteki beklentiler ile ilgilidir. Gelecek ise belirsizlikler ile doludur. Dolayısı ile içerisinde risk unsuru mutlaka bulunmaktadır.104 Sosyal yaşan güvensizlik üzerine kurgulanamayacağına ve güvensizliğin105 normal olarak görülemeyeceğine göre bu durumla başa çıkmak gerekmektedir. 91 Erdem, Ferda, Örgütsel Yaşamda Güven, Erdem, Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 160 92 Fairholm, Gilbert W. , a.g.e., s. 102 93 Cvetkovich, George, Siegrist, Michael, Murray, Rachel, Tragesser, Sarah, New Information and Social Trust: Asymmetry and Perseverance of Attributions about Hazard Managers, Risk Analysis, Vol. 22, No. 2, pp. 359-367, 2002, s. 360 94 Elefson, Greg, a.g.m., s. 126 95 Grabner- Kraeuter, Sonja, a.g.m., s. 44 96 Das, T. K., Teng Bing-Sheng, Between Trust And Control: Developing Confidence in Partner Cooperation In Alliances, The Academy Of Management Review, Vol. 23, No. 3, 491- 512, Jul. 1998, s. 494 97 Blomqvist, Kirsimarja, Sundgvist, Sana, Soininen, Martti, Toward Measuring Inter- organizational Trust: Some Issues in Trust Conceptualization and Organization of Trsur in Recent Research on Inter- organizational Trust, Europan Academy of Management Trust, 2‘nd Annual Conferange on Innovative Research in Management, 2002, s. 1 98 Durkan Paula, Durkin, Mark, a.g.m., s. 96 99 Das, T. K., Teng Bing-Sheng, a.g.m.. 1998, s. 494 100 Mistzal, Barbara, A., 1996, s. 73 101 Möllering, Guido, Bachmann, Reinhard, Lee, Soo Hee, a.g.m.,, s. 558 102 Yamagishi,Toshio, Kikuchi, Masako, Kosugi, Motoko, Trust, Gullibility, and Social Intelligence, Asian Journal Of Social Psychology 2, Blackwell Publishers Ltd with the Asian Association of Social Psychology and the Japanese Group Dynamics Association, pp. 145-161, 1999, s. 156 103 Hardy, Cynthıa, Philips, Nelson, and Lawrence Tom, a.g.m., s. 66 104 Das, T. K., Teng, Bing- Sheng, a.g.m., s. 87 105 Brenkert, George G., a.g.m., s. 283 18 Güvenin fonksiyonu insanların belirsizlik ile savaşımında karmaşayı azaltması ile ilgili bir mekanizmadır. Bu açıdan bakıldığında güvenin tüketiciler için fonksiyonu enformasyon karmaşasını azaltması ve yapılan alışverişlerde algılanan riskin azaltılması yönündedir.106 Güvenin karmaşayı ve belirsizliği azaltıcı bir fonksiyonu bulunmaktadır, bu yüzden alış veriş işleminde çok önemli bir fonksiyonu bulunmaktadır.107 2. 6. Bir Risk Alma Eylemi Olarak Güvenin Tanımlanması Güven tanımları içerisinde ortak olarak ifade edilen kavramlar, risk, beklentiler ve inançlar, bir kişinin diğer kişinin kendisine zarar vermeyeceğini düşünerek risk almaya istekli olmak şeklinde ifade edilebilir.108 Risk nosyonu güvenin ön koşuludur.109 Güven azaldığında insanlar risk almaya isteksiz olurlar ve aldatılmalara karşı daha fazla korunma talep ederler.110 Esasında insanların yaşamlarında kendilerine çok büyük kazançlar sağlayacak işler aynı zamanda çok büyük riskleri de içermektedir. Bir insanın risk alması riskin olumsuz sonuçlarını da kabul etmesini gerektirmektedir. Güvenen kişi güvenme işlemi sırasında güvendiği kişiden zarar görebilir.111 Dolayısı ile güvenme bir risk alma eylemidir. Risk almak güveni oluşturmak için bir fırsat yaratır.112 3. GÜVENİN BİLEŞENLERİ VE BOYUTLARI Güvenin bileşenleri ile ilgili olarak pek çok araştırma yapılmıştır. Yapılan araştırmalarda güvenin farklı boyutlarına vurgu yapılmıştır. Bu çalışmalar ile ilgili olarak aşağıda bilgiler verilmektedir. 1950’lerde güvenin farklı bileşenleri üzerine çalışmalar yapılmıştır. Örneğin Strikland güvenin oluşturulmasında önemli bir bileşen olarak yardımseverliğe işaret etmiştir. Deutch ise güven ile ilgili olarak “tahmin edilebilirlik” üzerinde durmuştur. 1960’larda Giffen ise uzmanlığın güven ile oluşumundaki etkisine dikkat çekmiştir. Kwant, güvenin oluşumunu 106 Grabner- Kraeuter, Sonja, a.g.m., s. 44 107 Grabner- Kraeuter, Sonja, a.g.m., s. 47 108 Ford, Dianne P. a.g.m.,s. 1 109 Doney, Patricia M., Cannon, Joseph P., Mullen, Michael R., Understanding The Influence Of National Culture On The Development Of Trust, The Academy Of Management Review, Vol. 23, No. 3, pp. 601- 620, Jul. 1998, s. 604 110 Ratnasingam, Pauline, The Importance Of Trust in Electronic Commerce, Electronic Networking Applications And Policy, Volume 8, Number 4, 1998, pp. 313- 321 s. 314 111 Lahno, Bernd, On The Emotional Character Of Trust, Ethical Theory And Moral Practise, Vol. 4, pp. 171-189, 2001, s. 171 112 Gefen, David V., Rao, Srinivason, Tractinsky, Noam, The Conseptualization Of Trust, Risk And Their Relationship in Electronic Commerce : The Need For Clarifications, 2002 www.eweek.com/article/0,3658,s=701&a=23516,00.asp 19 “kendini güvende hissetme” ile ilişkilendirmiştir.113 Güvenin çeşitli boyutları bulunmaktadır. Bunlar arasında, yetenek, diğerkâmlık, kabul ediş, yardımseverlik, yeterlilik, uygunluk, tutarlılık, uzmanlık, adalet, bütünlük, hoşlanma, sadakat, yönetimsel açıklık, tahmin edilebilirlik, saygı ve güvenlik yer almaktadır.114 Ayrıca Costa115 güvenin bileşenleri içerisinde işbirliği davranışı, izlemenin kaybı, güvenme eğilimi ve algılanan güvenilirliğin yer aldığını iddia etmiştir. Charlton116 ise güvenin bileşenlerini şu şekilde tanımlamıştır: • Söz ve davranışların uygunluğu • Diğerlerine karşı pozitif ilgiyi ve inancı ifade etmek • Örgüt içerisindeki sorumluluk, tahmin edilebilirlik ve inanılabilirliği göstermek • Düşüncelerini açık bir şekilde ifade etmek ve ahlaki değerleri insanları önemsediğini ifade eder biçimde dışa vurmak. • İnsanlara itimat etmek ve onların yaşamlarını zenginleştirmelerini olanaklı kılmak 3. 1. Yeterlilik Bileşeni Bir insan diğer insana güvendiğinde, güvendiği kişi hakkında onun doğru niteliklere, güce, yeteneğe, yeterliliğe ve mizaca sahip olduğuna inanır.117 Ettlinger bu durumu kapasite güveni kavramı ile ifade etmiştir. Bu tür güven işyeri içerisindeki yeterliliğine ilişkin bir kişinin diğeri hakkında onun kapasitesi hakkında yargıya varmasını iddia etmiştir.118 Bir insana güvenmek o insana yetki vermeyi gerektirir.119 X ve Y bir kişi olarak kabul edilirse, x’in y’ye g için güvenmesi demek, g konusunda x’in y’de doğru nitelikleri, yetenekler, güç yeterlilik ve mizacın olduğuna inancının olması gerekir. Diğer insana bağlılık durumunda güvenme eylemi 113 Smith, Carole, Trust and Confidence: Possibilities For Social Work in High Modernity, British Journal Social Work, Vol. 31, pp. 287- 305, 2001, s. 293 114 Svensson, Göran, Triadic Trust in Business Networks: A Conceptual Model and Empirical Illustration, European Business Review, Vol. 16, No. 2, pp. 165- 190, 2004, s. 174 115 Costa, Ana Cristina, a.g.m., s. 608 116 Martins, Nico, A Modal For Managing Trust, International Journal Of Manpower, Vol. 23, No: 8, pp. 754-769, 2002, s. 756 117 Castelfranchi, Cristiano and Rino Falcone, Social Trust: A Cognitive Approach, http://www.istc.cnr.it/T3/download/Social-trust.pdf, 2004, s. 3 118 Ettlinger, Nancy, Cultural Econumic Geograpy And A Relational And Microspace Approach To Trusts, Rationalities, Networks, And Change in Collabarative Workplace, Journal Of Economic Geograhy, 3, 145–171, 2003, s. 146 119 Falcone, Rino, Castelfranchi, Cristiano, Social Trust: A Cognitive Approach, Editör: Castelfranchi, Cristiano, Tan, Yao Hua, Trust And Deception in Virtual Societies, Kluwer Academic Publisher, Dordreht, The Netherland, 2000, s. 60 20 gerçekleşebilir. Bu durumda x’in herhangi bir iş için y’ye ihtiyacı vardır, sonuçta ona inanır ve yetki verir. Bu durumda ona güvenmesi güvenmemesinden daha iyidir.120 TABLO 3: GÜVENİN BOYUTLARI VE BİLEŞENLERİ Boyutları Bileşenleri Kaynaklar • Tekrarlanan etkileşim arasındaki benzerlik • Hesaplama temelli çıkarlar • Tahmin edilebilirlik ve güvenilirlik yaratan normlar Mekanizmalar • Doğrudan kişiler arası temas • İtibar • Kurumsal bağlam Objeler • Bireyler • Sistemler • Ortaklar Temeller • Tutarlılık, sözleşmesel güven • Yeterlik • Yardımseverlik, sadakat, ilgi, iyi niyet ve kendini güven içerisinde bulma • Dürüstlük, bütünlük • Açıklık Kaynak: Adler, Paul, S., Market, Hierarchy, and Trust: The Knowledge Economy and The Future of Capitalism, Organizational Science, Vol. 12, No. 2, pp. 215–234, March- April, 2001, s. 218 3. 2. Kendini Güvende Hissetme Bileşeni Sosyal yaşamın temelini oluşturan duygular güven, kendini güvende hissetmek ve sadakat olduğunu ifade edilebilir. Kendini güvende hissetmenin (confidence) azalması sonucunda insanlar kendilerini gelecekteki risklere karşı koruyabilmek için savunmacı kötümserlik duygusu geliştirirler.121 Güven olmaksızın kendini güvende hissetmek mümkün iken, kendini güvende hissetmek olmaksızın güven mümkün değildir.122 Bir insan diğer insana güvendiğini söylediğinde, onun yapacaklarına karşı kendisini güvende hissettiğini ifade etmektedir.123 Tonkiss ve Passey güven ile kendini güvende hissetme (confidence) arasında bir ayırım yapmışlardır. Onlara göre güven dış kontrol subjesi olmadan etik ilişkilere rehberlik ederken, kendini güvende hissetme güvenliği sağlayıcı kontrat veya diğer düzenlemeler anlamına gelmektedir. Güven insanlar arasındaki ilişkilerden karakterize edilirken, kendini güvende hissetme insanlar ve soyut sistemler arasındaki ilişkilerden karakterize edilmektedir.124 120 Falcone, Rino, Castelfranchi, Cristiano, a.g.m., s. 61 121 Sztompka, Piotr, a.g.e., s. 104 122 Fenton, Natalie, Passey, Andrew, Hems, Les, Trust, The Voluntary Sector And Civil Society, International Journal Of Sociology And Social Policy, Vol. 19, Number. 7/8, 1999, s. 23 123 Horsburgh; H., J., N., Trust and Social Objectives, Ethics, Vol. 72, No. 1, pp. 28-40, Oct., 1961, s. 28 124 Smith, Carole, a.g.m, s. 291–293 21 3. 3. Güvenin Diğer Bileşenleri Güven ile ilgilendirilen diğer kavramlar yönetim bilim alanında 1970’li yıllarda “alturizm, işte adalet duygusu ve karakter” olmuştur. 1980’larda Butler Cantrell tutarlılık, Hart ise “adaletlilik” üzerinde durmuştur. Zaltman ve Moorman güven ile ilgili olarak “inanç” kavramı üzerinde Jackson ise saygı üzerinde durmuştur. 1990’lı yıllarda Sitkin ve Roth “uygunluk” kavramını güvene yakın bir kavram olarak ifade edilmiştir. Anderson ve Narus ise güven ile ilgili olarak “verilen sözü yerine getirmenin üzerinde durmuşlardır.125 Güvenin çeşitli boyutları içerisinde, tahmin edilebilirlik, yetenek, yeterlilik, uzmanlık, isteklendirme, yardımseverlik,126 işte adalet, sadakat, tutarlılık, itikat, adaletli olmak, uygunluk, benzerlik, saygı ve güvenlik, bütünlük127, uygunluk, tutarlılık, karakter, yönetimin açıklığı, benzerlik, kabul etme, güvenlik128 açık iletişim, kabul ediş, fırsatçılığın yasaklanması ve izlemenin kaybı129 sayılabilir. Ganesan ve Hess ise güvenin iki boyutu bulunduğunu ifade etmişlerdir. Bu boyutlar; kredibilite (bir kişinin verdiği sözü- yerine getireceğine dair beklenti) ve yardımseverlik (diğer kişiye içten ilgi göstererek ego merkezli çıkar beklentisinin dışında kalmak) şeklinde ifade edilebilir.130 Rampel’e131 göre de güvenin üç boyutu bulunmaktadır. Bunlar; tahmin edilebilirlik, bağlanabilirlik ve inançtır. Huff132 güvenin beş boyutu bulunduğunu iddia etmiştir. Bu boyutlar aşağıda açıklanmaktadır: • Yetenek: Görev ile ilgili performans için gerekli yetenekleri ve deneyimleri içerir. • Yardımseverlik: İçtenlikle diğer kişinin iyiliğini istemektir. • Bütünlük: Dürüstlüğü, karşılıklı olarak değerlere saygılı olmayı ve sözlerini yerine getirmeyi içerir. • Tahmin edilebilirlik: Geçmiş ile tutarlı davranmayı gerektirir. Güvenme veya güvenmeme kararının gerisinde geçmiş deneyimlerin toplam sonuçları yatar.133 • Açıklık: İyi bir iletişim yeteneğini, bilgiyi, fikirleri, duyguları paylaşmayı, sözünü kesmeden ve yargılamadan diğer kişiyi dinlemeye istekliliği ve yeteneğini ifade eder. 125 Svensson, Göran, Wood, Greg, Corparate Ethics And Trust in Intra- Corporate Relationships, Employee Relatons, Vol. 26, No.3, pp. 320–336, 2004, s. 323 126 Svensson, Göran, The Importance of Trust Chain in Marketing Channels, s. 1224 127 Möllering, Guido, Bachmann, Reinhard, Lee, Soo Hee, a.g.m., s. 562 128 Svensson, Göran, Extending Trust And Mutual Trust in Business Relationship Towards A Synchronised Trust Chain in Marketing Channels, s. 432 129 Costa, Ana Cristina, a.g.m., s. 607 130 Chen, Sandy C., Dhillon, Gurpreeet S., Interpreting Dimensions Of Consumer Trust in E- Commerce, Information Tecnology And Management, Vol. 4, pp. 303- 318, 2003, s. 305 131 Das, T. K., Teng, Bing- Sheng, a.g.m., s. 101 132 Huff, Lenard C., Kelley, Lane, a.g.m., 2004 s. 2 133 Thompson, Richard C., v. d. , a.g.m., s. 1 22 Robbins134 ise güvenin boyutlarını şu şekilde ifade etmiştir: • Dürüstlük ve güvenilirliği içeren bütünlük • Bireysel tenkil bilgi düzeyi ve yeteneklerde gerekli düzeyde yeterli olmak • Çalışan kişinin, farklı zamanlarda ve durumlarda tutarlı olmak, önceden kestirilebilir olmak • Diğer kişiyi ve kurumu korumak yönünde sadakatli olmak • Diğer kişiye gerçeği söylediği zaman ona hiçbir zarar gelmeyeceğini bilmekten kaynaklanan açıklık Dikkat edilecek olunursa güven ile ilgili pek çok kavram üzerine vurgu yapılmaktadır, dolayısı ile güven çok karmaşık ve çok boyutlu bir fenomen135 olup anlaşılması oldukça zordur.136 Güveni kavramam için gösterilen zihinsel çabalar onun sadece bir kısmını ortaya çıkarmakla sınırlı kalmaktadır. 134 Appelbaum, Steven, et al., Organizational Citizenship Behavior: A Case Study Of Culture, Leadership And Trust, Management Decision, Vol. 42, No. 1, pp. 13-40, 2004, s. 30 135 Papadopoulou, Panagiota, Andreou, Andreas, Drakoulis, Martakos, Trust and Relationship Building in Electronic Commerge, Internet Research: Electronic Networking Applications And Policy, Volume 11, Number 4, pp. 322- 332, 2001, s. 323 136 Redwine, Samuel T., Jr, Dissecting Trust And The Assurance- Violation Dynamic, http://csdl2.computer.org/comp/proceedings/hicss/2003/1874/09/187490331b.pdf, s. 5 23 TABLO 4: GÜVENİN ÇEŞİTLİ BOYUTLARINA BİR BAKIŞ Güvenin boyutları Yetenek Sitkin ve Roth 1993, Cook ve Wall 1980, Jones 1975, Deutsch 1960 Alturizm (Diğergamlık) Frost 1978 Kabullenme Bonoma 1976 Yardımseverlik Mayer 1993, Solomon 1960, Strickland 1958 İş ve adalet duygusu Gabarro 1978 Karakter Gabarro 1978 Yeterlilik Butler 1991, Butler ve Cantrell 1984, Lieberman 1981, Rosen ve Jerdee 1977, Kee ve Knox 1970 Kendini güvende hissetme Dwyer ve Lagaee 1986, Luhmann 1979, Jones 1973, Kwant 1963 Uygunluk Sitkin ve Roth 1993 Tutarlılık Butler 1991, Butler ve Cantrell 1984 Uzmanlık Giffin 1967 Adaletlilik Butler 1991, Hart 1986 İnanç Zaltman ve Moorman 1988 Bütünlük Butler 1991, Hart 1986, Butler ve Cantrell 1984, Gabarro 1978, Lieberman 1981 Niyetlilik ve motivasyon Cook ve Wall 1980, Kee ve Knox 1970, Giffin 1967, Deutsch 1960 Hoşlanma Swan ve Trawick 1987, Swan 1983 Sadakat Butler ve Cantrell 1984 Yönetimin açıklığı Hart 1986 Tahmin edilebilirlik Coleman 1990, Dasgupta 1988, Gambetta 1988, Good 1988, Lewis ve Weigert 1985, Luhmann 1979, Deutsch 1973, Rotter 1967, PArsons 1964, Deutsch 1958 Saygı Jackson 1985 Güvenlik Zand 1978 Kaynak: Svensson, Göran, Perceived Trust Towards Suppliers And Customers in Supply Chains Of The Swedish Automotive Industry, International Journal Of Physical Distrubition& Logistics Management, Vol. 31, No. 9, pp. 647–667, 2001, s. 650 4. GÜVENİN OLUŞTURULMASI Bir toplumdaki mevcut güven o topluma bahşedilmiş değildir; o toplumun kolektif, bilinçli eylemlerinin bir ürünüdür.137 Güven kendiliğinden hazır bir şekilde bulunmamakta, onu inşa etmek, kurmak, yapılandırma138 ihtiyacı bulunmaktadır. Güven inşa etmek için beş farklı bileşenin bir araya gelmesi gerekmektedir. Bunlar, yardımseverlik, inanılırlık, yeterlilik, dürüstlük ve açıklık 139 olarak ifade edilebilir. Güven ve güvensizlik birlikte var olabilir. Buna göre bir ilişki içerisinde güven çok boyutludur. Kişilerle ilişkinin zenginliği ve ilişkide kendini ortaya koyma düzeyine göre bu 137 Solomon , Robert C., Floreres, Fernando, a.g.e., s. 67 138 İnam Ahmet, Her Şeyin Başı Güven, Erdem, Ferda (Editör), Sosyal Bilimlerde Güven, Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003, s. 24 139 Tschannen- Moran, Megan, a.g.m., , s. 314 24 boyutlar hakkında fikir sahibi olunabilir.140 Güven iki veya daha fazla sosyal aktör arasında var olan veya olmayan bir koşuldur. Güven veya güvensizlik, güvenme davranışının sonucunda oluşan bir durumdur.141 İlişki içerisindeki taraflar zamanla birbirlerinin zayıf ve güçlü yönlerini öğrenerek, birbirlerine yönelik -aynı zamanda güven ve güvensizlik parçalarını birlikte içerebilen- bir güven deneyimi geliştirebilirler ve bu durumdaki ilişkide, yarı denge ve değişkenlik geçerli olur. Dolayısıyla “karşı tarafa ne kadar güvenebilirim?” sorusu yerine, “karşı tarafa hangi alanlarda ve hangi yollarla güvenebilirim?” sorusu bireylerin güven ilişkisini yönetebilmeleri için daha işlevsel görülmektedir. Yani kişiler birbirlerine karşı güvene bilecekleri ve güvenmeyecekleri alanları seçmeye başlarlar. Güven alanı ne kadar fazla ise ilişki de o kadar derinleşir ve çok boyutlu hale gelir. Güven alanı ne kadar dar ise ilişki de o kadar kısırlaşır. Güven kişiler arası kabul etmeyi ve açıklığın ifade edilmesini kolaylaştırırken, güvensizlik kişiler arası reddetmeye yol açmakta ve savunucu davranışlara yol açmaktadır.142 Güvensizliği karakterize eden özellikler, şüphecilik, korku, sinizm, üzüntü, gözetim altına alma ve sürekli ihtiyat halinde kalmadır.143 Ancak bunun için de şu ayrımın farkında olmak gerekir. Düşük güven ile güvensizlik veya düşük güvensizlik ile güven aynı nitelikte yapılar değildir, farklı duygu ve bilişsel değerlendirmeleri içerir. Yüksek güven; ümit, inanç, emin olma, teminat, öncü olma ile ilişkili iken; düşük güvensizlik; endişesizlik, şüphe etmeme, düşük izleme ve tetikte olmama gibi daha kayıtsız kalma durumları ile açıklanabilir. Diğer yandan yüksek güvensizlik; Endişe, şüphecilik, alaycılıkla kendini gösterirken; Düşük güven: Umutsuzluk, inançsızlık, emin olamama, geri durma, tereddüt gibi duygu ve eylemlerle karakterize edilir.144 Klimoski ve Karol yaptıkları bir çalışmada yüksek güvene dayalı grupların düşük güvene dayalı gruplardan daha başarılı oldukları sonucunu elde etmişlerdir. Daha başarılı olan grupların özelliklerini ise şu şekilde ifade etmişlerdir:145 • Ayrıntılı bilgi paylaşımını istemek • Kendini ifade etmede özgür olma: 140 Arı, Güler Sağlam, a.g.e., s. 13 141 Liebeskind, Julia Porter, Oliver Amayla Lumerman, From Handshake To Contract: Intellectual Property, Trust, And The Social Structure Of Academic Research, Editör: Lane, Christel, Bachman, Reinhard, Trust Within And Between Organizations, Conseptual Issues And Emprical Applications, Oxford University Press, New York, 1998, s. 119 142 Zand, Dale E., Trust And Managerial Problem Solving, Administrative Science Quarterly, Vol. 17, No. 2, pp. 229- 239, June, 1972, s. 229 143 Ford, Dianne P. a.g.m., s. 3 144 Erdem, Ferda, a.g.m., s. 161- 162 145 Fairholm, Gilbert W. , a.g.e., s. 119 25 • Diğer insanlarla sırrını paylaşma isteği • Diğerlerine güven • Tartışmaya açık olma • Aynı grupla birlikte çalışmaya istekli olma • Üyelerin kendine saygı duyması Connelly ve Kelloway’ın yaptıkları araştırma sonuçlarına göre insanlar daha çok, güvendikleri insanlara karşı bilgi paylaşmaya isteklidirler.146 Burrel, Rayder ve Lewis’in yaptıkları araştırmaya göre bir topluluk içerisinde azınlıkta olan kişiler ve ırklar diğerlerine karşı kendi derin duygularını ifade etmekte tereddütlü davranmaktadırlar. 147 Yüksek ve düşük seviyede güvenin hangi durumlarda gerçekleşebileceği hakkında Lewis tarafından bir öneri getirilmiştir. Bu getirilen önerimler toplumsal yapıya ilişkin ifadelerle güven arasındaki ilişkiyi içermektedir.148 1. Grubun büyük bir homojenliği durumunda güven daha yüksek seviyede gerçekleşir. Yani grup birbirine benzer, gelir düzeyi, eğitim seviyesi, benzer kültürel değerleri barındıran insanlardan meydana geliyorsa bu insanlar arasında güven üst düzeyde gerçekleşir. Coleman’a göre güven, yalnızca normatif yaptırımların desteklendiği, küçük, informel, yakın ilişkilerin olduğu ve homojen topluluklarda üretilebilir.149 Çünkü küçük topluluklarda bilgi akışı daha hızlıdır ve sosyal kontrol daha güçlüdür150 ve küçük gruplarda güvenin oluşması, büyük gruplarda güvenin oluşmasından daha kolaydır.151 Sosyal kontrolü sağlamak için tasdik ve diğer yollar ile normların gelişmesi ilişkiler içerisinde işbirliğini arttırır ve riski azaltarak güvenin gelişmesini sağlar.152 Bu şekildeki güven bireylerin sosyal sermaye yolu ile disipline olan bir hareket biçimi içerisinde grup normlarına uymaları olarak tanımlanabilir.153 2. Sosyal ağın daha büyük bağlantısı olursa, güven daha yüksek seviyede gerçekleşir. Eğer insanlar kendilerini çevreleyen bir sosyal ağ içerisinde rahat hareket etme alanları 146 Ford, Dianne P. a.g.m., s. 2 147 Wright, Wilbert, Relationship of Trust and Racial Perceptions Toward Therapist – Client Conditions During Counseling, The Journal of Negro Education, Vol. 44, No. 2, pp. 161- 169, Spring, 1975, s. 161 148 Lewis, J. David, Weigert, Andrew a.g.m., s. 981 149 Mistzal, Barbara, A., a.g.m., 1996, s. 80 150 Buskens, Vincent, Social Network and Trust, Published By Kluver Academic Publishers, P. O. , Box, 17, 3300 AA, Dordecht, The Netherland, 2002, s. 25 151 Sztompka, Piotr, a.g.e., s. 93 152 Hardin, Russel, Trustworthiness, Ethics, 107, pp. 26 – 42, October, 1996, s. 32 153 Frank, Kenneth, A., Yasumoto, Jeffrey, Y., Linking Action To Social Structure Within A System: Social Capital Within And Between Subgroups, AJS, Volume 104, Number 3, pp. 642- 686, November, 1998, s. 646 26 buluyorlarsa, yani içerisinde bulundukları ortam kendilerini kısıtlamıyorsa güvenin üst düzeyde gerçekleşmesi mümkündür. 3. Bir topumun daha büyük ölçüsü ve karmaşıklığı sonucu güven seviyesinin düşer. Modern yaşamla birlikte dış dünyanın artan karmaşıklığı bireyde 'temel güven' duygusunun oluşması yönünde en büyük engellerden biri olmuştur. Birey bu karmaşadan ve kaostan kendisini korumak için gittikçe kendi iç dünyasına ve özel yaşamına döner, mümkün olduğunca kendine yarattığı bu ortamda yaşar. Bireyin bu oluşturduğu özel dünyasında bir boşluk olmasına rağmen dışarının belirsiz ortamı tamamen dışlanmıştır. "Böylece 'ev', manevi sığınağın dünyevi versiyonu haline geldi; güvenliğin coğrafyası kentsel merkezin mabedinden ev içine kaydı. 4. Sosyal değişikliğin artması, düşük güvene yol açar. İnsanların yaşamlarında meydana gelen hızlı değişimler, insanlar arasında güvenin azalması ile sonuçlanabilir. Bilindiği üzere güvenin tesis edilmesi belli bir süreyi temsil eder. Hızlı değişimler ise güven tesisini zorlaştırabilir. 154 Güven tesis edilemediğinde, sosyalleşmenin bir formu olarak yaşam, ahlaksız ve kısa olarak gerçekleşecektir.155 Heterojen toplumlar içerisindeki görece homojen birlikler arasında etnik gruplar içerisinde güven ve işbirliği yüksek iken diğerlerine karşı güven düşüktür.156 Etnik grup içerisindeki güven iki boyutta ölçülebilir. Bunlardan birisi etnik gruplar arasındaki ilişkilerin sınırlandırılması (üyesi olunan gruba karşı artan güven, diğer gruba karşı ise artan güvensizlik) şeklindedir.157 Ayrıca sosyal- psikolojik araştırmalar göstermektedir ki güven grup içerisinde var olur ve grup içi ile sınırlandırılmıştır.158 Yukarıdaki sınıflandırmaya göre insanlardaki duygu rasyonellik derecelerinin yoğunluğunun hangi tür güven biçimini oluşturduğu üzerinde durulmaktadır. Yukarıdaki tablodan hareketle, ideolojik güven yüksek derecede duygusallığı içerisinde barındırmaktadır. Rasyonelliğin düşük olduğu duygusallığın yüksek olduğunda ise duygusal güven (emotional trust) ortaya çıkmaktadır. Rasyonel düşünme biçiminin hemen hemen hiç olmadığı durumda ise 154 Knack, Stephen, Keefer, Philip, Does, Social Capital Have an Economic Payoffs? A Cross- Country Investigation, The Quarterly Journal of Economics, November, pp. 1251- 1284, 1997, s. 1278 155 Seligman, Adam B. Seligman, Trust and Sociability: On The Limits Of Confidence And Role Expectations. American Journal Of Economics And Sociology, Oct, 1998 156 Knack, Stephen, Keefer, Philip, a.g.m., s. 1278 157 Székelyi, Mária – Örkény, Antal Barna, Ildikó, The Interpretation Of Trust in Empirical Research, Two Examples: Trust in Ethnic And Social Conflicts in Eastern And Central Europe, http://www.colbud.hu/honesty- trust/orkeny/pub01.htm, Paper prepared for the workshop on "Trust and Honesty", Collegium Budapest, 25-26 May, 2001, s. 4 158 Earle, Timothy, C., Thinking Aloud About Trust: A Protocol Analysis Of Trust in Risk Management, Risk Analysis, Vol. 24, No. 1, pp. 169- 183, 2004, s. 170 27 “inanç” faktörü ortaya çıkmaktadır. Düşük duygusallık ve yüksek rasyonalitede ortaya çıkan güven biçimi ise “bilişsel güven”dir. Duygusallık ve rasyonalitenin hemen hemen hiç olmadığı durumda “belirsizlik ve panik” ortaya çıkmaktadır. TABLO 5: GÜVENİN OLUŞTURULMASI, GÖSTERGELERİ VE İŞLEMLERİN GERÇEKLEŞTİRİLMELERİ Güven inşa etmek (McKnight ve Chervany, 1996) Güvenin göstergeleri (Morgan ve Hunt, 1994) Güven inşa etme işlemi (Dooney ve Cannon, 1997) Doğal güven Kurumsal temelli güven Güvenmeye dair inançlar: • Yardımseverlik • Yeterlilik • Dürüstlük/ bütünlük • Tahmin edilebilirlik İnançlara karşı güven duyma Güvenmeye istekli olma Güvenme davranışı Paylaşılan değerler İletişim Fırsatçı davranış Niyetlilik Yetenek Tahmin etme Transfer edilebilirlik Hesaplama Kredibilite Kaynak: Papadopoulou, Panagiota, Andreou, Andreas, Drakoulis, Martakos, Trust And Relationship Building in Electronic Commerge, Internet Research: Electronic Networking Applications And Policy, Volume 11, Number 4, pp. 322- 332, 2001, s. 324 Güvenin oluşmasına ilişkin getirilen açıklamalar içerisinde psikolojik faktörler de yer tutmaktadır. Bireyin diğer insanlara güvenme veya güvenmeme tavrını ve eğilimini geçmiş yaşantısından alma ihtimali bulunmaktadır. Örneğin aile içerisindeki erken sosyalleşme döneminde, içten, sıcak ve itimada dayanan güven verilmesi söz konusudur. Bireye gösterilen bakım, yapılan yardım etme ve sempati kurma şeklindeki davranışlar güveni oluşturan unsurlar159 arasında yer almaktadır. Güvenin oluşm