T. C BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKÇE VE SOSYAL BİLİMLER EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ BİLİM DALI OSMANLI MODERNLEŞMESİ SÜRECİNDE HALEB VİLAYETİNDE EĞİTİM DOKTORA TEZİ SONGÜL YILMAZ DERİN ORCİD:0000-0002-2721-1989 Bursa/2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKÇE VE SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ BİLİM DALI OSMANLI MODERNLEŞMESİ SÜRECİNDE HALEB VİLAYETİNDE EĞİTİM DOKTORA TEZİ SONGÜL YILMAZ DERİN ORCİD:0000-0002-2721-1989 Bursa/2022 BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Songül YILMAZ DERİN …/…/2022 i EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRKÇE VE SOSYAL BİLİMLER EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI BAŞKANLIĞINA Tarih: 13/06/2022 Tez Başlığı / Konusu: Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Haleb vilayeti’nde Eğitim Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 413 sayfalık kısmına ilişkin, 16/09/2021 tarihinde şahsım tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %8‘dir. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Uludağ Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. 13/06/2022 Adı Soyadı: Songül YILMAZ DERİN Öğrenci No: 811771009 Anabilim Dalı: Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı Programı: Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı Statüsü: Doktora Danışman: Prof. Dr. Fatih DEMİREL * Turnitin programına Uludağ Üniversitesi Kütüphane web sayfasından ulaşılabilir. ii YÖNERGEYE UYGUNLUK ONAYI ‘Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Haleb vilayetinde Eğitim’ adlı doktora tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Tez önerisi ve Tez Yazma Yönergesi’ne uygun olarak hazırlanmıştır. Tezi Hazırlayan Danışman Songül YILMAZ DERİN Prof. Dr. Fatih DEMİREL Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi ABD Başkanı Prof. Dr. Gökhan ARI iii T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı’nda 811771009 numara ile kayıtlı Songül YILMAZ DERİN ‘in hazırladığı ‘Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Haleb vilayetinde Eğitim’ konulu doktora çalışması ile ilgili tez savunma sınavı, …………..günü …………saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalışmanın (……) olduğuna (……) ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Prof. Dr. Fatih DEMİREL Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Üye Prof. Dr. Muammer DEMİREL Prof. Dr. Şükrü ADA Bursa Uludağ Üniversitesi Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Üye Prof. Dr. Mustafa GÜNDÜZ Prof. Dr. Hatip YILDIZ Yıldız Teknik Üniversitesi Dicle Üniversitesi iv ÖNSÖZ Bu çalışmanın ana konusu Haleb vilayetinde 1839-1918 yılları arasında eğitimde gerçekleşen modernleşmesinin değerlendirilmesidir. Haleb vilayeti tarihi üzerine sınırlı sayıda bilimsel araştırma yapılmasına rağmen eğitim ile ilgili toplu ve derinlemesine ilmi bir çalışma mevcut değildir. Bu nedenle sözkonusu araştırmanın bu alanda önemli bir boşluğu dolduracağı ve bundan sonra gerçekleşecek vilayetlerin eğitim tarihi ile ilgili araştırmalara ışık tutacağı umulmaktadır. Çalışmanın kapsamını belirleyen en önemli unsur vilayetin idari taksimatıdır. Tarihin en eski çağlarından beri önemli bir yerleşim bölgesi olan Haleb ve çevresi 1516 yılında Osmanlı idaresine katılmıştır. Bu tarihten itibaren Haleb, Osmanlının en önemli vilayetlerinden biri olmuştur. Haleb vilayeti’nin sınırları idari taksimatlara göre değişiklik göstermiştir. Haleb vilayeti 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyılın başında teşkil edildiğinde 5 sancaktan oluşmuştur. 1811 tarihli Avarız Defteri’ne göre Haleb 16 kaza ve 12 nahiyeden oluşmuştur. 1869 yılında Zor Sancağı’nın Haleb’in sınırlarından çıkarılmasından sonra Haleb’in sınırlarında 3 sancak, 20 kaza, 50 nahiye, 3261 köy ve mezra bulunmaktadır. Bu araştırmada çok sayıda eser ve makalenin yanı sıra, Osmanlı döneminde Haleb’de çıkan Vilayet Salnamesi, gazete, dergi; Maarif ve Devlet Salnameleri, Maarif Nezareti İhsaiyat Mecmuaları; Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nden alınan belgeler kaynak olarak kullanılmıştır. Çalışma sırasında iki temel grup kaynaktan faydalanılmıştır. İlk olarak Vilayet Salnameleri, Vilayet Gazeteleri gibi yerel kaynaklar kullanılırken, diğer taraftan da arşiv belgeleri incelenmek suretiyle, ortaya çıkan bilgi ve bulguların mukayesesi ayrıca önemli istatistiki bilgiler de elde edilmiştir. Önemli ve Türkiye’de az örneği bulunan eğitim tarihi çalışmasına beni yönlendiren, bana cesaret veren, desteklerini esirgemeyen, hazırladığım çalışmayı titizlikle okuyup inceleyerek eksiklikleri gidermeme yardımcı olan, akademik donanımı ile her zaman yanımda hissettiğim kıymetli hocam ve danışmanım Prof. Dr. Fatih DEMİREL’e üstün sabrından, desteğinden dolayı şükranlarımı ve teşekkürlerimi sunarım. Araştırmamın her aşamasında yanımda olan, değerli bilgisi ve deneyimleri ile çalışmamın daha kapsamlı hale gelmesi için beni sabırla dinleyerek yol gösteren saygıdeğer Prof. Dr. Muammer DEMİREL’e, Bilgi ve deneyimleri ile bana rehber olan Prof. Dr. Şükrü ADA’ya ve uzun süren bu araştırmam esnasında her türlü sıkıntıklara göğüs geren aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. v ÖZET Yazar: Songül YILMAZ DERİN Üniversite: Bursa Uludağ Üniversitesi Anabilim Dalı: Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi ABD Bilim Dalı: Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı Tezin Niteliği: Doktora Tezi Sayfa Sayısı: XXİV+440 Mezuniyet Tarihi: 04/07/2022 Tez: Osmanlı Modernleşmesi Sürecinde Haleb Vilayetinde Eğitim Danışmanı: Prof. Dr. Fatih DEMİREL OSMANLI MODERNLEŞMESİ SÜRECİNDE HALEB VİLAYETİNDE EĞİTİM Tarihin bütün dönemlerinde önemli bir ilim ve kültür merkezi olan Haleb vilayeti Osmanlı’nın modernleşme döneminde de bu önemini devam ettirmiştir. Bu çalışmada Tanzimat dönemi ile başlayıp Haleb’in Osmanlı egemenliğinden çıkışı olan 25 Ekim 1918’e kadar geçen süre içinde Haleb’deki eğitim kurumları, bu kurumların çalışma esasları, müfredatları, bütçeleri, atama ve disiplin işlemleri vb. incelenerek bu vilayetin eğitim yapısındaki modernleşme ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmada Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İSAM verileri, çeşitli kütüphanelerden çıkarılan mecmualar ve belgeler kullanılarak doküman analizi yapılmıştır. Yapılmış olan analizlerin sonucunda Haleb vilayetinin eğitimde geçirmiş olduğu evreler, mekteplerin kuruluş ve gelişimleri, mektep yapılarındaki değişiklikler, mekteplerin program değişiklikleri, eğitim sırasında yaşanan problemler ve gelişmeler tetkik edilmiştir. Haleb, Maarif idaresinin kuruluşundan I. Dünya Savaşı’ndaki Suriye Cephesi’nin açılması ile birlikte mekteplerin kapanmasına kadar geçen süredeki değişim, çalışmamızın konusunu oluşturmaktadır. 1882 yılında Haleb Maarif Meclisi’nin kurulması ile maarif işleri düzenli bir yapıya kavuşmuştur. Haleb Maarif Teşkilatı’ndaki görevlilerin çalışmaları, uygulamaları, karşılaştıkları problemler de araştırılmıştır. Birinci bölümde tezimizin çalışma planı, yöntemi, sınırlılığı ifade edilmiştir. İkinci bölümde Haleb’in Osmanlı egemenliği öncesi ve sonrası tarihçesi; üçüncü bölümde tezde kullanılan yöntem, dördüncü bölümde Osmanlı maarif teşkilatının modernleşmesi, Haleb vilayeti Maarif Teşkilatı’nın kuruluşu, gelişmesi ve maarif müdürleri, ilköğretim kademeleri ve vi hususi mektepler, ortaöğretim kademesi olan idâdiler, sultaniler, Haleb’deki mesleki eğitim kurumları, Gayrimüslim ve yabancı mektepler, yüksek öğretim kurumlarının kurulması ile ilgili denemeler ve yenileşme döneminde kültürel faaliyetler incelenmiştir. Dört bölüm olarak ele aldığımız çalışmamızda siyasi, ekonomik ve sosyal yönden büyük bir sıkıntı içinde olan ve yakın süreçte kendi coğrafyasında çıkacak savaşta bulunan Osmanlının her şeye rağmen Haleb eğitiminin modernleşmesi konusundaki çabaları değerlendirilmiştir. Çalışmamızda eğitim kademelerindeki mekteplerin program değişiklikleri, atama usulleri, cezalar, sürgünler, mali durumlar, mekteplerde yapılan sınavlar, muallim ve talebelerin menşeileri, veli meslek grupları ile ilgili konular ele alınmıştır. Anahtar Sözcükler: Osmanlı, Haleb, Maarif, Eğitim Kademeleri. vii ABSTRACT Author: Songül YILMAZ DERIN University: Bursa Uludag University Department: Turkish and Social Studies Education USA Branch of Science: Social Studies Education .Nature of the thesis: Doctoral Thesis Number of pages: XXİV+440 Date of graduation: 04/07/2022 EDUCATION IN THE PROVINCE OF ALEPPO DURING THE OTTOMAN MODERNIZATION The province of Aleppo, which was an important scientific and cultural center in all periods of history, continued this importance in the modernization period of the Ottoman Empire. In this study, the educational institutions in Aleppo, their working principles, curricula, budgets, assignment and disciplinary procedures, etc., during the period starting with the Tanzimat period until October 25, 1918, when Aleppo came out of Ottoman rule. The modernization in the educational structure of this province by examinintried to be revealed. In this study, document analysis was carried out using the Ottoman Archives of the Presidency of the Republic of Turkey State Archives, ISAM data, magazines and documents extracted from various libraries. As a result of the analyzes made, the stages that the Province of Aleppo went through in education, the establishment and development of schools, changes in school structures, program changes in schools, problems and developments during education were examined. The subject of our study is the change in the period from the establishment of the Education Administration in Aleppo to the closing of the schools with the opening of the Syrian Front in the First World War. With the establishment of the Aleppo Education Council in 1882, educational affairs gained a regular structure. The studies, practices and problems faced by the officials in the Aleppo Educational Organization were investigated. In the first chapter, the study plan, method and limitation of our thesis are expressed.in the second part, the history of Aleppo before and after the Ottoman rule; In the third part, the method used in the thesis, in the fourth part, the modernization of the Ottoman educational organization, the establishment and development of the Aleppo Province Educational viii Organization and its directors of education, primary education levels and private schoolsHigh schools, sultanis, vocational education institutions in Aleppo, non-Muslim and foreign schools, trials related to the establishment of higher education institutions and cultural activities in the renewal period were examined. In our study, which we have dealt with in four parts, the efforts of the Ottoman Empire, which was in great trouble in political, economic and social aspects and in the war to break out in its own geography in the near future, on the modernization of Aleppo education, despite everything, were evaluated. In our study, the curriculum changes, appointment procedures, punishments, exiles, financial situations, exams held at the schools, the origins of teachers and students, and parent profession groups were discussed. Keywords: Ottoman, Aleppo, Education, Levels of Education. ix İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK ............................................................................... i ........................................................................................................................................ ii ÖNSÖZ .......................................................................................................................... v ÖZET ........................................................................................................................... vi ABSTRACT ............................................................................................................... viii Tablolar Listesi ......................................................................................................... xvii Kısaltmalar .............................................................................................................. xxiv 1. BÖLÜM GİRİŞ ........................................................................................................ 1 1. 1. Problem Durumu ................................................................................................ 1 1. 2. Araştırma Soruları .............................................................................................. 1 1. 3. Araştırmanın Amacı ........................................................................................... 1 1.4. Araştırmanın Önemi ............................................................................................ 2 1.5. Varsayımlar ......................................................................................................... 2 1.6. Araştırmanın Sınırlılığı ....................................................................................... 2 1.7. Tanımlar .............................................................................................................. 2 2. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE ..................................................................... 3 2.1. Haleb Vilayeti .................................................................................................... 3 2.2. Osmanlı Egemenliği Öncesi Dönem ................................................................. 3 2.3. Osmanlı Egemenliği Dönemi ............................................................................ 4 3. BÖLÜM YÖNTEM ................................................................................................. 8 3.1. Araştırmanın Modeli ........................................................................................... 8 3.2. Evren ve Örneklem .............................................................................................. 8 3.3. Veri Toplama Araçları......................................................................................... 8 3.4. Verilerin Toplanması ........................................................................................... 9 3.5. Verilerin Çözümü .............................................................................................. 9 x 4. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM .................................................................... 10 4.1 Maarif Teşkilatının Modernleşmesi ................................................................... 10 4.1.1. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi ......................................................... 10 4.1.2. Osmanlı’da Vilayet Maarif Müdürlükleri ................................................... 15 4.2. Haleb vilayeti Maarif Teşkilatı ......................................................................... 18 4.2.1. Haleb vilayetinde Maarif Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişimi..................... 18 4.2.2. Haleb’de Görev Yapan Maarif Müdürleri .................................................. 34 4.2.2.1 Ataullah Efendi ..................................................................................... 37 4.2.2.2. Kemal Halil Bey .................................................................................. 37 4.2.2.3. Emrullah Efendi ................................................................................... 39 4.2.2.4. Tevfik Bey ........................................................................................... 41 4.2.2.5. Hasan Tahsin ........................................................................................ 43 4.2.2.6. Hüseyin Celal Bey ............................................................................... 44 4.2.2.7. Hüseyin Zeki Bey ................................................................................ 44 4.2.2.8. Mahmud Celaleddin Bey ..................................................................... 45 4.2.2.9. Akıf Musib Al-Cabiri ........................................................................... 46 4.2.2.10. Mehmed Nadir Bey ............................................................................ 46 4.2.2.11. Reşid Şehab Bey ................................................................................ 48 4.2.2.12. Sami Bey ............................................................................................ 48 4.2.2.13. Nezihi Bey ......................................................................................... 49 4.2.2.14. Satî el-Husri ....................................................................................... 49 4.2.3. Haleb’in Eğitimine Yön Veren Diğer İdareciler ........................................ 51 4.2.3.1. Tâhir el-Cezâirî .................................................................................... 51 4.2.3.2. Tevfik Mümin Al-Cabir-i (Haleb Maarif Veziri) ................................ 52 4.3.Eğitim Kademeleri ............................................................................................. 53 4.3.1. İlköğretim Kademesi .................................................................................. 53 4.3.1.1. İslam Sıbyan Mektepleri ...................................................................... 53 xi 4.3.1.2. Haleb’deki Sıbyan Mektepleri ............................................................. 58 4.3.1.3. Haleb İbtidai Mektepleri ...................................................................... 63 4.3.1.4. Haleb vilayeti Merkezindeki İbtidai Mektepleri .................................. 81 4.3.1.5. Ayıntab Kazasındaki Mekâtib-i İbtidâiyeler ........................................ 84 4.3.1.6. Urfaya Bağlı İbtidaiye Mektepleri ..................................................... 104 4.3.1.7. Urfa Kazası Suruç Karyesi İbtidaiyeleri ............................................ 108 4.3.1.8. Urfa Kazası Birecik Nahiyesi İbtidaiye Mektepleri ........................... 110 4.3.1.9. İskenderundaki İbtidaiyeler ............................................................... 110 4.3.1.10. Antakya'daki İbtidaî Mektepleri ...................................................... 112 4.3.1.11. Antakya kazası Süveydiye nahiyesindeki ibtidai Mektepler ........... 114 4.3.1.12. Antakya Kazası Karamurt Nahiyesindeki İbtidai Mektepler ........... 115 4.3.1.13. Antakya kazası Harbiye Nahiyesindeki İbtidai Mektepler .............. 117 4.3.1.14. Maraş Sancağı İbtidâʼî Mektepleri ................................................... 119 4.3.1.15. Münbiç Kazası İbtidai Mektebi........................................................ 121 4.3.1.16. Münbiç Kazasına Bağlı İbtidai Mektepleri ...................................... 121 4.3.1.17. Cebel-i Semʻan Kazası İbtidaileri .................................................... 122 4.3.1.18. Beylan Kazası İbtidaiyesi ................................................................ 123 4.3.1.19. Rakka Kazası İbtidai Mektebi .......................................................... 123 4.3.1.20. Cisr-i Şuğur'daki İbtidai Mektepler ......................................................... 123 4.3.1.21. Erdu Nahiyesi İbtidai Mektebi ......................................................... 126 4.3.2. Ortaöğretim Kademesi: Rüşdiyeler .......................................................... 129 4.3.2.1. Haleb (merkez) Rüşdiye Mektebi ...................................................... 132 4.3.2.2. Ayıntab Kazası Rüşdiye Mektebi ...................................................... 138 4.3.2.3. Kilis Kazası Rüşdiye Mektebi............................................................ 146 4.3.2.4. Ayıntab Kazasına Bağlı Münbiç Rüşdiyesi ....................................... 150 4.3.2.5. Antakya Rüşdiye Mektebi .................................................................. 151 4.3.2.6. Beylan Kazası Rüşdiyesi .................................................................... 170 xii 4.3.2.7. Urfa Sancağı Rüşdiyesi ...................................................................... 173 4.3.2.8. Rakka Kazası Rüşdiyesi ..................................................................... 185 4.3.2.9. İskenderun Kazası Rüşdiyesi ............................................................. 188 4.3.2.10. Cisr-i Şuğur Kazası Rüşdiyesi ......................................................... 192 4.3.2.11. Maraş Sancağı Rüşdiyesi ................................................................. 196 4.3.2.12. Marra Kazası Rüşdiyesi ................................................................... 208 4.3.2.13. Harim Kazası Rüşdiyesi ................................................................... 208 4.3.2.14. Haleb vilayetindeki İnas Rüşdiyeleri ............................................... 210 4.3.2.15. İskenderun İnas Rüşdiyesi ............................................................... 216 4.3.2.16. Urfa Sancağı İnâs Rüşdiyesi ............................................................ 217 4.3.2.17. Maraş Sancağı İnâs Rüşdiyesi ......................................................... 217 4.3.3. Müslümanlara Ait Hususi Mektepler ........................................................... 218 4.3.3.1. Şems’ül Maarif Mektebi .................................................................... 219 4.3.3.2. Şemsül Terakki Mektebi .................................................................... 221 4.3.3.3. Numûne-i Terakkî Mektebi ................................................................ 221 4.4. Haleb vilayetinde Ortaöğretim ........................................................................ 222 4.4.1. Haleb İdâdisi ............................................................................................. 222 4.4.2.Maraş Sancağı İdâdi Mektebi .................................................................... 235 4.4.2.1. Maraş İdâdi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim menşeileri ve veli meslekleri ............................................ 237 4.4.3. Ayıntab İdâdi Mektebi .............................................................................. 250 4.4.3. 1. Ayıntab İdâdi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim menşeileri ve veli meslekleri ........................... 250 4.4.4. Urfa Sancağı İdâdi Mektebi ...................................................................... 256 4.4.5.Haleb Sultanisi ........................................................................................... 265 4.4.5.1 Haleb Sultanisi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim Menşeileri ve Veli Meslekleri ......................... 267 4.4.6. Haleb’de Mesleki Eğitim ............................................................................. 279 xiii 4.4.6.1 Haleb Sanayi Mektebi............................................................................. 279 4.4.6.2 Haleb İdâdisi Zıraat Şubesi ..................................................................... 284 4.4.6.3. Haleb Çiftlik ve Sütçülük Mektebi ........................................................ 286 4.4.6.3.1. Haleb Çiftlik Ameliyat Mektebi Personel Sayıları, Muallim Maaşları, Talebe Miktarları ve İmtihan Cedvelleri ......................................................................... 286 4.4.6.4. Haleb Askeri Rüşdiyesi ......................................................................... 290 4.4.6.5. Haleb Dârulmuallimîni Mektebi ............................................................ 296 4.4.6.5.1. Haleb Dârülmuallimâtı ....................................................................... 298 4.4.6.5.1.1. Haleb Dârulmuallimîn Mektebinin Tahsisatı, Personel Sayısı, Muallim Maaşları, Talebe Miktarları ve İmtihan Cedvelleri ve Mektebe Ait Veriler 299 4.6. Gayrimüslim Mektepleri Ve Yabancıların Eğitim Faaliyetleri ....................... 307 4.6.1. Haleb’de Gayrimüslimler ......................................................................... 307 4.6.2. Haleb’de Nüfus Oranları ve Mektep Sayıları ........................................... 310 4.6.3. Gayrımüslim Mektepleri ........................................................................... 316 4.6.3.1 Rum Ortodoks Mektebi ....................................................................... 317 4.6.3.2. Rum Katolik Mektebi ........................................................................ 318 4.6.3.3 Ermeni Mektepleri .............................................................................. 319 4.6.3.3.1 Ermeni Katolik..................................................................................... 320 4.6.3.3.2. Ermeni Nersisyan ............................................................................ 321 4.6.3.3.3. Ermeni Kertaseras Mektebi ............................................................. 321 4.6.3.3.4. Ermeni Vartanyan Mektebi ............................................................. 321 4.6.3.3.5. Ermeni Atnagân Mektebi ................................................................ 322 4.6.3.3.6. Ermeni Eytamhanesi Mektebi ......................................................... 322 4.6.3.3.7. Ermeni Haykanoşyan Mektebi ........................................................ 322 4.6.3.3.8. Ermeni İbtidai Mektebi ................................................................... 322 4.6.3.3.9. Ermeni Meruyan Mektebi ............................................................... 323 4.6.3.3.10. Ermeni İbtidai Mektebi ................................................................. 323 4.6.3.3.11. Ermeni Horpesmiyan Mektebi ...................................................... 323 xiv 4.6.3.3.12. Yakubiye karyesi Ermeni Mektebi ............................................... 323 4.6.3.3.13. Erdu nahiyesi Ermeni Mektebi ..................................................... 324 4.6.3.3.14. Cisr-i şuğur Karaturan Mevkisi Ermeni Mektebi ......................... 324 4.6.3.3.15. Maraş Ermeni Mektebi.................................................................. 324 4.6.3.3.16. Ermeni Protestan Mektebi ............................................................. 324 4.6.4. Morani Mektebi ........................................................................................ 326 4.6.5. Süryani Mektebi........................................................................................ 326 4.6.6. Protestan Mektebi ..................................................................................... 327 4.6.7. Musevilere Ait Mektepler ......................................................................... 332 4.6.7.1. Şirket-i İsrailiye Mektebi ................................................................... 332 4.6.8 Musevilere Ait Diğer Mektepler ................................................................ 334 4.6.8.1. Şirket-i Museviye ............................................................................... 334 4.6.8.2. Haham Yakub Dübek Mektebi .......................................................... 334 4.6.8.3. Haham Azroşbobe Mektebi ............................................................... 334 4.6.8.4. Haham Musa Devik Mektebi ............................................................. 335 4.6.8.5. Haham Abraham Melin Mektebi ....................................................... 335 4.6.8.6. Haham Mamiye Mektebi ................................................................... 335 4.6.8.7. Safdiye Musevi Mektebi .................................................................... 335 4.6.8.8. Ferci Musevi Mektebi (Ferec) ........................................................... 335 4.6.8.9. Şeboni Musevi Mektebi ..................................................................... 335 Din adamı Şeboni adı ile açılmıştır. Şeboni Erkek Mektebi Cebb-i Esedullah’ta kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. ........................................................................................................ 335 4.6.8.10. Canani Musevi Mektebi ................................................................... 335 4.6.9. Haleb Gayrımüslim Mekteplerinde Lisan-ı Osmani Muallimleri ............ 335 4.6.10. Haleb vilayetinde Yabancıların Eğitim Faaliyetleri ................................... 337 4.6.10.1. Alman Mektepleri ................................................................................ 339 4.6.10.2. Fransız Mektepleri ............................................................................... 349 xv 4.6.10.3. Rus Mektepleri..................................................................................... 359 4.6.10.4. İngiliz Mektepleri ................................................................................ 362 4.6.10.5. Amerikan Mektepleri ........................................................................... 366 4.6.11. Mekteplerdeki Ruhsat Sıkıntısı .................................................................. 392 4.6.12. Mekteplerin Denetim Problemleri .............................................................. 393 4.6.13. Haleb’de Yabancılara Ait Yetimhaneler ve Misyonerlik Faaliyetleri........ 395 4.6.14. Yabancı Mekteplerin Etkileri ve Odak Noktaları....................................... 397 4.7. Haleb’de Yükseköğretim Denemeleri Ve Yenileşme Döneminde Kültürel Faaliyetler ....................................................................................................................... 400 4.7.1 Hukuk Mektebi ve Tıbbiye .................................................................... 400 4.8. Yenileşme Döneminde Haleb vilayetinde Kültürel Faaliyetler ................... 401 4.8.1. Kütüphaneler ......................................................................................... 401 4.8.2. Matbalar ................................................................................................ 406 4.8.3.Ğadirü’l Fırat Gazetesi ........................................................................... 408 4.8.4. Eş-Şehba Gazetesi ................................................................................. 409 4.8.5. Gazeteler ............................................................................................... 409 4.8.6. El-İtidal ................................................................................................. 409 4.8.7. Salnameler ............................................................................................. 410 5. BÖLÜM SONUÇ, TARTIŞMA VE ÖNERİLER ............................................. 411 6.BÖLÜM KAYNAKÇA ........................................................................................ 414 7. BÖLÜM EKLER ................................................................................................ 440 ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................. 448 xvi Tablolar Listesi Tablo Sayfa Tablo: 1 Haleb’in Sancak ve Kazaları………………………………………….……………….6 Tablo: 2 Haleb’in sancak ve kaza, nahiye ve köy sayıları……………………..……………..…6 Tablo: 3 1329-1330/1913-1914 Yılı Haleb Vilayet Bütçesi………………….……………….31 Tablo: 4 1882 -1926 yılları arasında Haleb vilayetinde görev yapmış Maarif müdürleri…...…34 Tablo:5 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerindeki Dershane ve Muallim Miktarı………………………………………………………………………………….….….63 Tablo: 6 1912-1913 Haleb İbtidaiyesi mektep, öğrenci, muallim sayıları ve Mekteplerin masrafları……………………………………………………………………………………..66 Tablo: 7 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılındaki umumiye ve hususiye olarak sayıları……………………………………………………...……………………….…67 Tablo: 8 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1329-13330 ders yılındaki umumiye ve hususiye olarak sayıları…………………………………………………………………………………67 Tablo: 9 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1329-13330 ders yılındaki görevlilerinin sayısı………………………………………………………………………………….…….....67 Tablo: 10 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1329-133030 ders yılındaki muallimler……………………………………………………………………………….…....69 Tablo: 11 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılındaki Muallim ve Talebeleri……………………………………………………………………………………..69 Tablo: 12 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılında yapılan imtihan çizelgesi……………………………………………………………………………………….70 Tablo: 13 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılı bina sayısı, mülkiyetinin kimlere ait olduğu, kıymeti, kira giderleri, yıllık maʻâş ve masrafları…………………………71 Tablo: 14 II. Abdülhamid Döneminde Padişah Adına Tapulanan Arazi Miktarı……………..72 Tablo:15 Osmanlı Vilayetlerinde Emlak-ı Hümayun dâhilinde İnşa Edilen Mektepler……….73 Tablo: 16 Hamidiye Mektebinin kurulduğu Emkal-ı Hümayunun İdari Yapısı……………….74 Tablo: 17 Emlak-ı Seniyye dâhilinde Münbiç’te Açılan Mekteplerin ve Mescidlerin Masrafları……………………………………………………………………………………..77 Tablo: 18 Muytab Ahmed Paşa İbtidai Mektebi talebelerine ait umumi imtihan cetveli………85 Tablo: 19 1911 yılında rüşdiye mekteplerinde okutulan ders programı………………..…….129 Tablo: 20 Antakya rüştiyesine ait imtihan cedveli………………………………………..….142 Tablo: 21 Müslümanlara ait Hususi Mektep, öğrenci ve muallim sayıları…………………..179 Tablo: 22 Şemsü’l-Maârif Mektebi İdari ve Eğitim Kadrosu………………………………..179 xvii Tablo: 23 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Mektebi Tahsisatı………………………………….190 Tablo: 24 1913-1914 yılı Maraş İdâdi Mektebi Tahsisatı……………………………………191 Tablo: 25 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi…191 Tablo: 26 1913-1914 yılı Maraş İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi…192 Tablo: 27 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Öğrenci Miktarı……………………………………194 Tablo: 28 1913-1914 yılı Maraş İdâdisi Öğrenci Miktarı…………………………………….194 Tablo: 29 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi İmtihan Cedveli……………………………………195 Tablo: 30 1913-1914 yılı Maraş İdâdisinde İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli………………………………………………………………………………………196 Tablo: 31 1912-1913 Yılı Maraş İdâdisinde Görülen Dersler………………………………..198 Tablo: 32 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisinde Görülen Dersler……………………………….199 Tablo: 33 1912-1913 yılı Maraş İdâdisindeki Muallim Menşeleri…………………………..199 Tablo: 34 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisindeki Muallim Menşeleri………………………….200 Tablo: 35 1912-1913 Yılı Maraş İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri…………………..201 Tablo: 36 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri…………………..202 Tablo: 37 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi Mektepleri Tahsisatı…………………………….202 Tablo: 38 1913-1914 Yılı Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi……………….203 Tablo: 39 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi Öğrenci Miktarı…………………………………203 Tablo: 40 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli………………………………………………………………………………………204 Tablo: 41 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisinde Görülen Dersler……………………………..206 Tablo: 42 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisindeki Muallim Menşeleri………………………..206 Tablo: 43 1913-1914 Yılı Haleb İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri…………..……….207 Tablo: 44 1913-1914 Ders Yılı Urfa İdâdisi Mektebi Tahsisatı……………………………..209 Tablo: 45 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi…...210 Tablo: 46 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi…..210 Tablo: 47 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisinde İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli…..…………………………………………………………………………………..211 Tablo: 48 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisinde Görülen Dersler…………………………………213 Tablo: 49 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisindeki Muallim Menşeleri…………………………….213 Tablo: 50 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri……………………214 Tablo: 51 1912-1913 Yılı Haleb Sultanisi Bina değeri, Masrafı……………………………..216 Tablo: 52 1913-1914 Yılı Haleb Sultani Mektebi Bina değeri, Masrafı ve Maaşları………...216 Tablo: 53 1912-1913 Yılı Haleb Sultananiside Muallim, Memur, Müstahdem Maaşları……217 xviii Tablo: 54 1913-1914 Yılı Haleb Sultani Mektebinin Muallim, Memur, Müstahdem Maaşları……………………………………………………………….……………………..217 Tablo: 55 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisnde Okutulan Dersler…………………………...218 Tablo: 56 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisnde Okutulan Dersler…………….…………….218 Tablo: 57 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisindeki Muallimlerin Menşeileri………………...219 Tablo: 58 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisindeki Muallimlerin Menşeileri………………..220 Tablo: 59 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisi öğrenci sayısı, Öğrencilerin Sınıflara Taksimi………………………………………………………………………………………221 Tablo: 60 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisinde Öğrencilerin Sınıflara Taksimi……………223 Tablo: 61 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisi öğrenci sayısı, Öğrencilerin Sınıflara Taksimi………………………………………………………………………………………223 Tablo: 62 Haleb Sultananisi 1912-1913 Yılı İmtihan Cedveli……………………………….224 Tablo: 63 1913-1914 Yılı Haleb Sultanisi İmtihan Cedveli…………………………………225 Tablo: 64 1328-29/1912-1913 yılı Sultani Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri………226 Tablo: 65 1329-1330 yılı Sultani Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri…………………227 Tablo: 66 Haleb Çiflik Ameliyat Mektebi Personel Sayıları ve Muallim Maaşları………….234 Tablo: 67 1913-1914 yılı Talebe Miktarı ve İmtihan Cedveli………………………………..235 Tablo: 68 1913-1914 yılı Haleb Sütçülük Mektebi Muallim, Memur ve Müstahdem……….236 Tablo: 69 1913-1914 yılı Haleb Sütçülük Mektebi Öğrencileri ve İmtihan Cedveli…………236 Tablo: 70 1328-29 Yılı Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Tahsîsâtı…………………………..242 Tablo: 71 1329-1330 yılı Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Tahsîsâtı………243 Tablo: 72 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Muallim, Memur, Müstahdem Maaşı…………………………………………………………………………...243 Tablo: 73 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Muallim, Memur, Müstahdem Maaşı…………………………………………………………………………...244 Tablo: 74 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Muallimlerin Menşe’ileri…….244 Tablo: 75 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrenci Miktarı…….245 Tablo: 76 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrenci Miktarı, Sınıflara Taksimi…………………………………………………………………………….246 Tablo: 77 1912-1913 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi İmtihan Cedveli…..247 Tablo: 78 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi İmtihan Cedveli……248 Tablo: 79 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri………………………………………………………………………………..…..249 xix Tablo: 80 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri……………………………………………………………………………………249 Tablo: 81 H. 1299/1881-1882 yılı Gayrimüslim ve Müslüman Mektepleri ve Rüşdiyeler…..256 Tablo: 82 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb’de Bulunan Mektep, Öğrenci ve Muallim Sayısı…………………………………………………………………..258 Tablo: 83 1913-1914 Osmanlı Devleti’ndeki Müslüman ve Gayrimüslim İbtidai Mektepleri, Öğrenci Sayısı ve Muallim Sayısı……………………………………………………………260 Tablo: 84 Maraş kazası Yüksek Gayrimüslim Mektepleri…………………………………..275 Tablo: 85 Maraş kazası Yüksek Gayrimüslim Mektepleri…………………………………..275 Tablo: 86 Osmanlı Devleti’nde 1908 yılında Alyans İsrail Mektepleri……………………..276 Tablo:87 Haleb vilayetinde Gayrimüslim Mekteplerinde görevli Lisân-ı Osmânî Muallimleri…………………………………………………………………………………..280 Tablo: 88 İhsa’iyat Mecmu’ası’nda Haleb vilayetindeki Yabancı Eğitim Kurumları………282 Tablo: 89 Haleb vilayetinde Almanlara Ait Mektepler………………………………………284 Tablo: 90 Alman Mekteplerinde Okutulan Dersler…………………………………………..285 Tablo: 91 Alman Mekteplerinde kullanılan Kaynaklar………………………………………286 Tablo: 92 Maraş’ta Alman Kız İdâdi Mektebinde Okutulan Ders Kitapları………………....287 Tablo: 93 Haleb Alman Ali Mektebinin Kitapları……………………………………………290 Tablo: 94 Osmanlı Devleti’nde Fransız Mektepleri………………………………………….293 Tablo: 95 1901 Antlaşması ile Haleb’de varlığı kabul edilen Fransız Mektepleri…………..299 Tablo: 96 1893 yılında Haleb’de Bulunan Protestan Mektepleri…………………………….310 Tablo: 97 Amerikalarının Haleb vilayetinde Ferman veya Ruhsat ile Açtıkları Mektepler….311 Tablo: 98 25 Şubat 1903’te Haleb’de Bulunan Amerikan Mektepleri………………………312 Tablo: 99 1907 Yılında Haleb vilayetindeki Amerikalılara ait Mektepler…………………..313 Tablo: 100 Amerikalılara ait Merkez Antep Kolejinde görülen dersler……………………...314 Tablo: 101 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejinde Öğretilen Dersler…………………………………………………………………314 Tablo: 102 1913-1914 Yılında Amerikalılara Ait Mekteplerde Öğretilen Dersler…………..315 Tablo: 103 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb’de Bulunan Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejine kaydedilen ve Mektebi Terk Eden öğrenci Sayısı…………..316 Tablo: 104 1913-1914 Ders Yılı Haleb Amerikan Mekteplerine Kaydolan ve Mektebi Terk Eden Öğrenciler……………………………………………………………………………..317 Tablo: 105 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejine Öğrenci Miktarları, Sınıf Taksimleri, Terfi Edenler, Sınıfta Kalanlar……………..319 xx Tablo: 106 1913-1914 Ders Yılı Haleb Amerikan Mektepleri İmtihan Öncesi Talebe Mevcudu, Öğrencilerin Sınıflara Taksimi………………………………………………………………321 Tablo: 107 1913-1914 Ders Yılı Haleb Amerikan Mektepleri İmtihan Sonuçları…………..322 Tablo: 108 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejine Giden Öğrencilerin Baba Meslekleri……………………………………………….323 Tablo: 109 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejinin Masrafı ve Mektebin Değeri………………………………………………………324 Tablo: 110 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejinin Muallim, Memur ve Müstahdem Maaşları………………………………………..324 Tablo: 111 Öğrencilerin Haleb Amerikan Mekteplerine Devam Eden Öğrencilerin Babalarının meslekleri…………………………………………………………………………………....325 Tablo: 112 1913-1914 Ders Yılı Haleb Amerikan Mekteplerinin Muallim, Memur, Müstahdem Maaşları…………………………………………………………………………………...…326 Tablo: 113 1913-1914 Ders Yılı Masrafat Cetveli…………………………………………..327 Tablo: 114 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb Maraş Türkiye Kızlar Kolejinin Muallimlerin Menşeleri…………………………………………………………...327 Tablo: 115 1913-1914 Ders Yılı Haleb Amerikan Mekteplerinin Muallimlerin Menşesi…..328 Tablo: 116 Haleb Modernleşme Dönemi’nde Kütüphaneler………………………………...342 Tablo: 117 Haleb vilayetindeki Matbaalar…………………………………………………...347 Tablo: 118 1317/1898-1899 Yılı Matbaa personel cedveli…………………………………..348 xxi Grafikler Grafik Sayfa Grafik: 1 1885 ile 1904 arası Haleb Rüşdiye Mektebi Öğrenci Miktarı……………………...132 Grafik: 2 Haleb Rüşdiyesi 1897-1906 Yılları Arası Öğrenci Miktarı……………………….135 Grafik: 3 1896-1909 Kilis Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı………………………………...139 Grafik: 4 1898 ile 1909 Arası Antakya Kazası Rüşdiye Mektebi Öğrenci Sayısı……………142 Grafik: 5 Beylan Kazası Rüşdiye Mektebi 1896-1907 yılları arası Öğrenci Sayısı…………155 Grafik: 6 Urfa Sancağı Rüşdiyesi 1870-1905 Yılları Arası Öğrenci Sayısı………………….157 Grafik: 7 1872-1908 Yılları Arası Birecik Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı………………………..159 Grafik: 8 Rumkale Rüşdiyesi 1898 ile 1909 yılları arası Öğrenci Sayısı……………………..161 Grafik: 9 1892 ile 1909 yılları arası İskenderun Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı…………………164 Grafik: 10 1889 ile 1909 Yılları Arası Cisr-i Şuğur Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı……………….166 Grafik: 11 1890 ile 1902 Yılları Arası Maraş Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı……………………..168 Grafik: 12 1895 ile 1909 Yılları Arası Elbistan Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı…………...169 Grafik: 13 1896 ile 1909 Yılları Arası Bab Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı………………..171 Grafik: 14 1894 ile 1909 Arası Haleb İnas Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı………………………176 Grafik: 15 Haleb İdâdisi Öğrenci Sayısı……………………………………………………..188 Grafik: 16 1902-1909 arası Haleb Sanayi Mektebi Öğrenci Sayısı …………………………231 Grafik: 17 Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrencilerinin Sınıflara Dağılımı……………………….239 Grafik: 18 Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı…………………………………………..240 Grafik:19 1326/1908-1909 Yılı Haleb Nüfus Cedveli………..……………………………...255 Grafik: 20 1306/1888-1889 Yılı Haleb vilayetindeki Sancak ve Kazalardaki öğrenci sayıları……………………………………………………………………………………….257 xxii Kısaltmalar AAM.: Atatürk Araştırma Merkezi Akt.: Aktaran A. VKN.: Sadaret Vekanüvis Kalemi (Lütfi Efendi) BEO: Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), BOA.: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi C.: Cilt Çev: Çeviren DH. EUM: Dâhiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Müdüriyeti 1. Şube DH. İD.: Dâhiliye Nezareti İdare. DH. İ. UM.: Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye DH. MKT.: Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi DH. MKTPRK.: Dahliye Nezareti Perakende Evrakı DH. MUİ.: Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. TMIK. M.: Dâhiliye Nezareti Islahat Kalemi DH. SYS.: Dâhiliye Nezaret-i Siyasi Kalemi DH. ŞFR.: Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi DH. TMIK. M.: Dâhiliye Nezareti Muamelet DİA.: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ed: Editör H.: Hicri Haz.: Hazırlayan HR. HMŞ.: Hariciye Nezareti İstişare Odası HR. HMŞ. İŞO.: Hariciye Nezareti İstişare Odası HR. İD.: Hariciye Nezareti İdare Odası HR. İM.: Hariciye Nezareti İstanbul Murahasslığı HR. MKT.: Hariciye Nezaret-i Mektubi Kalemi HR. SYS.: Hariciye Nezareti Siyasi Evrakı HR. TH.: Hariciye Nezaret-i Tahrirat Kalemi İ. DFE.: İrade Defter-i Hakani İ. MF.: İrade Evrakı Maarif Belgeleri İ. RSM.: İrade Rüsumat xxiii MF. MGM.: Maarif Nezareti Mekatib-i Gayr-i Müslime Ve Ecnebiye Müfettişliği MF. MKT.: Maarif Nezâreti Mektûbî Kalemi İ. MMS.: İrade Meclis-i Mahsus İ. MSM.: İrade Mesail-i Mühimme MMZC.: Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi M. V.: Meclis-iVükela Mazbataları NFS. d.: Nüfus Defterleri S.: Sayfa SNMU: Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye SVH: Salname-i Vilayet-i Haleb SVS: Salname-i Vilayet-i Suriye Ş. D.: Şuray-ı Devlet Kalemi TŞR. HL.: Taşra Evrakı Haleb Mutasarrıflığı Evrakı MF. İBT.: Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi TS. MAe.: Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Evrakı TTK: Türk Tarih Kurumu TDBB.: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Y. MTV.: Yıldız Evrakı Mütenevvi Maruzat Y. PRK. ASK.: Yıldız Kalemi Askeri Maruzat Y. PRK. UM.: Yıldız Kalemi Umumi Fonu ZB.: Zabtiye Nezareti xxiv 1 1. BÖLÜM GİRİŞ Ülkelerin kalkınmasında en önemli unsurun eğitim olduğu belirtilmekle birlikte değişen dünya düzeninde ilerleyebilmenin koşulu çağın modern eğitim yapısını yakalayabilmek olarak görülmektedir. Eğitimdeki modernleştirme çalışmaları her dönemde olduğu gibi Osmanlı döneminde de devrin şartlarına göre yürütülmüştür. Ancak eğitimde uygulanan modernleşme politikaları Osmanlı’nın kalkınması için yeterli olamamıştır. Osmanlıda merkezi kararlarla hayata geçirilen modern eğitim politikaları her vilalayette uygulandığı gibi yöresel farklılıklar gözetilerek Haleb’de de uygulanmıştır. Bu doğrultuda araştırmanın modeli, problem durumu, kuramsal çerçevesi, yöntemi, veri toplama araçları ve verilerin çözümlenmesi hakkındaki bilgiler bu bölümde yer alacaktır. 1. 1. Problem Durumu Bu tezin amacı; Osmanlı’nın siyasi, askeri, kültürel, jeolojik ve stratejik olarak önemli bir yerinde bulunan Haleb vilayetinin eğitimdeki modernleşme hareketlerini Tanzimat döneminden başlayarak vilayetin Osmanlı egemenliğinden çıkışı olan 25 Ekim 1918 tarihine kadar geçen süre içerisinde incelemektir. Bu doğrultuda eğitim kurumlarının çalışma esasları, müfredatları, bütçeleri, görevlilerin atama usulleri ve disiplin işlemleri ile yaşanan dönüşümler irdelenerek dönemin eğitim politikalarında gerçekleştirilmek istenen modernleşme çalışmaları ortaya konulacaktır. 1. 2. Araştırma Soruları Çalışmamızın dayanağını Haleb vilayetinde eğitim alanında yapılan yeniliklerin modernleşme sürecine olan katkısını aşağıdaki hususlar doğrultusunda ortaya çıkarılması ve başka şehirler ile mukayesesi oluşturmaktadır. 1. Haleb vilayetinde ilköğretim kurumlarının (sıbyan/ibtidai, rüşdiye mektepleri) kuruluşu, işleyişi, gelişimi ve yaşanan problemler, 2. Haleb vilayetinde ortaöğretim kurumlarının (idâdi/sultani mektepleri) kuruluşu, işleyişi, gelişimi ve yaşanan problemler, 3. Haleb vilayetinde mesleki eğitim kurumlarının (sanayi, ziraat mektepleri, Dârulmuallimîn vb.) kuruluşu, işleyişi, gelişimi ve yaşanan problemler, 4. Toplumun eğitimde gerçekleştirilen reformlara olan yaklaşımı, 5. Haleb vilayetinde ele alınan süreçte eğitim için ayrılan bütçe ve kullanımı. 2 1. 3. Araştırmanın Amacı Çalışmamızda Haleb vilayetinde 1839-1918 yılları arası uygulanan eğitim politikaları ve yaşanan değişim süreci irdelenerek gerçekleştirilen modernleşme çalışmaları ortaya konulacaktır. Suriye topraklarında yüzyıllar boyu Osmanlı ve Türk kimliği ile bütünleşmiş Haleb vilayetinde eğitim alanında yaşanan dönüşüm hareketi tezin konusunu oluşturmaktadır. 1.4. Araştırmanın Önemi Haleb vilayetinde uygulanan modern eğitim politikalarının literatürde daha önceden ortaya çıkarılmamış arşiv belgeleri ile ortaya konulması dönemi taşra eğitim yapısını anlamak açısından son derece önemlidir. 1.5. Varsayımlar Ulaşılan belge ve bilgilerin hatasız okunduğu, yorumlandığı varsayılmıştır. 1.6. Araştırmanın Sınırlılığı Çalışmamızın konusunu oluşturan Haleb vilayetinde 1839 ile 1918 yılları arası yaşanan eğitimde modernleşme dönemi coğrafi sınırlar temel alınarak incelenecektir. Bu doğrultuda Haleb (Paşa- Merkez) Sancağına bağlı; Haleb (merkez), Kilis, Ayıntab, İskenderun, Antakya, İdlib, Harim, Cisr-i Şuğur, Mira, Bab, Beylan, Cebel-i Seman, Rakka, Münbiç; Maraş Sancağına bağlı Maraş (merkez), Zeytun, Elbistan, Andırın, Pazarcık; Urfa Sancağına bağlı Urfa (merkez), Rumkale, Birecik, Suruç, Ceman kazalarının da içerisinde yer aldığı coğrafi bölgelerde bahse konu dönem içerisinde eğitim alanında gerçekleştirilen modernleşme politika ve çalışmalarının incelenmesi tezin sınırlılığını oluşturmaktadır. 1.7. Tanımlar Haleb: Anadolu ile Mezopotamya ve Akdeniz ile Asya arasında Suriye’nin kuzeyinde bulunan kenttir (Raymond, 1995, S.22). Osmanlı’da Eğitim Kademeleri: Osmanlı’da eğitim kurumları üç kademeden oluşmaktadır. Bunlar ilk, orta ve yüksek öğretimdir (Demirel, 2010, S. 515). Eğitimde Modernleşme: Tanzimat Dönemi ile başlayan eğitimdeki değişimleri kapsamaktadır. Bu değişimler yeni kurumların açılması ve vilayetlerde yaygınlaşması, yeni uygulama ve yöntemleri ve yeni çalışma esaslarını ifade etmektedir. 3 2. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Haleb Vilayeti Haleb adının menşei üzerine çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Dünya dillerinde ise Fransızcada Alep; İngilizce, Almanca ve İtalyancada Aleppo olarak anılan Haleb adı, Hitit dilinde Hrb, Akadlarda Hallaba ve Halvan, Selevkiler döneminde de Beroia olarak adlandırılmıştır (TDBB, 2018, S. 23). Arapçada ise sağılmış süt manasında Haleb adı kullanılmaktadır.1 Osmanlı kaynaklarında Haleb şehri için akça, parlak anlamına gelen Şehba tabiri kullanılmıştır. Suriye’nin kuzeyindeki en önemli kent olan Haleb; Anadolu ile Mezopotamya ve Akdeniz ile Asya arasındaki yolların kavşak noktasında yer almasından dolayı, ticaret kervanlarının uğrak noktası olmuştur. Bölgede yaşanan nüfus hareketi kültürel farklılıkları ortaya çıkarmış ve o dönemki eğitim yapısını etkilemiştir (Raymond, 1995 S. 25). Haleb’in gerek kütüphaneleri gerekse medreseleri coğrafi konumundan dolayı yaşanan nüfus hareketinden kaynaklı olarak zenginleşmiştir. Haleb vilayetinin tarihsel süreç içerisinde sınırlarının idari taksimatlara bağlı olarak değişmesi ile birlikte Urfa ve Maraş sancakları dâhil 86.600 km² olan geniş bir alanda bulunmaktadır. Doğusunda Fırat Nehri’ne, batısında Amanos (Nur) Dağları’na kadar uzanan geniş bir coğrafyayı kaplamıştır. Bereketli geniş ovaları (Amik Ovası), Akdeniz’e açılan Süvediye Limanı ile önemli bir yere sahip olmuştur (Bayraktar, 2004, S. 1). 2.2. Osmanlı Egemenliği Öncesi Dönem Haleb şehrinin bilinen en eski tarihi M.Ö. 18. yüzyılda Yamhad Krallığı’nın başkenti olmasına dayanmaktadır. Haleb; Hititler, Asurlar ve Persler döneminde de önemli bir yerleşim merkezi olarak varlığını devam ettirmiştir. Helenistik dönemde Suriye Krallığı içinde yer almıştır. Haleb şehri Romalılar zamanında daha da büyümüş ve kutsal mekânların bulunduran akropol hâline gelmiştir. Bizans zamanında ise Hristiyanlığın önemli merkezlerinden biri olmuştur. Haleb şehri bugün de Başpiskoposluk ve Marunî Psikoposluğu görevini üstlenmektedir (Çakar, 2003, S. 1). 11 Haleb'e Halebü'ş-şehbâ denmesinin sebebine gelince; Hz. İbrahim Haleb'e hicret ederek şimdiki Haleb içkalesinin bulunduğu tepede ikamet etmiştir. Sahip olduğu Şehbâ yani alaca bir ineği sağarak sütünü fukaraya dağıtmıştır. Süt sağılınca Hz. İbrahim'in adamları alaca ineği sağdı manasına gelen (İbrahim Hülebü'ş-şehbâ) diyerek fukarayı davet ettiğinden Halebü'ş-şehbâ terkibi gide gide bu tepeye alem olmuştur. Yalnız Şehbâ tabirinin vaktiyle bu tepe ve beldenin bulunduğu mevkinin kâmilen beyaz topraktan ibaret olmasından ileri geldiği tarihi bir rivayettir. Bkz . SVH, 13. Def’a, Haleb Vilayet Matbaası, Haleb, H. 1300/1882-1883, S. 79. 4 Haleb, Müslümanlar tarafından 637 yılında fethedilmiştir. Şehir Emevilerin, Abbasilerin daha sonra da Selçukluların ve Artukluların hakimiyetine geçmiştir. Haçlılar ile mücadele eden Mahmud Zengi 1146’da Haleb’i almıştır. Haleb 1183 yılında Eyyübilerin, daha sonra da Moğolların ve Memlüklerin hâkimiyetine girmiştir (Atmaca, 2014, S. 37) Haleb 12. yüzyıldan itibaren bölgede hüküm süren Türk devletlerinin (Atabeyler, Memluklular, Selçuklular gibi) egemenlik sahalarında bulunduğu görülmektedir (Masters, 2003, S. 244). 2.3. Osmanlı Egemenliği Dönemi Osmanlı’nın İstanbul ve Kahire’den sonra en büyük vilayetinin Haleb olduğu kabul edilmektedir. Devlet salnamelerinde Dârulmuallimînin bulunduğu 14 vilayetten biri Haleb’ tir. Osmanlı döneminde ise Yavuz Sultan Selim’in Memluk Sultanı Kansu Gavri’yi 24 Ağustos 1516 tarihinde Mercidâbık Savaşı’nda yenmesi ile Haleb şehri Osmanlı’nın bir vilayeti olmuştur. Osmanlı’nın hâkimiyetine giren Haleb yağmalanmamış ve Memlük idari teşkilat yapısı değiştirilmemiştir (Tansel, 2016, S. 179-183). Yavuz Sultan Selim Memlüklülerden aldığı Haleb’in de içinde bulunduğu toprakları, Anadolu’nun doğu ve güney kısımlarını da birleştirerek Arap vilayeti/Şam vilayeti adıyla bir çatı altında buluşturmuştur. Anadolu ve Rumeli defterdarlıklarına ilaveten üçüncü bir defterdarlık burada teşkil edilmiştir. Arap vilayetlerinin defterdarlığı, Haleb Defterdarlığı ismi ile anılmıştır (Çakar, 2003, S. 23). Kanuni Sultan Süleyman döneminde Canberdi Gazali İsyanı ile bölgede istikrar bozulmuştur. Ordu kuran Canberdi Gazali, Memlük Devleti’ni tekrar canlandırmak için Haleb vilayetinde isyan hareketi başlatmış ancak Ferhat Paşa bu isyanı bastırarak bölgede Osmanlının idari düzenini tekrar sağlamıştır. Bu düzen ticareti daha da arttırmış ve Haleb, Bulam adı verilen İran ipeğinin ticari merkezi olmuştur (Masters, 1997, S. 244). Rivayetlere göre menşei Eyyübilere dayanan Canbolatoğullarının isyanı ile vilayette ticari istikrar bozulmuştur. 17. yüzyılda Osmanlı-İran savaşını fırsat bilen Canbolatoğlu isyan etmiştir. İsyan Kuyucu Murat tarafından bastırılmıştır. Ancak Durizi Canbolat ailesi Lübnan’a gidip Türkiye-Suriye sınırında 18. yüzyıl boyunca Kilis’in siyasetini belirleyen yerel güç olmuştur (Çakar, 2006, S. 44-45). Haleb, 18. yüzyılda ekonomik olarak çöküş dönemine girmiştir. İran menşeli ipeğin veriminde yaşanan düşüşler tüccarları yeni arayışlar içerisine sokmuştur. Bu boşluk evresinde hristiyan arap ve yahudiler gibi yerli gayrimüslim unsurların ön plana çıktıkları görülmektedir. Bu durum bölgede dengelerin bozulmasına siyasi mücadelelerin yaşanmasına sebep olmuştur. Bölgedeki etnik gruplar arasındaki güç mücadelesi ayrılıkları daha da belirginleştirmiştir. II. Mahmud döneminde sağlanan düzen uzun süreli olmamış, 1832’de Mısırlı İbrahim Paşa 5 Haleb’i işgal etmiştir. Haleb 1840 yılına kadar Mehmet Ali Paşa’nın hâkimiyetinde kalmıştır. Yaşanan gelişmeler Haleb’in iktisadî, sosyal, kültürel hayatında yıkıcı izler bırakmıştır (Masters, 1997, S. 245-246). Haleb’de ticaretin ve ekonominin bozulması ile merkezi otorite zayıflamıştır. Süreç içerisinde merkezi otoritenin zayıflamasına bağlı olarak isyanlar artarak devam etmiştir. Fransız İhtilali sonrasında Osmanlı’nın hüküm sürdüğü topraklarda da azınlık isyanlarının çıktığı görülmektedir. Bunların başında Sırp ve Yunan isyanları bulunmaktadır. Osmanlı Devleti, Yunan isyanını bastırmak için Mehmet Ali Paşa’dan yardım almıştır. Mehmet Ali Paşa bu yardımın karşılığında Girit, Trablus-Şam ve Suriye valiliklerini istemiştir. Sonraki süreçte yaşanan gelişmeler neticesinde Mehmet Ali Paşa tarafından hazırlanan 24.000 kişilik bir kuvvet ile Haleb’i 1832 yılında işgal etmiştir (Armaoğlu, 2003, S. 197-198). Haleb, Osmanlı kuvvetleri tarafından 1840 yılında tekrar ele geçirilmiştir. Vergiler yüzünden küçük çaplı huzursuzluklar görülse de I. Dünya Savaşı’na kadar bölgede istikrar sağlanmıştır (Umar, 2004, S. 11). Haleb’de ekonomi ve ticari faaliyetleri canlandırmak için demiryolu ile 1906 yılında Hama ve Şam’a; 1912 yılında Bağdat ve İstanbul’a ulaşım sağlanmıştır. Şehrin ulaşım ağının güçlenmesi ile siyasi, sosyal ve kültürel hayatta da değişimler görülmüştür. Şehir, ulaşım istasyonlarının merkezî olarak yeniden şekillenme sürecine girmiştir (Saugavet, 1987, S. 117- 123). Osmanlı döneminde Haleb vilayetinin sınırlarının idari taksimatlara göre değişiklik gösterdiği görülmektedir. Buna göre vilayet 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyılın başında 5 sancaktan oluşmuştur. Bu sancaklar Paşa Sancağı (Haleb), Balis, Cebeliye, Kilis ve Matah olarak bilinmektedir (Kılıç, 2017, S. 282). 1811 tarihli Avarız Defteri’ne göre Haleb 16 kaza ve 12 nahiyeden oluşmuştur. 19. yüzyılda pek çok alanda yaşanan düzenlemeler idari taksimattada görülmektedir. 1864 Vilayet Nizamnameleri ile yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerin temel nedeni Haleb-Maraş yolunun sık sık eşkıyalar tarafından kesilmesi dolayısı ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Bölgede asayişi sağlamak adına Derviş ve Cevdet Paşaların idaresinde Fırka-ı İslâhiye adıyla özel yetkilerle donatılmış bir kolordu kurulmuştur (Karaboran, 1986, S. 303- 329). Bu fırka asayişi sağlamak adına yeni kazalar kurmuştur. Hassa, Islahiye, Reyhanlı, İzziye kaza hâline getirilmiştir (Karaboran, 1986, S.23-28/ Cevdet Paşa, 1991, 27-29 tezkire). 1864- 1867 yılları arasında Haleb (Paşa Sancağı), Kilis, Antakya, Ayıntab, Belen, Urfa, Maraş, Adana, Payas, Kozan, Rakka, Tarsus Haleb’in sancaklarıdır. 1867 yılında Haleb (Paşa 6 Sancağı), Maraş, Urfa, Kozan, Adana, Payas Halebin sancaklarıdır (Özkan, 2017, S. 123). Cevdet Paşa’nın valiliği zamanında Zor sancağı haricinde sancakların idari taksimatı tekrar gerçekleşmiştir. 1869 yılında Adana, Kozan ve Payas sancakları Haleb vilayetinin sınırlarından çıkarılmıştır. 1881 yılında Haleb vilayetinde Haleb, Urfa, Maraş sancakları görülmekte olup Haleb’e bağlı 23 kaza, 14 nahiye, 4.541 köy bulunmaktadır. (Bayraktar, 199, S. 23-25). 1895 yılında Haleb vilayetinin kazaları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo: 1 Haleb’in Sancak ve Kazaları (Cevad, 1895, S. 336). Sancak Kaza Haleb Haleb, Kilis, Ayıntab, İskenderun, Antakya, (Paşa Sancağı) İdlib, Harim, Cisr-i Şuğur, Mira, Bab, Beylan, Cebel-i Seman, Rakka, Münbiç Maraş Maraş, Zeytun, Elbistan, Andırın, Pazarcık, Urfa Urfa, Rumkale, Birecik, Suruç, Ceman Mehmed Hikmet’in Coğrafya Ûmrân adlı eserinde Zor sancağı 1894 yılına ait sancak ve kazaların taksimatında Haleb vilayetinin kazaları içinde verildiği görülmektedir (Mehmed Hikmet, 1894, S. 238). Oysa 1869’da Haleb’den ayrılmış olan Zor sancağının bu taksimat içerisinde kronolojik verilere göre bulunmaması gerekmektedir. Aşağıdaki tabloda sancaklara bağlı kaza, nahiye, köy ve mezra sayıları verilmiştir. Tablo: 2 Haleb’in sancak ve kaza, nahiye ve köy sayıları (SDAO. 50. Def’a, S. 554). Sancak Kaza Nahiye Köy ve Mezra Sayısı Haleb (Paşa) 13 30 1935 Urfa 3 11 842 Maraş 4 9 484 Toplam 20 50 3261 1869 yılında gerçekleşen idari taksimat sonrasında yukarıda belirttiğimiz sancak ve kazalarda önemli bir değişiklik olmamıştır. I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti büyük kayıplar vermiştir. Suriye cephesi kaybedilmiş, Şerif Faysal2‘ın ihanetiyle 25 Ekim 1918’de Haleb; İngiliz ve Arap isyancılarının 2 Şerif Hüseyin’in oğludur. Taif’te doğmuş, Hicaz’da eğitim almıştır.1913 yılında Osmanlı Meclis-i Mebusana seçilmiş Cidde Naibi olarak görev yapmıştır. Baba Şerif Hüseyin tarafından yürütülen Osmanlı’ya karşı 7 hâkimiyetine geçmiştir. Böylelikle 400 yıl boyunca Osmanlı idaresinde bulunan Suriye toprakları kaybedilmiştir. Savaşın kaybedilmesi tüm Osmanlı kurumlarında olduğu gibi eğitim kurumlarını da olumsuz etkilemiştir. Bu dönemde, öğrenci ve öğretmenlerin savaş için askere alınması eğitim kurumlarının işlevlerini kaybetmesine neden olmuştur. Arap bağımsızlık hareketinde Arap ordu komutanlığında bulunmuştur. 8 Mart 1920 yılında Suriye krallığına getirilmiştir.14 Temmuz 1920 tarihinde Fransızlar Şam’ı işgal edince Faysal’ı tahttan uzaklaştırmışlardır. 23 Ağustos 1921’de Irak kralı olmuştur. 1933 yılına kadar da tahtta kalmıştır. Bknz: Bilge M.(1995),Faysal’ı, DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), 12. Cild, S.264-265. 8 3. BÖLÜM YÖNTEM Sosyal bilimlerin tahlilci, tüme varımcı ve özellikle objektif yöntemi ile olguların ortaya çıkarılması esastır. Olgular ortaya çıkarıldıktan sonra bilimsel yorumlama yönteminin kullanılması çalışmanın özgün bir şekilde sonuca ulaşmasını kolaylaştırmaktadır. Bu tez çalışmasının amaca ulaşabilmesi için betimsel yaklaşımlı nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Literatür tarandığında nitel araştırmalarda betimsel veri toplama yöntemleri kullanıldığı görülmektedir. Bu doğrultuda toplanan veriler ışığında değerlendirilen olaylar doğal ortamında bütüncül bir yapı ile sosyal olguları anlamlandırmaya yönelik kuramlar oluşturularak incelenmektedir (Yıldırm; Şişek, 2011, S. 39). 3.1. Araştırmanın Modeli Sosyal olgularda olayların değişebilir ve karmaşık yapısı önceden tahmin edilmesini güçleştirmektedir. Tez çalışmasında sosyal olguların bu özelliği dikkate alınarak tümevarımcı analiz yöntemi ile esnek bir araştırma süreci takip edilmiştir. Tümevarımcı analiz yönteminde belirli bir kurumsal yapıya bağlı olarak sonuç ilişkilerini irdeleyen pozitivist yaklaşımın aksine, genellikle doğruluğu veya yanlışlığı test edilmek üzere önceden belirlenmiş bir kuram ya da hipotez bulunmamaktadır. Bu yöntemde veriler ışığında tespit edilen olgular bir araya getirilerek mevcut durum analizi yapılmaktadır. 3.2. Evren ve Örneklem Tezin konusunu oluşturan Haleb vilayetinde eğitimin modernleştirilmesi çalışmalarının incelenmesi aşamasında konuyla ilgili etkin olan şahsiyetler, süreç içerisinde ortaya çıkan problemler, hedeflerin gerçekleşme oranları gibi konular nitel araştırma yönteminin şüpheci yaklaşımı ile incelenmiştir. Bu yöntem genel olarak problem belirleme, veri toplama, açıklama, yorumlama ve sonuç çıkarma aşamalarından oluşmaktadır. 3.3. Veri Toplama Araçları Tez çalışmasında nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman analizi yönteminden faydalanılmıştır. Bu doğrultuda veri toplama aracı olarak tarihsel arşiv taraması yapılmıştır. Tarihsel araştırma yöntemi; geçmişte yaşanan olayları, olguları, eylemleri anlamlandırmak ve açıklamak adına toplanan verilerin değerlendirilmesinin gerçekleştirildiği bir araştırma yöntemidir (Fraenkel; Wallen; Hyun, 2011, S. 534). Tarihsel araştırma yöntemi ile elde edilen bulgular içerik analizine tabi tutulmuştur. 9 3.4. Verilerin Toplanması Tez çalışması 1839-1918 yılları arasında geçen tarihleri ve yukarıda belirtilen coğrafi sınırları kapsayacak şekilde yürütüleceğinden doküman taramasının yapıldığı en önemli veri kaynağı Başkanlık Osmanlı (İstanbul) arşivlerindeki belgelerdir. Osmanlı Arşiv kataloğ ve dosyaları taranarak elektronik ortamda dijital olarak bir araya getirilmiştir. Ayrıca devrin kaynakları olan Haleb Vilayet Salnameleri, Maarif Salnameleri, Suriye Gazetesi’ndeki çıkarılan nüshalar taranmıştır. Osmanlı Türkçesi olan bu eserler günümüz Türkçesine transkripsiyonu gerçekleştirilmiştir. Ayrıca belgelerin transkripsiyonu aşamasında diğer araştırmacıların çalışmaları doğrultusunda kontroller de yapılmıştır. Elde edilen bilgilerin geçerlilik ve güvenirliği için tarihsel araştırma yöntemi olan tenkit yöntemine başvurulmuştur. Belgelerin şekilsel güvenirlikleri ve diğer belgeler ile karşılaştırma yapılarak geçerlilikleri kontrol edilmiştir. Bununla birlikte bahse konu süreçte Haleb vilayeti ile ilgili konuyla ilgili yazılan tez, makale, kitaplar ve araştırmalar tezin diğer bir veri kaynağını oluşturmaktadır. 3.5. Verilerin Çözümü Nitel araştırmalarda tümevarımcı yaklaşımla elde edilen bilgi ve belgeler (Yıldırm; Şişek, 2011, S. 187) ışığında olguların ortaya çıkarılarak çözümlenmesi araştırmaların bilimsel sonuca ulaşılmasını kolaylaştırmaktadır (Merriam, 2013, 155). Tez çalışmamızda elde edilen veriler konu ve kronolojik olarak sınıflandırılmıştır. Nicel verilerin yoğun olduğu kısımlarda bilgiler tablolar oluşturulmuştur. Daha sonra veriler betimsel yöntemle yorumlanarak sonuca ulaşılmıştır (Yıldırm; Şişek, 2011, S. 224). 10 4. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM 4.1 Maarif Teşkilatının Modernleşmesi 4.1.1. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi Tanzimat döneminde eğitimde sistemli olarak yürütülen sivil modernleşme çalışmalarının temelinin II. Mahmud zamanında atıldığı ifade edilmektedir (Demirel, 2012, S. 50). Zira bu dönemde batının tüm alanlarda üstünlüğü kabul edilerek sadece eğitim sisteminde değil devletin bütün kurumlarında ıslahatlar yapılmak istenmiştir. Bu bağlamda eğitim sistemi ile ilgili ilk değişim çalışmaları II. Mahmud tarafından 1824 yılında çıkarılan fermanla başlamıştır. Fermanın içeriğinde Müslüman çocukların okutulmadan usta yanına çırak olarak verilmemesi ve sıbyan Mekteplerine devamlılığın sağlanması için düzenlemeler yapıldığı görülmektedir (Sakaoğlu, 1985, S. 478-484). Ayrıca Müslüman çocukların dini yönden eğitimini sürekli kılmayı amaçlayan bu ferman ulema sınıfını memnun etme gayretinden öteye gidemeyen kağıt üzerinde kalan bir metin olarak değerlendirilmektedir (Kodaman, 1991, S. 3). Tanzimat’tan önceki dönemde Osmanlı maarifinin modernleştirme çalışmalarında özel olarak görev alan kuruluşların; Mecilis-i Umur-ı Nafia ve Mekatib-i Rüştiye Nezareti olduğu bilinmektedir. 1838 yılında kurulan ve faydalı işler meclisi olarakda adlandırılan Meclis-i Umur-ı Nafia diğer alanlardaki sorumluluklarının yanı sıra maarif işleri ile ilgilinen kurumsal yapı olarak nitelendirilmektedir. Meclis-i Umur-ı Nafianın 1938 yılında maarif işleri hakında hazırladığı Lahihada Osmanlı eğitim sisteminin anlayışı ve teşkilat yapısında bazı yeniliklerin getirilmek istendiği anlaşılmaktadır (Cevdet, 2001, S. 6-10). Laiha’ya göre Osmanlı maarifinin modernleşmesi çalışmalarının yürütülmesi için bir komisyon oluşturulması, mekteplerin teftişi için bir denetim mekanizmasının kurulması ve maarif için bir nazırın görevlendirilmesi öngörülmüştür. Laiha’da her türlü zenginliğin, refahın ve gelişmenin kaynağının ilim olduğu bu doğrultuda memleketin içine düştüğü durumdan kurtulmasının tek yolunun eğitimin modernleşmesinden geçtiği ifade edilmiştir (Demir, 2015, S. 435-447). Maarif teşkilatı içerisinde 1838 yılında bir irade ile kurulan bir diğer yapı Mekatib-i Rüştiye Nezareti’dir. Nezaret, Osmanlı eğitim sisteminde bir dönüm noktası olmuştur. Medrese eğitimi ile tamamen zıt fikirleri benimseyen Mekatib-i Rüştiye Nezareti, Osmanlı eğitim sisteminde sonraki yıllarda birbirleri ile sürekli çatışan iki farklı düşünce grubunun ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ayrıca bu dönemde eğitim alanında başlayan yenileşme haraketleri medreselerin tepkisine neden olmuş ve alınan kararların ülkedeki ulaşım ve haberleşme ağının 11 yetersiz olmasından kaynaklı olarak taşraya ulaşamaması ve eski anlayış nedeniyle uygulanması yeterince mümkün olamamıştır (Somel, 2015, S. 115). 3 Kasım 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı ile birçok alanda düzenleme yapılmış ancak eğitim ile ilgili doğrudan bir düzenleme yapılmamıştır. Bununla birlikte ferman doğrultusunda yapılacak ıslahatların yapılmasında bilginin, tekniğin ve bu doğrultuda nitelikli kadroların yetiştirilmesinin gerekliliği oldukça geç anlaşılmıştır. Tanzimat’ın ilanından sonra eğitim alanında yapılan önemli modernleşme çalışmalarının 1845 yılı sonrasında yapıldığının belirtilmesi mümkündür. Önceki dönemlerde halktan kopuk yapılan düzenleme ve uygulamalar Tanzimatan sonra azaltılmaya çalışılmıştır. Eğitimde yenileşme hareketleri halkın sorunlarını çözüme kavuşturmayı amaçlamış ve birbirinden kopuk olan etnik grupları kaynaştırmayı hedeflemiştir (Baytal, 2017, S. 26). Ancak Sultan Abdulmecid eğitimde gerçekleştirilmek istenen reformun beklenen düzeye ulaşamaması sebebi ile yenilikçi okulların açılmasını istemiştir. Bu doğrultuda Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliyye, mektepler ile ilgili ayrıntılı görüşmeler yapmak üzere Meclis-i Muvakkat’in kurulmasına karar vermiştir. Bu meclis hafta da iki gün toplanmış; ilk, orta ve yüksek dereceli mektepler ile ilgili layihalar hazırlayarak eğitimin ıslahındaki yol haritasını belirlemiştir. Ayrıca çalışmaların sağlıklı yürütülmesi için daimi bir meclisin kurulması önerilmiştir. Bu doğrultuda Osmanlı İmparatorluğu’nda maarif işlerinden doğrudan sorumlu ilk kuruluş olan Meclis-i Maarif-i Umumiye kurulmuştur. Nezaret bu meclisin icra organı niteliğindedir. Muavin Kemal Efendi denetimindeki nezaret sonraki süreçte müdürlüğe dönüştürülmüşse de Kemal Efendinin başarılı çalışmaları ile müdürlük tekrar nezaret olarak görevine devam etmiştir. (Akyıldız, 2003, S. 273, 274). Osmanlı Devleti’nde din ve inanç farkı gözetilmeksizin tarafsız eğitim veren bir eğitim sisteminin kurulması düşüncesi Fransız İhtilanin etkisi ile oluşmuştur (Demir, 2011, S. 334). Dönemin yönetim anlayışı tarafından yeni eğitim sisteminin önündeki en büyük engel medreseler olarak görülmüştür. Bu doğrultuda medreselerin eğitimdeki rolünü sınırlandırmak adına 1846 yılında Tahrirat-ı Umumiye Kanunu çıkarılmış ancak istenilen fayda sağlanamamıştır. (Ortaylı, 1987, S. 146). Dönemin siyasi otoritesi tarafından medreselerin eğitim sistemi üzerindeki etkisinin sınırlandırılması ve eğitimde birlik sağlanması adına yapılan çalışmaların sonraki süreçte de yürütüldüğü anlaşılmaktadır. 1856 yılında çıkarılan Islahat Fermanı ile eğitimde din ve mezhep farkı gözetmeksizin bütünlük oluşturmak istenmiştir. 19 Haziran 1856’da müslüman ve gayrmüslim temsilcilerinin katılımı ile Meclis-i Muhtelit açılmıştır. Bu meclis Müslüman, Rum, Ermeni, Katolik, Protestan 12 ve Yahudilerin temsilcilerinden oluşan 6 üye ile çalışmalarına başlamıştır. Meclis üye sayısının sonraki süreçte arttırıldığı bilinmektedir. Bahse konu dönemde Osmanlı’da eğitim işleri Meclis-i Maarif ve Meclis-i Muhtelit-i Maarif adındaki iki meclis tarafından yürütmüştür. Meclis-i Maarifte daha çok dini ilimler, Meclis-i Muhtelit-i Maarif’te ise beşeri eğitime dair konular görüşülerek kararlar alınmıştır. Eğitim ile ilgili kararaların iki farklı görüşe sahip meclisler tarafından alınması eğitim kurumlarında bütünsel olmayan uygulamaların hayata geçmesine neden olmuştur. Bu doğrultuda meclisler tarafından alınan kararların uygulanmasını sağlamak üzere 17 Mart 1857’de Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuş ve Abdurrahman Sami Paşa Nazır olarak tain edilmiştir (Ürekli, 2002, S. 382-406). Nezaretin kurulması ile dönemin eğitim teşkilatının iki başlı yapı sergilediği görülmektedir. Ayrıca Meclis-i Maarif ve Meclis-i Muhtelit 10 Şubat 1864’te kapatılarak Mekteb-i Rüşdiyye ve İlmiyye adıyla iki komisyondan oluşan yeni bir Maarif-i Umumiyye teşkilatı oluşturulmuştur. Maarif-i Umumiye Nezareti Osmanlı eğitim sistemini tek merkezden düzenleyerek kurrallar koymuş ve yeni nesil mekteplerin kurulması için çalışmalar yürütmüştür. Nezaret tarafından 1 Eylül 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile merkezi maarif teşkilatı yenilenmiş maarif idaresi ve teşkilatının vazifeleri kanunen hüküm altına alınmıştır. Nizamnamenin Fransız eğitim sistemi örnek alarak hazırlandığı ifade edilmektedir (Tekeli; İlkin, 1999, S. 67). Nizamnameye göre merkezi maarif teşkilatı Maarif-i Umumiye Nezareti başkanlığında Mecis-i Kebir-i Maarif, Tahrirat Kalemi ve Muhasebe Kaleminden oluşmaktadır. Meclis-i Kebir-i Maarif maarif idaresinin genel merkezi konumunda yer alarak idari ve ilmi olarak iki daireye ayrılmıştır. Bu dairelerden ilki olan Daire-i İlmiye okutulacak kitapların temininini sağlayarak, Türk dilinin ilerlemesi çalışmalarını yürütmüştür (Karabekmez, 2012, S. 12). Daire- i İdare ise Maarif meclislerinin, müze kütüphane ve matbalarda çalışan memurların atanması ve maarifle ilgili mevzuatın hazırlanması görevlerini yürütmüştür (Çadırcı, 2013, S. 288). Meclis-i Kebir-i Maarif ayrıca Maarifi Umumiye Nazırı başkanlığında yılda iki kez toplanarak maarif ile ilgili kararlar almıştır (Akyıldız, 2003, S. 273, 274). Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile eğitim politikalarında birlik sağlanmıştır. Bu doğrultuda okutulacak dersler, derslerin içerikleri, karma eğitim ile ilgili düzenlemeler, idareci, öğretmen ve hizmetlilerin maaşları ve eğitim kademeleri ilk, orta ve yüksek şeklinde derecelenmiş olduğu görülmektedir (Altın, 2008, S. 274). Nizamname ile mekteplerin denetim ve kontrollerinin devlet eliyle gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Ayrıca Nizamname 13 çalışmaları sırasında Osmanlı Devleti’nde ilköğretimin zorunlu hâle getirilmesinin yoğun bir şekilde tartışıldığı görülmektedir. Nizamname; savaşlar, ekonomik durum, kadro yetersizliği gibi sebeplerle tam olarak uygulanamamış ancak geleneksel eğitim kurumlarının eğitim sisteminin içindeki yerlerini sınırlamıştır. 1870’li yılların sonuna kadar devam eden mali problemler, politika değişimleri, siyasi çalkantılar, padişah değişimleri, 1877-1878 Osmanlı- Rus savaşı gibi eğitim politikalarını ve maarif alanında gelişmeleri etkileyen faktörlerden sonra reformlar yeniden hız kazanmaya başlamıştır (Demirel, 2019, S. 15). Yukarıdaki yazında da belirtildiği üzere 1839-1876 yılları arasında eğitimin modernleşmesinde önemli kararların alınmış olduğunun belirtilmesi mümkündür. Batıda uygulanan eğitim modelleri doğrultusunda çıkarılan nizamnameler ile eğitim daha iyi bir seviyeye getirilmeye çalışılmış ancak uygulamaların hayata geçirilmesi II. Abdülhamid devriyle başlamıştır. Abdülhamid’in devraldığı eğitim, miras olarak nicelik ve nitelik bakımından oldukça problemleri içinde barındırmıştır. Devlet merkezli, zorunlu, ücretsiz eğitim algısı yok denecek kadar azdır (Gündüz, 2018. S. 90). II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor şartlara rağmen eğitim politikalarında önemli adımlar atıldığı görülmektedir. II. Abdülhamid, ilk olarak öğretim programlarının dönemin aydınları tarafından yeniden hazırlanmasını istemiştir. Hazırlanan eğitim programlarında devletçi ve merkeziyetçi anlayışın hâkim olduğunun söylenmesi mümkündür. II. Abdülhamid eğitmde modernleşme hedefinin sadece kurum sayılarının arttırılması ile mümkün olamayacağını yönetim anlayışıyla ortaya koymaktadır. Zira yeni öğretim programlarının hazırlanması, öğrenci ve öğretmenlerin niteliklerini arttırıcı çalışmaların yapılması bu durumu kanıtlar niteliktedir. Osmanlı eğitim sisteminin sağlam bir zemine oturtulması dolayısı ile de alt yapının kurulması ve eğitimin yaygınlaştırılması II. Abdülhamid döneminde olmuş, devletin eğitim sistemi üzerindeki denetimi kısmen de olsa sağlanmıştır (İgus, 2008, S.). Eğitimde gerçekleştirilen yenileşme hareketlerinin tüm vilayetlerde uygulanması için önemli bir irade ortaya konulmuştur (Gündüz, 2016, S. 121). 1876-1908 yılları arasında taşrada Maarif teşkilatları oluşturularak eğitimin devlet tarafından kontrol ve denetimi sağlanmıştır (Gezer, 2019, S. 16). II. Abdülhamid döneminde Maarif-i Umumiye Nizamnamesi uygulanmaya ve ilk -orta dereceli mektepler tüm vilayetlerde açılmaya devam etmiştir (Demir, 2015, S. 443). II. Abdülhamid iktidarı devralmasıyla İbtidaiyeler 200’den 5.000’e, Rüşdiye sayısı 250 adetten 600’e, İdâdiler 5 adetten 104’e, Dârulmuallimîn 4 adetten 32’ye yükselmiştir. Ülke genelinde 14 10.000 civarında bulunan sıbyan mekteplerinde usul-ü cedide göre eğitim verilmeye başlanmıştır. (Kodaman, 1988, S. 164). II. Abdülhamid devrinde modern mekteplerin yaygınlaşmasının yanı sıra meslek mekteplerinin da açıldığı görülmektedir. Bu mekteplerin bazıları devlet eliyle bazıları da özel kişiler tarafından kurulmuştur. Açılan bu Mektepler ile Osmanlı Devleti’nin siyasi ve sosyal yapısı dönüşüme uğramıştır (Tekeli, 1985, S. 472). II. Abdülhamid dönemi boyunca İslamcılık ilköğretimde, Osmanlıcılık ortaöğretimde etkili olmuştur. Abdülhamid’in iktidarının sonlarına doğru Türkçülük düşüncesinin etkilerini de eğitim anlayışında görebilmek mümkündür (Kodaman, 1988, S. 164). Ayrıca II. Abdülhamid döneminde açılan mekteplerde yetişen isimlerin 1908 ihtilalini gerçekleştirmişlerdir (Gündüz, 2016, S. 121). II. Meşrutiyet dönemi ise eğitimsel anlamada fikrî çarpışmaların en fazla yaşandığı dönemdir. II. Meşrutiyetle birlikte eğitime ayrılan bütçenin arttırılmış olduğu görülmektedir (Şen, 2017, S. 486). Aynı süreç içerisinde ilk ve ortaöğretim sisteminin yapısı değiştirilmiştir. 15 Ekim 1913 Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu ile ibtidai ve rüşdiye Mektepleri bir çatı altında toplanmış ve ilköğretimin süresi 3 devir hâlinde 6 yıl olarak belirlenmiştir. Ayrıca Sıbyan Mektepleri de İlköğretim kurumları arasında sayılmıştır (Demirel, 2012, S. 524). II. Meşrutiyet döneminin eğitim sloganı milli terbiyedir. Bu doğrultuda ülke sınırlarını korumak, halkı bir arada tutmak, yabancı unsurların iç işlerimize karışmalarına engel olmak için millet kavramına ağırlık verilmiştir. Tanzimat Fermanı ile başlayan yenileşme II. Meşrutiyet döneminde milli bir kimliğe bürünmüştür. Bu dönemde eğitimin önündeki en büyük engelin yaşanan savaşlar ve ekonomik sıkıntılar olduğu ifade edilmektedir (Şahin ve Tokdemir, 2011, 853). Ayrıca aynı dönemde eğitim hayatına dair verilerin önemli ölçüde sayısallaştırılarak istatiksel verilerin oluşturulduğu bilinmektedir (Akyüz, 2014, S. 266). II. Meşrutiyet sonrası süreçte Maarifin Nezaretinin yapısında yeniden düzenlemeye gidildiği görülmektedir. Bahse konu dönemde Meclis-i Kebir-i Maarif daimi bir encümenliğe dönüştürülmüştür. Nezaretin merkez birimlerine 1910 yılında Tedrisat-ı Aliyye Dairesi eklenmiştir. Öğretim daireleri âliyye, tâliyye ve ibtidâiyye diye üç sınıfa ayrılarak çalışmalarını yürütmüştür. Bugünkü Milli Eğitim Şurasının temeli olarak kabul edilen Meclis-i Kebir yılda bir kez sınırlı sayıda uzman, Mektep müdürleri ve muallimler ile toplanmıştır. Meclis-i Kebir 1914’te lağvedilmiştir. Daha sonra İhsaiyat kalemi, Mimari Şubesi, Hıfzısıhha-i Mekatib dairesi, Levazım Kalemi, Telif ve Tercüme Hayeti kurulmuştur. 1920’de Darüleytamlar Dâhiliye Nezaretine bağlanmıştır. Mütareke döneminde Meclis-i Kebir tekrar açılmıştır. 4 Mayıs 1920’de Ankara Maarif Vekâletinin kurulması ile Maarif iki başlı bir görünüme sahib 15 olmuştur. Nezaret kurulduğu tarihten 1922 yılına kadar altmış beş defa el değiştirmiş otuz altı bakan görev yapmıştır (Akyıldız, 2003, S. 273, 274). 4.1.2. Osmanlı’da Vilayet Maarif Müdürlükleri 1869 yılında yayınlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi gereğince vilayet merkezlerinde Maarif meclisleri kurulmaya başlanmıştır (Altunay Şam, 2017, S. 183-223). Vilayetlerde oluşturulan Maarif Meclisleri, Maarif Nezareti’ne bağlı şubeler olarak çalışmışlardır (Çadırcı, 2013, S. 288). Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre vilayetlerde oluşturulacak Maarif meclisinin idaresi, maarif müdürünün başkanlığında yürütülmüştür. Maarif Meclisleri; biri müslim diğeri gayr-ı müslim iki muavin, ikisi müslim ikisi gayr-i müslim dört denetçi muhakkiki, 3 kadrolu olmayan en az dört en fazla on müslim ve gayrimüslim aza, bir kâtip, bir muhasebeci, bir veznedar ve bir kasadar (sandık emini) dan oluşturulmuştur. Bütün sancaklarda denetçiler vilayet Maarif meclisinin memurları olarak görev yapmışlardır. Vilayetlerdeki en önemli maarif kadrosu olan maarif müdürlükleri, Maarif meclisinin başkan yardımcıları, müfettişler ve sancaklardaki denetçiler, Maarif Nezareti tarafından belirlenip padişahın onayı ile atanmışlardır (Somel, 2015, S. 127). Maarif meclisinin üyelerinden olan azalar vilayet idarelerince, yerel eşraftan seçilerek Maarif Nezareti’nin onayı ile göreve başlamışlardır. Maarif Nezareti, vilayetlerdeki Maarif meclisi azalarını işten el çektirme ve yerine yenisini atama hakkına sahib olmuştur. Maarif meclisinin azalar dışındaki tüm üyeleri (Maarif müdürleri, başkan yardımcıları, müfettişler, sancak denetçileri, muhasebecileri) düzenli maaşa bağlanmıştır (Mahmud Cevat, 2002, S. 397). Maarif meclislerinin azalarından olan Maarif encümenleri meclis içinde ayrı bir öneme sahip olmuşlardır. Maarif encümenleri merkezden gelen evrakları, bildirileri, Mekteplerin gelir- giderleri ve öğretmen maaşları ile ilgili kayıtlardan sorumlu tutulmuşlardır. Kazalardaki maarif encümenlerinin kaza idareleriyle ve yerel idare meclisleriyle yakın iş birliği içinde çalıştığı ve yerel mali kaynak temininde önemli rol oynadıkları bilinmektedir. Bu anlamda kazalarda gelir ve giderler için maarif encümeni sandıkları oluşturulmuştur. Maarif meclisleri encümenlerinin yerel Mekteplere tahsis edilecek mali kaynak bulmak konusunda gösterdikleri gayret, modern eğitimin yaygınlaşmasına da katkı sağlamıştır (Somel, 2015, S. 141). Abdülhamid devri boyunca sancak ve kazalarda görev yapan maarif encümenlerinin sayılarının arttığını salname verilerinde görebilmek mümkündür (SVŞ, 14. Def’a, 1300/1882-1883, S. 100, 165; SVŞ, 32. Def’a, 1318/1900-1901, S. 168, 172) 3 Disiplin amiri tarafından inceleme ve soruşturma yapan hakikatı ortaya çıkaran memur. 16 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin vilayet maarif meclislerinde görev alacaklara ilişkin hükümlerinde memurlar, meclis tarafından atanırken gönüllü olarak görev yapacak kişiler ise yerel halktan seçilmiştir. Bu durum yerelde taşra eğitiminin yaygınlaştırılmasında eşrafın modernleşme sürecine dâhil edilmeye çalışıldığının önemli bir göstergesidir. Vilayet Maarif idarelerinin kadrolarına bakıldığında Maarif müdürü, Maarif kâtibi, muhasebeci, sandık emini olmak üzere dört kişiden oluştuğu görülmektedir. Vilayetlerin büyüklüğüne göre bu sayı azalmış ya da artmıştır (Kodaman, 1988, S. 22). Büyük vilayetlerin Maarif idarelerinde üç kâtip, iki muhasebeci, mukayyit4, mübeyyiz5, muayene memuru, müze memuru, mütercim ve müfettiş kadrolarını da görebilmek mümkündür (Kodaman, 1988, S. 41). 1864 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile Maarif meclisinin görevleri ve sorumlulukları belirlenmiştir. Buna göre maarif teşkilatının düzenlenerek vilayetlerde oluşturulmasından, örgün eğitim kurumlarının derece ve kademelere ayrılarak bütün vilayetlerde yaygınlaştırılmasından, ilköğretimin zorunlu hale gelmesinden, muallimlerin iyi yetiştirilmesinden, eğitim yöntemlerinin düzenlenmesinden, eğitime mali kaynak sağlanmasından ve eğitim binalarının tamirinden maarif meclisleri sorumlu tutulmuştur (Nafi Atuf, 1930, S. 129-132). Maarif teşkilatı ve modern mekteplerin belirli bir düzene girip nizamname ile merkeze bağlanması Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin reform programı ile sağlanabilmiştir (Bilim, 1984, S. 19-29). 5 Bölüm ve 198 maddeden oluşan Maarif Nizamnamenin hükümlerinde; vilayetlerde maarif idaresinin re’sen mercii, maarif müdürleridir (Sâlnâme-i Nezâret-i Maarif-i Umûmiye [SNMU], 1316/1898-1899, S. 136-146). Maarif müdürleri, vilayetlerdeki maarif meclislerine ve eğitimin modernleşmesine başkanlık etmişlerdir (Karabekmez, 2012, S. 12). Maarif müdürlerinin sayıları kademeli olarak artmış ve tüm illere yayılması hedeflenmiştir. Müdürlerin görevleri incelendiğinde maarif müdürleri çalışan herkesten sorumlu tutulmuştur. Maiyetindeki memurları işten atabilme hakkı vardır. Her üç ayda bir olmak üzere ve bir de yılın sonunda kendi fikirlerini de ilave ederek tafsilatlı bir rapor hazırlamakla görevli tutulmuşlardır. Bu raporlarda yıl yıl maarif istatistikleri ayrıca tanzim edilmiştir. Müdürler vilayetlerde yayınlanan neşriyatların denetimini sağlamakla ve zararlı olanlara izin vermemekle yetkilidirler. Müdürler maarife ait mal ve mülkün idare ve muhafazasından, maarif sandıklarından da sorumlu tutulmuşlardır. Ayrıca muhasebe memuru ve sandık eminini kontrol 4 Kaydeden memur, bkz: Saliha Okur Gümrükçüoğlu, Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Tebaasının Şikâyetleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2012, S. 61 5 İlk yazılan müsveddeyi temize çeken kişi; Bkz DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi)., 25. Cilt S. 53-55, Ankara, 2002. 17 etmişlerdir. Müdürler maarif bütçesinden sorumlu oldukları gibi resmi Mekteplerin tanzim ve ıslahı çalışmalarınıda yürütmüşlerdir. Ayrıca Hususi İslam Mekteplerini geliştirmek müdürün görevleri arasında sayılmıştır. Müdürler gayrimüslim ve ecnebi Mekteplerinin ruhsatlarını, tedrisatlarını, hocaların diplomalarını, kitap dışı tedrisat ve ders saat durumlarının talimatnameye uygunluğunu denetlemekle görevlendirilmişlerdir. Müdürler vilayet matbaalarını ve kütüphane hizmetlerinin talimatnameye uygunluğunu denetlemekle yükümlüdürler. 4.2. Haleb Vilayeti Maarif Teşkilatı 4.2.1. Haleb Vilayetinde Maarif Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişimi II. Abdülhamid döneminde maarif hizmetlerinde yapılan en önemli çalışmalar, teşkilatlanmanın vilayetlere kadar ulaştırılmasıdır. Bu doğrultuda maarif hizmetlerinin İstanbul dışındaki tüm vilayetlerin tamamına devlet eliyle götürülmesi ancak 1878 yılından sonra gerçekleşebilmiştir (Kodaman, 1988, S. 37-39). 1898 yılına kadar Hicaz hariç bütün Osmanlı vilayetlerinde Marif Meclislerinin kurulduğunu ifade etmek mümkündür (Kodaman, 1988, S. 40-419). Vilayetlerde maarif teşkilatının; müdürler, meclisler, muhakkikler ve müfettişlerden oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca vilayetlerde görev yapan valilerin de maarif teşkilatlarından idari anlamda sorumlu olduğunu belirtmek mümkündür. 1881-1882 yıllarında Diyarbakır, Erzurum, Mamuretülaziz, Sivas, Van, Edirne, Haleb, Aydın, Selanik ve Yanya vilayetlerinde maarif meclisleri kurulmuştur. Bununla birlikte Aydın, Selanik ve Diyarbakır vilayetlerinde marif meclislerinin kurulmasından evvel maarif yapılanmalarının bulunduğu bilinmektedir (Somel, 2015, S. 134). Ancak Haleb vilayeti için böyle bir durum söz konusu değildir. Haleb Maarif Meclisinin 1882 yılında II. Abdülhamid’in özel irade beyanı ile kurulduğu anlaşılmaktadır. Haleb Maarif Meclisi ile ilgili olarak ulaşılan en erken bilgi 1882-1883 yılına aittir. Ser kâtibi Arifi Bey’in kaleme aldığı ve 13. Def’a olarak basılmış olan H. 1300/1882- 1883 yıllarında çıkarılan vilayet salnamesinde Haleb Maarif Meclisinin varlığı ilk kez tespit edilmiştir. El-Gazzi tarafından yazılan eserde ise Haleb vilayetinde maarif meclisinin kuruluş tarihi 1869 olarak verilmektedir (Ahmed, 2011, S. 312). Ancak dönemin yazışmaları incelendiğinde bu bilginin doğruluğunu destekleyici herhangi bir verinin bulunmadığı görülmektedir. Osmanlı vilayetlerindeki maarif müdürlerinin hazırladıkları raporların Maarifi Ummiye Nezaterine gönderilmesi için valiye teslim ettikleri bilinmektedir (Yaman, 1940, S. 201). Valiler maarif müdürlerinin görevlendirilmediği vilayetlerde maarif meclislerine de başkanlık 18 etmişlerdir. Ayrıca Maarif meclisinin gelişmesinde ve işleyişinde etkili olmuşlardır. Haleb vilayetinin dönemin siyasi otoritesi tarafından ne denli önemsendiği maarif meclisinin Haleb’de kuruluşundan sonra bölgeye gönderilen valilerin başarılı devlet adamlarından seçilmesinden anlaşılmaktadır. H.1305/1887-1888 yılında Haleb vilayetinde göreve başlayan Vali Vezir Hasan Paşa’nın çeşitli rütbe ve madalyalara sahip olduğu bilinmektedir. (Birinci rütbe Osmani ve mecidi nişan-ı Zişanlarıyla nişân-ı âli imtiyazın altın ve gümüş madalyalarını haizdir) (SVH, 16. Def’a, H. 1305/1887-1888, S. 131). H. 1319/1901-1902 yılında göreve başlayan Vali Mecid Bey rütbe, nişan ve madalyalara sahip olduğu görülmektedir (Rütbe-i bâlâ, Nişân-ı Osmani 1, Mecidî 1, Altın ve Gümüş imtiyaz madalyaları, gümüş liyakat madalyası, Sanayi ve Girid madalyalarına haizdir) (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 354). H. 1322/1904-1905 yılında göreve başlayan Vali Osman Kazım Bey’in rütbe, nişan ve madalyalara sahip olduğu görülmektedir (Rütbe-i bâlâ, Nişân-ı Osmani 1, Mecidî 1, Altın ve Gümüş imtiyaz madalyaları, gümüş liyakat madalyası, Sanayi ve Girid madalyalarına haizdir; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 133, 142, 143). H. 1323/1905-1906 yılından H. 1326/1907-1908 yılına kadar Vali Mehmed Nazım Paşa (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 125, 149, 150, 245, 298, 317, 354); H. 1326/1907-1908 yılında ise Vali Enis Paşa olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 123, 134, 138). Haleb vilayetinde süreç içerisinde görev yapan diğer valiler ise H.1308/1890 yılında Arif Paşa (SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 90); H.1308/1890-1313/1895 yılları arasında Hasan Paşa (SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 90); H.1313/1895-1315/1897 yılları arası Hasan Hakkı Paşa (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895, S. 122); 1315/1897-1318/1900 yılları arası Mustafa Reşid Paşa (SNMU, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1008); H. 1318/1900 yılında ise Enis Paşa’dır (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 136, 215, 241, 307). 1869 yılında Maarif Nizamnamesi’nin hayata geçmesi ile vilayetlerde Maarif Meclislerinin kurulacağı belirtilmiştir. Vilayet maarif teşkilatları incelendiğinde maarif müdürlükleri ile maarif meclislerinin yapısal olarak iç içe oldukları görülmektedir. Maarif müdürlükleri kadrosu içerisinde bulunan ve merkezce atanan müdür, katip, mahasip, sandık emini ve müfettişlerin idari görevlerinin yanı sıra maarif meclislerinde de tabii üye sıfatıyla görev aldıkları anlaşılmaktadır. Vilayetlerdeki maarif teşkilatı içerisinde yer alan ve maarif müdürlüklerinin yanında karar organı şeklinde oluşturulan maarif meclisleri bir başkan, iki muavin, dört muhakkik, bir katip, bir muhasip, bir sandık emini ve sayıları değişen azalardan oluşmaktadır. Vilayetlerde, maarif eğitim kademelerinin sürelerinin belirlenmesi, hangi 19 derslerin okutulup okutulmayacağı, müfredatların ve okutulacak kitapların hazırlanması çalışmaları maarif meclisleri tarafından yürütülmüştür (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 123). Öğretmen ve idari personel görevlendirmeleri, Mekteplerin yerlerinin seçimi, inşası, tadilatı, taşınması, merkeze iletilecek raporların hazırlanması, çalışanlara ait şikâyetlerin değerlendirilmesi, soruşturmaların yürütülmesi, eğitim komisyonunun aldığı kararların uygulanması ise maarif müdürlükleri tarafından yapılmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908- 1909, S. 138; MF. MKT. 183/103-26Ra1311). Haleb maarif meclisinin kuruluş aşamasında maarif meclisinin üç azası olduğu anlaşılmaktadır. Salnameler incelendiğinde Haleb vilayetinde kurulan ilk maarif meclisinin azalarının; Hacı Fazıl, Abdülhamid ve Mahmud Efendi, Sandık Emininin ise Mehmet Efendi olduğu tespit edilmiştir (SVH, 13. Def’a H. 1300/1882-1883, S. 59). Sonraki süreçte marif meclisi üye sayısının arttırıldığı, meclis içerisinde veznedar, muhasebeci ve müfettişlerinde görev aldığı görülmektedir. Ayrıca Haleb maarif meclisinde ahalinin ileri gelen eşrafından kişilerin de üye olarak maarif meclislerinde görev aldığı bilinmektedir. Bu durum yerel halkın marif teşkilatına desteğini arttırmıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde vilayatlerde marif teşkilatlanması için belirlenen asgari kadroların Haleb Maarif Meclisinin kuruluş aşamasında sağlanamadığı anlaşılmaktadır. Haleb Maarif meclisinin ilk çalışma yılında müfettişlerin, muhasebecilerin ve veznedarların bulunmadığı görülmektedir. Ayrıca üyeler arasında gayrimüslim üye de bulunmamaktadır. Sonraki süreçte ihtiyaca göre maarif meclisinde bu üyelerin görev yaptığı anlaşılmaktadır (SVH, 13. Def’a H. 1300/1882-1883). Dönemin salnameleri incelendiğinde Haleb Maarif Meclisinin kurulduğu H. 1300/1882- 1883 yılından H. 1307/1889-1890 yılına kadar herhangi bir yazışma yapılmadığı, dolayısıyla Maarif Meclesinin ilk çalışma yıllarında nezaret ile iletişimin zayıf olduğu çıkarımının yapılması mümkünüdür. Zira bahse konu yedi yıllık süre içerisinde Maarif Nezareti’nin emirlerinin Haleb Maarif Meclisi tarafından uygulanıp uygulanmadığına dair herhangi bir kayda da ulaşılamamıştır. Osmanlıda maarif meclislerinin yönetimi maarif müdürleri tarafından yürütülmektedir. Eğitimdeki modernleşme çalışmalarının yapıldığı süreçte maarif meclislerinin bazılarına müdür tayin edilmediği görümektedir. Bu durum bazı vilayetlerde görüldüğü gibi müstakil sancaklarda da görülmüştür. Zira 1876’da Haleb’e bağlanan ancak 1881 yılında Haleb’in sınırları dışında bırakılan Zor sancağında maarif müdürlüğü bulunmasına karşılık müdür atamasının gerçekleşmediği bilinmektedir (Kodaman, 1988, S. 40-419). Ancak Haleb vilayetinde Maarif 20 Meclisinin kurulduğu andan itibaren marif müdürünün görevlendirildiği kayıtlardan anlaşılmaktadır (SVH, 13. Def’a H. 1300/1882-1883, S. 59). Dönemin salname kayıtları incelendiğinde maarif meclislerine genel olarak maarif müdürleri başkanlık etmiştir. Bununla birlikte maarif müdürlerinin herhangi bir sebeble görevleri başında bulunamadıkları zamanlarda mülki amirlerin maarif meclislerine başkanlık ettikleri ifade edilmektedir (Yıldız, 2007, S. 18). H. 1300 /1882-1883 yılına ait Haleb Vilayet Salnamesi’nde vilayete bağlı sancaklar içerisinde sadece Urfa Sancağında Maarif Meclisinin varlığı görülmektedir. Urfa sancağına ayrı bir maarif müdürü ataması yapılmamış olup dönemin Urfa Muttasarrıfı Reisi Hacı Mehmed Efendi’nin maarif müdürlüğü görevini yürüttüğü bilinmektedir. Urfa Maarif Meclisinin azalarının; Miralay Mustafa Bey, Nizamiye kaymakamı Ahmed Bey, Mehmed Efendi, Halil Ağa, Makdisi Kiyork Efendi, Mehmed Kamil Efendi olduğu salname kayıtlarından anlaşılmaktadır (SVH, 13. Def’a H. 1300/1882-1883, S. 59). Görüleceği üzere 6 azaya sahip bulunan Urfa Maarif Meclisinin, sayıca Haleb Maarif Meclisi’ne göre daha fazla azaya sahip olduğu tespit edilmiştir. Azalar içerisinde Miralay Mustafa Bey’in bulunması, askeri erkânın da maarif işlerinde etkili olduğunun bir kanıtı niteliğindedir. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ne göre maarif müdürlüklerinde ve meclislerinde gayrimüslim cemaatin temsilcilerinin de yer alması gerektiği belirtilmiştir (Cevad, 2001, Madde 143, S. 497). Haleb merkezde maarif meclisinin kuruluş sürecinde gayrimüslim üye bulunmamasına karşın Haleb’e bağlı Urfa sancağı maarif meclisinin kuruluşunda gayrimüslim Kiyork Efendi’nin yer alması Urfa’da gayrimüslim tebanın etkili olduğunun önemli bir belgesidir. H.1302/1883-1884 yılındaki salname verilerine bakıldığında Haleb Maarif Meclis teşkilatında dadeğişimler yaşanmıştır. Kayıtlara göre görev yapan azaların; İbrahim Paşa-zade İzzet Bey, Sultan-zade Abdullah Efendi ve Kudsi-zade Taki Efendi olduğu anlaşılmaktadır. Aynı dönemde kâtip olarak Ali Rıza Efendi görevlendirilirken, sandık emini olarak da Mehmed Efendi görev yapmıştır. Maarif meclisinin kuruluş döneminde geçici olarak ihdas edilen katiplik görevinin H.1302/1883-1884 yılından itibaren daimi olarak ihdas edildiği anlaşılmaktadır (SVH, 14. Def’a H. 1302/1884-1885, S. 143). H.1302/1883-1884 yılında Haleb vilayetine bağlı Ayıntab kazasında da maarif teşkilatının oluşturulduğu bilinmektedir. Ayıntab maarif meclisinin teşkilat yapısına bakıldığında maarif müdürünün Osman Efendi, azalarının ise Hamdi, Arif, Mehmed, Ömer, İbrahim ve Sakıb Efendi olduğu anlaşılmaktadır (SVH, 14. Def’a H. 1302/1884-1885, S. 143-165). 21 H. 1305/1887-1888 yılında Haleb maarif meclisine muhasebe memuru ataması yapılmıştır. Emin Efendi, maarif müdürlüğünde muhasebeci olarak görevlendirilmiştir (SVH, 16. Def’a, H. 1305/1887-1888, S. 131). Haleb’de yazı işlerinde gayrimüslimlerin de görev yaptığını Haleb Salnamesi’nin Azizî Pertev Bey tarafından kaleme alınmasından anlalşılması mümkündür. Haleb vilayetinin yazı işlerini yürüten gayrimüslimler, Haleb Maarif Meclisi azası olarak da görev yapmışlardır. Bu duruma ilk kez 1305/1877-1878 yılında rastlanılmıştır. Gayrimüslim azaların önce Haleb’e bağlı sancak maarif meclislerinde, daha sonra ise merkez maarif meclisinde görev yaptıkları bilinmektedir. Haleb’de H. 1305/1877-1878 yılına kadar gayrimüslim Maarif meclisi’nde azanın görülmeyişinin sebebi olarak vilayet merkezinde gayrimüslim tebanın bulunmayışı gösterilmiştir (Yıldız Evrakı Mütenevvi Maruzat [YMTV]. 27/46-17/11/1304). 1878 yılından sonra da gayrimüslimlerin maarif meclisi azası olması kabul edilebilir bir durum haline gelmiştir (Somel, 2015, S. 138). Haleb maarif meclisinde gayrimüslimlerin ilk olarak 1305/1877-1878’de üye olarak görev alan Mıgırdıçyan Netvân tarafından temsil edildiği bilinmektedir. Daha sonraki süreçte gayrimüslim temsilcilerin sayıları artmış ve maarif teşkilatı içerisinde önemli rol almışlardır. Ermeniler, Rumlar, Katolikler, Ortodokslar haleb maarif meclisi içerisinde gerek müdürlük bünyesinde gerekse aza olarak görev aldıkları görülmektedir. Ayrıca Katolik cemaatinden Fethullah Hayat Efendi’nin Maarif Meclisinde yer alması Süryanilerin de mecliste temsil edildiğinin kanıtı niteliğindedir ([MF. MKT.] 426/52 24 B1316). Haleb maarif meclislerinde kötü hallerinden dolayı Safa Bey’in görevden alınıp Haleb Maarif Meclisi azalığına Antovan’ın tayin olması bölgede gayrimüslimlere güven duyulduğunu göstermektedir (Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi [DH. MKT], 1902.84. 15 CA 1309). H. 1305/1887-1888 yılında Kilis’de de maarif teşkilatı oluşturulmuştur. (SVH, 16. Def’a, H. H. 1305/1887-1888, S. 143-144). Kilis kazasının maarif müdürü Mehmed Efendi’dir. Meclisin kuruluş aşamasında dört azası bulunmaktadır. Meclisin azaları Ali, Ahmed Ata ve Hacı Sabit Efendi, Kâtip ise Hasan Efendi’dir (SVH, 16. Def’a, H. 1305/1887-1888, S. 145). Haleb vilayetinde 1882 yılında kurulan, maarif müdürü ve sandık emini dahil beş üyesi bulunan maarif meclisinin üye sayısının 1883 yılında 6, 1887 yılında 7, 1889 yılında ise 8’e çıktığı görülmektedir. H.1307/1889-1890 yılında Haleb Maarif Meclisinde üyeleri arasında Kütüb-i Ecnebiye ve Muʻâyene Memuru görevlerini de yürüten gayrimüslim Antovan Efendi’nin de görev yaptığı salname kayıtlarından anlaşılmaktadır (SVH, 18. Def’a, H. 1307/1889-1890, S. 114-116). H. 1308/1890-1891 yılında Emrullah Efendi’nin idaresinde bulunan Haleb Maarif meclisi önceki yıla göre pek bir değişiklik göstermemekle beraber 8 üyesi bulunmaktadır (SVH, 22 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 91). H. 1308/1890-1891 yılında Haleb Maarif Meclisi’ne eklenen isimlerin ahalinin ileri gelen uleması Urfalı Şeyh Hüseyin Sabıkzade Şeyh Ahmed ve Yeğenzade Ali Efendilerin olduğu anlaşılmaktadır (MF. MKT. 128/55-09/L/1308). H. 1308/1890-1891 yılında Ayıntab kazası, Kilis kazası maarif meclisleri aynı kadro ile çalışmalarını yürütmüşlerdir (SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 127-130). H. 1308/1890- 1891 yılında Maraş Sancağında Maarif teşkilatı kurulmuştur. Maraş sancağında maarif müdürü Naib Efendi’dir. Maraş maarif meclisinin azaları ise Müftî Mustafa Efendi, Ceza Mahkemesi Reisi İsmail Kamil Efendi, Ziraat Bank Memuru Hacı Asım Efendi (Sâlise), Mahmud Efendi, Ali Efendi, Abdi Efendi, Mehmed Efendi, İmam Bey, Tahrirat Müdürü Namık Bey (Sâniye), Müdde-i Umûmî Muavini Ali Haydar Efendi, Rüşdiye Muallim-i Evveli Haci Ahmed Hilmi Efendi, Yahya Efendi, Süleyman Efendi, Durdu Efendi, Sabit Efendi’dir (SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 202). Maraş Sancağı Maarif Meclisi üyeleri açısından değerlendirildiğinde karma iş kollarına sahip bir yapı karşımıza çıkmaktadır. Mecliste müftüden banka memuruna, ceza mahkemesi reisinden, rüşdiye muallimine dek farklı meslek grublarına ait devlet memurlarının bulunması eğitim ile ilgili gerçekleştirilmeye çalışılan yeniliklerin çok yönlü olarak geniş bir yelpazede gerçekleştirilmeye çalışıldığının kanıtıdır (SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 228). H. 1309/1891-1892 yılında Haleb merkez maarif teşkilatında önemli bir değişiklik yaşanmamıştır (SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 60-91-93). Haleb Maarif Meclisinin muhasebe görevi Cebrail Efendi’den Nâfiz Efendi’ye geçmesinin dışında meclis aynı kadro ile çalışmalarını yürütmüştür (SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 143). Bununla birlikte sonraki yıl Ayıntab kazasının maarif müdürünün değiştiği görülmektedir. Osman Saib Bey H. 1305/1887-1888 yılından H. 1310/1892-1893 yılına kadar Ayıntab kazasının maarif müdürü olarak görev yapmış ve yerine Selim Efendi atanmıştır. H. 1305/1887-1888 yılından sonraki süreçte Ayıntab kazasında Maarif meclisindeki azaların neredeyse tamamının muallim olduğu görülmektedir. Meclis azası olarak görev yapan kişiler Muallim-i Evvel Mustafa, Muallim-i Sanî Abdullah, Muallim-i Sâlis Ahmed Efendilerdir. Fransızca Muallimi Ohannes Efendi ile gayrimüslim azalar Ayıntab kazası Maarif Meclisinde ilk kez bu yıl görülmeye başlanmıştır. Urfa sancağı dışında Ayıntab kazasında da gayrimüslim azaların görülmeye başlanması gayrimüslimlerin Haleb eğitiminde söz sahibi olduğunu göstermektedir (SVH, 21. Def’a, H. 1310/1892-1893, S. 160). H. 1310/1892-1893 yılında Beylan kazasında maarif müdürlüğü kurulmuştur. Beylan kazası maarif müdürlüğüne Osman Nuri Efendi tayin edilmiştir. Beylan maarif meclisinde 23 görev yapan azaların ise Hacı Ahmed Ağa, Hacı Hüseyin ve Hacı Ömer Efendiler olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Halil Bey’in katip olarak görev yaptığı bilinmektedir. Aynı yıl Kilis kazasının maarif kadrosunun değişmediği, Maraş sancağı meclisinde aza sayısının azaldığı, Urfa Sancağında ise Abdurrahman Efendi’nin maarif müdürlüğüne tain edildiği salname verilerinden anlaşılmaktadır (SVH, 21. Def’a, H. 1310/1892-1893, S. 163-180-225-247). H. 1312/1894-1895 yılında Halep maarif teşkilatı içerisinde yeni bir kadro ihdas edilerek muhasebe memuru yardımcısı olarak Refiki Şakir Efendi atanmıştır. Bu atama Haleb maarif teşkilatında muhasebe işlerinin oldukça yoğun olduğunun bir göstergesi olarak değerlendirilmesi mümkünüdür. Muallimler sadece maarif müdürlüğü teşkilatında görev almamış bunun dışında maarif meclislerinde aza olarak da görev almışlardır. Muallimlerin eğitimin işleyindeki sorunları yaşayan kişiler olarak tespit ettikleri eksiklikleri idari mercilerde konu hâline getirmeleri eğitim sisteminin alt yapısının iyileştirilmesi ve modernleştirilmesine önemli katkılar sağlamıştır. H. 1313/1895-1896 yılında önceki yıllardan farklı olarak taşra maarif teşkilatlarında bir takım yeni kadroların ihdas edildiği görülmektedir. Haleb maarif müdürlüğünün bahse konu yıldaki kadrosu; Muayene Memuru Ekib İlmî Efendi, Sandık Emini Abdü’l-Mesih Efendi, Muhasebe Memuru Ali Rıza, İdare katibi Necib Efendi, Muhâsebe Memuru Refiki Şakir Efendi’den oluşmaktadır. Maarif meclisi azalarının ise Hasan Tahsin Bey, Gayrimüslüm Antovan, Abdullah, Hacı Murad, Ahmed ve Şeyh Hüseyin efendilerden müteşekkil olduğu salname verilerinden anlaşılmaktadır (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895, S. 122). H. 1313/1895- 1896 yılından itibaren Ayıntab Kazası Maarif Meclisi müdürü yerine kaymakam İlhan Bey’in maarif müdürlüğünü’ de yürüttüğü anlaşılmaktadır. Bu durum kazaların yönetiminden sorumlu en üst düzey mülki (idari) amirlerinin maarif teşkilatı ile yakından ilgilenmesini sağlayarak eğitimin modernleşmesi çalışmalarına önemli katkılar sağlamıştır. Haleb vilayetine bağlı kazalarında teşkil olunan maarif meclislerinde H. 1313/1895-1896 yılından itibaren ilk kez müftü, ceza reisi, nüfus memuru, rüşdiye muallimlerinin de görev yaptığı bilinmektedir rastlanmaktadır (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895-1896, S. 182). Maarif meclislerine farklı makamlarda görev yapan kişilerin katılımının gerçekleşmesi o yıllarda sıklıkla görülen bir durum hâline gelmiştir. H. 1313/1895-1896 yılında Maraş Maarif İdaresi’nde değişiklikler yaşanmıştır. Maraş maarif müdürlüğüne İbrahim Hilmi Efendi görevlendirilmiştir. Maarif meclisinde görev yapan azalar ise Müftü Mustafa Efendi, Tahrirat Müdürü Fani Efendi, Ceza Reisi Tayyar Bey, Müdde- i Umumi Muavini Hilmi Efendi, Müsevvidü’l-Fetva Mehmed Efendi, Rüşdiye Muallim-i 24 Evveli, Müderris Ali Efendi, Müderrislerden Mahmud Efendi, Müderris Yahya Efendi ve Hacı Eyyüb Efendi olduğu salname kayıtlarından anlaşılmaktadır (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895, S. 251). Benzer bir durumun Ayıntab kazasında da görüldüğünü söylemek mümkündür. H. 1313/1895-1896 yılı kayıtlarına göre Ayıntab maarif müdürü Reisi Ali Efendi, meclis azaları ise Şâfiʻ Efendi, Muallim-i Evvel Said Efendi, Evkâf Müdürü Süleyman Faik Efendi ve dönemin nafia memurudur (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895-1896, S. 277). Haleb vilayetinde ilk kez bir nafia memurunun maarif meclisinde görev yaptığı görülmektedir. H. 1314/1896-1897 yılı incelendiğinde Maarif Meclisi kadroları kadar Maarif İdare Kurulu kadroları da maarif müdürlerine bağlı olarak değişmesi vilayetlerde gerçekleştirilmeye çalışılan modernleşmenin yarım kalmasına sebep olmuştur. H. 1314/1897-1898 yılında Haleb merkez maarif teşkilatında muhâsebe memuru Ali Rıza Efendi’nin hem maarif meclisi hem de maarif müdürlüğünün muhasebe kayıtlarını tuttuğu anlaşılmaktadır. Muhâsebe Memuru Ali Rıza Efendi vilayetin maarif teşkilatının muhasebe işlerini uzun yıllar tek elden yürütmüştür. Aynı yıl merkez maarif meclisi içerisinde Askeri Rüşdiye Müdürü Kolağası Faik Efendi’nin yer alması askerî Mekteplerin de maarif çalışmalarında etkin olarak bulunduğunun kanıtıdır. Aynı yıl Ayıntab kazasında Maarif müdürü İhsan Bey yerine Hasan Tevfik Bey’in göreve getirilmiş ve bunun dışında maarif teşkilatında değişikliğe gidilmemiştir. Maraş maarif müdürlüğünde ise H. 1308/1890-1891-H. 1312/1894-1895 yılları arasında maarif müdürlüğündeki tecrübesi ve yerel eşrafın isteği ile H. 1314/1896-1897 yılında Naib Efendi getirilmiştir. Aynı yıl Maraş maarif meclisi azalarında ise herhangi bir değişikliğe rastlanmamaktadır (SVH, 24. Def’a, H. 1314/1896-1897, S. 123-148-262-288). H. 1315/1897-1898 yılında Haleb merkez maarif teşkilatında büyük değişiklikler olmamakla beraber Hacı Musa el-Kazım Efendi ile bazı İdâdi muallimlerinin maarif meclisinde görev aldıkları görülmektedir. Ayıntab kazasında kaymakamlık ve maarif müdürlüğü Hasan Tevfik Bey’den İsmail Fevzi Bey’e geçmiştir. H. 1315/1897-1898 yılında Ayıntab maarif meclisi azalarında değişikliğe rastlanmamıştır. Uzun yıllar Urfa sancağı maarif meclisinde önemli bir değişiklik yaşanmamıştır. H. 1315/1897-1898 yılında Urfa maarif müdürlüğünde görev değişimi yaşanmış müdürlük Hacı Mehmed Efendi’den Mutasarrıf Yahya Dede Paşa’ya geçmiştir. Aynı yıl Urfa maarif meclisinin ise belediye reisi, tahrirat ve evkaf müdürlerinin de aralarında bulunduğu 9 üye ile çalışmalarını yürüttüğü anlaşılmaktadır (SVH, 25. Def’a, H. 1315/1897-1898, S. 133, 188, 266). Ayrıca H. 1315/1897-1898 yılında Suruç Kazasında da Maarif Meclisi açıldığı görülmektedir. Suruç kazası maarif müdürlüğüne Naib Mehmed Murad Efendi atanmıştır. Suruç kazası maarif meclisinin ilk azaları ise Galib Bey, Süleyman Ağa, 25 Şeyh Halil Efendi, Halil Ağa, Havari Efendi ve Kâtib İmam Efendi’nin (İsmi yok) olduğu salname kayıtlarından anlaşılmaktadır. H. 1315/1897-1898 yılında Maraş Sancağında ise nedeni kayıtlarda belirtilmemekle birlikte Naib Efendi’nin maarif müdürlüğünden ayrıldığı ve yerine vekâleten İbrahim Hilmi Efendi’nin getirildiği anlaşılmaktadır. Aynı yıl Maraş maarif teşkilatında yaşanan muallim yetersizliği nedeni ile müdde-i umumi muavinliği ve Mekteb- irüşdiye muallim-i evveli kadrolarının münhal (boş) olduğu görülmektedir. H. 1315/1897-1898 yılında açılan diğer bir Maarif meclisi Elbistan kazasındadır. Elbistan kazası maarif müdürlüğüne Naib Hüsnü Efendi getirilmiştir. Kaza meclisinin ilk azaları ise Müftü Heybetullah Efendi, Tahrirat Kâtibi Nuri Efendi, Rüşdiye Muallimi Mevlûd Efendi ve Mehmed Hayreddin Efendi’dir. (SVH, 25. Def’a, H. 1315/1897-1898, S. 285, 294, 306). H. 1316/1898-1899 yılında Haleb merkez marrif teşkilatında Sandık Emîni Ahmed Rıza Efendi’nin göreve getirilmesi dışında bir değişikliğin yaşanmadığı görülmektedir (SNMU, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1008). Ayıntab kazasında ise kaymakamlık ve maarif müdürlüğü İsmail Fevzi Bey’den Mustafa Reşid Paşa’ya geçmiştir. Aynı yıl Maraş maarif teşkiatında ise önemli bir değişiklik gerçekleşmemiştir. Urfa Sancağı maarif müdürlüğü H. 1316/1898-1899 yılında Mutasarrıf Yahya Dede Paşa’dan Mutasarrıf Muharrem Beyefendi’ye geçmiştir. Urfa Sancağı Tahrirat Müdürünün değişmesi ile Hacı Osman Bey, Evkaf müdürünün değişmesi ile Mevlevi Şeyhi Seyyid Ahmed Efendi’nin Urfa maarif meclis içerisinde göreve başladıkları anlaşılmaktadır. H. 1316/1898-1899 yılında Maraş maarif müdürlüğüne Ahmed Hamdi Efendi getirilmiştir. Bir önceki yıl münhal olan Müdde-i umumi muavinliğine Osman Saʻdi Efendi ve Mekteb-iRüşdi Muallim-i Evvel kadrosuna Cemaleddin Efendi atanmıştır. Böylece Maraş sancağında H. 1316/1898-1899 yılına kadar vekâleten yürütülen ve boş olan kadrolara atamalar yapılmıştır (SVH, 26. Def’a, H. 1316/1898-1899, S. 295, 274, 275). H. 1317/1899-1900 yılında ise Haleb vilayeti merkez ve taşra teşkilatlarında önemli bir değişiklik yaşanmamıştır (SVH, 27. Def’a, H. 1317/1899-1900, S. 196, 274, 295). H. 1318/1900-1901 yılında Ayıntab kazasının Maarif Komisyon reisliğinin Mustafa Reşid Paşa’dan Kamil Bey’e geçmesinin dışında azalar içinde yaşanan tek değişim Ali Bey yerine Abdulkadir Behçet Efendi’nin göreve gelmesidir. H. 1318/1900-1901 yılında Antakya kazası Maarif Meclisi açılmıştır. Antakya kazası Maarif Meclisi Reisi Muhyiddin Efendi’dir. Muhyiddin Efendi aynı zamanda Evkâf Komisyonunun da başkanlığını yürütmüştür. Maarif Meclisi’nin azaları Kamil Efendi, Hüsnü Efendi, Şerif Efendi, Şeyh Müslim Efendi’dir. Dört aza ile Antakya Maarif Meclisi çalışmalarına başlamıştır. Aynı yıl Urfa sancağında Maarif müdürü bulunmamakta olup mülki idari amir olan mutasarrıf bu işi yürütmüştür. Maarif Meclisi 26 müdürlüğü görevini Muharrem Efendi’den sonra Mutasarrıf Mehmed Emin Beyefendi yürütmüştür. Kadrolardaki değişimlere bağlı olarak Tahrirat Müdürü Ömer Fehmi Efendi göreve gelmiş olup diğer azalar görevlerine devam etmişlerdir. (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900- 1901, S. 136, 215, 241, 307). Suruç kazası Maarif Meclisi müdürlüğü görevini vekâleten Mehmet Murad Efendi yürütmüştür. H. 1318/1900-1901 yılında ise bu göreve Müfti Mehmed Emin Efendi atanmıştır. Asli atamaların yapılması ile maarif idaresi gelişmeye devam etmiştir. Suruç Meclisindeki azaların çoğu Hamidiye bölgesinden Maarif meclisine katılmışlardır. Maraş sancağı maarif komisyon müdürlüğü vekâleten yürütülmeye devam etmiştir. Bu görev Naib Ahmed Hamdi Efendi’den Naib Ahmed Nuri Efendi’ye geçmiştir. Vekâleten yürütülen kadrolar sık sık değiştiği için eğitim işleri zaman zaman sekteye uğramıştır. Azalar içinde tahrirat müdürlüğü görevini Said Bey, Fani Efendi’ye devretmiştir. Elbistan kazası Maarif Meclisi Müdürlüğü vekâleten yürütülmeye devam etmiştir. Bu görevi Naib Müfti Hacı Emin Efendi yürütmüştür. Azalardan Rüşdiye Muallim-i Evveli’nin değişmesi ile Hilmi Efendi göreve gelmiştir. Böylece muallim atamaları da meclisin azalarını değiştirmiştir. Önceki yıllara göre üç aza artmıştır (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 327, 337, 359). H. 1319/1901-1902 yılında Meclis-i İdâre-i Vilâyet azasından Abdülkadir Efendi Maarif meclisinde de yer almıştır. Bu durum vilayetin merkezi maarif anlayışını, merkez idari yapısı çevresinde şekillendirmiştir. Bunun dışında meclis içinde değişen Evkaf Muhasebecisi Ahmed Rasim Efendi, İstinaf Cezâ azasından İzzet Bey’dir. Ayıntab kazası Maarif Komisyonluğunda herhangi bir değişiklik yaşanmamıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 129, 138, 138, 225). H. 1319/1901-1902 yılında İskenderun kazasında Maarif meclisi açılmıştır. İskenderun Maarif müdürü Rüsûmat Nâzırı Bey olup azaları ise Tahrirat Kâtibi Efendi, Binbaşı Ahmed İlhami Efendi, Belediye Reisi Yusuf Cenbret Efendi, Bank Muhâsebe Kâtibi Efendi, Polis Komiseri Ahmed Ragıb Efendi, Belediyeden Şeyh Hızır Efendi, Mekteb- iRüşdiye Muallimi Ömer Efendi’dir (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 252). İskenderun Maarif İdaresi’nde bulunan azalar kazanın üst düzey memurlarından oluşmuştur. 1319/1901- 1902 yılında Haleb’in kazalarında açılan diğer bir Maarif meclisi Birecik kazasıda’dır. Birecik kazası Maarif Meclisi Müdürü Kaymakam Abdülgani Efendi olup azaları Müftü Osman Avni Efendi (Bursa müderrisi), Ahmed Efendi, Nefʻî Efendi, Şeyh Müslim Efendi, Mustafa Sabri Efendi’dir. Maarif Meclis İdaresi kazalarda gelişmeye devam etmiştir. Antakya kazası ve Elbistan kazasında maarif komisyonluğunda herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır. Urfa sancağı maarif komisyonluğunda değişen tek şey kâtiblik görevinin Mehmed Tevfik Bey’den Kâtib İsmail Rahmi Bey’e geçmesidir. Suruç kazası Maarif Meclisi Müdürlüğüne Kamil 27 Efendi’nin, Maraş sancağı Maarif Komisyon Müdürlüğüne Naib Efendi’nin göreve gelmeleri dışında komisyon azalarında herhangi bir değişiklik yaşanmamıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 260, 322, 332, 343, 354, 370). H. 1320/1902-1903 Maarif İdaresinde Matbuat Muayene Memuru Galib Bey dışında değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 354). Maarif meclisinde ise uzun süre görev yapan Maarif Muhâsebe Memuru Ali Rıza Efendi’nin yerine Salim Efendi’nin göreve gelmesinin dışında değişiklik yaşanmamıştır. Kilis kazası Maarif Komisyon Müdürlüğü Mehmed Münif Efendi’den Hacı İsmet Efendi’ye geçmiştir. Komisyonda Necizâde? Burhan Efendi, Sağızzade Muharrem Efendi, Redif Mülâzımı (Teğmen) Hilmi Efendiler göreve başlamışlardır. İlk kez kaza Maarif meclislerinde askeri erkale rastlanmaktadır. H. 1320/1902-1903 yılında Meclis-i İdâre-i Vilâyet aʻzâsından saʻâdetlü Ali Paşa hazretleri adına 1 Mecidi Nişanı6 verilmiş ve Maarif meclisinde de onaylanmıştır. Buradan da anlaşıldığı üzere maarif meclislerinin gündeminde sadece maarifi ilgilendiren iş ve işlemler değil rütbe ve teşekkürler de yer almıştır (Suriye Gazetesi, No:1866-129/132, 17/Ce/1320). İskenderun ve Antakya kazası Maarif Meclisinde herhangi bir değişik bulunmamaktadır (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 138, 237, 253, 263). Urfa sancağı mutasarrıf ve maarif müdürlüğü görevi Mehmed Emin Beyefendi’den Hasan Refet Bey’e geçmiştir. Hasan Refet Bey aynı zamanda kaymakamlık görevini de yürütmüştür. Bu durum idari ve eğitim işlerinin oldukça yoğun olmasına sebep olmaktadır. Urfa ve Maraş sancağı; Suruç, Elbistan, Birecik kazalarında Maarif komisyonluklarında önemli bir değişikliğe rastlanmamaktadır. Medreseler içerisinde önemli bir yeri bulunan Bursa müderrisi olan Müftî Hacı Osman Efendi’nin H. 1319/1901-1902’den H. 1324/1906-1907 yılına kadar Birecik’te maarif komisyon azaları içerisinde yer alması Birecik kazasının eğitiminin planlanmasında büyük katkılar sağlamıştır. Hem Birecik Maarif Meclisi’nde hem de Haleb medreselerinde Bursa da uygulanan sistemler tanınmıştır. (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 320, 325, 343, 377, 461, 334, 335). H. 1320/1902-1903 yılında Andırın kazasında Maarif Meclisi kurulmuştur. Andırın kazası Maarif Meclisi Müdürü Naib Mustafa Kâmil Efendi olup azaları ise İbrahim Ağa, Hacı Efendi, Tahrirat Kâtibi Mehmed Hanifi Efendi’dir (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 387) 6 29 Ağustos 1852 yılında Mecidî Nişanı nizamnamesi yayınlanmıştır. Bu nişan Osmanlının batı tarzı ilk nişanıdır. Bu nişan 1’den 5’e kadar derecelere ayrılmıştır. Birinci derece 50, ikinci derece 150, üçüncü derece 800, dördüncü derece 3000, beşinci derece 6000 olmak üzere toplam 10.000 adet hazırlanmıştır. Bu nişanlar derecelerine göre kola, göğüse, boyuna asılmışlardır. Nişan sahibi ölünce bu nişanlar hazineye devredilmiştir. Bknz: Artuk. İ.(2007).Nişan. DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi).,. 33. Cild. S.154-156. 28 H. 1321/1903-1904 yılında Maarif idaresinde değişen Matbuat Muayene memurluğunda Habib Raʻad Efendi göreve başlamıştır. Gayrimüslimler basın işinde de etkili olmuşlardır. Maarif Meclisine Müderriszade Fuad Bey (Sâlis e), Hamid Paşazade Münir Beyler (Sâlis e) katılmıştır. 1321/1903-1904 yılında Ayıntab Maarif Komisyonluğunda Meclis-i İdâre azası olan Nuri Bey’in varlığı Ayıntab kazasının merkez Maarif idaresi tarafından denetlendiğini düşündürmektedir. H. 1321/1903-1904 yılında Kilis, İskenderun, İdlib, Antakya, Beylan, Birecik, Elbistan kazalarının Maarif Komisyonluğunda herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 139, 229, 246, 260, 292, 273, 322, 393, 448). H. 1321/1903-1904 yılında Maarra kazasında Maarif Meclisi açılmıştır. H. 1321/1903-1904 yılında kurulan diğer bir Maarif Meclisi de Rakka kazasındadır. Maarif Meclisi Müdürü Kaymakam Mehmed Tevfik Bey olup azaları ise Mal Müdürü Mehmed Tevfik Bey, Mekteb-iRüşdî Muallim-i Evveli Hafız İbrahim Efendi, Nüfûs Memuru Hacı İbrahim Efendi, Aceblizâde Ahmed Kadri Efendi’dir. Urfa sancağı Maarif Meclisi Müdürü değişerek Müftü Efendi olmuştur. Katib İsmail Rahmi Bey’in dışında tüm azaların değiştiğini görebilmek mümkündür. Urfa da yaşanan Maarif müdürlüğü değişimi Suruç kazasına da yansımış Maarif Meclisi Müdürü değişerek Kaymakam İbrahim Necati Efendi göreve gelmiştir. Azalardaki tek değişiklik kâtiplik kadrosunun boş olarak görülmesidir. Maraş Sancağı Maarif Meclisi Müdürü ise Mutasarrıf Süleyman Nuri Bey’dir. Tahrirat Müdürü Mesud Bey’in göreve gelmesi dışında azalarda herhangi bir değişiklik yaşanmamıştır. Andırın kazası maarif müdürlüğüne Naib Abdurrahman Şefik Efendi getirilmiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903, S. 330, 325, 362, 363, 374, 409, 423, 427, 462) H. 1322/1904-1905 yılında Maarif idaresinin kâtipliği değişmiştir. Maarif kâtipliği Necib Efendi’den, Nikel Hicaz Madalyası bulunan Ahmed Şükrü Efendi’ye geçmiştir. Maarif Meclisine eklenen isimler ise Meclis-i İdâre-i Vilâyet Başkâtibi Sami Bey, Müdde-i Umumi Muavini Şevket Bey, Müderris Zade Ahmed Sıddık Bey, Hazine Dava Vekili Ziya Bey, Maarif Muhâsebe Memuru Mehmed Salim Efendi’dir. Maarif Meclisi 10 aza ile çalışmalarını yürütmüştür (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 133-142-143). Ayıntab kazası Maarif Komisyon müdürü Mahmud Celaleddin Bey’dir. Ayıntab kazası maarif meclisinde değişen tek şey veznedârlık kadrosuna Halil Efendi’nin getirilmesidir. İdlib kazası Maarif komisyonluğunda ise maarif müdürlüğü ve kaymakamlığı görevi Halil Rasih Efendi’ye geçmiştir. Maraş sancağı Maarif Komisyonluğunda ise maarif müdürü değişerek Naib Efendi olmuş ve Müdde-i Umumi muavini Nafiz Efendi de aza kadrosuna eklenmiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 232-234-284-386-445). H. 1308/1890-1891 yılından beri Müdde-i 29 Umumi muavinlerinin (Baş Savcı Yardımcısı) maarif meclislerinde yer almaları eğitimin işleyişinde hukuki denetimin yapıldığını göstermektedir. H. 1322/1904-1905 yılında Kilis, Marra, İskenderun, Rakka, Birecik, Elbistan, Andırın kazalarında maarif komisyonluğunda herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH. 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 270, 325, 335, 372, 407-473-484). H. 1322/1904-1905 yılında Beylan kazası maarif komisyonluğunun tamamen değiştiğini görebilmek mümkündür. Değişim ilk olarak müdürden başlamış olup Beylan kazasında sadece H. 1321/1903-1904 yılında müdürlük yapmış Ataullah Efendi yerine Bursa Müderrisi Osman Nuri Efendi müdürlük görevine gelmiştir. Müftî Hacı Osman Efendi’nin H. 1319/1901-1902’den H. 1324/1906-1907 yılına kadar Birecik’te Maarif Komisyon azaları içerisinde yer aldığı aynı zamanda da H. 1310/1892-1893 yılından itibaren de Beylan’da Maarif müdürlüğü görevini yerine getirmesi yetişmiş eğitim kadrosunun eksikliğini göstermektedir. Nitelikli eğitim kadrosu birden çok işi yürütmüştür. Değişen kadrolar ile göreve başlayan Tahrirat kâtibi Hafız Efendi, Evkaf müdürü Hacı Münir Efendi, Müderris Asım Efendi, Muallim Arif Efendi’dir. H. 1322/1904-1905 yılında tamamen değişen diğer bir Maarif meclisi de Suruç kazasındadır. Suruç kazası Maarif Komisyon Müdürü ve Kaymakam Mustafa Faik Efendi göreve gelmiştir. Azalar daha çok maliye işi ile uğraşan birimlerden oluşturulmuştur. Mal müdürü Mehmed Salih Efendi, Bank Muhâsebe Kâtibi Raşid Efendi olup daha önce boş olarak görülen kâtiblik kadrosuna Tevfik Bey atanmıştır. H. 1322/1904-1905 yılı Haleb’in kazalarında Maarif meclislerinin en çok açıldığı yıldır. H. 1322/1904-1905’te Cebel-i Seman kazasında maarif meclisi kurulmuştur. Cebel-i Seman Maarif Meclisi Müdürü ve Kaymakamı Ahmed Necmeddin Bey’dir. Azaları ise Naib Halil Efendi (Bursa müderrisi), Tahrirat Kâtibi Hüseyin Hüsnü Efendi, Mehmed el-Alyevi Ağa, Ahmed Hantuş Ağa’dır (SVH. 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 315, 356, 357, 424). H. 1322/1904-1905 yılında açılan diğer bir Maarif Meclisi Rumkale kazasındadır. Rumkale kazası Kaymakam vekili ve Maarif Meclisi Müdürü Ahmed Efendi’dir. Azaları ise Ziraat Bank Muhâsebe Kâtibi Beşir Efendi, Meclis İdare azasından Reşid Efendi, Nüfûs Memuru Ahmed Efendi’dir. Açılan yollar ile birlikte Bedelât-ı nakdiye (Yol vergisi) katibi Abdullah Bey’in Maarif Meclisinde yer almıştır. Haleb vilayetinde ulaşım ağının ve imar faaliyetlerinin artması için görevlendirilen isimler merkez maarif meclisinde ve kaza maarif meclislerinde yer almaya başlamışlardır. H. 1322/1904-1905 yılında Haleb vilayetinde Haleb-İskenderun, Kilis-Ayıntab arasında yapılan Şoseler (Karayolu), Köprüler ve Menfezlerin resmi açılışı yapılmıştır (DH. MKT. 845/69-8/H/1904). Haleb’e Bedelât-ı nakdiye (Yol vergisi) katibi ataması yapılmış ve bu görevli maarif meclisi içinde azalar arasında yer almıştır. H. 1322/1904-1905 yılında açılan 30 diğer bir Maarif Meclisi Zeytun kazasında’dır. Maarifin işlerinde etkili olan Kaymakamlık makamında Anastaş Efendi adlı bir gayrimüslim görev yapmıştır. Gayrimüslimler Haleb vilayetinde en yüksek mülki yapı olan kaza kaymakamlığında görev yapmış olmaları ile eğitimsel faaliyetleri yönlendirmedeki idari güçlerini Zeytun kazası örneğinden anlaşılmaktadır. Maarif Meclisi Müdürü ise Kaymakam muavini Cemil Bey’dir. Azalar ise Tahrirat Kâtibi Mehmed Turan Efendi, Nüfus Memuru Süleyman Sabri Efendi, Bank Muhâsebe Kâtibi Asador Efendi’dir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 357, 415, 416, 465). H. 1322/1904-1905 yılında Elbistan kazası Maarif Meclisi azalarına Hasan Ağanın eklenmesinin dışında Kilis, İskenderun, Cebel-i Semʻân, Rakka, Birecik, Suruç, Maraş, Zeytun, Andırın kazalarının Maarif Komisyonlarında herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 265, 280, 376, 391, 424, 444, 463, 483). H. 1323/1905-1906 yılında Maarif idaresi ve Maarif Komisyonluğunda herhangi bir değişiklik yaşanmamıştır. Ayıntab kazası Maarif Komisyonluğunda değişen tek şey Kaymakam ve Maarif müdürü Ali Osman Efendi’nin göreve başlamasıdır. Antakya kazası Evkaf ve Maarif Meclisi Müdürü Naib Mehmed Münir Efendi göreve başlamış olup Komisyon kâtibliğine atama yapılmıştır. Yapılan atama ile Abdulgaffur Efendi görevlendirilmiştir. İdlib kazası Maarif komisyonluğunda değişen tek şey Kaymakam ve Maarif müdürü Halil Rasih Efendi’nin atanmasıdır. Beylan kazası Maarif komisyonluğunda Muallimlik kadrosunda değişiklik yaşanmış, Hüseyin Hüsnü Efendi atanmıştır. (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 125, 149, 150, 245, 298, 317, 354). H. 1324/1906-1907 yılında maarif idaresi ve maarif meclisinde değişiklik görülmemektedir. Ancak aynı yıl bazı kaza maarif müdürleri değişmiştir. Ayıntab kazası Maarif Meclisinde Maarif müdürü ve Kaymakamı Nail Bey, İdlib kazası Maarif Meclisinde Maarif müdürü ve Kaymakam Hacı Mehmed Tahir Efendi, Rakka kazası Maarif Meclisinde Maarif müdürü ve Kaymakam Nasrullah Bey göreve gelmiştir. Urfa Sancağında Mutasarrıf Neşʼet Bey Maarif Komisyon Müdürlüğü yapmıştır (SVH, 34. Def’a, H. 1323/1905, S. 233, 303, 381, 395). Bununla birlikte Kilis, İskenderun, Beylan, Birecik, Suruç, Elbistan, Zeytun kazaları ve Maraş sancağı maarif teşkilatlarında herhangi bir değişiklik görülmemiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 324, 252, 267, 325, 317, 437, 457, 4 77, 484). H. 1326/1907-1908 yılında Haleb vilayeti maarif teşkilatında müfettiş görevlendirildiği görülmektedir. Maarif idaresinde Mekâtib-i İbtidaiye Müfettişi olarak Abdurrahman Efendi’nin (Bursa müderrisi) görev aldığı bilinmektedir. Ayrıca Haleb vilayetinde Taht-ı Riyâset-i Aliyye- i Cenâb-ı Vilâye-Penâhîde adında valinin başkanlığında oluşturulan maarif komisyonluğunun 31 oluşturulduğu görülmektedir. Böylece Maarif işleri müdürlük uhdesinden valilik uhdesine kaydırılmıştır. 1908 yılında kurulan komisyonluğun başına naib getirilmiştir. Defterdar da daha rütbeli kişilerden seçilmiştir. Bu yeni kurulan komusyonun azaları Merkez Naibi Mehmed Tevfik Efendi (Haremeyn), Defterdar Ali Rıza Efendi (Ûlâ), Meclis-i İdâre Azasından Abdurrahman Zeki Bey, Müftü Şeyh Mehmed Efendi (Bilâd-ı hamse), Maarif müdürü Nadir Bey (Ûlâ sânîsi) Kâtip Ahmed Şükrü Efendi’dir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 123, 134, 138). Aynı yıl bazı kazaların maarif teşkilatlarında da önemli değişiklerin yaşandığı anlaşılmaktadır. Ayıntab Kazası maarif müdürü ve Kaymakam Necmeddin Bey, ikinci müdür olarak da Reis-i sanî Abdullah Edib Efendi göreve gelmiştir. Meclisin azaları ise Mehmed Ali Bey (Sâlis e), Abdullah Efendi, Ömer Efendi, Komisyon Kâtibi Ahmed Muhtar Efendi, Mekâtib-i İbtidaiye Müfettişi Reis-i Sâni Hacı Abdullah Edib Efendi’dir. İskenderun kazasında ise maarif müdürü ve kaymakamı olarak Rıfat Bey göreve başlamıştır. İskenderun’da Rüşdiye Muallimi-Evveli Ömer Kadri Efendi dışındaki tüm kadrolar değişmiştir. Antakya kazası Maarif komisyonluğunda daha önceki yıllarda komisyon kâtibi olarak görev yapan Abdulgaffur Efendi, H. 1326/1908-1909 yılından itibaren Mahkeme-i Şer’iye Başkâtibliğine terfi ettirilmiştir. H. 1326/1908-1909 yılında Göksun kazasında Maarif meclisinin kurulduğu görülketedir. Göksun kazası maarif müdürlüğüne Naib Mehmed Said Efendi getirilmiştir. Maarif İdare komisyonluğunda görev yapan azaların ise Tahrirat Kâtibi Hanifi, Hacı, Şükrü Efendiler ile İbrahim Ağa olduğu salname verilerinden anlaşılmaktadır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 473, 280). Göksun Maarif müdürü Said Efendi daha önce Ayıntab ve Suruç’taki meclislerde aza olarak görev yapımıştır. Kilis, İdlip, Beylan Rakka, Birecik, Suruç, Zeytun kazaları ile Urfa ve Maraş sancaklarında Maarif komisyonlarında herhangi bir değişikliğe rastlanmamaktadır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908, S. 228, 246, 301, 323, 381, 395, 416, 434, 451, 473). Salname verilerinde H. 1326/1908-1909 yılından sonra ve Osmanlı Arşiv verilerinde ise 1336/1917-1918 yıllarından sonra Haleb Maarif Meclisi ile ilgili herhangi bir kayıta ulaşılamamıştır. Eğitimdeki niteliği arttırıcı çalışmalar doğrultusunda merkez ile yazışmalar yapılsa da maliyenin para sıkıntısı her vilayette olduğu gibi Haleb’de karşımıza çıkmaktadır. Taleb edilen bütçenin yetersizliğinden dolayı istenen ödeneğin gönderilemeyeceği ile ilgili yazışmalar mevcuttur ([MF. İBT. ] Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi 340/20 04 L 1329). Sancak ve kaza maarif komisyonlarında devlet görevlilerinin yanında yerel eşraftan kişilerin bulunması mali kaynak konusunda oldukça etkili olmuştur. 32 Tablo:3 1913-1914 Yılı Haleb Vilayet Bütçesi (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif- i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 78, S.99, Matba‘a-i Âmire, 1336). 1329 Senesi 1330 senesi Hisse-i maarif Hisse-i maarif Vilayetin hususi Vilayetin hususi Mülâhazât olarak tefrik olarak tefrik bütçesi bütçesi edilen edilen İdâre-i husûsiye 1330 senesinden 6 517 538 2 742 023 10 000 000 2 779 517 itibaren teşekkül etmiştir İhsa’iyat Mecmu’asında7 da görüldüğü gibi maarif için sarf edilen miktar eğitimin modernleşmesi için oldukça kısıtlıdır. Mali sıkıntıların bulunmasına ve nizamnamede planlanmamış olmasına rağmen vilayete bağlı sancak ve kazalarda komisyonlar oluşturularak 7 Mehmed Cavid, İhsaiyat, C.1, İstanbul 1325, s. 296-298: ‘Memleketimizde maarif-i umumiye istatistikleri ilk defa olarak 1310-1311 sene-i maliyesine mahsus olmak üzere neşredilmiştir. Bilahare 1311-1312 senesi cetvelleri neşredildiği gibi 1312-1313, 1313-1314 cetvelleri de ikisi bir arada olarak neşrolunmuştur. Bu cetvellerden ikincisinin esna-yı tertibinde Maarif Nezareti İstatistik Kalemi'nde bulunduğum cihetle vilayetlerden gelen rakamların hemen hepsi tamamen yanlış olduğunu, buradan gönderilen talimatlardan hele Mektep hocalarının hiçbir şey anlamamış olduklarını ve binaenaleyh neticenin pek az şayan-ı emniyet bulunduğununu biliyorum. Esasen talep olunan malumatta pek cüz’i idi. Mekatib-i âliye ve rüşdiye ve İdâdiyenin sene-i dersiye ibtidasındaki mevcudu, müceddeden dühûl edenlerle sebepsiz Mektebi terkedenler, imtihan ile şahadetname alanlar, memur ve muallimlerin adedi, Dersaâdet ibtidai Mekteplerinden her birinin de erkek,(S.297) ve inas ayrı ayrı olarak mevcudu gösterilmişti. Leyli ibtidailer için leyli ve nehari talebenin miktarı ayrı ayrı gösterilmişti. Taşradaki İbtidaileri de usul-i atika ve cedide üzere ayrılmış erkek ve kız öğrencilerin toplamı ayrı ayrı kaydedilmişti. Herhalde bu toplamların hiçbiri güvenilir değildi. Sanayi-i nefise ve resim Mektepleri ile müzehaneler, resim tabloları sergileri, konservatuvarlar, kütüphaneler, edebiyat, sosyal bilimler ve fen istatistikleri arasında sayılmak iktiza eder. Bizim kütüphaneler istatistiğinde yalnız mevcut eserlerin miktarı yazılıdır. Sosyal bilimler, fen ve edebiyat istatistiği ise evvelce Encümen-i Teftiş ve Muayene'ce izin verilen kütüphanelerin miktarına ait bir cetvelden ibaretti. Müzenin, mamulat, süs ve sikkelerin cins ve miktarı ve duvar üzerine taksimatına dâir istitastiği vardır. Kütüphaneler istitatistiğinde kütüphanelerin gelirine, bulunan eserlerin miktarına, hibelere, bunları hibe edenlerin isimlerine, dahili nizamata, her gün devam eden okurların baktıkları eserlere göre taksimine, memurların miktarına ait bilgiler içermelidir. Edebiyat, sosyal bilimler ve fen istatistiği de memleketin matbaaları ile çıkan bütün yazılı eserleri ihtiva etmelidir. Kitaplar hacimlerine, genişliklerine, uzunluklarına göre taksim olunmalıdır. Her sene zarfında (S.298) muhtelif maddelere dâir neşredilen eserler ile gazetelerin miktarı gösterilmelidir. Bir konuya ait eserin kaç defa tab‘ olunduğu, tercüme ise hangi dilden tercüme edildiği, müelliflerin sayısı, tab edenlerin ve matbaa çalışanlarının miktarı, kitapçı ve yayıncıların miktarı, müzayede ile kitap satanların miktarı, kitap satanların sayısı, mütalaahane (okuma salonu)larının miktarı, hükümetçe yayınlanan yahut yayın için hükümet tarafından ödenek verilen eserlerin miktarı, yayın ve satışı hükümetçe yasaklanan eserler gösterilmelidir. Süreli yayınlar ile ilmi cemiyet muhtıraları ayrıca bir sınıf teşkil etmeli, bunlar hakkında da her türlü bilgi verilmelidir. Günlük gazeteler ile başkent ve vilayet gazeteleri ayrılmalıdır.’ 33 maarif idaresi Haleb’de yaygınlaştırılmıştır. Bu çalışmalar maarif idaresini geliştirmek adına gösterilen gayretin ürünüdür. Yukarıda da görüldüğü gibi valilerin sık sık değişmesi maarif idare ve komisyonlarına da yansımıştır. Takip etmekte zorlandığımız kadrolardaki değişikliklerin eğitime yansımaları olumsuz olarak sonuç vermektedir. Her gelen yönetici belli bir düzen oluşturmaya çalışmış ancak yöneticiler uzun süreli görevde kalamadıkları için yaptıkları çalışmalar tamamlanamamıştır. Bu durum eğitimdeki modernleşmenin de yarım kalmasına, istenilen düzeyde amacına ulaşamamasına sebebiyet vermiştir. Kadrolarda yaşanan değişikliklerin yansımasını başka bir bakış açısı ile değerlendirmek gerekirse farklı bölgelerdeki eğitim uygulamalarının tanınması ve taşınması açısından kadroların sürekli değişmesi avantaj teşkil etmektedir. Haleb’de Maarif Meclisi’nin kurulması ile maarif işlerinin denetimi gerçekleşmiştir. Haleb vilayetinin eğitim tarihinde dönüm noktası olarak kabul ettiğimiz hadise Maarif meclisinin kurulmasıdır. Böylece Maarif meclisinin kurulmasından önceki dönem ve sonraki dönem diye eğitim bilgilerini daha sistematik olarak tahlil edebilmekteyiz. Haleb’de açılan maarif meclisleri ile eğitimsel faaliyetlerini yürütebilmek adına politikalar geliştirilmiştir. 1882’den itibaren maarifin işleyişinde etkili olan mülki amir valilik, sorumluluk ise müdürlere ait olmuştur. Haleb Maarif müdürleri; muhasebe memurunun, kâtibin, sandık emininin, azalarının olduğu meclis kadrosuna başkanlık etmişlerdir. Haleb vilayeti kaybedilene kadar Maarif Meclisi, Maarif müdürlüğüne bağlı olarak çalışmalarını yürütmüştür. 4.2.2. Haleb’de Görev Yapan Maarif Müdürleri Tanzimat döneminde eğitimde modernleşme çalışmalarının başarıya ulşmamasının temel nedeni maarif teşkilatının geleneksel yapıdan kurtulamamasıdır. Bu nedenle 1869 Nizamnamesi’nde maarif teşkilat yapısında önemli değişikliklere gidilmiştir. Bu doğrultuda vilayetlerde maarif müdürlükleri kurulmuştur (Peyman Gazetesi, No: 19, 9 Kasım 1909 (25 Şevval 1327). Vilayetlerde maarif teşkilatlarının en yetkili makamı maarif müdürlüğü olduğu için müdürlerin seçilmesinde ve görevlendirilmelerinde büyük özen gösterilmiştir. 1889 yılında Maarif müdürleri alacakları ücret bakımından üç sınıf olarak kademelendirilmişlerdir. Birinci sınıf maarif müdürleri 2.500, İkinci sınıf maarif müdürleri 2.000, üçüncü sınıf maarif müdürlerinin maaşları ise 1.500 kuruş olarak belirlenmiştir (Tutsak, 1996, S. 86). 13 Aralık 1896 tarihli Vilayet-i Şahane Maarif Müdürlerinin Vezaifini Mübeyyin-i Talimatı ile Maarif müdürlerinin görevleri belirtilmiştir. 1 Kanun-ı evvel 1312 (13 Aralık 1896) tarihinde yürürlüğe 34 giren, Vilayet-i Şahane Maarif müdürlerinin Vezaifini Mübeyyin Talimata göre, vilayetlerde maarifin re’sen memuru ve mesul mercii Maarif müdürleri olarak görülmüştür. Maarif müdürleri, idareleri dâhilinde maarife ilişkin tüm işlerin nizamnameler ve emirler ile mevcut talimatların hükümlerine göre yürütülmesine nezaret etmek ile sorumlu tutulmuşlardır. Vilayetlerde bulunan bütün memurların doğrudan doğruya maarif nezaretiyle haberleşmeleri yasaklanmıştır. İş ve işlemlerde hiyerarşik bir yapılanma yolu izlenmiştir. Bu sebepten bütün resmi işler maarif müdürleri vasıtasıyla yürütülmüştür. Maarif müdürleri öğrenciler, Mektepler, muallimler ile ilgili bilgiler içeren raporları düzenleyerek nazırlığa iletmekle de görevlendirilmişlerdir. Vilayet merkezlerindeki maarif meclislerinin başkanı olan maarif müdürleri, maarife ait bütçeyi idare, muhafaza, tasarruf etmek ve maarif sandıklarının teşkilatı ve bağlı diğer gelirlerin düzenli bir şekilde harcanmasından da sorumlu tutulmuşlardır. (SNMU, 1316/1898-1899, Def’a 5, S. 136-141) 1882’den sonra Haleb vilayet salnamesi, devlet salnameleri, Haleb Maarif müdürlüğü ile Maarif Nezareti arasındaki yazışmalar ve Sicil-i Ahval kayıtları incelenerek tespit edilen maarif müdürleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo:4 1882 -1926 yılları arasında Haleb vilayetinde görev yapmış Maarif müdürleri Haleb Vilayeti Maarif Müdürleri Adı Görev Yaptığı Yıllar Ataullah Efendi8 1882-1886 Mustafa Bey 9 1886-1887 Kemal Halil Bey10 1886-1889/1892- Emrullah Efendi 11 1890-1892 Hasan Tahsin12 1892-1892 Tevfik Bey 13 1892-1894 Hüseyin Celal Bey14 1894-1895 Ziver Bey15 1895-1896 8 SVH, 13. Def’a, H. 1300/1882 , sf 59 . 9 DH. MKT. 1385. 87. 21. RA. 1304. 10 MF. MKT. 107. 06. 05. B. 1306) 11 Türkan, 2018 S. 6. 12 MF. MKT. 148. 14. 25. M . 1310. 13 MF. MKT. 151. 141. 27. RA . 1310. 14 MF. MKT. 232 . 62. 13. R . 1312. 15 MF. MKT. 331/21. 27/R/1314. 35 Hüseyin Zeki Bey16 1896-1898 /1898-1899/1899-1902 Akif Musib Al-Cabiri 17 1904-1907 Mehmed Nadir Bey18 1908-1910 Reşid Şehab Bey19 1910-1911 Mahmud Celaleddin Bey20 1910-1914/1914-1917 Sami Bey21 1911-1913 Nezihi Bey22 1916-1917 Sati’ el-Husri23 1913-1916/1916-1918 Tablo 4’ten anlaşılacağı üzere Haleb vilayetinde 16 tane Maarif müdürü görev yapmıştır. Tevfik Bey, Mehmed Nadir Bey kısa sayılacak sürede görev yapmışlardır. En kısa süre olarak bir yıldan az görev yapan Haleb Maarif müdürü Hasan Tahsin Bey’dir. Emrullah Efendi 2 yıl; Ataullah Efendi, Hüseyin Zeki Beyler dörder yıl görev yapmışlardır. En uzun süre Mahmud Celaleddin Bey görev yapmıştır. İki kere tayin olarak toplamda yedi yıl çalışmıştır. Haleb Maarif müdürlerinin çoğunun kısa süre görev yapmış olmaları maarif idaresindeki istikrarsızlığı göstermektedir. Haleb’de maarif müdürü olarak görev yapan Mahmud Celalettin Bey, Emrullah Efendi, Hüseyin Zeki Bey, Akif Musib Al-Cabiri, Sati’ el-Husrî gibi uzun süre görev yapan maarif müdürlerinin Mekteb-iMülkiye mezunu oldukları bilinmektedir. Kısa süre görev yapan müdürlerin bir kısmı çıkar çatışmaları, şikâyetler, iftiralar vb. sebeplerden dolayı görevlerine devam edememişlerdir. (DH. MKT. 1688/130. 27 S. 1307; Doğan, 2007, S. 144; BEO, 1358/101818-13/4/1317; MF. MKT. 609/50-12/11/1319; [İ. MF.] İrade Maarif 10/20- 08/04/1322). Bazı Maarif müdürleri bir vilayette başarılı oldukları görülürken başka bir vilayette başarısız olmuşlardır. Bu durum Haleb’de de görülmektedir. Kemal Halil Bey, Haleb Maarif müdürlüğü görevinde iken geçirdiği soruşturmanın sonucunda tayin edilmesine, Kosava Maarif Müdürlüğü görevinde iken hakkındaki şikayetlerden dolayı azledilmesine karar verilmiştir. Bu olumsuzluklara karşı Halil Kemal Bey, Suriye ve Beyrut Maarif müdürülüğünde başarılı 16 MF. MKT. 349. 17. 29. Ş . 1314. 17 Çankaya, 1968, S. 1466) 18 MF. MKT. 1094 . 15. 26. Z . 1326. 19 BEO. 3770. 282680. 17. C. 1328. 20MF. MKT. 518. 9. 09. R . 1318. 21 MF. MKT. 1167. 61. 03. RA. 1329. 22 MF. MKT. 1215. 14. 22. CA. 1334. 23 Umar, 2004, S. 271. 36 olmuştur (DH. MKT. 1688/130. 27 S 1307; Y. PRK. MF.2/57-05/05/1310; BEO, 1358/101818- 13/4/1317; MF. MKT. 609/50-12/11/1319; İ. MF. 10/20-08/04/1322). Haleb’de dönemin şartlarında oldukça kısa olarak kabul edilebilecek süre zarfında görev yapan maarif müdürlerinin, tayin oldukları yere alışmaları ve istenen görevleri hemen icra etmeleri oldukça güç olmuştur. Haleb vilayetinde görev yapan maarif müdürlerinin 2500 ile 5000 kuruş arasında maaş aldıkları bilinmektedir. Haklarında bilgiye ulaşabildiğimiz Haleb vilayeti Maarif müdürleri; Ataullah Efendi, Mustafa Bey, Kemal Halil Bey, Emrullah Efendi, Hasan Tahsin, Tevfik Bey, Celal Bey, Ziver Bey, Hüseyin Zeki Bey, Akif Musib Al-Cabiri, Mehmed Nadir, Reşid Şahab, Mahmud Celaleddin, Sami Bey, Nezihi Bey, Sati’ el-Husrî’dir. Osmanlı arşivinde bulunan Sicil-i Ahval defterlerinde yalnızca Tevfik Bey ve Reşid Şehab Bey hakkında bilgiye ulaşılmıştır. 4.2.2.1 Ataullah Efendi Arşiv kayıtlarında Ataullah Efendi, salname kayıtlarında Ata Efendi olarak geçmektedir. (Başkanlık Osmanlı Arşivi; Maarif Nezâreti Mektûbî Kalemi [MF. MKT], 83/31). Bu durumun sebebi Allah lafzının yazılmak istenmemesinden kaynaklanmaktadır.24 Haleb vilayetinde açılmış olan Maarif meclisinin reisi olarak da isimlendirilen ilk müdürünün Ataullah (Ata) Efendi olduğu görülmektedir (SVH, 13. Def’a H. 1300/1882-1883, S. 59). Ataullah Efendi 1302/1884-1885 ve 1303/1885-1886 yıllarında görev yapmıştır. 1882-1883 yılında bulunduğu görevini layıkı ile yaptığı gerekçesi ile rütbe aldığı ve 1883 yılında tekrar bir terfi almasının mümkün olmayacağı bildirilmiştir (MF. MKT.83/31. 19. C. 1301). Ataullah Efendi H.1321/1903-1904 yılında Beylan kazasında maarif müdürü olarak görev yapmıştır. H.1322/1904-1905 yılında bu görevi Bursa müderrisi olan Müftü Osman Nuri’ye devretmiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 321). Ataullah Efendi’nin H.1321/1903-1904 yılından sonra herhangi bir kaydına rastlanmamaktadır. 4.2.2.2. Kemal Halil Bey Kemal Halil Bey 30 Temmuz 1860 tarihinde Tarsus’ta doğmuştur. Babası Hacı Musa Ağa’dır (Atatürk Kitapliği, No:54553). Mekteb-iSultaniye’ye ücretsiz olarak girmiştir (MF. MKT. 65/14-23/06/1296; [Y. EE. d. ] Yıldız Esas Evrakı Defterleri 438/29, S. 46). 1886 yılında öğrencisi olduğu Mekteb-iSultaniye’ye Lisân-ı Osmânî muallimi olarak atanmıştır. Bu görevine ilaveten Ayvansaray’daki Zeyrek Rüşdiyesi’nde Fransızca öğretmenliği yapmıştır (Çelikdemir, 2020, S. 435). H. 1305/1887-1888 yılında Haleb Maarif Reisi Kemal Efendi’dir. 24 Benzer isimlerde de Allah lafzının yazılmak istenmemiştir. Mesela Abdullah ismi Abdah şeklinde yazılmıştır. 37 Kemal Halil Bey salname verilerinde 1887-1888 yılında Haleb Maarif müdürü olarak görev yapantığı belirtilirken arşiv verilerinde ise Kemal Halil Bey’in 1888-1889 yılında Haleb Maarif müdürü olarak atandığı ve üç yıl bu görevi icra etmiş olduğu belirtilmektedir (SVH, 16. Def’a, H. 1305/1887-1888, S. 131; MF. MKT. 109/31-17. L. 1306). Halil Kemal Bey 1307/1889-1890 yılında uygunsuz davranışlarda bulunduğu için şikâyet edilmiştir. Haleb Maarif müdürü Kemal Bey hakkındaki suçlamaların araştırma yapılarak sonuçlandırılması gerektiğine dair yazışmalar mevcuttur (DH. MKT. 1688/130. 27 S 1307). Şikâyetlerin değerlendirilmesi üzerine düşmanlık yaşanabileceğinden dolayı Beyrut, Şam veya Adana vilâyetlerinden birine tayinini istemiş olup yerine Emrullah Efendi’nin göreve geldiği görülmektedir. ([DH. MKT.] Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi 1680/21. 15 4 1307). Halil Kemal Efendi’nin Haleb’deki görevinde Osmanlı Arşivi verilerinde iki belgeye rastlanmıştır. Bunlardan biri Haleb Maarif müdürü Kemal Bey’in kefalet senedinin gönderilmesi ile ilgilidir (MF. MKT. 107/6-05. B. 1306). Diğeri ise H. 1305/1887-1888- 1306/1888-1889 senesine ait makbuz koçanlarının gönderilmesinin Haleb Maarif müdürü Kemal Halil Bey’den sorulmasıdır. (MF. MKT. 116/22 11 B 1307). 1889’da Suriye, 1891’de Beyrut Maarif müdürü olarak görev yapmıştır. 1892’de tekrar Suriye’ye gönderilmiştir. 1892 yılında Suriye Maarif müdürü iken Kemal Halil Bey’e ait bir layiha bulunmaktadır. Bu layihada Antakya Nusayrilerinin yaşadıkları sıkıntılar ve bu problemlerin çözümüne dair öneriler verilmiştir. Tarımda Nusayrilerin karın tokluğuna çalıştıkları, mahkemelerde şahitlik yapamadıkları, camilere ve Mekteplere alınmadıkları dile getirilmiştir. Bu durum karşısında Kemal Halil Bey, Nusayrilere yönelik Mektep açılması gerektiğini belirtilmiştir. Var olan problemi bir eğitimci gözü ile değerlendirerek çözüm bulmuştur ([Y. PRK. MF.] Yıldız Perâkende Maârif Nezareti Marûzâtı 2/57-05/05/1310). 1896 yılında Kosova’da görev yapmıştır. (MF. MKT. 609/50-12/11/1319; Y. EE. d. 438/29, S. 46). 1899 yılında Kosova Maarif müdürlüğü görevinden azledilip 1900 yılında Ankara Maarif müdürü olarak görevlendirilmiştir. (BEO, 1358/101818-13/4/1317; MF. MKT. 609/50-12/11/1319; [İ. MF.] İrade Maarif 10/20-08/04/1322). 1904 yılında atandığı Meclis-i Maarif azalığı görevi 1914 yılında meclisin lağvedilmesinden dolayı sona ermiştir. Maarif Nezaretinden eski görevine denk bir görev talep etmiştir (MF. MKT. 1208/76-28/06/1333). Kemal Halil Bey yeni görev beklerken vefat etmiştir. 55 yaşında vefat eden Kemal Halil Bey’in dört çocuğu olup eşinin maaş talebinde bulunduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır (MF. MKT. 1212/39-20/11/1333). 38 4.2.2.3. Emrullah Efendi Emrullah Efendi 1856 yılında Lüleburgaz’da dünyaya gelmiştir. Ailesi ile ilgili pek bir bilgimiz bulunmamaktadır. İlk ve orta öğrenimini Lüleburgaz’da tamamlamıştır. Daha sonra Mülkiye Mektebi’ne girmiştir. Eğitim hayatında başarılı bir öğrencidir. Fransızcayı kendi gayreti ile öğrenmiş ve 1882 yılında Mekteb-iMülkiyeyi ikincilikle bitirmiştir. Oldukça başarılı bir öğrencilik hayatı geçirmiştir. Mülkiyeden mezun olduktan sonra, 5 Şubat 1883’te 2500 kuruş maaş ile Yanya’ya, 24 Mayıs 1886’da 3000 kuruş ile Selanik, 1890’da 2500 kuruş ile Haleb, 1892 yılında Aydın (İzmir) vilayetinde maarif müdürlüğü yapmıştır (MF. MKT. 1181/31-05/10/1330; Ülke, 2008, S. 654). Emrullah Efendi her kademede ilme çok önem vermiş ve ilim adamlarına her zaman yardımcı olup destek olmuştur. Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü durumdan kurtulmasının eğitim ile mümkün olabileceğini belirtmiştir. 1900 yılında Meclis-i Maarif azalığına tayin olmuştur. Daha sonra Galatasaray Sultanisi müdürlüğü yapmış daha da sonra Maarif Nezareti Meclis-i Maarif-i İlmi Dairesi başkanlığına ataması gerçekleşmiştir. 12 Ocak 1910’da Maarif Nazırı olmuştur. 31 Aralık 1911’de ikinci kez Maarif nazırlığı görevine gelmiştir. Darü’l-Fünun Edebiyat şubesinde Felsefe ve İçtimaiyyat müderrisliği görevini yapmıştır. 7 Ekim 1914’te kalp krizi geçirerek vefat etmiştir. (Çankaya, 1968, S. 98-101). Emrullah Efendi Haleb’de görev yaparken Mekteb-iMülkiye’nin ikinci sınıfından ayrılan kardeşi Mehmed Bin Ali’nin kendi yanına gelmesi ile ailevi problemler ile ilgilenmek zorunda kalmıştır (MF. MKT. 116/90- 29/07/1307). Liyakatli insanların önünü açarak ülke adına yararlı hale getirmeye çalışmıştır. Bunu Haleb Maarif müdürü iken de gerçekleştirmeye çalışmıştır. Emrullah Efendi, Ali Kemal Bey ve onu gibi sürgün ile Haleb’e gönderilmiş kişilerin eğitimine göre kitabet, ahlak, edebiyat, tarih-i umumi dersleri vermelerini sağlamıştır. Böylece Haleb İdâdisinin oluşmasında ve gelişmesinde emeği geçmiştir. Bu çalışmalar sırasında vali, nazır ile problem yaşayıp iftiralara maruz kalmıştır (Ali Kemal, 2010, S. 272). Emrullah Efendi teftiş sisteminden dolayı mecliste çok eleştirilmiştir. O, Osmanlı’da Mektep sayısının net olmayışı, yeterince müfettişin bulunmamasını, Osmanlı’da Mektep sayısının 15.132 olduğu, toplam 90-95 müfettişin olduğunu belirterek her müfettişe 150 Mektebin düşmesi nedeniyle yetersizlikleri dile getirmiştir. Hatta teftişler için seyyar müfettişlerin dahi görev yaptıklarını anlatmıştır. Seyyar Müfettişliği yanlış anlayarak Mektebi olmayan yerlere müfettiş gönderildiğini iddia edenlere karşı Mektep sayıları ile ilgili Zabıt Ceridelerinde şu sayıları vermiştir: 39 ‘İstanbul’da 550 Mekteb-iibtidaiyenin olduğu (çoğu vakıf Mektebi), 494 Mekteb-ihususiye, 36 rüşdiye, 6 İdâdi olmak üzere toplam 1086 Mektep; Edirne’de 432 Mekteb-ihususiye, 226 ibtidaiye, 31 rüşdiye, 6 İdâdi ile toplam 695 Mektep; Erzurum’da 25 Mekteb-ihususiye, 93 ibtidaiye, 23 rüşdiye, 2 İdâdi ile toplam 143 Mektep; İşkodra’da 23 Mekteb-ihususiye, 144 ibtidaiye, 7 rüşdiye, 6 İdâdi ile toplam 176 Mektep; Adana’da 74 Mekteb-ihususiye, 43 ibtidaiye, 19 rüşdiye, 2 İdâdi ile toplam 137 Mektep; Ankara’da 125 Mekteb-ihususiye, 296 ibtidaiye, 26 rüşdiye, 5 İdâdi ile toplam 452 Mektep; Aydın’da 434 Mekteb-ihususiye, 128 ibtidaiye, 26 rüşdiye, 5 İdâdi ile 1774 Mektep; Haleb’de 143 Mekteb-ihususiye, 1284 ibtidaiye, 26 rüşdiye, 5 İdâdi ile toplamda 1458 Mektep’ bulunduğunu ifade etmiştir ([M. M. Z. C. ], 9 Ocak 1911 (27 Kanunuevvel 1326), C. 2, 23, S. 94). Emrullah Efendi’nin itham edildiği konulardan biri de müfettişlerin hazırladığı raporları almadığıdır. Bunu iddia edenlere karşı mecliste raporlar göstererek açıklamalarda bulunmuştur. Bu açıklamaya karşı Dedeağaç’tan Kırkkilise ve Gümülcine’den 9, Erzurum’dan 5, İşkodra’dan 3, Adana’dan 12, Ankara’dan 5, Aydın’dan 9, Suriye’den 4, Selanik’ten 9, Sivas’tan 8, Bağdat’tan 1, Beyrut’tan 3, Cezaîr Bahri Sefid’den 26, Haleb’den 2, Manastır’dan 3, Trablus’tan 8, Yanya’dan 4 olmak üzere yüzden fazla raporun geldiğini ifade etmiştir. (Türkan, 2018, S. 92). Emrullah Efendi’nin Haleb Maarif müdürlüğü sırasında daha iyi eğitim verebilmek ve Maarif nazırlığına isteklerini iletebilmek için İstanbul’a giderek görüşlerini belirtmesi nitelikli eğitime verdiği önemi göstermektedir (MF. MKT. 119/63. 13 Z 1307). Türk eğitim tarihinde Emrullah Efendi, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ilköğretim alanında gerçekleştirdiği reform niteliğindeki düzenlemeler ile tanınmıştır. Getirdiği bu yeniliklere karşı çıkanlar ile mücadele etmiştir. Emrullah Efendi tarafından hazırlanan Tedrisat- ı İbtidaiye Kanunu Layihası, 15 Ekim 1913’te Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkati olarak kabul edilmiş ve uygulanmıştır (Gelişli, 2002, S. 38) Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu ilköğretim adına büyük bir yeniliktir (Ergün, 1996, S. 192-200). Türk eğitim tarihinde önemli bir yeri olan Emrullah Efendi’nin Haleb maarif müdürü olarak görev yapması, Haleb eğitiminin modernleşmesinde dönüm noktası olmuştur. Haleb’de 1308/1889’dan 1310/1892 yılına kadar 2 yıl görev yapmıştır. Emrullah Efendi 6 aza ile Haleb eğitiminin modernleşmesinde büyük katkılar sağlamıştır. Emrullah Efendi Tuba Ağacı Nazariyesi ile ilmin yukarıdan başladığını savunarak Haleb vilayetindeki Maarif meclisini ve kazalardaki Maarif idarelerini iyi tahlil etmiştir. Müdürlüğü döneminde kaza maarif müdürlerini ve meclis azalarını değiştirmemeye özen göstermiştir. Böylece yenileşme 40 çabalarının yarım kalmasını istememektedir. Haleb Maarif müdürü iken kadroda değişiklikler gerçekleştirmemişse de Aydın vilayeti Maarif müdürü iken büyük değişiklikler yapmıştır. Aydın Meclisine ilk yabancı memur, Emrullah Efendi tarafından alınmıştır (Tutsak, 1996, S.87). Haleb İdâdisinin gelişmesinde emeği olan Emrullah Bey, İzmir İdâdisini tamamen değiştirme yoluna gitmiştir. Çalıştığı vilayet maariflerini ve çalışanlarını tahlil ederek farklı farklı uygulamalarda bulunmuştur. Emrullah Efendi 1310/1892-1893 yılında Haleb Maarif Müdürlüğü görevini Tevfik Bey’e bırakmıştır (SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 143). 4.2.2.4. Tevfik Bey Mehmed Tevfik Bey, 1860 yılında Üsküdar’da doğmuştur (Ünal, 2008, S. 187). Babası Tosun Paşa’dır. Babasının idareci olmasından dolayı iyi bir eğitim almıştır. Üsküdar Rüşdiyesi ve Galatasaray Sultanisi’nde eğitim almıştır. İyi derecede Fransızcası vardır (Şişman, 1898, S. 12). 1889 yılında Erzurum Maarif müdürü olarak atanmış 600 kuruş ile Fransızca öğretmenliği yapmıştır. 1892 yılında 2500 kuruş maaş ile Haleb Maarif müdürü olarak atanmıştır (DH. SAİ. d. 71/553, S. 25-26-47). 300 kuruş ile matematik öğretmenliği, 250 kuruş maaş ile Farsça öğretmenliği yapmış gayretinden dolayı rütbe almıştır (DH. MKT. 1797/124-25/Ca/1308) Maarif müdürlerinin de öğretmenlik yaparak ayrıca para aldıklarını Tevfik Bey örneğinde görebilmek mümkündür. Tevfik Bey, Erzurum Maarif müdürü iken hakkında şikâyetler bulunmaktadır. Coğrafya Öğretmeni Şevki Bey, Tevfik Bey’i şikâyet etmiş ve yapılan soruşturmada şikâyetin asılsız olduğu anlaşılınca Şevki Bey başka bir yere tayin olmuştur. Tevfik Bey, Maarif teşkilatına mali kaynak bulma konusundaki gayretinden dolayı Erzurum’da ödüllendirilmiştir (MF. MKT. 314/64-24/Z/1313). Tevfik Bey, Erzurum Maarif müdürü iken Mekteb-iİdâdi için satın alınan alat-ı hikemîye ve kimyeviyenin (kimya donanım aletleri) kaybolması sebebiyle maaşından kesinti yapılacağının ve bu kesintinin Haleb Maarif veznesine tesliminin istendiği bilinmektedir (MF. MKT. 151. 141. 27Ra1310). Tevfik Bey’in maaşının dörtte biri kesilmiştir (Karabekmez, 2012, S. 84). Tevfik Bey, Haremeyn ikramiyesinin25 gönderilmemesi sebeplerinin araştırılması ile ilgili talepte bulunmuştur. Erzurum’da görev yaptığı dönem ile ilgili hesaplar incelenmiş ve harcırahının verilmemesine karar verilmiştir (MF. MKT. 180/145-03Ra1311) (MF. MKT. 183/103-26Ra1311). Tevfik Efendi’nin yaşadığı olumsuzluklardan dolayı Sicil-i Ahval defterlerindeki kayıtlara göre Haleb Maarif müdürlüğü vazifesine devam etmesi kefalet senedi ile 25 Bknz. Buzpınar Ş. T., Küçükaşcı M. S. Haremeyn. DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi), 16. Cilt, S. 153, 157. 41 olabileceğinden kendisine kefillik yapacak birine ihtiyaç duymuştur. Maarif adına halktan toplanarak devlete aktarılan aidattan zimmetine akçe geçirir ve talimatlara muhalif hareketlerde bulunur ise zarar ve ziyan olarak belirlenen 30 bin kuruşu karşılayabilecek, emlak ve itibarı oldukça iyi kefilin imzaladığı senet istenmiştir. Bu senede kefil olacak isimleri Alabacı Hanı’nda mukim tüccârdan Yusuf Eyüb Rızkullah, Salîbü’s-Saferî mahallesi tüccârlarından Nimetullah Cebrâʼil Bey belirleyecektir. Bu sened Haleb’in Salîbe mahallesinden Tutel-zâde Mikail Abduhu Efendi’nin Haleb Mukavelat (Noterlik) Odası’na gelerek Maarif müdürü Tevfik Bey için kefaletname imzalaması ile oluşturulmuştur. Kefalet harcı olarak 50 kuruş alınmıştır. Bu senedin altında da: Aza : Basil Aza : Ahmed Tevfîk Aza : Es-Seyyid Esʻad Aza : Bulunamadı Aza : Sekbas Aza: Es-Seyyid Abdurahman Zeki Reʼîs-i rûhânî: Bulunmadığı Müftî: Bulunmadığı Mektûbî: Musa Celal Vekîl-i Defterdâr: Hasan Tahsin Serkâtib: Mehmed Sâmî Nâʼib: Es-Seyyid Mekkî Efendi lerin imzaları bulunmaktadır ([MF. SCL.] Maarif Nezareti Sicil-i Ahval Şubesi 4/90-21/Ca/1311). Daha önce yaşanan hadiselerden emin olunamayan konularda Maarif müdürlerinin kefalet senetleri ile görev icraları söz konusu olmuştur. Görüldüğü gibi bir Maarif müdürünün göreve devam etmesi için yerel eşraftan bir tüccarın kefil olması, maarif müdürlüğünde gerçekleşen uygulamalar adına farklı bir pencere açmaktadır. Bu durumu Maarif müdürlerine uygulanan yaptırımlar arasında azil, tayin, işten el çektirme dışında kefalet senedi ile göreve devam etmeleri de uygulanan yöntemler arasında görülmektedir. Kefalet senedi ile göreve devam edebilme yöntemi Maarif müdürlerinin itibarını sarsarak yerel eşraftaki zengin tüccarların maarif teşkilatındaki belirleyici rollerini gözler önüne sermektedir. Maarif bütçesinde Osmanlı vilayetleri arasında gelir-gider paylaşımları yapılmıştır. Vilayetler arasındaki bu paylaşımlar teminat ve haciz işlemlerinde de görülmektedir. Yapılan bütün işlemlerin sorumluluğu müdürlere aittir. Bu durum Haleb’de Tevfik Efendi’nin maarif 42 müdürlüğü döneminde yaşanmış olup Tevfik Bey’in Harput kazasındaki Tosun Paşa emlakını haciz altına almasından anlamaktayız (MF. MKT. 186/67-29 R 1311). 1894 yılında Tevfik Bey 2500 kuruş maaş ile Edirne Maarif müdürü olarak atanmıştır (MF. MKT. 269/2-22/Z/1312). Daha sonra Tevfik Bey tekrar Haleb’e gelmiştir. H. 1326/1908- 1909 yılında Maarif idare heyetinin dışında Taht-ı Riyâset-i Aliyye-i Cenâb-ı Vilâye-Penâhî adı ile oluşturulan valinin başkanlığındaki maarif komisyonluğunda merkez naibi olarak yer almıştır. (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 138). H.1326/1908-1909 yılından sonra Tevfik Efendi’nin izine rastlanmamaktadır. 4.2.2.5. Hasan Tahsin Hasan Tahsin, 1865’te Girit adasının Hanya şehrinde doğmuştur. Mekteb-iMülkiye’yi 1883’te bitirmiştir. Aynı yıl Ticaret Nazırlığı’nda işe başlamıştır. 1886’da Hariciye Nazırı olmuş daha sonra Maarif Nezaretine geçerek 1887’de Balıkesir (Karesi) sancağı Maarif müdürlüğüne atanmıştır. Burada hem müdürlük hem de Fransızca ve tarih-i umumi dersleri vermiştir. Balıkesir’de Maarif müdürlüğü yaptığı sırada Karesi İdâdisi Fransızca ve tarih-i umumi muallimliğini de yürütmüştür. Bir yıl sonra Karesi İdâdisinin müdür vekilliği ile birlikte hikmet (fizik) dersleri de vermiştir. Daha sonra Konya Maarif müdürlüğü, 1890- 1891 yılında Selanik Maarif müdürlüğü görevine gelmiştir (Demirel, 2019, S. 33). Selanik Maarif müdürlüğünü icra ettiği sırada Selanik İdâdisi ilm-i servet (iktisat) ve kavanin (kanun) dersleri de vermeye başlamıştır. Selanik’ten sonra 1891-1892 yılında İzmir (Aydın) Maarif müdürlüğü görevine gelmiştir. 1892-1893 yılında Haleb Maarif müdürlüğüne tayin edilmiştir (Karabekmez, 2012, S.90). Daha sonra İstanbul’a dönmüştür. İstanbul’da Mahmudiye Rüşdiyesi Lisân-ı Osmânî muallimliğine oradan da Üsküdar İdâdisi Müdürlüğüne tayin edilmiştir. Buradan da Maarif Nezareti Sicil-i Ahval ve İstatistik şubesi Baş Kâtipliğine aynı zamanda Topkapı Rüşdiyesi Fransızca muallimliğine tayin edilmiştir. Haleb Maarifi eski Müdürü Hasan Tahsin’in biyografisinin (Tercüme-i hal varakaları) Sicil-i Ahval Komisyonuna gönderildiği bilinmektedir (MF. MKT. 148/14 25M1310). 1901’de Maarif Nezareti Mektubi kalemi müdürlüğüne atanmıştır. 1909’da ise Nezaret Kütüphaneler Umum müfettişliğine yükselmiştir (Çankaya, 1968, S. 257). 4.2.2.6. Hüseyin Celal Bey Hüseyin Celal Bey 1312/1894-1895 yılında becayiş ile Kastamonu’dan Haleb’e Maarif müdürü olarak geldiği bilinmektedir (MF. MKT. 236. 62-06 Ca 1312) Haleb Maarif müdürü Celal Bey’in başarılı çalışmalarından dolayı vilayetçe takdir edilmiştir (MF. MKT. 311. 5. 29 L1313). Hüseyin Celal Bey Osmanlı Arşiv verilerine göre 1312/1894-1895 -1313/1895-1896 43 arasında Haleb’de görev yaptığı bilinirken salname verilerinde ise 1312/1894-1895-1315/1897- 1898 yılları arasında Maarif müdürlüğü yaptığı görülmektedir. Celal Bey hem maarif idaresinin hem de Maarif meclisinin başkanlığını yürütmüştür (SVH, 24. Def’a, H. 1314/1896-1897, S. 123). Muş Mutasarrıfı Nureddin Paşa Haleb Maarif müdürü Celal Bey’e olan kefalet ve emlak haczini kaldırmıştır (MF. MKT. 758/32 -03 Za 1321). Bu durum bize Tevfik Beyde gördüğümüz kefaletin Hüseyin Celal Bey adına da var olduğunu göstermektedir. Hicri 1314/1896-1897 yılında Celal Bey Haleb Maarif müdürlüğü görevini Cezayir-i Bahr-î Sefid Maarif müdürü Ziver Bey’e bırakmıştır (MF. MKT. 331/21. 27/R/1314). Haleb’den sonra Celal Bey Yanya vilayetine tayin olmuştur. (MF. MKT. 330/53-10 Ra 1314) Yanya’dan sonra 1896 yılında Diyarbakır Maarif müdürlüğüne 2000 kuruş maaş ile tayin olmuştur. 2 yıl 4 ay kadar bu görevde kalmıştır. Diyarbakır Maarif müdürlüğü 1898 yılında lağvedilmesi ile bu görevinden ayrılmıştır ([İ.DH] İrade Kalemi Dâhiliye 1365/28-14/02/1317). 1918 yılında Edirne valisi olmuştur (Weber, 1976, S. 295-303). Bu tarihten sonra Hüseyin Celal Bey ile ilgili bilgilere rastlanmamaktadır. 4.2.2.7. Hüseyin Zeki Bey Hüseyin Zeki Bey 1891 yılında Mekteb-i Mülkiye’den iyi derece ile mezun olmuştur. Daha sonra İzmir İdâdi müdürlüğü yapmıştır. Maarif müdürü olmadan önce, 1895’te Nablus Lisesi’nde Fransızca, Coğrafya, Matematik, Ekonomi ve Edebiyat Öğretmeni olarak çalışmıştır. İki yıl sonra Erzurum Lisesi’nde öğretmenliğe başlamıştır (Karabekmez, 2012, S. 78). 1896 yılında Haleb Maarif müdürlüğü yapmış ve 1900’de Beyrut’a gitmiştir. 1902 yılından sonra Şam, Beylan, Birecik, Trablusgarp’ta görev yapmıştır (Weber, 1976, S. 484). Hüseyin Zeki Bey salname verilerine göre 1315/1897-1898 yılında; Osmanlı Arşiv verilerine göre ise 1314/1896-1897-1319/1901-1902 yılları arasında Haleb Maarif müdürlüğü yapmıştır. Maarif müdürü Mahmud Celaleddin Bey Salname-i Maarif-i Umumiye’ye göre 1318/1900-1901 yılında görev yapmıştır. Bu karışıklığın sebebinin Hüseyin Zeki Bey’in birden çok Haleb’e görevlendirilmesi olarak düşünülmektedir. 1898-1899, 1900-1901, 1913, 1916 yıllarında olmak üzere dört kez Haleb’de çalışan Zeki Bey, 1913’te Diyarbakır’da 1914’te ise Ankara’da görev yapmıştır. 1315/1897-1898 yılında Maarif müdürlüğü Celal Bey’den Hüseyin Zeki Bey’e geçmiştir. Beyrut Maarif müdürü Mahmud Celaleddin Bey ile Haleb Maarif müdürü Zeki Bey becayiş yapmışlardır (BEO. 1528. 114577. 06 R 1318). Zeki Bey Haleb’deki başarılı çalışmalarından dolayı rütbe almıştır (BEO. 1394. 104482. 26 C 1317). Haleb Maarif müdürlüğü görevinde iken Şam bölgesinin Mekteplerini 44 teftiş ederek Şam vilayetinin eğitiminde de etkili olmuştur (Suriye Gazetesi, No:1779-85/202- 14/E/1316). Haleb Maarif İdâdisi müdürü Hazım Efendi, bazı hareket ve davranışlarından dolayı Hüseyin Zeki Bey’i şikâyet etmiştir (MF. MKT. 480. 45. 18 Ş 1317). Bu sebepten teftiş geçirdiği ve mahkûmiyet kararı verildiği bilinmektedir (MF. MKT. 439. 50. 08 Za 1316). Bu karardan dolayı yerine atama yapılmıştır. 1314-1318 yılları arasında Haleb Maarif müdürlüğü yapmış olan Hüseyin Zeki Bey’in 1321/1903-1904 yılında Marra kazasında Kaymakamlık ve Maarif müdürlüğü yapması, Maarif müdürlerinin aynı vilayetin kazalarında da görev yapmış olduklarını göstermektedir. Bu durum müdürlerin kazalara da kendi eğitim anlayışlarını taşımalarına vesile olmuştur. Hüseyin Zeki Bey Haleb’den sonra Beyrut’a gitmiştir. Tedavi maksatlı Beyrut’a gitmek için izin verildiği bilinmektedir (MF. MKT. 506/38 -07 S 1318. ). 1919’da Ankara’da ikinci defa Maarif müdürü olarak göreve gelmiştir. Zeki Bey 1920 yılında emekli olmuştur. 4.2.2.8. Mahmud Celaleddin Bey 1319/1901-1902 yılında Haleb Maarif müdürlüğü görevine Hüseyin Zeki Bey’den sonra Mahmud Celaleddin Bey gelmiştir. Mahmud Celaleddin Bey, Haleb’e Zeki Bey ile yaptığı becayiş sonucu Beyrut’tan gelmiştir (MF. MKT. 518. 9. 09 R 1318). Mahmud Celaleddin Bey’in aile ve eğitim hayatı ile ilgili pek bir bilgi bulunmamaktadır. Mahmud Celaleddin Bey salname verilerinde 1319/1901-1902-1321/1903-1904 yılları arasında; Osmanlı Arşiv verilerinde ise 1318/1910-1911-1322/1914-1915, 1322/1914-1325-1917-1918 yılları arasında Haleb vilayeti Maarif müdürü olarak görev yapmıştır. Bu karışıklığın sebebi Haleb vilayetine iki kez atanmış olmasıdır. İlk kez 1318/1910-1911-1322/1914-1915 yılları arasında, ikinci kez ise 1322/1914-1915-1325/1917-1918 yılları arasında görev yapmış olduğu bilinmektedir. Mahmud Celaleddin Bey, Haleb’de bulunan özellikle İbtidaiye Mekteplerin durumlarını merkeze ileterek ihtiyaçların karşılanması için çabalamıştır (MF. İBT. 106. 102. 12 Ş 1319). Celaleddin Bey, Beyrut Maarif müdürü iken yolsuzluk yaptığı anlaşılmış olup tembihatta bulunulmuştur (MF. MKT. 534. 46. 13 B 1318). Celaleddin Bey’in Haleb Maarif müdürlüğünün dışında Urfa Aşar ve Bakaya komisyonunda da görev aldığı bilinmektedir (MF. MKT. 673. 57. 11 Ş 1320). H. 1321/1903- 1904 yılında maarif müdürlüğünde bulunan Mahmud Celaleddin Bey görevini iyi yapmadığı gerekçesi ile azledilerek yerine Cemiyet-i Rüsumiye (Vergi Komisyonu) Azası Nadir Bey 5.000 kuruş maaşla tayin edilmiştir ([BEO. ] Bab-ı Ali Evrak Odası 2148. 161088. 02. 05. 1321). Celaleddin Bey, hakkındaki şikâyetlerden dolayı azledilmiştir (MF. MKT. 727. 8. 21 Ca 1321). 1321/1903-1904 yılında Mahmud Celaleddin Bey maarif müdürlüğü görevinden alınıp 45 Ayıntab kazası Maarif Komisyon Müdürü ve aynı zamanda Kaymakamlık görevine getirilmiştir. Maarif müdürlerine uygulanan ceza yönteminden azil uygulanmış olsa da aynı vilayetin kazasında görevlendirilmiş olması çok ağır cezaların uygulanmadığını göstermektedir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 139). 1904’te Erzurum Vilâyeti Maarif müdürlüğüne 2.000 kuruş maaşla görevlendirilmiştir. (İ. MF. 10/21/06). 1323/1905-1906 yılından sonra Mahmud Celaleddin Bey ile ilgili bilgilere rastlanılmamaktadır. 4.2.2.9. Akıf Musib Al-Cabiri Osmanlı Mebusan Meclisinin Haleb mebuslarından Nafi’i Musib Paşa’nın oğludur. 1881’de Haleb’de doğmuştur. Haleb Askeri Rüşdiyesi’nde orta, Merkez İdâdisi’nde lise öğrenimini tamamlamıştır. Mülkiye’ye girmeden önce 1905 yılına dek Haleb vilayeti Mektubi kalemi mülazamlığı yapmıştır. 1906’ya dek Haleb İdâdisi Muallim vekilliğinde bulunmuştur. Daha sonra bu görevinden de ayrılıp İstanbul’a gelip Mülkiye’ye girmiş, 1911’de pekiyi derece ile mezun olmuştur. Haleb vilayeti maiyyet memurluğu daha sonra da İdlib Kaymakam vekilliğinde bulunmuştur. 1915’te Haleb vilayeti Muhacir Müdür vekilliğine daha sonra da kaymakamlığa terfi etmiştir. 1917’de Haleb Polis müdürlüğü komiser muavinliğine getirilmiştir. Faysal’ın kurduğu Suriye hükümeti emrine girmiştir. 1325/1907-1908-1326/1908- 1909 yılında Haleb Maarif müdürlüğünde bulunduktan sonra Fransızların Suriye’yi işgali üzerine memuriyetten çekilmiştir. 1954 yılına dek Haleb’de tarım ile uğraşmıştır. 1954’te Haleb’de vefat etmiştir (Çankaya, 1968, C. IV, S. 1466). 4.2.2.10. Mehmed Nadir Bey Mehmed Nadir Bey 1856 yılında Sakız adasında maddi sıkıntıları olan bir ailenin çocuğu olarak doğmuştur. İlk ve orta öğrenimini Bursa da birincilik ile lise tahsilini ise Kuleli Askeri Lisesi’nde tamamlamıştır. Yükseköğrenimine Harbiye’de devam ederken kendi isteği ile Deniz Harp Mektebine nakledilmiştir. Bu mektepten Deniz Kurmay Üsteğmeni olarak mezun olmuş ve üstün zekasıyla Divanhane Bahriye Meclisi Başkanlığı sekreterliğine atanmıştır. 1878 yılında Darüşşafaka’da matematik dersleri vermeye başlamıştır. Mehmed Nadir Bey Deniz Harp Mektebindeki ve Darüşşafaka’daki görevinden ayrılarak arkadaşı Hüseyin Avni ile Londra’ya gitmiştir. 1879-1880 yılları arasında İngiltere’deki yüksek gece kurslarına devam ederek matematik alanında oldukça ilerlemiştir. Yurt dışından döndüklerinde Selanikli Abdi Kamil Efendi ile tanışmış 1882 yılında Şemsü’l-Maarif adlı ilk özel Mektebi beraber açmışlardır. Mehmed Nadir Bey, 1884 yılında Numune-i Terakki adlı kendi özel Mektebini açmıştır. Mehmed Nadir Bey, Beşiktaş Muhafızlığına hususi Mektep açma konusunu danışarak hareket 46 etmiştir (MF. MKT. 194/43-20/07/1311). 1891’de aynı ad ile Osmanlı’da ilk özel liseyi açmış ve 1897 yılında aynı isimli ilk öğrenci dergisini çıkartmıştır. Mehmed Nadir Bey 1895 yılında eğitim teorileri üzerine çalışmış 1881-1888 yılları arasında Shakespeare’den çeviriler yapmıştır. Hamlet ilk kez Nadir Bey tarafından Türkçeye çevrilmiştir. Bu eser daha sonra Osmanlı’da sakıncalı kitaplar listesinde yer almıştır (MF. MKT. 431/48-24/08/1316). 1896’da II. Abdülhamit’in yerine Reşat Efendi’nin tahta geçmesi için plan hazırlandığı ve bu planı oluşturanların Numune-i Terakki’nin öğretmenlerinin olduğu iddiasından kaynaklı olarak Mektep 120.000 kuruşa satın alınıp devletleştirilmiş ve Mektebin kadrosu dağıtılmıştır. Bu planlardan Mehmed Nadir Bey’in sonradan haberi olmuştur. Mektebi kapanan Mehmed Nadir Bey Tophane’deki Aşiret Mektebi’ne 9000 kuruş maaş ile müdür atanmıştır (MF. MKT. 553/17-03/01/1319). Daha sonra 1902 yılında Cemiyet- i Rusumiye (vergi Dairesine) tayin olmuş buradan da 5000 kuruş maaş ile Kastamonu Maarif müdürlüğüne atanmıştır. 1903’te Haleb Maarif müdürlüğüne tayin edilerek İstanbul’dan uzaklaştırılmıştır. Mehmed Nadir Bey 1900’de Fransa’da yayınlanan I’Intermediaire des Mathematiciens dergisi ile yazışmıştır. A. Boutin adlı matematikçinin 1897 yılında dergiye gönderdiği soruya yanıt alamamış ve 1906 yılında soruyu tekrarlaması üzerine 1908 yılında Mehmed Nadir sorunun çözümünü Haleb’den göndermiştir. Dergiye verilen yanıtlar içinde en çok ses getireni de bu olmuştur. Derginin 10. nüshasında Mehmed Nadir’in soruya verdiği çözüm imzası ile yayınlanmıştır (Fazlıoğlu, 2003, S. 499-500). 1908 yılında İttihat ve Terakki Cemiyeti, yönetimi ele geçirince 1897 yılının intikamını Mehmed Nadir Bey’den almışlardır (Fazlıoğlu, 2003, S. 499-500). Mehmed Nadir Bey sorgulandığı sırada II. Abdülhamid’i devirmek için plan yapanların başlarındaki kişilerin adlarını verdiğinden dolayı İttihat ve Terakki yönetimi Mehmet Nadir Bey’i 1908 yılında Haleb’deki maarif müdürlüğü görevinden alarak Divan-ı Harb-i Örfi kararıyla Fizan’a kalebent26 olarak göndermişlerdir (DH. MKT. 2850. 58. 01C1327). Daha sonra da Trablusgarp’a sürülmüştür ([ZB. ] Zabtiye Kayıtları 456. 59. 18 T 1325). 1911 yılında Trablusgarp’ta İtalyan işgali başlayınca İstanbul’a dönmüş Edirne’ye atanmıştır. 1912’de Bulgar işgali başlayınca yeniden İstanbul’a dönmüştür. Mehmed Nadir Bey kadro dışı kaldığı için dilekçe yazarak kadro talebinde bulunmuştur (İstida:38) (ŞD. 3116/78-29/05/1331). Mehmet Nadir Bey devlet Mekteplerinde görev alamamış adeta sefalete terk edilmiştir. 26 Osmanlı’da Kaleye mahkum edip dışarı çıkarılmayarak uygulanan ceza şeklidir. 47 Yardımına Darüşşafaka’da müdür olan eski öğrencisi Fuat Şemsi koşmuş ve Mehmet Nadir’e yüksek hesap derslerinin hocalığını vermiştir. Bir süre sonra da Maarif Nazırı Şükrü Bey’in girişimiyle 1915 yılında İnas Darülfünun’da (Kızlar Üniversitesi) yüksek hesap dersi hocalığına atanmıştır. Son olarak 1919 yılında eski öğrencisi Salih Zeki’nin yönetimindeki Darülfünun’da sayılar teorisi kürsüsü kurulmuş ve Mehmet Nadir Bey bu kürsünün başına getirilmiştir (Fazlıoğlu, 2003, S.499-500). 1916-1927 yılları arasında Mehmed Nadir Bey Fen Fakültesi mecmuasında 12 makale yayınlamıştır. Bunlardan iki tanesi çok değerlidir. Biri A. Boutin’in sorduğu Kongürans denklemine çözüm getirmesi, diğeri ise yeni algoritmadır. Mehmed Nadir Bey, ünlü Alman matematikçisi Felix Klein’e mektub yazarak önerdiği algoritmayı sormuştur. Yazdığı cevab mektubunda Felix Klein yanıt olarak şimdiye dek bu yönteme rastlanmadığını söylemiş ve kendisini tebrik etmiştir. Milli kütüphane katalogunda Mehmed Nadir tarafından yazılmış bir kitabı mevcuttur. Teorik matematik sahasında yayın yapan ilk Türk matematikçisidir. Bu kitap Hesabı Naziri olup 1926 yılında Milli Matbaa’da basılmıştır. Mehmed Nadir 1927’de vefat etmiştir (https://www. ielev. org. tr). 4.2.2.11. Reşid Şehab Bey Mustafa Reşid Şehab Bey 1277/1860-1861’de Beyrut’ta doğmuş olup Lübnan Valisi Emir Davud Şehab Bey’in oğludur ([DH. SAİd. ] Sicil-i Ahval Defteri 88/395-29/12/1277). Reşid Şahab Bey’in 1328/1920-1921 ile 1329/1921-1922 yılları arasında maarif müdürlüğü yaptığını Osmanlı Arşiv verilerinden görmekteyiz. Salname verilerinde Reşid Şehab Bey’in görülmeme sebebi salnamelerin 1326/1918-1919 yılında son bulmasıdır. Şehab Bey’in I. Dünya Savaşı’ndan sonra Suriye’nin işgaline kadar olan dönemde Maarif müdürü olarak görev yapması Arap milliyetçiliğinin oluşması ve yaygınlaşmasında rolünün olabileceğini düşündürmektedir. 1921 yılından sonra Reşid Şehab Bey ile ilgili bilgiler bulunmamaktadır. 4.2.2.12. Sami Bey Sami Bey 1329/1921-1922 ile 1330/1923-1924 yılları arasında Maarif müdürü olarak görev yapmıştır (MF. MKT. 1167/61-03.Ra.1329). Bu bilginin dışında Sami Bey ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. 4.2.2.13. Nezihi Bey Osmanlı Arşivi ve salname verilerinde son Maarif müdürü Nezihi Bey olarak geçmektedir. Nezihi Bey’in aile ve eğitim hayatı ile ilgili pek bir bilgi bulunmamaktadır. Ömer Osman Umarın Arapça kaynaklardan çevirerek oluşturduğu Osmanlı Yönetimi ve Fransız 48 Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938) adlı kitabında son Maarif müdürünün Satı-el-Husrî olduğu belirtilmiştir. Osmanlı Arşivi ve salname verileri Haleb işgaline kadar olan bilgileri içerdiği için bilinen sondan bir önceki Maarif müdürünün Nezihi Bey olduğunu ifade edebilmek mümkündür. Nezihi Bey, 1334/1926-1927 yılında Haleb Maarif müdürü olarak görev yapmıştır. Nezihi Bey’in ahlaki suç işlediği iddia edilmiş bu konu ile ilgili araştırma yapılarak karar verilmesi gerektiği belirtilmiştir (MF. MKT. 1215. 14 22/05/1334). Bu bilgiler dışında Nezihi Bey ile ilgili bilgilere rastlanılamamaktadır. 4.2.2.14. Satî el-Husri Yemen’de doğmuş olan Sati’ el-Husrî’nin ailesi Haleb’in ileri gelen tüccarlarındandır. Babası ise İstinaf Mahkemesi reisi olmasından dolayı on üç yaşına kadar San’a, Adana, Ankara, Trablusgarp ve Konya’da yaşamıştır. 1893’te Mekteb-iMülkiye’den mezun olup Yanya vilayeti İdâdisinde öğretmenlik yapmıştır. 1904’te öğretmenliğin yanında Yanya vilayet memurluğuna, 1905’te Kosova’ya bağlı Radoviç’e, 1907 yılında Manastır’a bağlı Florina’ya kaymakam olarak tayin edilmiştir. Bu bölgede bulunması ile Balkanlardaki milliyetçilik hareketi hakkında fikir sahibi olmuştur (Buzpınar, 2009, S. 176). Manastır’da kaldığı yıllarda İttihat ve Terakki Cemiyetine üye olmadan cemiyet ile beraber çalışmıştır. Sati’ Bey, II. Abdülhamid rejiminin sona ermesi ve meşrutiyet idaresinin yeniden kurulması gerektiğini savunmuştur. II. Meşrutiyet’i desteklemek için Manastır’da yaptığı konuşması Neyyir-i Hakikat Mecmuası’nda basılmıştır. Sati’ Bey İstanbul’a gelerek Envar-ı Ulum adlı dergiyi çıkarmıştır. 1908 yılında Dârülmuallimîn Aliyye müdürlüğüne tayin edilmiştir. Müdür yardımcılığı işini İsmail Hakkı (Baltacıoğlu) yürütmüştür. Bu görevi sırasında Mektebin öğretim programını ve personelini yenilemiştir. Mektepteki konferanslarda geri kalmanın veya ilerlemenin din ve milliyetle ilgili olmadığı, geri kalmanın sebebinin taassupluk ve bilgisizlik olduğunu ifade etmiştir. Konferans metinleri Tedrisat-ı İbtidaiyye Mecmuası’nda yayınlanmıştır (Buzpınar, 2009, S. 177). 1910 yılında Batı eğitim sistemini incelemek için iki ay Avrupa seyahatine çıkmış 1911’de Anadolu ve Rumeli gezileri yapmıştır. Müdürlüğü sırasında Mekteb-iMülkiye’de ve Darulhilafe medresesinde hemşire Mektebi açmıştır. Bu sırada yaşanan Balkan Savaşlarının olumsuz etkileri üzerine konferanslar vermiş, gazetede yazılar yazmıştır. Burada yazdığı yazılar Ümit, Azim ve Vatan için adlı kitaplarda bir araya getirilmiştir. Ayrıca Terbiye adında dergi çıkarmıştır. 1912 yılında nazır ile anlaşmazlığa düşüp görevinden istifa etmiştir. 1913 yılında Darüşşafaka müdürlüğü görevi ile memuriyete geri dönmüştür. 1914 yılında dört aylık ikinci 49 Avrupa Seyahatinde bulunmuştur. Bu gezide ana mektepleri üzerinde fikir geliştirmiştir. 1915’te kız öğretmen mektebi niteliğinde yeni mektep açmıştır. Mektebin bünyesindeki çocuk yuvasının başına kız kardeşi Neriman Hanım’ı getirmiştir. Kumkapı’da açılıp Teşvikiye’ye taşınan Mektep, Sati’ Bey’in İstanbul’dan ayrılması ile Fevziye Mektebi adını almıştır (Buzpınar, 2009, S. 176-178). Sati’ el-Husrî Haleb’in işgalden önceki son Maarif müdürüdür. I. Dünya Savaşı sırasında Suriye Maarif müdürlüğü yapmıştır. Satı Bey Arap milliyetçiliğinin güç kaynağının Arap dili olduğunu savunmuştur. Sati’ Bey Arap ulusundan bahsederken bütün Arapça konuşan insanları kastetmiş, Arap milliyetçiliğinin olması gerektiğini ve bunun ancak milli bir eğitim ile mümkün olabileceğini belirtmiştir (Tibbi, 1998, S. 168). 1916 yılındaki Arap isyanını, Arap ulusunun siyasi bilinci olarak değerlendirmektedir. Osmanlı, Suriye’den çekilince, Suriye Arap Devletini ilk modern Arap Devleti olarak değerlendirmiştir (Umar, 2004, S 21-41). Osmanlıcılık fikrine bağlı birçok Arap düşünür ile yol ayrımına girmiştir. 1919 yılında İstanbul’dan ayrılıp Suriye’ye gitmiştir. Faysal hükûmeti döneminde Maarif müfettişliği ve müdürlüğü yapmıştır. Daha sonra Maarif nazırlığına getirilmiştir. 1920 yılında Fransa Suriye’yi işgal edip Faysal hükümetine son verince Suriye’den ayrılmıştır. İstanbul’dan İtalya ve İsviçre ile Faysal adına temaslarda bulunmuştur. Kahire’de Mısır eğitim sistemi, Mısır’daki Arap milliyetçiliği üzerine çalışmalarını yürütmüştür. İngiltere tarafından Irak krallığına getirilen Faysal’ın Temmuz 1921’de daveti üzerine Bağdat’a gitmiştir. Bağdat’ta 20 yıl eğitim işleri ile uğraşmıştır. Eğitim Genel Müdürlüğü (1923-1927), Dârulmuallimîn’de hocalık (1927-1931), Eğitim Baş Müfettişliği (1931), Bağdat Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanlığı (1932-1935) ve Eski Eserler Genel Müdürlüğü (1936-1941) yapmıştır (Umar, 2004, S. 395). İngiltere’ye karşı artan tepkiler 1941’de ihtilale dönüşmesi üzerine Irak, İngiltere tarafından ikinci kez işgal edilmiştir. Bu işgal ile Arap milliyetçilerinin çoğu Irak vatandaşlığından çıkarılmıştır. Bunların içinde Sati’ Bey’de vardır. 1941’de Haleb’e gelip oradan Beyrut’a geçmiştir. Beyrut’ta resmi bir görev almayıp fikirlerinden etkilendiği İbn Haldun üzerine çalışmıştır. Dirasat ‘an Mukaddimeti İbn Haldun’u 1943’te yayımlaştır. 1947 yılında Kahire’ye giden Sati’ Bey Arap Birliği Kültür müşaviri olarak çalışmaya başlamıştır. 1953’te Yüksek Araboloji Enstitüsü’nün müdürü olmuştur. 1957 yılında emekli olana kadar bu görevde kalmıştır. 1968’de Bağdat’ta vefat etmiştir. Arap kimliğinin oluşmasında din faktörünü uzak olarak düşünmüştür. Arap kimliğini dini yapıya odaklayan kesimlerce Sati’ Bey tepki ile karşılanmıştır. Baascılar ve Nasırcılar üzerinde etkili olmuştur. Hayatının son elli yılını Arap 50 milliyetçiliği ideolojisi üzerine adamıştır. Hayatının ikinci dönem özeti sayılan el-Urûbetü Evvelen (Önce Araplık) ifadesini eserine başlık olarak seçmiştir (Buzpınar, 2009, S. 176-178). 4.2.3. Haleb’in Eğitimine Yön Veren Diğer İdareciler 4.2.3.1. Tâhir el-Cezâirî Tâhir el-Cezâirî Haleb Maarif dünyasında Maarif müdürleri kadar etkili olmuş önemli bir isimdir. Haleb maarifinde müfettişlik yapmıştır. Osmanlı’nın son dönemlerinde Haleb maarifinin modernleşmesinde ve Arap milliyetçiliğinde önemli bir mihenk taşı olarak görülmektedir. 12 Şubat 1852 tarihinde Şam’da doğmuştur. Soyu Hz. Hasan’a ulaşmaktadır. Babası Muhammed, Şam kadısıdır. Büyük dedesi Ebü’l-Kâsım Halvetî şeyhidir. İlk eğitimini babasından alan Tâhir, daha sonra Şam’daki Çakmakiyye Mektebinde Abdurahman el- Boşnakî’den Arapça, Türkçe ve Farsçanın yanı sıra pek çok ilmin temelini öğrenmiştir. Türk hocalarından matematik, astronomi ve tarih derslerini tahsil etmiştir. Abdülgani b. Talib el- Meydani adlı hocası ölünceye dek Tâhir el-Cezâirî yanından ayırmamıştır. Dinî hurafeler ile mücadele etmiş, ıslahat için çalışmıştır. Modern mekteplerin kurulması konusunda gösterdiği gayretinden dolayı reformcu adını kazanmıştır (Çimen, 2010, S. 295-298; Umar, 2004, S. 36). Cezâirî’nin ilk görev yeri 1877 yılında Dımaşk’ta Melikü’z-Zahir Mektebidir. Daha sonra Maarif meclisinde görev yapmış 1878’de Suriye mektep müfettişliğine getirilmiştir. Suriye valisi Asım Paşa kendisine dördüncü dereceden Mecidi Nişanı vermiştir (Çimen, 2010, S. 295-298). İttihatçılara ait yasaklı yayınların arandığı zaman Cezâirî’nin de evi aranmıştır. Mısır’a göç ederek fikirlerini rahat savunacağını düşünmüştür. Burada Arap milliyetçiliğini yaymıştır. Cezâirî 1886-1892 yılları arasında doğmuş olan gençleri etkilemiştir. Cezâirî’den etkilenen Muhibuddin el-Hatip, Selahaddin Kasîmi, Arif Sihabi, Lütfi el-Hattar, Salih Kanbaz ve Osman Merdam beyler bunlardan bazılarıdır. Cezâirî’nin yeğeni Selim el-Cezâirî’nin Cemal Paşa tarafından idam ettirilmesi üzerine Şerif Hüseyin isyanına katılmıştır (Commıns, 1993, S. 194- 280). Şam bölgesinin Muhammed Abduh’u diye anılan Tahir el-Cezâirî’nin eserleri, kurduğu mektepler ve kütüphaneler ve etkilediği kişiler ile XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın başlarında Suriye bölgesinin ilmi ve fikri hayatı üzerinde etkili olmuştur. Tabakat, Teracim-i Ahval (biyografi) gibi eski kaynakları tanımadaki üstün bilgisinden dolayı ayaklı kütüphane, ansiklopedi, bibliyograf gibi lakaplar takılmıştır. Arap dilinin sarf, nahiv ve belagat alanlarında oldukça ilerlemiştir (Çimen, 2010, S. 395-398). 51 Arap entelektüel uyanış hareketinin Suriye bölgesinde öncülerinden kabul edilen Cezâirî reformcudur. Şam’da kızların eğitim görmesi için mekteplerin açılması ve ilk mektep müfredatına el sanatları dersinin konulmasını savunarak Suriye’de eğitim alanında yeni bir pencere açmıştır. Cezâirî kıraat-ı aşare ve takrib dersleri veren mektebin kurulması için çaba sarf etmiştir. Toplumların kalkınmasında ilme dayalı metodun tek başına yeterli olmadığını savunmuştur. İdeal kalkınmanın ilmi ahlaki değerlere paralel bir şekilde gelişmesi ile mümkün olduğunu düşünmüştür. Birçok şarkiyatçı (Doğu bilimcisi) ile yazışmış, bazılarını ziyaret etmiş bazılarını misafir etmiştir. Bu şarkiyatçılardan Ignaz Goldziher, Max Horten, Ignazio Guidi, Samuel Margolioth isimler ile temasa geçmiştir. Cezâirî İslam toplumlarının en büyük eksikliğinin kurum hâlinde bir araya gelememeleri olduğunu düşünmüş ve bu konuyu hayatı boyunca gündemde tutmuştur. Suriye ve Filistin’deki el yazması eserlerin Zahiriyye ve Halidiyye kütüphanelerinde toplanması ve tasnifinde büyük katkıları olmuştur. Cezâirî matematik, astronomi ve arkeoloji gibi ilimlere ilgi duymuş ve matematik, geometri ve eğitim bilimleri alanlarında ilk Mekteplerde okutulmak üzere eserler vermiştir (Çimen, 2010, S. 310). 4.2.3.2. Tevfik Mümin Al-Cabir-î (Haleb Maarif Veziri) Haleb’in Fransızlar tarafından işgalinden sonraki dönemde eğitim işleri vezirlik makamı ile yürütülmüştür. Osmanlının Mekteplerinde çalışmış isimler bu vazifede bulunmuş olup bunlardan biri de Tevfik Mümin Al-Cabiri’dir.27 Ancak işgal sonrasındaki dönemde çalışma konumuzun dışında kaldığı için üzerinde durulmayacaktır. Sonuç olarak Maarif-i Umumiye Nizamnamesi gereğince 1882 yılında Haleb’de Maarif Meclisi kurulmuş ve aynı yıl müdür olarak Ataullah Efendi atanmıştır. Maarif meclisinin teşkilat yapısı kısa sürede oluşturulmuş ve işler hâle gelmiştir. Nizamnamede belirtilen vilayete bağlı sancak ve kazalardaki maarif komisyonları Haleb’de kurulmuş olup gerçekleştirilmek istenen yenilikler vilayetin bütün köşelerine ulaştırılmıştır. Haleb vilayetinde modern eğitim kurumlarının açılması ve yaygınlaşmasında Maarif müdürlerinin ve meclis üyelerinin çalışmaları ile gerçekleşmiştir. 27 Haleb’in ileri gelen Cabiri-zade Abdünnafi paşa’nın oğludur. 1891’de Haleb’de doğmuştur. Haleb İdâdisinde lise öğrenimini tamamlamıştır. 1913’te Mülkiyeden Pekiyi derece ile mezun olmuştur. 1913 Haleb Sultanisi müdürlüğü ve muallimliğine gelmiştir. Suriye hükûmetinin kuruluşuna kadar bu görevinde kalmıştır. 1919 Şam Hukuk Mektep müderrisliğine oradan da 1929 yılında Suriye Maarif vezirliğine getirilmiştir. 1947’de memuriyetten tamamen ayrılmıştır. Haleb’de tarımla uğraşmıştır. Daha sonraki hayatı ile ilgili bilgimiz bulunmamaktadır (Çankaya, 1968, C:IV, S. 1560). 52 Haleb Maarifinde ilgi ve uzmanlık alanları farklı, oldukça nitelikli müdürler görev yapmış olup bunların birçoğu mülki idareci de yetiştiren Mekteb-iMülkiye mezunudur. Halebe gelen Maarif müdürlerinin birçoğu değişik vilayetlerde tecrübe kazanarak mesleklerinde yükselmiş, eğitimli ailelerin çocuklarıdır. Maarif müdürleri görev yaptıkları yerlerde ekonomik yetersizlikler, yetişmiş eğitim kadrosunun çok az olması, materyal eksiklikleri, yeniliğe karşı direnenlerin faaliyetleri sebebiyle oldukça sıkıntı çekmişlerdir. Haleb Maarif müdürlerinin çalışmaları, müdürlerin aldıkları ödüller, müdürlere uygulanan cezalar, sürgün ve azil işlemleri Osmanlının Maarif müdürlerine karşı yürüttüğü uygulamaları da gözler önüne sermektedir. Müdürler merkezin Haleb’e gönderdiği kararları uygulamak adına gayret içinde olmuşlardır. Haleb’de görev yapan Maarif müdürlerinin ve Maarif meclisi üyelerinin sık sık değiştiği görülmektedir. Bu değişiklik, yenilikleri yerleştirmekte olumsuz etki yaratsa da eğitime farklı bakış açıları kazandırmıştır. 4.3.Eğitim Kademeleri 4.3.1. Haleb Vilayetinde İlköğretim 4.3.1.1. İslam Sıbyan Mektepleri Selçukluların varisi olan Osmanlı devleti bütün alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da devraldığı birikimi geliştirerek, modernize etmeye çalışmıştır. Bu mirasın başında mektep (küttap) denen ilköğretim kurumlarını Osmanlı Devleti, sıbyan Mekteplerine dönüştürmüştür (Gelişli, 2002, S. 45). Osmanlı devletinin örgün eğitim sisteminin ilk kademesi olan ilköğretim seviyesindeki Mekteplerine genel olarak sıbyan Mektebi veya mahalle Mektebi denilmektedir. Ketebe sözcüğünden türeyen Mektep sözcüğü yazı yazılan yer ve Kuran öğretilen yer anlamına gelmektedir (Bilim, 1998, S. 1). Sıbyan Mekteplerine mektep veya küttap, yoksul çocuklar için açılanlara da küttab-ı sebil veya Mekteb-isebil de denilmiştir (Ergün, 2005, S. 735,753). Sıbyan Mektepleri genellikle dört ile altı yaş arasındaki kız ve erkek çocukları okutmak amacıyla açılmış, ağırlıklı olarak dini eğitimin verildiği ilköğretim kurumlarını oluşturmuştur. Sıbyan Mektepleri çocuklara; Kur’an okuma, namaz kılma usulleri, namazda okunacak ayetleri ve duaları öğretmek ve biraz da yazı yazdırmak gibi amaçlarla kurulmuştur (Nurdoğan, 2005, S.687; Ergin, 1977, S. 86). Sıbyan Mektepleri Tanzimat Dönemi’ne kadar bu usul ile eğitime devam etmiştir. Ancak yaşanan gerileme eğitimde de görülmeye başlanmış ve düzenleme yapılmasını gerekli kılmıştır. Sıbyan Mektepleri vakıfların idaresi ve kontrolü altında (Demirel, 2002, S. 45), merkezi yönetimden yoksun olarak eğitim vermiştir (Berker, 1945, S. 8). 1839 Meclis-i Umur-ı 53 Nafia’nın layihası doğrultusunda eğitimin birinci kademesi olan Selatini İzam denilen sıbyan mekteplerinin açılma kararı alınmıştır (Demirel, 2002, S. 44). Sultan Abdülmecid 1845 yılında Bab-ı Ali’yi ziyaretinde askeri yeniliklerin dışında yeniliklerin istenilen düzeye ulaşamadığını belirtmiştir. Bunun üzerine Meclis-i Valay-ı Ahkam-ı Adliyye mahalle Mekteplerini düzene koyabilmek için Meclis-i Muvakkat’ın kurulması kararlaştırmıştır. Bu mecliste eğitimin temelini oluşturan sıbyan Mekteplerinin ıslahına dair layiha hazırlanmıştır. Ana hatları belirlenen eğitimin ıslahı Meclis-i Maarif-i Umumiye tarafınadan yürütülmüştür (Akyıldız, 2003, S. 273, 274). Sıbyan Mekteplerini düzenlemek için 8 Nisan 1847’de çıkarılan Talimatname 1846’da kurulan Meclis-i Maarif-i Umumiyye tarafından hazırlanmış ve Emin Paşa, Fuat Paşa, Ahmed Kemal Efendiler hazırlanmasında etkili olmuşlardır. Bu talimatnamede öğretim programları, öğretim araç gereçleri, öğretim yöntemleri, disiplin, zorunlu ilköğretim ve devamı, öğrenim süresi, sınavlar, öğretmen ve yardımcıları, mektep ortamı, hocanın geliri gibi birçok konu hakkında kararlar alınmıştır. Bu talimatname ilköğretimdeki bütün yeniliklerin başlangıcı kabul edilmektedir (Akyüz, 1994, S.1-45). Sıbyan Mektepleri camilerden ayrılarak devlet sistemine tabi edilmeye çalışılsa da düzenli bir eğitim sistemi kurulana kadar bu amaç gerçekleştirilememeştir (Bilim, 1998, S. 144). 1857‘de Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuş, Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye hariçindeki bütün Mekteplerin nezarete bağlanması kararlaştırılmıştır. Mektepler kademelere ayrılmış, sıbyan Mektepleri de bu dönüşüm içinde kademesi belli olmuştur. Ancak planlanan sıbyan Mekteplerinin ıslahı çalışması hemen gerçekleşememiştir. Ancak 1863 yılında bu amaç için teşebbüs edilebilinmiştir (Akyıldız, 2003, S. 273, 274). 18 Haziran 1869 yılında hazırlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde Sıbyan Mektepleri ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bu Mekteplerin sayıları 35-40 bine ulaştığı ve bu sayının arttırılması gerektiği belirtilmiştir. Nizamnamenin sıbyan Mektepleri ile ilgili kısımları incelendiğinde aşağıdaki kararlar görülmektedir: Nizamnamenin 3. Maddesinde her mahalle ve köyde en az bir, karışık nüfuslu yerlerde biri islam diğeri gayrımüslimlere ait olmak üzere birer sıbyan Mektebinin bulunacığı belirtilmiştir. Nizamnamenin 4. Maddesinde Mekteplerin tamiri, giderleri ve öğretmen maaşlarının ödenmesi köy ve mahalle halkına bırakılmıştır (Koçer, 1991, S. 64-82). Nizamnamenin 5. Maddesinde de hocaların nizamnameye göre atanacaklarını içermektedir. Darül Muallimin-i Sıbyan diplomasına sahip olmayanların veya bu diplomayı yapılacak sınavda almaya hak kazanamayanların, öğretmen tayin olunamayacağı düzenlenmesi getirilmiştir. Sıbyan Mekteplerinin hocaları genellikle medrese eğitimi almış okuma yazma bilen, cami ve mescidlerde imamlık ve müezzinlik yapan kişiler olarak bilinmektedir. Derslerde 54 yardımcı kalfalar genellikle birkaç hatim indirmiş yetenekli öğrencilerden seçilmiştir (Berker, 1945, S. 5). Sıbyan Mektebindeki hocalar genellikle rüşdiye hocaları tarafından imtihan edilmişlerdir. Zor Mutasarrıflığı'ndaki Sıbyan Mektebi muallimlerinin, kaza veya sancak idare meclislerinde rüşdiye muallimleri tarafından yapılmış olup imtihanlar neticesinde şehadetname verilmiştir (MF. MKT. 690/8-15/Z/1321). Tanzimat dönemindeki değişimler sıbyan Mektebi hocalarının yeterlilik problemini de gündeme getirmiştir. Böylece sıbyan Mektebi hocalarının yeterlilikleri değerlendirilmeye başlanmıştır. 1872 yılında sıbyan Mekteplerinin hocalarının yeterlilikleri incelenmiş ve bu hocalar sınava tabi tutularak ehliyetleri ispat edilmesi istenmiştir (MF. MKT. 2/176-17/05/1285). Bu değerlendirmeye göre yetersiz bulunan hocaların görevlerine son verilmiştir (Berker, 1945, S. 657-658; Gelişli, 2002, S. 52). Nizamnamenin 6. Maddesinde Sıbyan Mekteplerinin süresi 4 yıl olduğu Usul-i Cedide Elifbâ, Kur’an-ı Kerim, Tecvid, Ahlâka müte’allik resâil İlm-i hâl, Muhtasar fenn-i hesab, Muhtasar tarih-i Osmânî, Muhtasar Coğrafya, Malumât-ı nâfı’ayı cami’risâle derslerinin okutulacağı kararlaştırılmıştır (Osmanlı Arşiv Dairesi Başkanlığı Komisyon, 2014, S. 103-104- 105). 1873-1890 Tarihlerindeki Sıbyan Mekteplerinin Ders Programları incelendiğinde Sıbyan Mekteplerinin 1. Yılında (sınıf-ı evvel) Elifbay-ı Osmani 12, Kur’an-ı Kerim 6, Kıraat-ı Türkiye 5 saat; 2 Sınıfında (Sınıf-ı Sanî ) Kur’an-ı Kerim 6, İlm-i hal 2, Malumat-ı İbtidaiye 1, Tadâd ve Terkim 1, Hatt-ı Sülüs 1 saat ders; 3 Sınıfında (Sınıf-ı Sâlis ) Kur’an-ı Kerim 6, Tecvid 1, Sarf-ı Osmani 2, Hesab 2, Sülüs ve Nesih 1 saat; 4. Sınıf (Sınıf-ı Rabia) Kur’an-ı Kerim 6, Coğrafya 2, Tarih 2, Kavaid-i İmla 1, Hatt-ı Rika 1 saat olarak programda yer verilmiştir (Berker, 1945, S. 112-113). Ders programından dini ve temel eğitimin verildiği görülmektedir. Nizamnamede verilen beşerî derslerin programda sayıca az olduğu Sıbyan Mekteplerinde eğitim ve öğretim belli bir sistemi olmadığı için geleneklere göre yürütülmüştür. Bu durum Sıbyan Mekteplerinin gelişmesini ciddi oranda engellemiştir (Kodaman, 1988, S. 57). Nizamnamenin 7. Maddesinde sıbyan Mektebi öğrencilerinin derse devam zorunluluğunun bulunduğunu ifade edilmiştir. Eğitim yaşının erkekler için 6-10, kızlar için 7- 11 olduğu belirtilmiştir. Kız ve erkek çocuklarının ayrı ayrı gittikleri sıbyan Mekteplerinin yanı sıra kız ve erkek çocuklarının beraber gittikleri bazen yanyana, bazen ayrı ayrı oturdukları Mektepler de bulunmuştur (Cevad, 1930, S. 57). Nizamnamenin 9. Maddesinde ise bir mahalle veya köyde iki sıbyan Mektebi varsa bunlardan biri kızlara diğeri de erkeklere tahsil edilmesi gerektiği belirtilmiştir (Osmanlı Arşiv Dairesi Başkanlığı Komisyon, 2014, S. 103-104-105). 55 Nizamnamenin 10., 11., 12., 13. Maddeleri, Mektebe öğrencilerin devamının sağlanması gerektiği ve öğrencilerin takib neticesinde özürsüz olarak Mektebe devam etmiyorlarsa velinin para cezasına çarptırılacağını içermektedir. 15. Madde, öğrenim süresini tamamlayanların imtihan ile mezun olabileceklerini ve nizamnameye uymayan hocaların işten el çektirilmesini içermektedir. 16. Maddde de kız sıbyan Mekteplerinin hoca ve dikiş ustaları kadın olacağı kararlaştırılmıştır (Osmanlı Arşiv Dairesi Başkanlığı Komisyon, 2014, S. 103- 104-105). Sıbyan Mekteplerinde sınıf sistemi bulunmamakta başarı seviyelerine göre kademelere ayrılmış oldukları görülmektedir (Akkutay, 1984, S. 16). 1846 yılından sonra sınıf sistemine geçilmiştir. Sıbyan Mekteplerinde sınıf, ders saati ve teneffüs ayarlaması bulunmamaktadır. Sabahtan ikindiye kadar dersler işlenmiştir (Demirtaş, 2007, S. 174). Sıbyan Mekteplerinde cezalar daha çok bedeni cezalardır. (Gelişli, 2002, S. 57). Bu Mektepler eğitim ve öğretim araç gereçleri bakımından yetersizdirler. Kitap haricinde, yazıtahtası, harita, küre ve sıra gibi araç gereçlerden çoğu bulunamamıştır (Kodaman, 1988, S. 58). Eğitimdeki yenileşmenin İlköğretim kısmı Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nden sonra sistemli hale gelmiştir. 1869 Nizamnamesi ile sıbyan Mektepleri ıslah edilirken, 1870 yılından sonra yeni usule göre eğitim veren ilk Mektepler açılmaya başlanmıştır. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinden sonra Meclis-i maarif, sıbyan Mekteplerinde öğretim metodu olan usul-i cedide göre eğitim verilmesini önermiştir. Hazırlanan rapor ile Meclis-i maarif, sıbyan Mektepleri üzerinde kontrol sağlayarak yenilikçi metod ile eğitim vermeyi hedeflemiştir. Bu doğrultuda 1872 yılında İstanbul’da modern metotların uygulandığı ilk okul ibtidai adı ile kurulmuştur. 1876 yılında ilköğretimin geliştirilmesi ve modernize edilmesi için kırk haneli her mahallede Tedrisat Meclisleri adıyla meclisler kurularak halkın iş birliğine dayalı çalışmalar yürütülmüştür (Unat, 1964, S.38; Nurdoğan, 2005, S. 47-120). Sıbyan Mekteplerinde yaşanan dönüşümün vilayetlerde yaygınlaşması II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmiştir. Yerel unsurlar ve taşradaki idareciler modern ilköğretim okullarının kurulmasında rol oynamışlardır (Nurdoğan, 2005, S. 47-120). Yapılan çalışmalar doğrultusunda Sıbyan Mekteplerinde ders programları, talimatnameler ve kitaplar hazırlanmış diğer yandan ise ulema ve medrese çevrelerinden uzak örnek numune Mektepleri açılmaya başlanmıştır. Numune Mektepleri, daha sonra ibtidai Mektebi olarak adlandırılacak olan modern Mekteplerin ilk örneklerini teşkil etmiştir ((Nurdoğan, 2005, S. 47-115; Kodaman, 1991, S. 57). Numune Mekteplerinin kuruluş amacı usul-i cedit sisteminin pilot olarak 56 uygulandığı modern eğitim kurumlarının hayata geçirilmesidir. Bu Mektepler aynı zamanda öğretmen yetiştirmek için açılan Dârulmuallimîn-i Sıbyân öğrencilerinin yeni usulü tatbik etmek için kullanacakları bir staj yeri olarak da düşünülmüştür (Ergin, 1977, S. 468). Usûl-i cedîd hareketiyle açılan ibtidai Mektepleri Maarif Nezareti ‘ne bağlanarak yaygınlaştırılmıştır. Alınan verim dolayısı ile usul-i atika Mektepleri de usul-i cedideyeye dönüştürüldüğü görülmektedir. Bununla birlikte sıbyan / ibtidai veya usul-i atika / usul-i cedide ikiliğinin cumhuriyetin kuruluşuna kadar devam ettiği de görülmektedir. (Baltacı, 1993, S. 67). Eğitimde başlayan modernleşme çalışmalarındaki niteliksel değişimi anlamlandırmak ancak Niceliksel verileri incelemekle mümkündür. 1908 yılının eylül ayı öncesinde 970 erkek, 153 kız, 147 karma olan 1270 İbtidai Mektebi bulunmaktadır. 1908 ile 1914 yılları arasında 2017’si erkek, 286’sı kız, 329’u karma olan 2.632 mektep bulunmaktadır. 1912-1913 yılında 395’i kız, 3.433’ü erkek, 366’sı karma olmak üzere 4.194 resmi mektep bulunmaktadır (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma’ârif Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmû’ası, Levha 1, Matba’a- i Âmire). Bu rakamlara özel okullar ve azınlık okulları dahil edilince 12.848 İbtidaiye ulaşmaktadır (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma’ârif Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmû’ası, Levha 1 ve 39, Matba’a-i Âmire). Bu sayılar bize ilköğretime ne denli önem verildiğini göstermektedir. İbtidailerin ilk müfredat programı, Rehnümâ-yı Muallimin-i Sıbyân’ın öngördüğü ilkeler doğrultusunda hazırlandığı, 1892 yılına kadar uygulandığı görülmektedir. Ayrıca bu program doğrultusunda temel eğitim kitaplarının yazılması ve basılması için 1880-1883 yıllarında çalışmalar yapılmış, vilayetlere çok sayıda kitap gönderilmiştir (Kodaman, 1988, S. 87). 1892 yılında dersaâdet ve vilayetlerde ibtidai Mektepleri ders müfredatlarında; Elifbâ, Kur’ân-ı azîmü’ş-şân, Tecvîd, İlm-i Hâl, Ahlak, Sarf-ı Osmânî, İmlâ, Kırâat, Mülahhas Tarih-i Osmânî, Muhtasar Coğrafya-yı Osmânî, Hesâb, Hüsn-i Hat derslerinin okutulduğu bilinmektedir (Cevad, 2002, S. 314-321). 1902’de ibtidai ders programında yeni düzenlemelere gidilmiştir. Yeni düzenlemeye göre köy Mektepleri programına ahlak ve ziraat adlı iki yeni ders eklenmiştir. Vilayet ve nahiye Mektebi programına da ticaret ve sanat (ziraata müteallik malûmât) adlı yeni bir ders konulmuştur. II. Abdülhamid döneminde ibtidai Mekteplerinin müfradatı değişmiştir. Müfredattaki değişikliklere bağlı yeni kitaplar basılarak kullanılmıştır. Haleb’de İbtidaiye Mekteplerinde müfredatın değişmesine bağlı olarak ibtidai Mektepleri için Yeni Kıraat adlı kitapların gönderilmesi taleb edilmiştir (MF. MKT. 413/43-16/R/1316). Haleb’de 1894-1895 İstatistik verilerine göre Usul-i Cedid sisteminin uygulandığı kurumların sayısı 29, Usulu Atike 57 sisteminin uygulandığı kurumların sayısının ise 604 olduğu da görülmektedir (Maarif İstatistiği, 1310-1311, S. 46-50). 4.3.1.2. Haleb’deki Sıbyan Mektepleri Sıbyan Mektepleri Evkaf Nezareti ‘ne bağlı olarak eski durumlarını sürdürmüşlerdir (Akyüz, 1970, S. 196). 1879‘da maarif teşkilatında yapılan değişiklikle Maarif Nezareti bünyesinde Mekâtib-i Sıbyan Dairesi’nin kurulması, ilk kademenin ne kadar kıymetli olduğunu da göstermektedir. Sıbyan mektepleri eğitimin ilk kademesi olduğu için bir vilayette en ilk ihtiyaç duyulan eğitim kurumu olarak görülmektedir. Sıbyan mekteplerinin üst kademesi olan Rüşdiyelerin açılması sıbyan mekteplerinin mevcud olmasına bağlanmıştır. Bunun en açık göstergesi Rakka'da ahalinin yardımı ile yapılan Mekteb-i rüşdiye için bir muallim-i sanî ve bevvab (Hademe) tayin edilmesi talebi üzerine orada kaç hane bulunduğu, nüfusun ne kadar olduğu, kaç sıbyan Mektebi bulunduğu ve öğrenci sayısının ne kadar olduğunun bildirilmesi istenmiştir. Bu bilgiler Haleb’de rüşdiyelerin kuruluşunun sıbyan Mekteplerinin sayısına bağlı olduğunu göstermektedir (MF. MKT.139/39-21/N/1309). Başka bir örnekte ise Haleb’de Cisr- i Şugur kazasında açılacak rüşdiye Mektebi için bir yer bulunduğu, Mektebe muallim ve kitap istendiği görülmektedir. Bu isteğe karşılık burada sıbyan Mektebinin varlığına bağlı olarak rüşdiyenin açılacağı ve eğitime başlanacağı cevabı verilmiştir (MF. İBT.13/166-01/S/1297). İlköğretim kademesinin sistemli bir şekilde Osmanlı Devleti’nin tüm vilayetlerinde görülmeye başlanması Haleb’de de taşra maarif teşkilatının kurulması ile mümkün olmuştur (Kodaman, 1988, S. 196). Haleb Maarif teşkilatı bu sistem içerisinde mektep hocalarının düzenli maaşa bağlanmaları için bazı yöntemlere başvurulmuştur. Haleb’e bağlı Urfa'da yeni açılan dört adet sıbyan Mektebinde görevli öğretmenlerin maaşlarının sürekli olarak verilebilmesi için kesilen koyunlardan alınan vergilerin bir kısmının Urfa Maarifi namına ayrılmasına karar verildiği bilinmektedir (DH. MKT.543/25-11/R/1320). Sıbyan Mektepleri vakıf gelenekleri ile yönetilmiştir. Vakıf geleneklerinde vazifeler genellikle babadan oğula devredilmiştir. Bunun örneğini Haleb’e bağlı İskenderun sıbyan Mektebide Mustafa Efendi’nin vefatıyla görevin evlad-ı vakıftan Abdullah Efendi'ye geçtiğinin bildirilmesinden anlamaktayız (TS. MA. 891/17-09/S/1146). Haleb eğitiminin modenleşmenin başladığı yıldan itibaren sıbyan Mekteplerinin sayısını ve öğrenci miktarlarını inceleyerek daha iyi tahlil yapmış olacağımızı düşünmekteyiz. Sıbyan Mektepleri ile ilgili ilk kayıtlar Osmanlı Devleti dönemi adına Evliya Çelebinin Seyehatnamesinde görülmektedir. Çelebi, 1670 yılında Haleb’de 217 adet sıbyan Mektebinin bulunduğunu belirtmiştir (Çelebi, 2011, s .402). 58 H. 1307/1889-1890 yılında Antakya Kasabasında 40 (SVH, 18. Def’a, H.1307/1889- 1890, S.114), Cebel-i Seman kazası dâhilin de 50 (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 152) , Birecik kasabasında 8 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 182). H. 1308 /1890-1891 yılında Antakya kasabasında, Cebel-i Seman kazasında, Birecik Kasabasında bir önceki yıl ile aynı sayıda sıbyan Mektepleri ile eğitime devam edilmiştir (SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 175-192-242). Cisr-i Şuğur kasabasında 30, Andırın kazasında 4 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 181-222). H. 1309/1891-1892 yılında Antakya, Cebel-i Seman, Andırın kazası ve Birecik kasabasında bulunan sıbyan Mekteplerinin sayıları değişmemiştir (SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 127, 138, 156, 169). İdlib kasabasında 18, Harim kazasında 30, Beylan kasabasında 11, Nizib karyesinde 1 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 130, 132, 137, 169). H. 1310/1892-1893 yılında Antakya, Cebel-i Seman, Andırın, Harim Kazası ve Birecik Kasabalarının sıbyan mektep sayıları değişmemiştir (SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 200, 206, 217, 244, 260). İdlib Kasabasında 16 tane daha açılarak toplamda 34 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir (SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 206). Maarra kazasında 27 sıbyan Mektebi vardır. Marra Kazasına bağlı mezralar da 5 tane daha açılarak kaza genelinde 32 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir. Beylan kasabasında 11 sıbyan mektebi bulunmaktadır (SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 212-216). H. 1312/1894-1895 yılında sıbyan Mektebi sayısında değişiklik görülmemektedir. H. 1313/1895-1896 yılında Antakya, İdlib, Cebel-i Seman kazası ve Andırın Kasabasındaki sıbyan mektep sayısı değişmemiştir (SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 198, 216, 241, 269). Harim Kazasında 13 tane sıbyan mektebi açılarak toplamda 43 mektep ile eğitim verilmiştir (SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 220). Beylan kasabasında 5 mektep kapanarak 6 sıbyan Mektebi eğitime devam etmiştir (SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 238). İskenderun kazasında 6 sıbyan mektebi daha açılmıştır (SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 198). H. 1314/1896-1897 yılında Antakya, Cebel-i Seman, Birecik Kazası ve Andırın Kasabasında değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 213, 249, 273, 307). İdlib kasabasında 2 sıbyan Mektebi daha açılarak sıbyan Mektebi sayısı 36’ya yükselmiştir (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 223). Harim Kazasının merkezi olarak bilinen Kefer Taharim kasabasında 4, Harim Kazasında ise 12 tane daha sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 227). Beylan’da ise 9 sıbyan 59 Mektebi vardır. Merkez Kazalarda toplamda 290 öğrencinin olduğu görülmektedir (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 246). Cebel-i seman kazası dâhilindeki sıbyan Mekteplerinde okuyan 400 öğrenci vardır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 249). H. 1316/1898-1899 yılında İdlib kazasında 36 sıbyan Mektebi vardır (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 236). Harim Kazasının Kaza merkezi olan Kefer Taharim kasabasında daha önce 4 tane olan Sıbyan Mektebinden 2’si kapanmıştır. Kalan 2 mekte ile beraber kaza genelinde toplam 52 tane sıbyan Mektebi eğitime devam etmiştir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 240). Bab kazasında 5 sıbyan Mektebinde 91 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 255). Cebel-i Seman ve Birecik Kazasında sıbyan mektep ve öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 262, 290). Birecik kazasında 8 ve Andırın’da 1 tane daha açılarak 5 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 290). H. 1317/1899-1900 yılında İdlip, Harim, Bab, Cebel-i Seman, Birecik, Andırın kazaslarında sıbyan mektep sayıları değişmemiştir (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 244- 266-276-304-344). Harim kazasında 2 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH,27. Def’a , H. 1317/1899-1900, S. 249). Perişa nahiyesinde Korkniye, Termanin ve Dana karyelerinde sıbyan Mektepleri bulunmaktadır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 250). Beylan kazasında ise 9 sıbyan Mektebi mevcuttur (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 244). H. 1318/1900-1901 yılında Beylan, İdlib, Bab, Cebel-i Seman, Birecik, Nizib Kazası ve Andırın Kasabasındaki sıbyan Mektebi ve öğrenci sayılarında büyük bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 234- 265- 276- 287- 360). Harim Kazası genelinde 53, Harim’in merkezinde ise 2 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900, S. 270). H. 1319/1901-1902 yılında Haleb Merkez (Nefs-i Haleb)’inde mevcûd İslam ve Sıbyan Mekteplerinden 2 tane daha açılarak toplam mektep sayısının 65 adet olduğu ve 2.934 öğrencinin bulunduğu görülmektedir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S.141-283). Beylan kazasın da 1 Sıbyan Mektebi kapanmış olup 4 sıbyan Mektebi, Harim Kazasında ise 1 sıbyan Mektebi kapanmış olup 52 sıbyan Mektebi ile eğitim verildiği görülmektedir (SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 244). Bab, Cebeli- Seman, Andırın Kazası ve Nizib Karyesindeki Sıbyan Mekteplerinde değişiklik görülmemektedir (SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S.278-300- 304-334-379). Birecik'te 4 Sıbyan Mektebi daha açılarak toplam 12 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir. 60 H. 1320/1902-1903 yılındaki Sıbyan Mektepleri incelendiğinde hem mektep hem de talebe sayısı açısından önceki yıllar ile kıyaslanınca herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902, s. 142-304-308-338). H. 1321/1903-1904 yılında Haleb’de 10 tane daha sıbyan Mektebinin açıldığı görülmektedir. Toplamda 75 tane olan sıbyan Mekteplerindeki öğrenci sayısının 2.934 olduğu görülmüş ve öğrenci sayısının değişmediği anlaşılmıştır. Bu durumun yeni açılan sıbyan Mekteplerine oranla, mezun olan ve üst eğitim kademelerine geçen öğrenci sayılarının çok değişmemiş olduğunu göstermektedir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903, s. 144). İskenderun, Harim, Beylan, Bab, Cebel-i Seman Kazalarındaki sıbyan Mekteplerinde herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, s. 303-324-341-349). İdlib kasabasına iki vilayet merkezine on bir saat uzaklıkta bulunan Maarret-mısrîn kasabasında ise 15, Eriha karyesinde 14, Birecik'te 1 tane daha açılarak 10, Nizib karyesinde 3 tane daha açılarak 4, Elbistan kasabasında ise 4 sıbyan Mektebinin bulunduğu görülmektedir (SVH,31, H.1321/1903-1904, S. 294-394-397-456). H. 1322/1904-1905 yılında hem mektep hem de talebe sayısı açısından önceki yıllar ile kıyaslanınca herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 147- 288- 297- 318- 341- 350- 412- 478- 487). Ancak diğer yıllardan farklı olarak daha önceleri büyük bir yerleşim yeri iken daha sonra küçülen Sermin kasabasında da 6 sıbyan Mektebine rastlanılmaktadır (SVH,32. H.1322/1904-1905, S. 289). H. 1323/1905-1906 yılında Cebel-i Seman’a bağlı nahiyelerde sıbyan Mektebi açılmış olmasından kaynaklı olarak kazaya bağlı nahiyelerde oturan öğrenciler yakınlarındaki sıbyan Mektebine gittikleri için Cebel-i Seman merkezinde 30 sıbyan Mektebi azalmıştır. Kaza merkezinde 20 sıbyan Mektebi ile eğitime devam edilmiştir (SVH,33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 377). Muretmasar? Kasabasında 15 sıbyan Mektebi vardır. Marra kasabasanıda ise 6 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 321-322.) İskenderun kasabasında 4 tane artarak 10 sıbyan Mektebi, İdlib kasaba merkezinde ise 12 tane azalarak 14 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir. Sıbyan Mektebinin artışının ihtiyaç ile paralel olmasına karşılık İdlibe bağlı nahiyelerde açılan sıbyan Mektepleri, kaza merkezindeki sıbyan mektep sayısını düşürmüştür (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.276-292). Bunun dışında herhangi bir değişikliğe rastlanılmamaktadır (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 154-330-347-357- 377-430-495). H. 1324/1906-1907 yılında İskenderun haricinde sıbyan Mekteplerinde herhangi bir değişklik bulunmamaktadır (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 308- 309- 310- 318- 329- 61 346- 367- 423- 490- 510). İskenderun kasabasında 2 mektep azalarak 4 sıbyan Mektebi ile eğitim verilmiştir. (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 276). H. 1326/1908-1909 yılında Haleb merkez'de mevcûd islam sıbyan Mektepleri 87 adet olup öğrenci sayısı 3.929’dur (SVH, 35. Def’a, ,H.1326/1908-1909, S. 319). İskenderun kazasında 6, bağlı köylerinde ise 4 sıbyan Mektebinin mevcut bulunması ile büyük bir artış yaşanmıştır (SVH, 35. Def’a, ,H.1326/1908, S. 273). Rumkale'de 1, Elbistan'da, 4, Göksun kazasında 5 sıbyan Mektebi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 428- 484- 494). Haleb’e bağlı diğer kazalarda herhangi bir değişikliğe rastlanılmamaktadır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 306-307- 308- 327- 345- 367- 420- 428- 484- 494). Yukarıda verdiğimiz bilgiler doğrultusunda Sıbyan Mekteplerinin sayısı ve talebe miktarları oldukça fazladır. Antakya Kasabasında 40, Cebeli Seman kazasında 50 tane olan sıbyan Mektepleri varlıklarını uzun süre devam ettirebilmiş ve öğrenci sayılarında ciddi bir azalma yaşanmamıştır. Bu durum Cebel-i Seman kazasının Haleb islam eğitiminin ilk kademesinin en yoğun olduğu yerlerin başında geldiğini göstermektedir. H. 1309/1891-1892 yılına gelindiğinde İdlib kasabasında 18 tane olan sıbyan Mektepleri H. 1313/1895-1896 yılında 34’e, 1314’te 36’ya yükselmiştir. H. 1321/1903-1904 yılında İdlibte sıbyan mektep sayısında düşüş yaşandığı görülmektedir. Bu durumun sebebi olarak kazaya bağlı yerleşim birimlerinde de sıbyan Mekteplerinin açılmış olması ve gayrımüslim Mekteplerinin yaygınlaşmasına bağlı olduğunu düşündürmektedir. Aynı durum Harim ve Cebel-i Seman kazası için de görülmektedir. İskenderun, Kefer Taharim, Beylan, Birecik, Bab, Nizib, Göksun, Rumkale, Andırında da sıbyan Mektepleri ile ilk kademede eğitim verildiği görülmektedir. Eğitim politikasında Padişaha bağlı, Osmanlıcılık idealine sahip bir nesil hedeflendiği için misyonerlere karşı dinî içerikli derslerin ağırlıkları da artırılmış olduğu görülmektedir (Fortna, 2005, S. 256). Ulaşılan sayılardan da anlaşılacağı üzere halkın büyük çoğunluğu çocuklarını bu mekteplere göndermeye isteklidir. Bu durum bize ilk kademede İslami eğitime halkın ne denli önem verdiğini de göstermektedir (Alkan, 2004, S. 118). Bu anlayışın sonuçları ilerleyen kademelerde değişmiştir. Yıldan yıla kazalara bağlı nahiyelerde açılan sıbyan Mektepleri eğitim politikasının bir parçası olmuştur. Haleb’de güçlü olan gayrımüslim eğitimine karşılık en uzak nahiyelerde bile sıbyan Mektebinin açılması Müslüman eğitiminin güçlendirilmesi adına güdülen politika olarak görülmektedir. Ancak devletin mali gücünün yeterli olmayışı, halkında bu eğitim masraflarını karşılayamaması gibi nedenlerden dolayı istenen sonuca ulaşılamamıştır. 62 4.3.1.3. Haleb İbtidai Mektepleri Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinde öğrencilerin ilköğretime gitme zorunluluğu bulunmaktadır. Ulaştığımız Arapça kaynakta Mithat Paşa’nın Suriye valisi olması ile 6 yaşından itibaren Haleb’de ilköğretimin zorunlu hale geldiği ifade edilmiştir (Ahmed, 2011, S. 312). Haleb’de 1890 yılından itibaren modern ibtidai mektepleri açılmış ve yeni usule göre eğitim verilmiştir (SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 153). Haleb’de sıbyan Mekteplerinin ibtiaiyeye dönüşmesi için belli düzenlemeler gerçekleşmiş ve tadilatlar da yapılmıştır. Mektebin fiziki şartlarının yanı sıra öğretmen atamaları da gerçekleşmiştir. Haleb’de mekatib- i ibtidaiye teşkili hakkında tamim gereği Maraş sancağına bağlı Elbistan kazasında iki adet Mekteb-i btidaiyenin açılmış olduğu yapılan yazışmalardan anlaşılmaktadır (TS. Mae.1387,2, 20 C 1308). Bütün Osmanlı vilayetlerinde olduğu gibi Haleb vilayetinde de ibtidai mekteplerin yönetim esaslarının düzenlenmesi için ilk girişimler 1892 yılında başlamıştır. İbtiaiye Mekteplerine 1892 yılı talimatnamesi ile atanacak öğretmenler Dârulmuallimîn-i İbtidai’den şehadetname almaları veya imtihan ile yeterliliklerini ispatlama şartı getirilmiştir. Tedrisât-ı ibtidaiyye meclislerinin izni olmadan atanan öğretmenler üç yıl dolmadan görev yerlerini terk edemeyecekleri belirtilmiştir. İbtidaiye Mektebindeki öğretmenlerin maaş ve terfi durumları böylece belli bir sisteme bağlanmış olduğu görülmektedir (Sarıçelik, 2009, S. 48). Ayrıca öğretmenler üç yılda bir terfi alacaklardır. Öğretmenlerin alacakları terfiler maaşlarına da yansıyacağı belirtilmiştir. Ancak terfi ve maaş işlemleri meclis dışı atamaları örneğinde yerel eşrafın isteğine bırakılmıştır. Haleb’de meclis dışı atamalarda ibtidai muallimi seçimleri ahaliye ait olduğundan muallim maaşları, asalet tasdik işlemleri yerel ahalinin etkisi ile yürütülmüştür (MF. MKT.453/3-10/02/1317). 1913 yılında çıkarılan Tedrisât-ı İbtidaiyye Kanunu ile ibtidai Mekteplerde sistem değişikliğine gidilmiştir. Buna göre ibtidai Mektepleri, rüştiyeyi de kapsayacak şekilde altı yıla çıkarılmıştır. İkişer yıl süreli ve birbirinin devamı mahiyetinde olan “devre-i ibtidâiye, devre-i vasatiye ve devre-i âliye” adıyla üç devre şeklinde teşkilatlanan mekteplerde okutulacak dersler belirlenmiştir. İbtidaiye Mektepleri altı kademeli, altı dersaneli ve altı hocalı olması için düzenlemeler yapılmışsa da maddi yetersizliklerden dolayı gerçekleşememiştir. Bu doğrultuda muallimlerin birden çok sınıfta ders saatlerini bölerek 20’şer dakika ders okuttuğu görülmektedir. Ayrıca çoklu sınıfları bir arada okutan muallimler bir kademeye ders anlatırken diğer öğrencilere vazife vermişlerdir (Sarıçelik, 2009, S. 5). Aşağıdaki İhsa’iyat Mecmu’ası 63 incelendiğinde Haleb’de açılmış olan ibtidaiyelerin kaç dersaneli olduğu, öğrencilerin cinsiyet dağılımları bilgisine ulaşılmaktadır. Tablo: 5 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerindeki Dershane ve Muallim Miktarı (1329-1330/1913- 1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 1, Matba‘a-i Âmire, 1336). Haleb Dershanelerin adedi i‘tibârıyla mekâtib-i ibtidaiye-i umûmîyenin mikdârı Zükûr İnâs Muhtelit Numune-i İbtidaisi - - - Altı Dershâneli 10 3 - Beş Dershâeli 3 6 - Dört Dershâneli 10 - - Üç Dershâneli 24 3 1 İki Dershâneli 35 8 - Bir Dershâneli 108 3 - Yekün 190 23 1 Aded-i Muallimîn i‘tibârıyla mekâtib-i ibtidaiye-i umûmîyenin mikdârı Altıdan fazla muallimli 2 - - Altı muallimli 7 - - Beş muallimli 2 3 - Dört muallimli 15 5 - Üç muallimli 19 4 1 İki muallimli 29 9 - Bir muallimli 116 2 - Yekün 190 14 1 H.1324/1906-1907 senesi 48 4 - Eylül öncesi açılan mektepler H.1324/1906-1907 senesi 142 18 1 Eylül sonrası açılan mektepler 6 dershaneli, 6 hocalı İbtidaiye Mektepleri Haleb Vilayetin’de bulunamamaktadır. Haleb’de bir taraftan ibtidai Mektepleri açılırken bir taraftan da ibtidai mektepleri için mali kaynak arayışı içerisine girilmiştir. Mali kaynaklar için müslüman cemaati tarafından 64 oluşturulan maddi bir fonun kurulması kararlaştırılmıştır (MF. MKT. 93/50-01-25/06/1304) Oluşturulan bu fon sadece ibtidaiyelerin ihtiyaçlarına kaynak sağlamamış olup maarif sandığında oluşan açıkları kapatmak içinde kullanılmıştır (MF. MKT. 93/74-02-06/07/1304). İbtidi Mektepleri için oluşturulan bu fonun dışında Fırat Nehrinde çalışan kayıklardan alınan nehir kullanım bedelinden oluşan gelirler maarif sandığına kaynak teşkil etmiştir. Bu kaynakların ise belediye üzerinden alınması görüşü hâkim olmuştur. Eğitim masraflarının karşılanabilmesi için maddi kaynakların süreklilik göstermesine de önem verilmiştir (MF. MKT.118/26-29/10/1307). Vilayetler maarife gelir sağlamak için ahaliden para topladıkları gibi bazı yerel vergiler de koymuş oldukları görülmektedir. 1872 yılında Mektebi olmayan köy ve kasaba ahalisine ziraat ürünlerinden alınan aşar vergisine %10 oranında ek zam yapılmasından ibaret olan yeni bir vergi konulmuştur (Cevdet, 1991, S. 126). Hali vakti yerinde olan ailelerden de alınan paralar ibtidaiyeler için kullanılmıştır. Bunun örneğini Haleb’de de görebilmek mümkündür. Urfanın merkez, nahiye ve köylerinde İbtidaiye Mekteplerinin açılması için gerekli olan masraflar ahaliden ve evkaf-ı münderiseden karşılanmıştır (MF. İBT. 25/24-04/10/1307). Haleb Maarif İbtidaiye Müfettişinin raporunda ahaliden alınan yardımlar için düzenlemeler yapılmış olduğu ve bu işi belli sistem dâhilinde yürütebilmek adına nizamname çıkarılması gerektiği belirtilmiştir (MF. İBT.489/47-26/04/1332). Ancak bu nizamnamenin çıkarıldığı ile ilgili herhengi bir kayda rastlanmamaktadır. Bütün Osmanlı vilayetlerinde olduğu gibi Haleb vilayetinde de ibtidai mekteplerinin açılması ve eğitim verme sürecinde sağlık şartlarının iyi olması için çaba gösterilmiş ve salgın hastalıklara karşı mücadele edilmiştir. İbtidaiye Mekteplerinde sağlık kurallarına uyulması, öğrencilerin temizliğinin sağlanması, salgın hastalıklara karşı mücadelede modern uygulamalar getirilmiştir. Mektebin kurulacağı yerden başlamak üzere yiyecek ve içeceklerde dikkat edilecek hususlar da belirtilmiştir. İbtidai mektepleri sıbyân mekteplerinden daha çok sağlık kurallarına uyan Mektepler olmuştur. Modern eğitim anlayışının gelişmesi ile ortaya çıkan hıfzıssıhha kuralları ibtidai mekteplerinde uygulanmaya başlamıştır. Rehnümâ-yı Muallimîn’de bu Mekteplere çiçek çıkarmış veya aşılanmış, bulaşıcı bir hastalığı olmayan çocukların kaydedilmesi önerilmiştir (Buyrukçu, 2002, S. 22). 1892 yılında Dersaâdet Mekâtib-i İbtidaiyyesi İçin Talimat-ı Mahsûsa’da mekteplerde bulaşıcı hastalıkların yayılmasını önlemeye yönelik tedbirler için velilerden, kaydolacak çocuğun aşılarını tamamlamış olduğuna ve bulaşıcı bir hastalığının olmadığına dair bir doktor 65 raporu getirmesi istenmiş olduğu görülmektedir. Hastalanan çocuklara yapılacaklarla ilgili birçok unsurdan bahsedilmiştir (Cevdet Paşa, 1991, S.319-321). Sağlık şartalarının iyileştirilmesi üzerine terfi verildiğini Haleb’de bulunan ilkokulların sağlık şartlarına uygun olarak imar ve ıslahı adına mahalli eğitimin geliştirilmesinde görülen hizmetlerinden dolayı Maarif Komisyonu Azası ve Eşraftan Müderriszade Ahmed Sıddık Bey'in rütbesinin terfi edilmesinden anlamaktayız (BOA, MF. MKT, 869/61. 12 Temmuz 1905). 4.3.1.3.1. 1328-1329/1912-1913 ve 1329-1330/1913-1914 yıllarına ait İhsa’iyat Mecmu’ası Haleb İbtidaiye Mekteplerine ait Veriler ve Değerlendirilmesi: Bu kısımda Haleb’de açılmış olan İbtidaiye mekteplerinin sayısı, mekteplerin masrafları, öğrencilerin cinsiyetlerine göre dağılımı, muallim sayıları ve menşeileri, mektepteki öğrenci velileri ve meslekleri, imtihan cedvelleri ile ilgili bilgileri içermektedir. Tablo: 6 1912-1913 Haleb İbtidaiyesi mektep, öğrenci, muallim sayıları ve Mekteplerin masrafları (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 1, S.1-2, Matba‘a-i Âmire, 1334). Mekatib-i İbtidâiye Mekatib Şakirdan Muallimin Masârıf-ı Seneviye Liva Ayıntab Maraş Merkez sancağı 43 35 91 Zükûr 2 1 12 İnas - - - Muhtelit 45 36 103 Yekun 2173 1921 3607 Zükür 328 60 684 İnas 2501 1981 4291 Yekun 78 43 148 Muʻallim 6 2 30 Muaʻllime 217560 112460 469840 Câlib-i hükümetten 14760 - 15600 Menabi-i saireden 232320 112460 485440 Yekun 66 Tablo 6’da görüldüğü gibi en çok Mektebin Haleb’in merkezinde sonra Ayıntab’da açılmıştır. Mektep ile masraflar doğru orantılıdır. Hükümet tarafından belirlenmiş olan masraf 469.840 kuruştur. Diğer binalar adına çıkan masraf ise 15.600 kuruştur. Haleb’de karma eğitim verilen İbtidaiye Mektebi bulunmamaktadır. En çok mektep ve öğrenci sayısı erkek öğrencilere aittir. Tablo: 7 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılındaki umumiye ve hususiye olarak sayıları (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 4, s .9, Matba‘a-i Âmire, 1334). Bilumum Mekâtib-i İbtidaiye Miktarı Mekâtib-i Mekâtib-i Mekatib-i Gayri Vilayet Yekûn Umûmiye Husûsiye Müslime Haleb 184 52 60 296 Bilumum Mekatib-i İbtidaiye Şakirdanı Mekâtib-i Mekatib-i Mekatib-i Gayri Vilayet Yekûn Umûmiye Husûsiye Müslime Haleb 8773 1533 5893 16199 Bilumum Mekâtib-i İbtidaiye Muallimin ve Muallimâtı Mekâtib-i Mekâtib-i Gayri Mekâtib-i Umûmiye Yekûn Husûsiye Müslime 269 38 49 24 155 89 473 151 Haleb Vilâyet Yekûn Muʻallim 169 15 Muaʻllime - Muʻallim 184 7701 Muaʻllime 1072 Muʻallim 8773 269 Muaʻllime 38 Muʻallim 799860 30360 Muaʻllime 830220 67 Genel ibtidai sayısı hususi ve gayrımüslim ibtidaiyelerine göre daha fazladır. Ancak öğrenci sayısına baktığımızda ise mektep ile öğrenci sayısı orantılandığında gayrımüslim ibtidaiyelerinde Mektebe göre öğrenci sayısı daha fazladır. Haleb (vilayeti) İbtidai Mekteplerinin tamamında 473 muallim, 151 muallime çalışmıştır. Tablo: 8 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 ders yılındaki umumiye ve hususiye olarak sayıları (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 3, Matba‘a-i Âmire, 1336). Bi'l-umûm mekâtib-i ibtidaiye mikdârı Yekûn Mekâtib-i Umûmiye Mekâtib-i Husûsiye 213 147 360 Bi'l-umûm mekâtib-i ibtidaiye muallimîn ve muallimâtı Yekûn Mekâtib-i Umûmiye Mekâtib-i Husûsiye Muallim Muallime Muallim Muallime Muallim Muallime 358 69 249 212 607 281 Bi'l-umûm mekâtib-i ibtidaiye şâkirdânı Yekûn Mekâtib-i Umûmiye Mekâtib-i Husûsiye 9961 12687 22648 Tablo 8’den anlaşıldığına görev 360 ibtidaiyenin 213 tanesi umumi mektepleri oluşturmaktadır. Gerek hususiye gerek umumiye ibtidaiyelerinde erkek hocaların sayısı bayan hocalara göre daha fazladır. Hususi Mekteplerdeki öğrenci sayısı umumi mekteplerine göre yaklaşık olarak dörtte bir oranında daha fazladır. Tedrisat-ı İbtidaiye Kanunu-ı Muvakkati ile İbtidaiyelerin eğitim ve öğretim süresi altı yıla çıkarılmış ve bu doğrultuda daha çok öğretmen görevlendirilmiştir. Tablo: 9 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 Ders Yılındaki Görevlilerinin Sayısı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 3, Matba‘a-i Âmire, 1336). Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiyede mevcûd me’mûrîn, muallimîn ve müstahdemîn miktarı Zükûr İnâs 68 Memûrîn 1 1 Muallimîn 357 69 Hademe 71 13 Tablo: 10 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 Ders Yılındaki Muallimler (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 4, Matba‘a-i Âmire, 1336). Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiye muallimlerinin menşe’ i‘tibârıyla mikdârı Muallim Mekâtib-i Sultânî İ‘dâdî mu‘âvinliği sâ’ire ehliyetnâmeli 81 5 5 18 - 3 - 191 2 10 48 62 İki muallimin menşe’leri hakkında ma‘lûmât alınamamıştır. Muallimlerin çoğunun Dârülmuallimîn mezunu ve erkek oldukları görülmektedir. Tablo: 11 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 Ders Yılındaki Muallim Ve Talebeleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 8, Matba‘a-i Âmire, 1336). Daha ne Bi'l-umûm Mecburiyet-i kadar Mektebe devâm Mekâtib Muallimîn ibtidâ’i tahsîl sinindeki Mekte etmeyen etfâl Esâmi-i şâkirdânı etfâl be Kaza ihtiyaç vardır Zkr İnâs Mhtlt Ykn Zkr İnâs Zkr İnâs Zkr İnâs Zkr İnâs Haleb 8 5 1 14 34 29 922 467 3147 3185 2225 2718 98 Dârülmuallimîn Dârülmuallimât 2 Senelik Dârülmuallimîn Zükûr İnâs Zükûr İnâs Zükûr İnâs Dersten mücâz Zükûr 69 Mülhekâtı 7 - - 7 8 - 182 - 1736 1914 1554 1914 224 İdlib 2 1 - 3 11 2 228 54 1205 1027 977 973 39 Mülhekâtı 10 1 - 11 21 2 331 23 1906 1638 1575 1615 - İskenderu 2 1 - 3 9 3 128 83 123 223 123 140 5 n Mülhekâtı 5 - - 5 5 - 148 - 203 228 55 228 26 Antakya 6 1 - 7 20 5 412 95 1110 1119 698 1024 34 Mülhekâtı 5 - - 5 13 - 277 - 1762 1861 1485 1861 171 Bâb 3 1 - 4 10 2 140 50 521 627 381 577 20 Mülhekâtı 8 - - 8 9 - 128 - 833 1240 705 1240 167 Beylân 2 1 - 3 6 2 89 65 250 287 161 222 7 Mülhekâtı 1 - - 1 1 - 40 17 199 251 159 334 47 Cisr 1 1 - 2 5 1 52 25 378 346 326 321 13 Mülhekâtı 10 - - 10 11 - 228 - 1522 1554 1294 1554 125 Hârim 1 1 - 2 4 2 62 24 682 482 620 458 21 Mülhekâtı 8 1 - 9 13 1 34 11 650 635 616 624 125 Kilis 7 2 - 9 24 8 543 209 1216 1917 673 1608 45 Mülhekâtı 13 - - 13 14 - 382 - 2585 2415 2203 2415 461 Münbiç 1 1 - 2 5 2 105 25 117 112 12 87 2 Mülhekâtı 4 - - 4 5 - 62 - 140 227 78 227 401 Ma‘arra 2 1 - 3 11 - 106 24 563 642 457 608 21 Mülhekâtı 10 - - 10 11 - 355 - 906 744 551 744 150 Livâ 116 18 1 135 250 59 4954 1182 21754 22674 16928 21392 2232 Yekûnü Ayntâb Lv 15 2 - 17 34 5 982 135 3585 3109 2603 2974 111 Mülhekâtı 13 - - 13 15 - 484 3 1945 1604 1461 1601 187 Rumkale 2 1 - 3 7 2 176 4 461 410 285 370 13 70 Mülhekâtı 5 - - 5 6 - 75 - 2254 2107 2179 2107 176 Livâ 35 3 - 38 62 7 1717 178 8245 7230 6528 7052 487 Yekûnü Maraş Lv 7 1 - 9 11 3 577 - 1321 1116 744 1116 37 Mülhekâtı 10 - - 10 10 - 211 64 902 835 691 771 87 Elbistan 4 - - 4 7 - 283 - 753 622 470 622 21 Mülhekâtı 5 - - 5 5 - 211 - 3159 2362 2948 2362 137 Pazarcık 1 - - 1 1 - 50 - 88 82 32 82 3 Mülhekâtı 4 - - 4 4 - 94 - 1233 1234 1539 1234 97 Süleymanl - - - - - - - - - - - - - ı Mülhekâtı 2 - - 2 2 - 37 - 448 234 411 234 21 Göksun 2 - - 2 3 - 52 - 161 168 109 168 5 Mülhekâtı 3 - - 3 3 - 97 - 1227 1081 1130 1081 90 Livâ Ykn 39 1 - 40 46 3 1612 64 9692 7734 8074 7670 498 Vilâyet 190 22 1 213 354 69 8283 1424 39691 37638 31530 36114 3217 Yekün Kız çocuklarının mektebe devam etmeme oranlarının oldukça yüksek olduğu ve mektep sayısının arttırılması gerektiği görülmektedir. Tablo: 12 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 Ders Yılında Yapılan İmtihan Çizelgesi (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 3, Matba‘a-i Âmire, 1336). Zükûr İnâs Yekûn Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiyede imtihândan önce 8537 1424 9961 mevcûd talebe sayısı Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiyeden tedrîsât-ı ibtidaiye 291 70 361 tasdîknâmesi alarak neş’et eden talebe sayısı Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiyede terfî‘-i sınıf eden talebe 6636 1086 7712 sayısı 71 Mekâtib-i ibtidaiye-i umûmiyede terfî’i sınıf edemeyen 1620 268 1888 talebe sayısı Toplamda 19.922 öğrenci bulunmaktadır. 9.961 öğrenciden 7.712 öğrenci imtihanı geçmiştir. Tablo: 13 Haleb’deki İbtidaiye Mekteplerinin 1913-1914 Ders Yılı Bina Sayısı, Mülkiyetinin Kimlere Ait Olduğu, Kıymeti, Kira Giderleri, Yıllık Maʻâş ve Masrafları (1329-1330/1913- 1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 2, Matba‘a-i Âmire, 1336). Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Umûmiyenin Keyfiyet-i Bina İ‘tibârıyla Mikdârı Muhtâc-ı Muhtâc-ı Gayri Mücedded Muvâfık Toplam Ta‘mîr Tevsî‘ Muvâfık 35 54 61 10 53 213 1329-1330/1913-1914 ders yılına ait ibtidaiye binaları incelendiğinde yukarıdaki tablo karşımıza çıkmaktadır. 213 adet olan İbtidaiye Mektebinden 35’inin binası yeni olduğu, 10 tanesinin genişletildiği, 61 tanesinin tamire ihtiyacı olduğu ve 53 tanesinin de eğitime uygun olmadığı görülmektedir. Binalardan sadece 54 tanesinin eğitime uygun olması ibtidaiyelerin bina sıkıntısı yaşadığını göstermektedir. Halebteki İbtidaiye Mekteplerinin 1329-1330/1913-1914 ders yılı bina aidiyetleri Mektep Binâsının Cihet-i Â’idîni İ‘tibârıyla Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Umûmiyenin Mikdârı Hükûmet veya Ma‘ârif-i Evkâfa Karye Ahâlîsine Efrâda Mahalliyeye 90 61 9 53 Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Umûmiyenin Kıymeti: 1 734 800 Kuruş. Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Umûmiyenin İcâre-i Senevîsi: 33 958 Kuruş. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere ibtidayi Mekteplerinin bina tahsisinde bölge halkının ne kadar etkili olduğunu görmekteyiz. Halebteki İbtidaiye Mekteplerinin 1329-1330 ders yılına ait masraflar Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Umûmiyenin Masârıf-ı Senevîsi Ma‘âşât Masârıfât Yekûn 72 1 628 180 217 878 1 846 058 Halebteki ibtidaiyelerin masrafları incelendiğinde en çok gider ödenen maaşlara aittir. 4.3.1.3.2. Haleb Vilayetinde Emlak-ı Seniyye Bütçesinin Tasarrufu: II. Abdülhamid merkeze uzaklığı nedeniyle denetim ve kontrolü gerçekleştirmek için imar faaliyetleri adına devlet arazilerinin bir kısmını Hazine-i Hassa bünyesine almıştır (Kurşun, 1998, S.138). Hazine-i Hassa bünyesinde Emlak- Hümayun kurulmuştur. Osmanlı Devleti’nde tüm stratejik noktalarda olduğu gibi Haleb vilayetinde de padişahın mülkü olan verimli araziler satın alınmış ve bu topraklar Emlak-ı Hümayuna dâhil edilmiştir. Padişahın mülkü olan bu arazilerde Mektepler inşa edilmiştir. Haleb vilayetinde Emlak-ı hümayun dâhilinde kurulan mektep Münbiç Emlak-ı Seniyye Mektebi olarak görülmektedir (Terzi, 2009, S. 30-31). İngilizler, toprak satın alırken yeraltı ve yer üstü zengin kaynakları olan stratejik konumdaki Osmanlı topraklarını seçmişlerdir. II. Abdülhamid bu politikaya karşı Emlak-ı Hümayuna araziler seçip dâhil ederken bu bölgeleri öncelikli hale getirmiştir. Kurulan bu sistemin bir ayağının da Haleb vilayetinde bulunduğu görülmektedir. Belirtilen stratejik yerler Haleb, Musul, Kudüs, Bağdat, Kıbrıs gibi vilayetlerdir (Terzi, 2009, S. 30-31). Tablo: 14 II. Abdülhamid Döneminde Padişah Adına Tapulanan Arazi Miktarı (Terzi, 2000, S. 96). Vilayet ve Sancak Dönüm Yüzde (%) Bağdat Vilayeti 6.235.160 11.11 Basra Vilayeti 2.849.070 5.08 Beyrut Vilayeti 11.417.330 20.35 Haleb Vilayeti 5.586.060 9.96 Musul Vilayeti 17.770.368 31.68 Selanik Vilayeti 197.149 0.35 Suriye Vilayeti 11.835.307 21.10 Kudüs Sancağı 211.621 0.38 Toplam 56.102.065 100 73 Tablo 14’ten anlaşılacağı üzere yabancı devletlerin strateji geliştirdiği yerlerde II. Abdülhamid mülk toprakları edinmiştir. Ayrıca bu bölgeler güvenlik açısından önemli olup Türk nüfusunun kritik seviyede olduğu yerler olarak bilinmektedir (Terzi, 2000, S. 33). Bu uygulamayı devrin şartlarını ve yabancı devletlerin politikalarını göz ardı eden isimler sahipsiz arazilerin Hazine-i Hassaya bırakılmasını ve hanedanın ortak malı olmasını, Tanzimat süreci boyunca bu emlakların maliye hazinesinden geri alınmasını sebep göstererek II. Abdülhamid’i oldukça sert eleştirmişlerdir (Nazif, 1924, S. 3-7; Şensözen, 1982, S. 37-42). II. Abdülhamid’in emlaklarının çoğuna İbtidaiye Mekteplerini bizzat inşa ettirmiş olması ilköğretim seviyesindeki eğitime, ne kadar önem verdiğini de gözler önüne sermektedir (Kodaman, 1988, S. 87). Tablo:15 Osmanlı Vilayetlerinde Emlak-ı Hümayun dâhilinde İnşa Edilen Mektepler (Kankal, 2016, S. 159). Vilayet/ Sancak İbtidaiye Sayıları Haleb vilayeti 20 Suriye vilayeti 6 Bağdat vilayeti 13 Beyrut vilayeti 41 Musul vilayeti 7 Basra vilayeti 2 Kudüs sancağı 2 Edirne vilayeti 51 Hüdavendigar vilayeti 25 Aydın vilayeti 22 İstanbul vilayeti 13 Çatalca sancağı 8 Konya vilayeti 7 Ankara vilayeti 4 Kastamonu vilayeti 2 İzmit sancağı 2 Bitlis vilayeti 1 74 Yanya vilayeti 5 Selanik vilayeti 1 Manastır vilayeti 1 Girit vilayeti 1 Cezayir-i Bahr-i Sefid vilayeti 3 Toplam 237 20 ibtidai mektep ile Haleb vilayeti, Beyrut vilayetinden sonra Arap vilayetlerindeki Emlak-ı Seniyye dâhilinde en çok ibtidaiye mektebi açılan ikinci yer olarak görülmektedir. Bu durum bölgenin politik olarakta stratejik bir noktada olduğunu da gözler önüne sermektedir. 4.3.1.3.3. Münbiç Emlâk-ı Seniyye Dâhilinde Vâkıʻ Hamidiye Mekteb-i İbtidîsi Haleb vilayetinde ilk İbtidaiye H. 1308/1890-1891 yılında Münbiç Emlâk-ı Seniyye Dâhilinde Vâkıʻ Hamidiye Mekteb-i İbtidîsi olarak bilinmektedir. Münbiç’te Hamidiye Mektebi önce rüşdiye düzeyinde açılması planlanmış ama daha sonra eldeki imkânlardan dolayı ibtidai seviyesinde açılmıştır (MF. İBT. 81/32-18/Za/1316). H. 1308/1890-1891 yılından itibaren görülen Münbiç İbtidaiye Mektebi Muallim-i evvel Reşîd Efendi, Muallim-i sâni Hasan Tahsin Efendi, Bevvâb Yakub Efendi’nin olduğu görülmektedir (SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 153). H. 1309/1891-1892-1310/1892-1893 yıllarında da Hamidiye Mektebindeki görevli kadrosu değişmemiştir (SVH, 20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 112-139; SVH, 21. Def’a H. 1310/1892-1893, S. 183). H. 1312/ 1894-1895 ve 1313/1895-1896 yılları incelendiğinde aşağıdaki idari yapı karşımıza çıkmaktadır: Tablo: 16 Hamidiye Mektebinin kurulduğu Emkal-ı Hümayunun İdari Yapısı (SVH, 22. Def’a, H.1312/1894-1895, S. 146-147; SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 158-159).28 Haleb Emlak-ı Hümayun İdaresi Müdür Erkan-ı Miralayı Saffet Bey 28 Bknz. Kankal H. (2016). Sultan II. Abdullahamidin Osmanlı Eğitimine Yaptığı Önemli Bir Katkı: Emlak-ı Hümayun’a İnşa Edilen Mekteplar, Selçuklu Üniversitesi Türkiyat Araştırma Dergisi (SUTAD). Sayı:40.(S.151-176) 75 Tahrirat Baş Katib-i Avadis Efendi Muhasebeci Abdulkadir Vehbi Efendi Ser Mühendis Vekili Kol Ağası Mustafa Şevket Efendi Komisyon Üyeleri Reis Müdür Bey Aza Muhasebeci Efendi Aza Tahrirat Baş Kâtibi Aza Ser Mühendis Vekili Komisyonun Alt Birimleri Muhasebe Kalemi Tahrirat Kalemi Hendesehane Diğer Memurlar Refik-i Evvel Müsevvid-iEvvel BaşMühendis Sandık Emini Refik-i Sanî Müsevvid-iSanî Mühendis Ambar Memuru Mukayyid Mübeyyiz Mübeyyiz Komisyona Bağlı Şubeler Münbiç Şubesi Ebu Kalkal Şubesi Cebel-i Seman Cebel-i Has Şubesi Memur Memur Memur Memur Baş Katib Baş Katib Baş Katib Baş Katib Katib-i Sanî Katib-i Sanî Katib-i Sanî Katib-i Sanî Hamidiye Mektebi İdari anlamda Kaymakam Mehmed Ali Efendi’ye bağlı olarak çalışmıştır. Haleb vilayetinde inşa olunan Mektepler genellikle çiftlik arazileri üzerine kurulmuş olduğu ve Çiftlikat-ı Hümayun ile Cebel-i İsa Çiftlikat-ı Hümayunu dâhilinde on adet Mektebin varlığı görülmektedir (BEVS, Def’a 1, H.1311/1893-1894, S. 66). H. 1314/1896-1897- H. 1315/1897-1898-H. 1316/1898-1899 yıllarında eğitim kadrosunda değişiklik görülmemekle beraber H. 1314/1896-1897 yılında 67 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896, S. 251). 1316/1898-1899 yılında 6 öğrenci artarak 73 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 276). 76 Bu mektepteki yoksul öğrenciler için satın alınan kitap ve benzeri ihtiyaçların bedeli Hazine-i Hassa veznesi tarafından ödendiği de bildirilmiştir (ML. EEM. 223/21- 25/Şu/1311). Böylece maddi olanakları yetersiz öğrencilerin eğitimlerini teşvik edici ve destekleyici bazı kararlar alınarak uygulanmıştır. Bunun başka bir örneğini Münbiç’teki Hamidiye Mektebi mezunu fakir talebeden her sene Haleb İdâdisi için ücretsiz olarak birer talebe alınması hususunun mahalli maarif müdüriyeti ve Hazine-i Hassa Nezareti'ne bildirildiğinden anlamaktayız (MF. MKT. 428/4- 29/B/1316). Münbiç'de inşa olunan Hamidiye Mektebi muallimleri ile ahali arasında olduğu bildirilen münaferetin29 Haleb Maarif Müdürlüğü tarafından yazışmalar yapılarak inceleneceği ve gerekenin yapılacağı bildirilmiştir (MF. MKT. 422/5- 23/C/1316). H. 1317/1899-1900 yılında Münbiç Hamidiye Mektebi Vehbi Efendi’nin sorumluluğuna geçmiştir (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 280). H. 1318/1900-1901 yılında Münbiç Hamidiye Mektebinin Muallimi Hacı Ahmed Efendi olup 55 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 217). Münbiç kazasındaki Muallim değişerek Muallim vekili Musa Kazım Efendi göreve gelmiştir. Vekâleten muallim atamasının yapılması bütçede yeterli ödeneğin olmadığını düşündürmektedir. 5 öğrenci artarak 60 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901, S. 307). Haleb vilayetinde Münbiç Kazasına bağlı diğer İbtidaiye Mektepleri; H. 1322/1904- 1905 yılında Taşlı Höyük Karyesi Muallim Nafiz Efendi olup Talebe sayısı 30, Suruç Hamidiye Mektebinde Muallim Ali Rıza Efendi olup talebe sayısı 40, Arab Hasan karyesi Mektebi Muallim Mehmed Feyzullah Efendi olup Talebe sayısı 15, Hafsa karyesi Mektebi Muallimi kadrosu boş olup talebe sayısı 32 olduğu görülmektedir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.381). H. 1322/1904-1905 yılında Taşlı Höyük Mektebi, Hafsa Karyesi Mektebinde eğitim kadrosunda herhangi bir değişiklik görülmemekle beraber öğrenci sayısında Taşlı Höyük Mektebinde 32 öğrenci, Hafsa Karyesi Mektebinde 25 öğrenci bulunmakatadır. Arap Hasan Karyesinde Muallim Feyzullah Efendi işi bırakmış olması sebebiyle kadronun boş olduğu görülmesine rağmen öğrenci sayısı 25’e yükselmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 372). Bu durum bize muallim kadrosunun boş olmasına rağmen Mektebe halkın ne kadar güven duyduğunu da göstermektedir. H. 1324/1906-1907 –H. 1325/1907-1908 yılında Münbiç kazası ibtidai Mektebinin eğitim kadrosu ve öğrenci sayısında herhangi bir değişiklik yoktur (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 236-370-486). H. 1326/1908-1909 yılında Münbiç Mektebinin 29 Düşmanlık, Husumet. 77 Muallim-i Sanî si değişmiş olup Zeki Bey göreve gelmiş ve Mektebin öğrenci sayısı 57’ye yükselmiştir (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 307). Tablo: 17 Emlak-ı Seniyye dâhilinde Münbiç’te Açılan Mekteplerin ve Mescidlerin Masrafları (BVS, 1318, Def’a 16, S. 94-204) Mektepler Masraf/Kuruş Münbiç Emlak-ı Seniyye dâhilindeki cami ve 167.898 Mektep masrafları Halebte Cebel-i Ayas’ta 10 adet Mektebin 146.700 İnşa Masrafı Halebte Şeyh Ahmed Mecnuni Türbesi, 43.856 Mektep ve Mescid Masrafı Haleb Ersöz Mahallesi Cami ve Mektebin 17.044 Tamirat Masrafı Haleb Cebel-i Has kazası Ebu Hayrat 30.210 Köyünde Cammi ve Mektep İnşası Haleb vilayeti Resul Ayn köyünde Cami ve 28.387 Mektep İnşası Haleb vilayetinde Ebu Kalkal Şubesinde 4 59.655 Köyde birer tane Mektep İnşası Haleb vilayetinde Rakka kasabasında Camii 156.541 ve Mektep İnşası Haleb vilayeti Ebu Kalkal mahallesinde 5.350 Camii tamiri 4.3.1.3.3.1.Ayıntab Emlâk-ı Seniyye Dâhilinde Vâkıʻ Hamidiye Mekteb-i İbtidîsi Hamidiye Mektebi Ayıntab kazasında H. 1318/1900-1901 yılı itibari ile görülmeye başlanmıştır. Muallimin Mustafa Hilmi Efendi olduğu görülmekte olup Mektebin 65 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 217; SVH, 28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 294). H.1319/1901-1902 yılında Ayıntab kazasında aynı muallim devam etmiş olup öğrenci sayısı 7 artarak 72 olmuştur (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 140). 78 H. 1320/1902-1903 yılında Ayıntab’da Hamidiye Mektebinin eğitim kadrosu 10 öğrenci artmış ve 75 öğrenci ile eğitim verilmiştir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S.141). Münbiç’teki Hamidiye Mektebinin Muallim-i evvel (İsim yok) ve Muallim-i sanî (İsim yok) kadrolarının boş olduğu görülmektedir. Eğitim Kadrosunun boş olmasından kaynaklı olarak vekil öğretmenler eğitim vermişlerdir. 15 öğrenci artarak 75 öğrencinin bulunduğu görülmektedir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 311). H. 1321/1903-1904 yılında Ayıntab Hamidiye Mektebi aynı eğitim kadrosu ile eğitime devam etmiş ancak öğrenci sayısında ciddi oranda azalma yaşanmıştır. Mektep 30 öğrenci ile eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 231). Münbiçteki Hamidiye Mektebinde yeni mualim Ali Rıza Efendinin ataması yapılmıştır. Öğrenci sayısı değişmemiştir. Elbistandaki Hamidiye Mektebinde Hafız Ali Efendi Muallimlik kadrosuna gelmiştir. Mektepte 12 öğrencisi artarak toplamda 85 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 451). H. 1322/1904-1905 yılında Ayıntab Hamidiye Mektebinde Mustafa Hilmi Efendi’nin dışında 2. öğretmen olarak Hasan Efendi görev yapmıştır. Bir önceki yıla göre 50 öğrenci artarak 80 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 236). H. 1323/1905-1906 yılında Ayıntab Hamidiye Mekteplerinde eğitim kadrosu değişmemiştir. Sadece Ayıntab’da 5 öğrenci azalarak 75 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 465-490-502). H. 1324/1906-1907 –H. 1325/1907-1908 yılında Ayıntab Hamidiye Mektebinde eğitim kadrosu ve öğrenci sayısında herhangi bir değişiklik yoktur (SVH,34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 236-486). H. 1326/1908-1909 yılında Ayıntab Hamidiye Mekteplerinde eğitim kadrosu aynıdır. Öğrenci sayılarında ise Ayıntab’da 5 öğrenci artmıştır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 232-472). 4.3.1.3.3.2.Maraş Emlâk-ı Seniyye Dâhilinde Vâkıʻ Hamidiye Mekteb-i İbtidîsi H. 1318/1900-1901 yılında sadece Ayıntab kazasında değil Maraş kazasına da Hamidiye Mektebi açılmış olup Muallimi Hafız Mehmed Ali Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900, S. 338). Elbistan Kazasında H. 1319/1901-1902 yılında Hamidiye Mektebi açılmıştır. Muallimi Hafız İlmi Efendi olup öğrenci sayısı 73’tür (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 370). 79 Maraştaki Hamidiye Mektebi aynı kadro ile eğitime devam etmiştir. Elbistandaki Hamidiye Mektebinde de aynı eğitim kadrosu ve öğrenci sayısı görülmektedir (SVH,30. Def’a, H.1320/1902, S. 379). Andırın Kazasında Hamidiye Mektebi H. 1320/1902-1903 yılında eğitime başlamıştır. Muallimin Sisneli Hacı Mustafa Efendi olduğu ve Mektebin 35 öğrencisinin bulunduğu görülmektedir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 387). Elbistan ve Andırın Kazasında eğitim kadrosu değişmemiştir. Elbistanda 5 öğrenci artarak 90 öğrenciye, Andırında 20 öğrenci azalarak 15 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 474-485). Maraş Kazasında Muallim Hafız Ali Efendi yerine Muallim Ali Rıza göreve gelmiş ve Mektebin öğrenci sayısı 40’a yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). H. 1323/1905-1906 yılında Elbisten, Andırın Hamidiye Mekteplerinde eğitim kadrosu değişmemiştir. Elbistan ve Andırında öğrenci sayıları da değişmemiştir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 465-490-502). H. 1324/1906-1907 –H. 1325/1907-1908 yılında Maraş Hamidiye Mektebinde eğitim kadrosu ve öğrenci sayısında herhangi bir değişiklik yoktur (SVH,34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 236-486). Maraş Hamidiye Mektebin de öğrenci sayısı artarak 50’ye yükselmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 459). H. 1326/1908-1909 yılında Elbistan Hamidiye Mekteplerinde eğitim kadrosu ve öğrenci sayısı aynıdır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 232-472). Emlak-ı Hümayun bütçelerinin kurduğu Mekteplerden olan Haleb İbtidaiye Mektepleri bölgenin stratejisini ve II. Abdülhamidin politikasını gözler önüne sermektedir. II. Abdülhamid’e ait mülklerin halkın hizmetine sunulması eğitim sisteminin modern yapısını oluşturmada padişah elinin kıymetini gözler önüne sermektedir. 4.3.1.4. Haleb Vilayeti Merkezindeki İbtidai Mektepleri 4.3.1.4.1. Atabekiya Mektebi H. 1326/1908-1909 yılından açılmış olan Atabekiya Mektebi 3 muallim, 82 öğrenci ve 1 hademe ile eğitime başlamıştır. Mektebin Muallim-i evvel Mehmed Hilmi Efendi, Muallim- i sanî Rıza Efendi, Muallim-i sâlis Mehmed Fatih Efendi olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 138). 80 4.3.1.4.2. Rakban Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılmış olan Rakban Mektebi’nin Muallimi Abdurrahman Efendi olup 55 öğrenci, 1 hademe ile eğitim yılı tamamlanmıştır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 138). Bu Mektebe daha sonraki yıllarda rastlanılmamaktadır. 4.3.1.4.3. Şabâniye Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılmış olan Şabaniye Mektebinin Muallimi Şeyh Abdurrahman Efendi olup 35 öğrenci 1 hademe ile eğitim yılı tamamlanmıştır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.4.4.Burhan el-Füyûzât Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılmış olan Burhan el- Füyuzat Mektebi’nin Müdürü Fazıl Efendi olup Muallim Yahya Efendi, Muallim Şefik Efendi ile eğitim verilmiştir. 45 öğrencisi 1 talebesi bulunan bu mektep sadece 1326 yılı kayıtlarında görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.4..5.Cehar Tekke Mektebi H. 1322/1904-1905 yılında açılan Cehar Tekke İbtidaiyesinin Muallimi Mehmed Hamo Efendi olup 62 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 147). Arşiv verilerinde 1321 yılında Çehartekke İbtidai Mektebi muallimliğine Şeyh Cuma’nın atandığı ile ilgili bilgilere rastlanmaktadır (BOA. MF. MKT. 730.31.01/C/1321). 1323 yılında salname verilerine göre Muallim Mehmed Cumʻa Efendi’nin göreve başladığı bilinmektedir. Arada geçen bu sürede Mehmed Hamo Efendi’nin görevi yürüttüğü görülmektedir. Bu durum muhtemel olarak yazışmaların gecikmesi ya da sicil kayıtlarının beklenmesi ile alakalı olduğunu düşündürmektedir. 1323 yılında öğrenci sayısı 62’dir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 154). 1326 yılında Muallim Şeyh Cuma olarak görülmekte olup öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S.138). 4.3.1.4.6. Defter Emini Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında Defter Emini İbtidaiyesi açılmıştır. 68 öğrenci ile eğitime başlayan bu Mektebin ilk muallimleri Muallim-i evvel Ali Rıza Efendi, Muallim-i sâni Mustafa Efendi’dir. Bu iki muallim iki yıl görev yapmıştır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S.143; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 146). H. 1323/1905-1906 yılında muallim kadrosunun değişmiş olduğu görülmektedir. Muallim-i evvel Şeyh Kâmil Efendi, Muallim-i sâni Mustafa Efendi göreve başlamıştır (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.153). H. 1324/1906-1907 yılında Defter Emini Mekteb-iİbtidaisi muallim-i sanîliğine seçilen Mehmed Fatih Efendi memuriyetinin tasdik edilmesi ile göreve başlamıştır (BOA. MF. MKT. 970/23- 11/Za/1324). 81 H. 1326/1908-1909 yılında muallim kadrosu tekrar değişmiştir. Muallim-i evvel Hacı Mehmed Nuri Efendi, Muallim-i sanî Abdullah Efendi ile eğitim verilmiştir. Öğrenci saysıs 45’e düşmüştür (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S.138). 4.3.1.4.7. Zeynebiye Mektebi H. 1324/1906-1907 yılında açılmış olan Zeynebiye Mektebinin muallimi olan Şeyh Mehmed Ali Efendi 65 öğrenciye eğitim vermiştir. Ali Efendi H. 1325/1907-1908-H. 1326/1908-1909 yıllarında da aynı sayıdaki öğrencinin eğitimini yürütmüştür (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 141; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.4.8. Hacı Musa Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olan Hacı Musa Mektebinin muallimleri Muallim-i evvel Abdullah Efendi, Muallim-i sâni Mahmud Efendi’dir. Mektep ilk açıldığında 55 öğrenci, 1 hademe ile eğitime başlamıştır (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 140). H. 1321/1903- 1904 yılına kadar mektep aynı öğrenci saysı ile eğitime devam etmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 140; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 141; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143). H. 1321/1903-1904 yılında 63, H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905- 1906-H. 1324/1906-1907-H. 1325/1907-1908 yıllarında 31, H. 1326/1908-1909 yılında 45 öğrenciye eğitim verilmiştir. Eğitim kadrosunda değişiklik görülmemektedir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 146; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 153; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 138). 4.3.1.4.9. Mukaddimiye Mektebi H. 1319/1901-1902 yılında açılmış olan Mukaddimiye Mektebinin muallimi Hasan Efendi olup 65 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29.Def’a, H.1319/1901-1902, S.140). Mektebin öğrenci sayısının en yüksek olduğu yıl H. 1319/1901-1902 yılı olup her geçen yıl öğrenci sayısı düşmüştür. H. 1320/1902-1903 yılında 56 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S.141). H. 1321/1903-1904 yılında muallimlik Hasan Efendi’den Ahmed Efendiye geçmiştir. Mektep kapanana kadar Hasan Efendi 47 öğrenciye eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 146; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 154). 4.3.1.4.10. Tevaşî Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılmış olan Tevaşî Mektebi, Muallim Mehmed Efendi’dir. 33 öğrenciye sahib olan Mektebin ilerleyen yıllarda olan öğrenci sayısı azalmıştır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S.143). H. 1322/1904-1905 yılında öğrenci saysısı 15’e düşmüş ve 82 H. 1323/1905-1906 yılından sonra ise Mektebe rastlanılmamaktadır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 147; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.154). 4.3.1.4.11. Akreb Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılmış olan Akreb Mektebinin tek muallimi olan Mehmed Efendi Mektep kapanana kadar görevine devam etmiştir. H. 1326/1908-1909 yılına kadar 75 öğrenci bulunmaktadır. H. 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısı 85’e yükselmiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 143; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 154; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 138). 4.3.1.4.12. Behram Paşa Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılmış olan Behram Paşa Mektebinin tek muallimi Muallim Şeyh Mahmud Efendi’dir. Mektebin 55 öğrencisi ve 1 hademesi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.5. Ayıntab Kazasındaki İbtidai Mektepleri Haleb Vilayet Salnameleri, Maarif Salnameleri verilerinde ve Başkanlık Osmanlı Arşiv kayıtlarında, Ayıntab Vilayetindeki İbtidaiye Mekteplerinden Mahmudiye Mektebi, Mecidiye Mektebi, Selimiye Mektebi, Orhaniye Mektebi, Hamidiye Mektepleri görülmektedir. H. 1318/1900-1901 yılı itibari ile açılmaya başlanmıştır. 4.3.1.5.1. Mahmudiye İbtidai Mektebi Ayıntab kazasına bağlı Mahmudiye Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olup 3 tane muallim ile eğitime başlamıştır. Muallim-i evel Abdullah Vahid Efendi, Muallim-i sâni Mustafa Necib Efendi, Muallim-i sâlis İsmail Hakkı Efendi’dir. Mektebin 130 öğrencisi vardır. Öğrenci sayısı yeni açılmış olmasına rağmen oldukça yüksektir (SVH,28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 141). H. 1319/1901-1902 yılında 12 öğrenci artarak 142 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 227). H. 1320/1902-1903 yılında Muallim-i sâlis kadrosu değişmiş Ahmed Hamdi Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 150 olduğu görülmektedir (SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 141). H. 1321/1903-1904 yılında Muallim-i sâlis kadrosu tekrar değişerek Hakkı Hilmi Efendi göreve gelmiştir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S.231). H. 1322/1904-1905 yılında Muallim-i sâlis kadrosu tekrar değişmiş İsmail Hakkı Efendi göreve gelmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 236). H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 109’a düşmüştür (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.249). H. 1324/1906-1907 yılında Mektebin 115 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 237). H. 1326/1908-1909 yılında ise Muallim-i sâlis Hakkı Efendi yerine 83 Mehmed Şerif Efendi göreve gelmiş olup öğrenci sayısının 144 olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.5.2. Selimiye İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasında H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olan Selimiye İbtidaiyesi kız ve erkek kısımları ile ayrı ayrı hizmet vermiştir. Selimiye İbtidai Mektebine Vakıf Efendi muallim olarak tayin edilmiştir (MF. MKT. 897/20-09/L/1323). Mektebin diğer muallimleri ise Muallim-i evvel Mehmed Efendi, Muallim-i sâni Hacı Halil Efendi, Muallim-i sâlis Mustafa Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 217). H. 1319/1901-1902 ve H. 1320/1902- 1903 yıllarında aynı eğitim kadrosu ile eğitime devam edilmiştir. H. 1320/1902-1903 yılında mektepte 15 öğrenci azalmıştır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 227; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 227). H. 1321/1903-1904 yılından itibaren her sene Muallim-i Sanî kadrosunun değişmiş olduğu görülmektedir.1321 yılında Muaalim-i Sanî Hacı Halil Efendi yerine Yusuf Efendi, 1322 yılında ise Mustafa Şevket Efendi, 1323 yılında ise Atıf Efendi göreve gelmiştir. H. 1324/1906-1907 yılında Mektebin muallim-i evveli işten el çektirilmiştir. Bu kadroya Mekteb-iİdâdi mezunlarından Abdullah Efendi tayin edilmiştir (MF. MKT. 952/27- 17/B/1324). Ancak eksik evrakların tamamlanması ile iş başı yapabileceği bildirilmiştir (BOA. MF. İBT. 199/121-07/Za/1325). Mektebin öğrenci sayısında küçük bir dalganma görülmektedir. H. 1321/1903-1904 yılında 160 olan öğrenci sayısı H. 1322/1904-1905 ve H. 1323/1905-1906 yıllarında 110; H. 1324/1906-1907 yılında ise 120 olduğu görülmektedir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 232; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 237; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 249). 4.3.1.5.3. Selimiye İnas İbtidai Mektebi Selimiye İnas ibtidai Mektebi iki muallim ile eğitime başlamıştır. Muallime-i evvel Kastun Hanım, Muallime-i sâniye Fatıma Hanım 36 kız öğrenciye eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.152). 4.3.1.5.4 Orhaniye İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olan İbtidaiyelerden biri Orhaniye İbtidaiyesidir. Bu Mektep Orhaniye Köyünde kurulmuştur.30 Mektebin Muallim- 30 Orhaniye Köyü Haleb Vilayeti'ne sevk olunan Pazarcık ve Tırnova muhacirlerinden yirmi üç nüfus için gereken arazinin verilmesi ve Kilis kazasının İzziye nahiyesine bağlı Sur isimli mahalde masrafları kurban derileri bedelinden karşılanmak üzere altı aded hane ile bir Mektep inşaa edilerek teşkil edilen köye Orhaniye ismi verilmiştir (BOA. DH. MKT. 1428/23-08/L/1324). 84 i evvel Abdulkadir Efendi, Muallim-i sâni Hüseyin Efendi’dir. Bu kadro 1326/1908-1909 yılına kadar değişmemiştir. H.1321/1903-1904 yılında 3 muallimlik kadronun ikisi ile eğitim verilmiştir. H. 1322/1904-1905 yılında bu eğitim kadrosuna Muallim-i Sâlis Mehmed Ali Efendi eklenmiş bir yıl sonra bu kadroda boşa düşmüştür. H. 1326/1908-1909 yılında Mehmed Ali Efendi tekrar aynı kadroda göreve gelmiştir. Mektebin öğrenci sayısında ciddi dalgalanmalar görülmektedir.1318/1900-1901 yılında 120, 1319/1901-1902 yılında 110, 1320/1902-1903 yılında 115, 1321/1903-1904 yılında 80, 1322/1904-1905 yılında 107, 1323/1905-1906 yılında 60, 1326/1908-1909 yılında 125 öğrencinin bulunduğu görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 217; SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 227; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 230; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 232; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 237; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 250; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 233). Öğrenci sayısında yaşanan bu değişim bize öğrencilerin mezun olduklarını ya da dengi mekteplere geçmiş olabileceklerini düşündürmektedir. 4.3.1.5.5. Süleymaniye İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı Süleymaniye İbtidaiyesi H. 1322/1904-1905 yılında açılmıştır. Muallim-i evvel Mehmed Sıddık Efendi, Muallim-i sâlis Mustafa Atıf Efendi ilk muallimlerdir. Mektep ilk açıldığında 70 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 237). H. 1323/1905-1906 yılında Muallim-i Sâlis kadrosu değişerek Mehmed Ali Efendi göreve gelmiş ve öğrenci sayısı 80’e yükselmiştir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 249). H. 1324/1906-1907 yılında Muallim-i sanî kadrosu değişmiş Mehmed Ali Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 85’e ulaşmıştır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 237). H. 1326/1908- 1909 yılında Muallim-i Sâlis kadrosuna tekrar Mustafa Atıf Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 82 olarak görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.5.6. Karamaniye İbtidai Mektebi Karamaniye İbtidaiyesi Ayıntab Kazasına bağlı olarak açılmıştır. Salname ve Arşiv verilerinde Karamaniye Mektebine tek rastlanan yıl H. 1326/1908-1909 yılı olarak görülmektedir. Muallim olarak Şeyh Abdulkadir Efendi görev yapmıştır. Öğrenci sayısı 35, Hademe sayısı ise 1’dir. (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.5.7. Muytâb Ahmed Paşa İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı Muytab Ahmed Paşa İbtidaiyesi H. 1319/1901-1902 yılında açılmıştır. Mektebin eğitim kadrosunu Muallim-i evvel Abdurrahman Zeki Efendi (Bursa), Muallim-i sâni Abdulaziz Efendiler oluşturmuştur. Mektep 117 öğrenci 1 hademe ile 85 çalışmaya başlamıştır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 431). H. 1319/1901-1902 yılından H. 1321/1903-1904 yılına kadar aynı eğitim kadrosu ve öğrenci sayısı ile eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 140; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 141; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 143). Tablo: 18 Muytab Ahmed Paşa İbtidai Mektebi talebelerine ait umumi imtihan cetveli (BOA. MF. İBT. 122/37-149) Haleb Vilâyet-i Celîlesi'nde kâin Mûytâb Ahmed Paşa Mekteb-iİbtidâîsi'nin işbu bin üç yüz on sekiz senesi imtihân-ı umûmîsidir Üçüncü Sene 5 4 3 2 1 Aded 5 4 3 2 1 Apolet Numarası Siremlizâde Banazade Tamerzâde Hâfızzâde Haylanîzâde Esâmî A7 li Gâlib 1R0â gıb 1A0b durrahma1M0e hmed M10ü nir Kur'ân-ı Efendi Efendi n Efendi Fenari Efendi Kerîm 6 10 10 E10fe ndi 10 Tecvîd 6 10 10 10 10 İlm-i hâl 6 10 6 7 10 Hesâb 10 10 7 8 10 Esmâ-i Türkiyye 10 10 10 10 10 İmlâ 10 10 10 10 10 Târih-i Osmanî 10 7 8 9 10 Coğrafya 10 6 10 10 10 Ahlak 10 6 10 10 10 Sarf-ı Osmanî 10 6 7 8 10 Hüsn-i Hat 95 95 98 102 110 Mecmû‘ Numara 5 4 3 2 1 Numara-i Cedîde Mülâhazât 86 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 Halilzâde İmâmzâde Çerkeszâde Capîzâde Deyrîzâde Ticâret Mehrûsezâd İhlâszâde Haccârzâde Durakzâde Basmacızâd Hâriszâde M10e hmed N7 uri Efendi 8S aid Efendi N10u ri Efendi 7H asan 7R eîsizâde 7e Ömer 8A bdülhamid 8A li Efendi 1M0a hmud 7e 8A bdülhamid Efendi Efendi Esad Efendi Efendi Efendi Efendi Abdülhamid Efendi 10 6 9 6 6 6 9 10 6 9 E6 fendi 10 7 10 8 8 10 10 9 9 10 8 6 6 6 9 6 9 9 9 8 8 8 7 6 10 9 10 8 10 10 10 7 7 10 8 10 6 9 9 9 9 9 9 8 8 10 10 10 10 8 8 10 8 8 8 9 10 10 10 10 10 6 6 9 7 7 7 10 8 8 8 10 10 8 8 10 8 8 8 9 8 9 10 10 6 9 9 6 9 9 9 10 10 10 6 10 10 8 8 7 6 8 8 6 6 8 8 10 9 90 90 90 90 91 91 92 94 94 94 95 95 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 87 İkinci Sene Aded 25 24 23 22 21 20 19 18 Apolet 25 24 23 22 21 20 19 18 Numarası Kalecizâde Hancızâde Kassâbzâde Şâkirzâde Şâmîzâde Hayyâtzâde Fakızâde Hâcı A hmed C6 emil M8 ehmed 8M ehmed 8B ehcet S10âi m Efendi 1S0âb ir Efendi 8A bdozâde Esâmî Efendi Efendi Efendi Şâkir Efendi Efendi Mehmed 3 7 9 8 10 10 9E fendi Kur'ân-ı 2 8 8 7 8 8 8 Kerîm 7 2 9 3 7 9 6 Tecvîd 8 3 8 2 8 8 8 İlm-i hâl 8 9 10 10 6 6 9 Emsile-i 8 8 2 8 8 8 9 Cedîde 9 9 3 9 9 9 6 Sarf-ı Osmanî 9 8 7 8 9 9 7 Hesâb 9 7 8 9 6 6 10 İmlâ 2 6 8 8 7 7 10 Hüsn-i hat 71 75 80 80 88 90 90 Mecmû‘ Numara 25 24 23 22 21 20 19 18 Numara-i cedîde Hasta Mülâhazât 88 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 43 40 42 41 39 38 36 35 34 33 32 31 Hamavîzâde Kalecizâde Bâkîzâde Settârzâde Attârzâde Kâmil Şahbenderzâde Rumzâde Fahurîzâde Neccârzâde Katrancızâde Şahbenderzâde Harîrîzâde Kâmil Mevâhib Efendi Mustafa Efendi Mehmed Efendi Abdurrahman Efendi Subhi Efendi Mehmed Efendi Ahmed Efendi Ahmed Efendi Sami Efendi Ahmed Efendi Efendi 9 10 9 E10fe ndi 10 10 10 10 10 10 10 10 8 9 8 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 9 9 9 9 9 10 10 10 10 10 10 10 9 9 9 9 9 10 10 10 10 9 8 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 75 75 76 78 78 78 78 78 80 80 80 80 37 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 89 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 68 154 69 55 51 53 195 37 50 48 47 44 Kenanzâde Cemil Keyyâlîzâde Âsaf Kadızâde Münir Alizâde Hüseyin Ferruhzâde Reslanzâde Sofuzâde Kâmil Camuszâde Ali Çırağanzâde Ticâret Reisi Şahbenderzâde Kapanîzâde Efendi Efendi Efendi Efendi Ahmed Efendi Mehmed Efendi Efendi Efendi Subhi Efendi Hasan Sadi İzzet Efendi Mehmed Efendi 10 8 8 8 8 8 8 8 9 E9 fendi 10 8 10 6 7 7 8 8 8 9 9 9 9 8 10 5 8 7 8 8 10 10 9 9 10 10 8 7 7 7 8 9 9 9 10 10 10 9 7 8 10 10 10 10 10 10 9 9 9 10 5 10 10 10 10 10 9 9 10 10 10 10 6 10 10 10 9 9 9 9 9 9 8 9 8 10 8 8 9 9 9 9 8 8 8 10 64 64 67 67 70 71 72 73 73 73 74 74 49 48 47 46 45 44 43 42 41 40 39 38 90 61 60 59 58 57 56 55 54 53 52 51 50 61 59 57 67 58 45 46 158 157 60 56 78 Dehânzâde Vefa Neyyâlzâde Çukadârzâde Harîrîzâde Fâzıl Çatızâde Mimizâde Şemavezâde Sofuzâde Ömer Nâşidzâde Sâdık Merhûmzâde Dehânzâde Cemil Fethizâde Efendi Mehmed Efendi Râğıb Efendi Efendi Mehmed Ali Mehmed Hayr Mehmed Efendi Efendi Efendi Hâşim Efendi Efendi Abdülbedîʻ 4 5 5 5 6E fendi E6 fendi 7 7 8 8 8 E8 fendi 6 7 7 7 8 8 9 9 10 10 10 6 5 7 7 7 8 8 8 8 8 8 8 5 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 8 2 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 8 4 4 4 4 4 4 4 4 9 9 9 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 9 9 9 9 10 10 10 10 7 7 7 7 41 44 44 44 48 48 50 50 55 55 55 59 61 60 59 58 57 57 55 54 53 52 51 50 Sınıfında ibkâ 91 Birinci Sene Aded Apolet Esâmî Eczâ-yı Elifbâ-yı Kitâbet-i Hesâb-ı Mecmû‘ Numara-i Mülâ hazât Numarası Şerîfe Osmanî Hurûf Zihnî Numara Cedîde 68 67 66 65 64 63 62 70 69 80 79 77 76 75 65 63 82 81 Çukadârzâde Mehrûsezâde Esad Efendi Salih Efendi Rumzâde Haylanîzâde Ali Tinavizâde Recebzâde Hendekânîzâde Dibvâzâde Rumzâde Behcet İzzeddin Efendi Efendi Hasan Efendi Abdülkadir Salih Efendi Ahmed Efendi Efendi 5E fendi 3 4 4 10 10 10 10 2 2 6 6 6 7 5 5 10 10 3 3 3 3 10 10 2 2 2 2 2 4 4 4 40 40 3 8 8 8 7 5 9 9 70 69 30 34 41 41 68 67 66 65 64 63 62 Bu dahi Bu dahi Hasta 92 82 81 80 79 78 77 76 75 74 73 72 71 141 138 147 149 183 145 144 87 85 84 83 64 Hâşimîzâde Kerîmzâde Akkâdzâde Akkâdzâde Hammâmîzâd Tahirzâde Tahirzâde Hancızâde Kırtaszâde Ubeyszâde Burgulzâde Halilzâde Abdülcabbar Şefik Efendi Mehmed Ali Efendi e Hasan Kâmil Efendi Tahir Efendi Tevfik Efendi Hasan Efendi Mustafa Mehmed Ahmed Efendi Efendi Efendi Rüşdü Efendi Hayr Efendi Efendi 6 6 6 7 5 10 10 10 10 10 10 10 5 5 5 6 10 5 5 5 10 10 10 10 7 7 7 8 5 5 5 5 10 10 10 10 8 8 8 9 10 10 10 10 10 10 10 10 26 26 26 30 30 30 30 30 40 40 40 40 82 81 80 79 78 77 76 75 74 73 72 71 93 94 93 92 91 90 89 88 87 86 85 84 83 100 99 98 97 95 121 93 129 91 90 89 88 Sebbâğzâde Kuluzâde Kuluzâde Hayyâtzâde Camuszâde Hayalzâde Adlızâde Havuzzâde Rimavîzâde Midratîzâde Dehanzâde Kapanîzâde Mehmed Receb Efendi Gâzi Efendi Ahmed Mehmed Abdülvehhab Hâşim Efendi Yasin Efendi Mehmed Mamud Ali Efendi Abdülmecid Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi 6 6 6 7 7 7 7 7 5 5 5 5 6 6 6 5 5 7 7 7 5 5 5 5 6 6 6 6 6 5 5 5 7 7 7 7 6 6 6 6 6 5 5 5 8 8 8 8 24 24 24 24 24 24 24 24 25 25 25 25 94 93 92 91 90 89 88 87 86 85 84 83 94 106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 112 111 10 109 108 107 106 105 104 103 102 101 Cerabzâde Burgulzâde Sebbâğzâde Zîzvenzâde Çukadârzâde Şakirzâde Zivarzâde Neccârzâde Hâcı Hâfızzâde Hâcı Zeydiyezâde Ömer Efendi Hüseyin Abdülkadir Mehmed Ali Efendi Ömer Efendi Mehmed Abdülkadir Abdozâde Abdo Efendi Abdozâde Abdullah Efendi Efendi Hayr Efendi Efendi Efendi Mustafa Ahmed Efendi Efendi Efendi 5 5 5 5 6 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 3 3 3 6 5 5 5 5 5 5 5 5 19 19 19 21 21 21 21 22 22 22 22 22 106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 95 118 117 116 115 114 113 112 111 110 109 108 107 125 124 123 122 120 119 118 117 116 115 114 113 Burgulzâde Kutubzâde Arabzâde Mehrûsezâde Sofuzâde Nicezâde Ali Çerkeszâde Çerkeszâde Kefr Dehanzâde Hayyâtzâde Cezzârzâde Abdülhamid Rıfat Efendi Abdullah Abdülfettah Mehmed Efendi Ahmed Ali Efendi Gazizâde Abdullah İsmail Efendi Ali Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi Mehmed Efendi Efendi 5 5 6 6 6 6 6 6 4 4 4 5 3 3 3 3 3 3 3 3 6 6 6 6 2 2 2 2 2 2 2 2 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 3 3 3 3 15 15 16 16 16 16 16 16 18 18 18 19 118 117 116 115 114 113 112 111 110 109 108 107 96 130 129 128 127 126 125 124 123 122 121 120 119 119 137 136 135 134 133 132 131 130 128 127 126 Miftahzâde Merhûmzâde Nebîzâde İsazâde Hatîbzâde Süvarizâde Süvarizâde Binbaşı Binbaşı Sibâîzâde Babazâde Kuluzâde İbrahim Mehmed Ahmed Mehmed Ahmed Abdülvehhab Cemil Efendi Doktor Doktorzâde Abdüsselam Nezir Efendi Mehmed Efendi Efendi Efendi Mer‘î Efendi Efendi Efendi Haydar Mazhar Efendi Efendi Efendi Efendi 3 3 2 2 2 4 4 2 2 2 2 5 4 4 3 4 4 3 5 3 3 3 3 3 4 4 4 4 3 3 3 5 5 5 5 2 2 2 2 3 2 3 2 4 5 5 5 5 13 13 13 13 13 14 14 14 15 15 15 15 130 129 128 127 126 125 124 122 122 121 120 119 97 142 141 140 139 138 137 136 135 134 133 132 131 74 72 71 70 69 68 144 143 142 66 140 139 Hammâmîzâd Hendekanîzâ Cevadzâde Hendekanîzâ Dibzâde Kuşcuzâde Tâhirzâde Kaçkuhzâde Kapanîzâde Recebzâde Burgulzâde Nebîzâde e Yusuf de Hasan Ömer Efendi de Mahmud Mehmed Mehmed Vahîd Efendi Abdülkadir Subhi Efendi Abdülkadir Ali Efendi Mehmed Efendi Efendi Efendi Münib (?) Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi 3 1 1 3 3 3 6 3 3 3 3 3 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 4 1 3 3 2 2 3 3 4 4 3 3 4 3 3 3 1 1 1 1 2 2 3 3 2 9 9 9 9 9 10 10 12 12 12 12 13 142 141 140 139 138 137 136 135 134 133 132 131 98 31 Veya "Uluzâde". 153 152 151 150 149 148 147 146 145 144 143 159 62 52 49 29 150 28 27 26 25 165 Kuşakcızâde Evlizâde31 İhlâszâde Menâlzâde Fıratzâde Akkâdzâde Mardinîzâde Muhzırzâde Recebzâde Kalecizâde Efendizâde Mehmed Mahmud Mahmud Abdühhamid Hasan Efendi Beşir Efendi İsmail Efendi Esad Efendi Mehmed Abdürrauf Abdo Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi Efendi 2 2 3 3 3 2 2 2 2 2 3 2 2 1 1 1 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 1 1 1 2 2 2 1 2 2 2 2 3 6 6 7 7 7 7 8 8 8 8 9 153 152 151 150 149 148 147 146 145 144 143 99 ‘Haleb'de Mûytâb Ahmed Paşa Mekteb-iİbtidâîsi'nin işbu bin üç yüz on sekiz senesine mahsûben icrâ kılınan imtihânının ber-mûceb-i cedvel Mektebin mevcûdu olan yüz elli sekiz nefer şâkirdânının usûl vechile huzûrurumuzda imtihânları bi'l-icrâ içlerinden izhâr-ı ehliyet ve liyâkat etmiş olan şâkirdânından ber-vech-i bâlâ üçüncü seneden yirmi ve ikinci seneden yirmi beş ve birinci seneden otuz beş cem‘an seksen nefer şâkirdânından yirmi neferi şehâdetnâme almışlar ve altmış neferi bi't-terfî‘ sınıfa geçerek "âferîn varakaları" ahzına şâyân buyurulmağla icrâ kılındığı ve yetmiş sekiz neferdahi terfî‘-i sınıf edemeyerek sınıflarında ibkâ olduunu mübeyyin işbu cedvel tarafımızdan tasdîk kılındı’. Yukarıdaki tabloya göre toplamda 158 öğrencisi bulunan Mektebin 3. Sınıfın sonunda gerçekleşen mektep bitirme imtihanını 20 öğrenci geçerek mezun olmuştur. Sınıf atlama sınavından başarılı olarak kabul edilen 2. Sınıfın sonunda 25, 1. Sınıfın sonunda 30 öğrenci sınıf atlamıştır. 78 öğrenci ise sınıfı geçememeştir. İmtihan cedvelinden de anlaşılacağı üzere ders programı aşağıdaki gibidir: 3. sene: Kuran-ı kerim, Tevcid, İlm-i Hal, Esmâ-i Türkiyye, İmla, Tarih-i Osmani, Coğrafya, Sarf-ı Osmani, Hüsn-i Hat. 2. Sene: Kuran-ı kerim, Tevcid, İlm-i Hal, Esmâ-i Cedide, Sarf- Osmani, Hesab, İmla, Hüsn-i Hat. 1. Sene: Ecza-yı Şerife, Elifba-yı Osmani, Kitabet-i Huruf, Hesab-ı Zihni. 158 157 156 155 154 164 163 162 161 160 Neccârzâde Çavukzâde Karazâde Filibelizâde Cârutizâde Ömer Efendi Behcet Efendi Mustafa Mehmed Abdülhamid Efendi Efendi Efendi 1 1 1 1 1 1 1 1 4 4 158 157 156 155 154 Bu dahi Bu dahi Hasta 100 İbtidiaiyi Mekteplerinin ders programları ile mukayese edildiğinde modern anlayışa göre eğitim verilmiştir. H. 1320/1902-1903 yılında Bursa Müderrisi olan Abdurrahman Zeki Efendi, Muytap Ahmed Paşa İbtidaiyesinde görev yaptığı sırada Haleb vilayetindeki evkaf-ı münderisesin de32 eseri kalmamış vakıfları tespit etmek kaydıyla ibtidai Mektepleri müfettişliği görevinde bulunmuştur (BOA. MF. MKT.654/6 -16/Ca/1320). H. 1321/1903-1904 yılından 1324 yılına kadar aynı eğitim kadrosu 135 öğrenciye eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904- 1905, S. 146; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 154). H. 1324/1906-1907 yılı Muytab Ahmed Paşa İbtidaiyesinin eğitim kadrosuna üç muallim daha eklenmiştir. Bunlar Muallim Şeyh Mehmed Efendi, Muallim Şeyh Beşir Efendi, Muallim Şeyh Salim Efendi’dir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 140). 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısı 115’e düşmüştür (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 137). 4.3.1.5.8. Osmaniye İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı Osmaniye İbtidaiyesi H. 1321/1903-1904 yılında açılmıştır. Mektebin ilk Muallimi Hafız Mehmed Efendi’dir. Mektep açıldığında 30 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 232). H. 1322/1904-1905 yılında Hafız Mehmed Efendi Mektebin Muallim-i evvel ve Muallim-i sâni görevlerini yürütmüştür. Mektep açıldıktan bir yıl sonra öğrenci sayısı 70’e ulaşmıştır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 237). H. 1323/1905-1906 yılında Muallim-i sâni görevine Hasan Efendi’nin geldiği görülmektedir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 250). H. 1324/1906-1907 yılında eğitim kadrosuna Muallim Şeyh Ömer Efendi dahil olmuştur (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 138). H. 1326/1908-1909 yılında mektep iki ayrı kısımda eğitim vermiştir. Muallim Şeyh Ömer Efendi’nin olduğu kısımda 50 öğrenci, Hafız Efendi’nin olduğu kısımda 88 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 233). 4.3.1.5.9. Muhtesib İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı olarak Muhtesib Mekteb-iİbtidaiyesi H. 1321/1903- 1904 yılında açılmıştır. Muallim Mustafa Efendi tek muallim olarak H. 1326/1908-1909 yılına kadar görev yapmıştır. H. 1324/1906-1907 yılına kadar Mektebin 87 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 144; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 147; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 154). H. 1324/1906-1907 yılında Mehmed Efendi, Muallim-i sâlis olarak görev yapmaya başlamıştır. Arşiv verilerinde Haleb’de inşa edilen 32 Harcama yeri kalmamış vakıf anlamına gelir. Bknz: TÜRDAV Türkçe-Osmanlıca Sözlük 86, 311. Bknz: Tarih ve Medeniyet.org Osmanlıca Türkçe Sözlük sf:353. 101 Muhtesib Mekteb-iİbtidaisi'ne yeni muallim tayini gerçekleşmiştir (BOA. MF. MKT. 977/28- 28/Z/1324). Belirtilen tayin ile Mektebe Muallim-i evvel Hasan Efendi, Muallim-i sanî Nuri Efendi, Muallim-i sâlis Mehmed Efendi’nin atanması ile toplam 4 öğretmen görev yapmıştır. Öğrenci sayısı 51 artarak toplam 138’e yükselmiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 141; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 138). Mektebin Müdür-i sanîsi Zeki Bey olduğu görülmektedir (BOA. MF. İBT. 311/78-02/R/1329). Savaştan dolayı Mektepler kapanmış ve kapanan Mekteplerdeki hocalar yeni Mekteplere tayin olmuştur. Bunun örneğini I. Dünya Savaşı sırasında Haleb vilayetinde lağvedilen Feyziye İbtidaiyesi muallimlerinden Cemil Efendi'nin, Muhtesib İbtidaisi muallim muavinliğine tayinden de görebilmek mümkündür (BOA. MF. MKT. 1228/35-13/L/1335). 4.3.1.5.10. Urel Karyesi İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı Urel Karyesi İbtidaiyesi H. 1319/1901-1902 yılında açılmıştır. Mektep’te 45 öğrenci bulunmakta olup Mektebin ilk Muallimi Mehmed Sıdkı Efendi’dir (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 228). H. 1326/1908-1909 yılında mektebin muallimi değişerek Hakkı Efendi göreve gelmiştir. Aynı yıl 60 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 233). 4.3.1.5.11. Lohan Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında Ayıntab Kazasına bağlı olarak açılan Lohan Karyesi İbtidaiyesi 48 öğrenciye eğitim vermiştir. Mektebin tek muallimi Muallim-i evvel Mustafa Efendi’dir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 233). 4.3.1.5.12. Evrel Karyesi İbtidai Mektebi Ayıntab Kazasına bağlı Evrel Karyesi İbtidaiyesi H. 1320/1902-1903 yılında açılmıştır. İlk Muallimin Mehmed Sıdkı Efendi olduğu görülmektedir. Mektep 50 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 230). H. 1321/1903-1904 yılında kadrolar daha detaylandırılmış olarak görünse de tek muallim olan Mustafa Efendi ile eğitime devam edilmiştir. Muallim-i sanî ve Muallim-i sâlis kadroları boştur. Mektebin en yüksek öğrenci sayısı 70’tir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 230-232). H. 1322/1904-1905 yılında muallimlik kadrosu değişerek Mehmed Şerif Efendi göreve gelmiştir. Mektebin H. 1322/1904- 1905 yılında 50, H. 1323/1905-1906 yılında 60 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 237; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 250) 102 4.3.1.6. Urfa’ya Bağlı İbtidai Mektepleri 4.3.1.6.1. Fevziye İbtidai Mektebi Haleb’de Fevziye İbtidaiyesi salname verilerinde H. 1313/1895-1896 yılında ilk kez görülmeye başlanmış İbtidaiye Mektebidir (SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 144-145). Arşiv verilerinde ise Urfa'da ahali desteği ile yaptırılan Sadiye, İrfaniye, Feyziye ve Hayriye adlı ibtidailerin törenle açıldığının ilanı ve muallim tayini gerçekleşmiştir. Bu doğrultuda açılışın H. 1314/1896-1897 yılı olduğunu anlamaktayız (MF. MKT. 351/6-14/L/1314). Haleb Fevziye İbtidai Mektebi muallim-i evvelliğine Ahmed Efendi'nin, mubassırlığa ise Abdurrahman Efendi'nin tayini gerçekleşmiştir (MF. MKT.254/49- 09/ l /1312). Muallim atamaları ile öğrenci sayısı 115 olmuştur (SVH, 24. Def’a, H.1314/1906-1907, S. 125). H. 1315/1897-1898 yılında Fevziye Mektebinde eğitim kadrosu artarak Muallim-i evvel Haşim Efendi, Muallim-i evvel muavini Ali Rıza Efendi, Hüsn-i hat muallimi Mahmud Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 11 artarak 126’ya yükselmiştir (SVH, 25. Def’a, H.1315/1897- 1898, S. 268). Muallimlere maaş kesintilerinin yapıldığını Fevziye Mekteb-iMuallim-i evvel muavini ve sabık hat muallimi Ali Rıza Efendi’nin tayin örneğinden görmekteyiz (MF. İBT.502/15- 12/B/1332). Bu durum yeni atanan muallimlerin maddi sıkıntı çemekelerine neden olmuştur. H. 1315/1897-1898 yılında Maraş’ta Fevziye Mektebi açılmıştır. Mektebe Muallim-i evvel Süleyman Efendi, Muallim-i sâni Ali Yaver Efendi tayin olmuştur. Mektebin 65 öğrencisi bulunmaktadır (SVH,25. Def’a, H.1315.1907.268). H. 1316/1898-1899 yılında Maraşta görev yapan Muallim-i evvel Süleyman Efendi ve Muʻallim-i sânî Ali Yaver Efendi, Urfa Fevziye Mektebine tayin olmuşlardır. Öğrenci sayılarında değişiklik görülmemektedir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1908-1909, S. 276). H. 1317/1899-1900 yılı verileri incelendiğinde Fevziye Mektebinde eğitim kadrosuna yeni atamalar yapılmış ve bir yılda öğrenci sayısı 128’e ulaşmıştır. Muallim-i evvel Haşim Efendi, Muallim-i Sâni Ali Efendi, Muallim-i Sâlis Mehmed Efendi, Rikʻa muallimi Hasan Tahsin Efendi ve Sülüs muallimi Ferid Efendilerin tayinleri gerçekleşmiştir (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900-1, 126). H. 1318/1900-1901 yılında Fevziye Mektebinin eğitim kadrosunda değişiklik olmamakla beraber öğrenci sayısının 140’a ulaşmıştır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1910, S. 138-308). H. 1319/1901-1902 yılında Muallim-i Evvel Haşim Efendi yerine Ferid Efendi göreve gelmiş ve öğrenci sayısı 70’e düşmüştür (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 140-323). H. 103 1320/1902-1903 yılında Fevziye Mektebinde herhangi bir değişiklik görülmemektedir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 141-326). H. 1321/1903-1904 yılında öğrenci sayısı 91’e çıkmıştır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 143). H. 1322/1904-1905 ve H. 1323/1905-1906 yıllarında eğitim kadrosu aynı olmakla beraber öğrenci sayısının 97’ye çıkmıştır (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 146; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 153). H. 1324/1906-1907 yılında Seyyar muallimi Haşim Efendi görülmekte olup Muallim-i evvel Ahmed Hamdi Efendi, Muallim-i sâni Abdulkadir Efendilerin tayin oldukları görülmektedir. Öğrenci sayısında ciddi bir artış yaşanmış olup Mektebin 145 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 137). Seyyar Muallimlik eğitim anlamında verimli olmasa da kadro sıkıntısına geçici bir süre çözüm olmuştur. Urfa Fevziye Mektebinde de Muallim değişimleri yaşanmış, Muallim-i evvel Müslim Nuri Efendi, Muallim-i sanî Ahmed Derviş Efendi, Hüsn-i hat muallimi Ali Efendi göreve gelmiştir. Mektebin 60 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 396). Muallimler ile öğrencilerin anlaşamaması ve öğrencilere kötü muamelelerde bulunmaları gerekçesi ile muallimlerin azledilme örneğini Haleb vilayeti Feyziye Mekteb- iİbtidaiyesi Muallimi Ahmed Hamdi Efendi'nin, talebelere sataşması nedeniyle azledilmesinden dolayı İskenderun Rüşdiyesi Muallim-i Sanî liği'ne tayin edilemeyeceğinden de görmekteyiz (MF. İBT. 68/105-26/B/1315). H. 1326/1908-1909 yılında Urfa Fevziye Mektebinde eğitim kadrosunda değişikliklerin görüldüğünü Muallim-i evvel Hafız Osman Efendi, Muallim-i sânî Halil Efendi, Hüsn-i hat muallimi Bekir Efendi’nin tayin olmasından anlamaktayız. Öğrenci sayısında düşüş görülmekte olup 48 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 396). Arşiv kayıtlarında Fevziye Mektebi İbtidaiyesinde imtihan cedvellerinde karışıklıkların olduğu ve bu durum ile ilgili Fevziye Mektebi adına da yeni bir düzenlemenin yapıldığını; İbtidaiyelerin imtihan cedvelleri toplu olarak gönderilmesi ile yazışmalarda karışıklığın ve gereksiz maliyetin önüne geçilmesi için, Urfa İdâdisi Müdürlüğü'ne ayrı ayrı gönderilen Rumkale, Suruç, Nizib ve Birecik Rüşdiyeleri ile Fevziye, Kara ve Suruç İbtidaiyeleri imtihan cetvellerinin tek bir tahriratla gönderilmesinden anlamaktayız(MF. İBT.456/13-29 L 1331). Haleb vilayetinde öğretmenlerin tercüme-i hal (özgeçmiş) varaklarının önemli olup ibtidai Mektepleri içinde istendiğini Urfa Feyziye Mektebi Muallim Muavini Ahmed ve Hayriye ve Fevziye Mektepleri Hatt Muallimi Tevfik Efendilere ait tercüme-i hal varakalarının irsalinden görmekteyiz (MF. İBT. 501/66-09/ B /1332). 104 Savaş yılları olan 1916 yılında Mektepler vasıtası ile aile nüfusları öğrenilerek mali durumlar tespit edilmeye çalışıldığını Haleb Feyziye Mekteb-iİbtidaiyesi muallim ve müstahdemlerinin aile nüfusunu bildiren ekmeklik cetvellerinin tanzim ve takdiminden de anlamaktayız (MF. MKT. 1227/94-13/N/1335). Ekmeklik cedvelleri ile Muallim ve memurlara ekmek bedelinin verilmesi planlanmış olup bu doğrultuda mahalli geliri müsait olan yerlerde Tahsisat-ı Lazime (İhtiyaç Ödeneği) bütçe maddesi olarak görülmüştür (DH. UMVM.161/37- 23/10/1337). Bu bilgiler doğrultusunda muallim ve memurların ekonomik olarak zorlandıkları anlaşılmaktadır. Savaştan dolayı kapanan Mekteplerden biri de Haleb Fevziye Mektebi’dir. Haleb’de lağvedilen Feyziye ibtidai muallimlerinden Cemil Efendi'nin, Muhtesib İbtidaisi muallim muavinliğine tayini gerçekleşmiştir (MF. MKT. 1228/35-13/L/1335). 4.3.1.6.2. Hayriye İbtidai Mektebi Hayriye Mektebi Urfa’da H. 1315/1897-1898 yılında açılmış ve ahalinin desteği ile kurulmuştur. Muallim-i evvel Hafız İbrahim Hilmi Efendi, Muallim-i sanî Osman Avni Efendi’dir (SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 268). H. 1316/1898-1899 yılında öğrenci sayısının 60 olduğu görülmektedir (SVH, 26. Def’a, H. 1316/1898-1899, S. 276). H. 1317/1899-1900 yılında Mektebe iki hat muallim atanmıştır. Bunlar Hüsn-i hat muallimi Ali Efendi, Hüsn-i hat muallimi Kâmil Efendi’dir (SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 293). H. 1318/1900-1901 yılında Hat Muallimi Kâmil Efendi yerine İsmail Rahmi beyin görev yaptığı görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 308). H. 1319/1901-1902 yılında Muallim-i evvel kadrosunun boşa düştüğü ve İsmail Rahim Efendi’nin de göreve devam etmeyip yerine Müslim Beyin geldiğini görmekteyiz (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 323). H. 1320/1902-1903 ve H. 1321/1903-1904 yıllarında Hayriye Mektebinde değişiklik görülmemektedir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 378). H. 1322/1904-1905 yılında öğrenci sayısı 15 azalarak 45’e düşmüştür (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 388). Hayriye Mektebi Maraşta eğitime ilk kez H. 1322/1904- 1905 yılında başlamış olup Muallim ise Osman Nuri Efendi olduğu ve 45 öğrencisinin bulunduğu görülmektedir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). H. 1324/1906-1907 yılında ise Mektebin 50 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1324/1906-1907 yılında eğitim kadrosu azalarak değişmiştir. Muallim-i evvel Mustafa Efendi, Muallim-i sanî Halil Efendi görev yapmış olup Hüsn-i hat kadrosu ise boştur. Mektebin 63 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 458). 105 Urfa merkezindeki Hayriye İbtidai Mektebi Muallim-i Sanî’si Abdurrahman Efendi'nin tercüme-i hal varakasındaki nüfus tezkiresi tasdik edilip, mahalli maarif sandığından ödenen maaşı maliyeye devredilmiştir (MF. İBT.446/75 06/N/1331). Ayrıca Hayriye Mektebinde Hatt Muallimi Tevfik Efendi de görev yapmıştır (MF. İBT.501/66 -09/B/1332). Hayriye Mektebi gelirleri Urfa'da açılması düşünülen İdâdi Mektebine naklolunması amacıyla kapatılacak olan Hayriye ve Saidiye İbtidaiye Mektepleri muallimlerinin maaşlarını alamadıklarına dair müracatları üzerine durumun mahallinden sorularak çözüm üretilmesi istenmiştir (MF. MKT.709/54 -03/Ra/1331). Mahalli idarenin sadece maarife destek olmasının yanı sıra söz sahibi olduğunu da yukarıda belirtilen durumundan anlamaktayız (MF. MKT. 709/54-03/Ra/1321). 4.3.1.6.3. İrfaniye İbtidai Mektebi Haleb’de yerel eşrafın desteği ile Urfa da açılan bir diğer İbtidaiye Mektebi İrfaniye Mektebi’dir. Mektep H. 1315/1897-1898 yılında ilk kez eğitime başlamıştır. Mektebin Muallim-i evvel Atuf Efendi, Muallim-i sanî Galip Efendi’dir. Mektep açıldığında 105 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 268). H. 1316/1898-1899 yılında öğrenci sayısı değişmemiş olup Muallim-i sânî Hafız Osman Efendi Mektebe tayin olmuştur (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 276). H. 1317/1899-1900 yılında muallim sayısının artmasına karşılık öğrenci sayısı düşmüştür. Rika Muallimi Necip Efendi’nin atandığı görülmektedir. Muallim-i evvel kadrosu vekâleten yürütülmüştür. Muallim Vekili Hüsni Efendi’dir. Muallimi Sanî değişerek Abdurrahman Efendi ve Osman Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı bir yıl içinde 60’a düşmüştür (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899- 1900, S. 126-293). H. 1318/1900-1901 yılında Muallim-i evvel kadrosu vekâleten yürütüldüğü için tekrar değişmiş olup Rika Muallimi Hasan Tahsin Efendi göreve gelmiştir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 138). Aynı yıl içinde Muallim yetersizliği ve mali sıkıntılardan dolayı muallim-i evvel kadrosuna vekil ataması yapılmış olup Müslim Efendi göreve gelmiştir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 308). Maraş İrfaniye Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olup muallimlik kadrosunun boş olduğu görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 338). Muallim kadrosunun boş olmasından kaynaklı olarak H. 1319/1901-1902 yılında öğrenci sayısı 20 azalarak 40’a düşmüştür (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 141). H. 1320/1902-1903 yılında öğrenci sayısında ve eğitim kadrosunda değişiklik görülmemektedir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902- 1903, S. 141, 326). H. 1321/1903-1904 yılında Maraş İrfaniye Mektebinin muallim-i evvel kadrosuna Ahmed Efendi tayin olmuş ve öğrenci sayısı 67’ye yükselmiştir (SVH,31. Def’a, 106 H.1321/1903-1904, S. 143). Urfa İrfaniye Mektebinde ise öğrenci sayısı 80 olup Hüsn-i hat muallimi ataması yapılarak İsmail Rahmi Bey göreve gelmiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 379). H. 1322/1904-1905, H. 1323/1905-1906, H. 1324/1906-1907 ve H. 1325/1907- 1908 yıllarında Maraş İrfaniye Mektebi öğrenci sayısının 35 olduğu görülmekte olup bunun dışında herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır (SVH, 32. Def’a H.1322/1904-1905, S. 146, 388; 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 153). H. 1326/1908-1909 yılında Hüsn-ü Hat muallimi değişerek Bekir Efendi olmuş ve öğrenci sayısının 51’e çıkmıştır (SVH, 35. Def’a, Haleb, H.1326/1908-1909, S. 396). Savaşın başlaması ile bu Mektep lağvedilmiştir. 4.3.1.6.4. Saadiye İbtidai Mektebi Urfada açılmış olan diğer bir İbtidaiye Mektebi Saadiye Mektebidir. Salname kayıtlarında H. 1315/1897-1898 yılında açılmıştır. Muallim-i evvel Nuri Efendi, Muallim-i sâni Halil Şükrü Efendi’dir. Mektebin 43 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 25. Def’a, H.1315/1897- 1898, S. 268). H. 1316/1898-1899 yılında eğitim kadrosu aynı olup 17 öğrenci artarak 60 öğrenciye mektepte eğitim verilmiştir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 268). H. 1317/1899-1900 yılında Muallim-i Evvel kadrosuna Müslim Efendi getirilmiş olup eğitim kadrosu mektep kapanana kadar değişmemiştir (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 293; SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 308; SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 323; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326). 4.3.1.6.5. Abaycı İbtidai Mektebi Abaycı Mektebi, H. 1326/1908-1909 yılında açılmıştır. Abaycı Mektebinin muallimi Şeyh Mehmed Efendi’dir. Mektebin 58 öğrenci ve 1 hademesi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 139). 4.3.1.7. Urfa Kazası Suruç Nahiyesi İbtidaiyeleri 4.3.1.7.1. Suruç İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılan Suruç İbtidaiye Mektebinin ilk Muallimi Mehmed Nuri Efendi olduğu görülmekte olup Mektebin 50 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 328). H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik kadrosu değişmiş ve Abdurrahman Efendi göreve gelmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 344). Öğrenci sayısı 30’a düşmüştür. H. 1322/1904-1905 yılında tekrar muallimlik kadrosu değişerek Mustafa Rauf Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 60’a yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904- 1905, S. 427). Mektep kapanana kadar da muallim değişikliği yaşanmamıştır. 107 4.3.1.7.2. Ziyaret karyesi İbtidai Mektebi Urfa Kazası Suruç Nahiyesine bağlı Ziyaret Karyesi İbtidaiye Mektebi H. 1317/1899- 1900 yılında açılmıştır. Muallim Osman Efendi olup öğrenci sayısı 45’tir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 293). Mektebin H. 1318/1900-1901 yılında 42, H. 1319/1901-1902-H. 1320/1902-1903 yıllarında 25, H. 1321/1903-1904 yılında 29, H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yıllarında 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 344; Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 348; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 411; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 427; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 444). 4.3.1.7.3. Karu/Karye Karyesi İbtidai Mektebi Urfa Kazası Suruç Nahiyesine bağlı H. 1317/1899-1900 yılında açılan diğer bir İbtidayi Mektebi Karu Karyesi Mektebidir. Muallim Mustafa Efendi olup Mektebin 45 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 293). H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik Mustafa Efendi’den Mehmed Ali Efendi’ye geçmiştir. Bir önceki yıla göre 25 öğrenci artmıştır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 344). H. 1320/1902-1903 yılında Mektebin 40 öğrencisi bulunmakta olup H. 1320/1902-1903 yılından sonra mektep ile ilgili bilgilere rastlanılmamaktadır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 387). 4.3.1.7.4. Şavek karyesi İbtidai Mektebi Urfa Kazası Suruç Nahiyesine bağlı H. 1317/1899-1900 yılında açılan diğer bir İbtidayi Mektebi Şavek Karyesi Mektebidir. Mektebin ilk Muallimi Molla Mahmud Efendi olup 45 öğrencisi bulunmakatadır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 293). H. 1318/1900-1901 yılında öğrenci sayısı 46’ya çıkmıştır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 328). H. 1319/1901-1902 yılında Mektebin öğrenci sayısı 16 azalarak 30’a düşmüştür (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 344). H. 1326/1908-1909 yılından sonra Mektebe rastlanılmamaktadır. Yazışmalarda müterakim (Birikmiş) maaşların ödenmesi talebi Şavek Mektebinin muallim maaşını ödeme sıkıntısı çektiğini göstermektedir (BOA. MF. MKT. 911/34.21/Z/1323). 4.3.1.7.5.Arslantaş Karyesi İbtidai Mektebi Urfa kazası Suruç nahiyesine bağlı H. 1317/1899-1900 yılında açılan diğer bir ibtidayi Mektebi Arslantaş Karyesi Mektebidir. Mektebin muallimi Halil Efendi olup 43 öğrencisi bulunmakatadır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S.293). H. 1318/1900-1901-H. 1319/1901-1902 yıllarında mektebin 40 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 328; SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 344). H. 1320/1902-1903 yılında Maluliyetinden dolayı emekliliği istenen Suruç kazasının Arslantaş İbtidaisi Muallim Halil Efendi’nin maaş miktarı bildirilmişse de görev Muallim Mehmed Efendi tarafından 108 yürütülmüştür (BOA. MF. MKT. 629/42- 19/S/1320). H. 1321/1903-1904 yılında Mektebin 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 411). H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 40’a yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 427; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 444). Mektep kapanana kadar öğrenci sayısı ve muallim ile ilgili herhangi bir değişiklik görülmemektedir. 1910-1911 yıllarına ait imtihan cedvelleri de bulunmaktadır (BOA. MF. İBT. 460/21 -18/Za/1331). 4.3.1.8. Urfa Kazası Birecik Nahiyesi İbtidaiye Mektepleri 4.3.1.8.1.Birecik (Harran) İbtidai Mektebi Urfa kazasına bağlı Birecik nahiyesinde İbtidaiye Mektebi H. 1315/1897-1898 yılından itibaren eğitim vermeye başlamıştır (SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 268). Mektebin H. 1316-1317-1318 yıllarında 40 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1318/1900-1901 yılında Halil Efendi’nin muallimlik yaptığını görmekteyiz (SVH, 27. Def’a, H. 1317/1989-1900, S. 303; SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 330). H. 1322/1904-1905 yılında eğitim kadrosu arttırılmış ve Muallim-i evvel Nafiz Efendi, Muallim-i sanî Eşref Efendi, Muallim-i sâlis Resul Efendiler göreve başlamışlardır (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 409). H. 1324/1906- 1907 yılında öğrenci sayısı 55’tir (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 438). H. 1326/1908- 1909 yılında ise eğitim kadrosu tamamen değişmiş olduğu görülmektedir. Muallim-i evvel Abdulkadir Efendi, Muallim-i sanî Mehmed Emin Efendi, Muallim-i sâlis Mehmed Cemil Efendi göreve gelmiş olup Mektebin 100 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 418). 4.3.1.9. İskenderun’daki İbtidaiyeler 4.3.1.9.1. Ağçalı İbtidai Mektebi İskenderun’un Arsuz Nahiyesine bağlıdır. H. 1314/1906-1907 yılında açılmış olan bu Mektebin Muallimi Abdulkadir Efendi olup 40 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1906-1907, S. 201). H. 1317/1899-1900 yılı da dâhil olmak üzere eğitim kadrosu ve öğrenci sayısında herhangi bir değişiklik olmamıştır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 1909, 220). H. 1318/1900-1901 yılında eğitim kadrosu değişmiştir. Muallim Ömer Efendi göreve gelmiş ve öğrenci sayısı düşerek 25’e düşmüştür (SVH, 28. Def’a, H.1318/1910, S. 241). H. 1320/1902-1903 yılında herhangi bir değişiklik görülmemektedir (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 256; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 263). H. 1324/1906-1907 yılında Ömer Faik Efendi yerine Muallim Abdülmecid Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısının ise 24 olduğu görülmektedir (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 272). Daha sonraki yıllarda da bu mektep ile ilgili bilgilere salname ve arşiv verilerinde ulaşılamamıştır. 109 4.3.1.9.2.Kiliseönü Karyesi İbtidai Mektebi İskenderun’un Arsuz Nahiyesine bağlıdır. H. 1314/1896-1897 yılında açılmıştır. Muallim Abdülhamid Efendi olup 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896- 1897, S. 201). H. 1314/1896-1897-H. 1317/1899-1900 yılı arası herhangi bir değişiklik bulunmamaktadır. H. 1317/1899-1900 yılında muallimlik Abdülhamid Efendi’den Mevlüd Efendi’ye geçmiştir. Mektebin 20 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 220). Mevlüd Efendi’nin sağlık sorunlarından dolayı Mevlüt Efendi’ye izin verilmiştir (MF. MKT. 453/16-11/02/1317). H. 1318/1900-1901 yılında Abdülhamid Efendi tekrar muallimlik görevine gelmiştir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 241). H. 1319/1901-1902 ve H. 1320/1902-1903 yıllarında öğrenci sayısı 20’dir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 253; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 256). H. 1321/1903-1904 yılında muallimlik Abdülhamid Efendi’den Muallim Vekili Mehmed Cemal Efendi’ye geçmiştir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 263). H. 1323/1905-1906 yılında muallimlik Mehmed Cemal Efendi’den Muallim Yusuf Ziya Efendi’ye geçmiş olup öğrenci sayısının 22 olduğu görülmektedir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 287). Yusuf Ziya Efendi’nin uygunsuz davranışlarından dolayı geçirdiği soruşturma üzerine Mecid Efendi’i mektebe geçici olarak tayin olmuştur (MF. İBT. 149/124-10/06/1322). H. 1324/1906-1907 yılında muallimlik kadrosu Yusuf Ziya Efendi’den Muallim Ömer Faik Efendi’ye geçmiştir. Öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 272). 1324 yılında İskenderuna bağlı Akçalı ve Kiliseönü ibtidai muallimleri arasında Ömer Faik ve Abdulmecid Efendiler arasında becaiyiş yapılmıştır (MF. MKT.921/49-13/02/1324). 4.3.1.9.3. Elhub/Alhub Karyesi İbtidai Mektebi H. 1313/1896-1897 yılında İskenderunda açılan diğer bir mektep Elhub/Alhub Karyesi İbtidaiyesi olup Muallimi Mustafa Efendi’dir. Mektebin 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 201). Muallim Mustafa Efendi memuriyetlerinin tasdik edilmesi ile göreve başlamıştır (MF. İBT. 52/71-17/12/1313). Elhub Karyesi İbtidaiye Mektebinde öğretmenlik kadrosu çoğunlukla vekâleten yürütülmüş olup H. 1317/1899-1900 yılında eğitim kadrosu boşa düşmüş ve öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 220). H. 1318/1900-1901 yılında Muallim Mustafa Efendi boş olan Alhub Karyesi İbtidaiyesinde göreve başlamıştır. Mektebin öğrenci sayısı 35’tir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 241). H. 1319/1901-1902 ve H. 1320/1902-1903 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 253; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 256). H. 1321/1903-1904 yılında boş olan 110 muallimlik kadrosuna Mustafa Kadri Efendi’nin geçtiği görülmektedir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 263). H. 1323/1905-1906 –H. 1324/1906-1907 yıllarında herhangi bir değişikliğe rastlanılmamaktadır. 4.3.1.9.4. Karaağaç İbtidai Mektebi İskenderun kazasında inşaatı yeni tamamlanan Karaağaç Karyesi İbtidaiyesine muallim olarak Mehmed Esad Efendi tayin edilmiştir (BOA. MF. İBT. 73/30- 03/Z/1315). 1317 yılında Muallimlik Esad Efendi’den Reşid Efendi’ye geçmiş olup 40 öğrencinin bulunduğu görülmektedir. H. 1319/1901-1902 yılında öğrenci sayısı yarı yarıya azalmıştır. Bu durum öğrencilerin mezun olduklarını ya da dengi bir mektebe geçmiş olduklarının göstermektedir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 253). H. 1320/1902-1903 yılında da herhangi bir değişikliğe rastlanılmamaktadır. H. 1321/1903-1904 yılında Muallimlik Reşid Efendi’den Avni Efendi’ye geçmiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 263). H. 1322/1904-1905 yılında Avni Efendi muallimliğe devam etmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 338). H. 1323/1905-1906 yılında Karaağaç ibtidai Muallimliği görevi Avni Efendi’den Süleyman Efendi’ye geçmiştir. Öğrenci sayısı ise 25’tir (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 287). H. 1324/1906-1907 yılında Muallim Ahmed Ratıb Efendi olduğu görülmektedir. Arşiv verilerinde İskenderun'da Karaağaç İbtidai Müdürü haksız yere azledildiğinden iade-i memuriyet ve tesviye-i maaşı hakkında Ahmed Ratib Efendi'nin arzuhal yazarak haklarını taleb etmiştir (ŞD. 3058/47-24/M/1327). Ancak bu konu ile ilgili başka herhangi bir belgeye ulaşılamamıştır. 4.3.1.10. Antakya'daki İbtidaî Mektepleri Haleb vilayeti Salnameleri, Maarif Salnameleri verilerinde ve Başkanlık Osmanlı Arşiv kayıtlarında, Antakya Kazası ibtidai mekteplerinden Habibü’n-Neccar Mektebi, Karye Mektebi, Affan Mektebi, Köprübaşı Mektebi, Saha Mektebi, Dörtyanak Mektepleri H. 1318/1900-1901 yılından itibaren görülmeye başlanmıştır. 4.3.1.10.1. Habibü'n-Neccâr İbtidai Mektebi Habibü’n-Neccâr Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olup Muallimi Mehmed Kazım Efendi’dir. Mektep ilk açıldığında 65 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 250). H. 1319/1901-1902 yılında 55 öğrenci, H. 1320/1902-1903 yılında 65 öğrenci, H. 1321/1903-1904 yılında 65 öğrenci, H. 1322/1904-1905 yılında 60 öğrenci, H. 1323/1905-1906 yılında 45 öğrenci, H. 1324/1906-1907 yılında 40 öğrenci, H. 1326/1908-1909 yılında yine 40 öğrencinin olduğu görülmektedir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 262; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 265; SVH, 31. H. 1321/1903-1904, S. 275; SVH, 32. 111 Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 252; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 300; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 272; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 284). 4.3.1.10.2 Affan İbtidai Mektebi Affan Mektebi H. 1319/1901-1902 yılı itibari ile eğitim vermeye başlamıştır. Mektebin muallimi Mehmed Emin Efendidir. Mektep ilk açıldığında 40 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1319/1901-1902 yılında 35, H. 1320/1902-1903 yılında 40, H. 1321/1903-1904 yılında 40, H. 1322/1904-1905 yılında 25, H. 1323/1905-1906 yılında 40, H. 1324/1906-1907 yılında 35, H. 1326/1908-1909 yılında 30 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 262; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 265; SVH, 31. H. 1321/1903-1904, S. 275; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 252; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 300; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 272; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 284) 4.3.1.10.3. Köprübaşı İbtidai Mektebi Köprübaşı Mektebi H. 1318/1900-1901’de eğitime başlamıştır. Mektebin Muallimi Mürsel Efendi olup 60 öğrenciye eğitim verilmiştir. Mektebin H. 1319/1901-1902 yılında 70, H. 1320/1902-1903 yılında 60, H. 1321/1903-1904 yılında 60, H. 1322/1904-1905 yılında 73, H. 1323/1905-1906 yılında 62, H. 1324/1906-1907 yılında 60, H. 1326/1908-1909 yılında 40 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29.Def’a, H.1319/1901-1902, S. 262; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 265; SVH, 31. H.1321/1903-1904, S. 275; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S.252; SVH, 33.Def’a, H.1323/1905-1906, S. 300; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 272; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 284). 4.3.1.10.4. Saha İbtidai Mektebi Saha Mektebi H. 1318/1900-1901’de eğitime başlamıştır. Mektebin muallimi Abdulkadir Efendi’dir. Mektep açıldığında 35 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a,1318/1900-1901, S. 250). H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik kadrosu boşa düşmüş olup öğrenci sayısı 32’dir (SVH, 29.Def’a, H.1319/1901-1902, S. 262). H. 1323/1905-1906 yılında muallimlik kadrosuna Abdulkadir Efendi atanmıştır. Öğrenci sayısı 20’ye düşmüştür (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 301). H. 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısı 15’tir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 284). 4.3.1.10.5. Dörtyanak İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olan Dörtyanak Mektebinin ilk muallimi Ahmed Hikmet Efendi’dir. Mektebin öğrenci sayısı 30’dur. H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik kadrosu boşa düşmüş olup öğrenci sayısı 25’tir. H. 1320/1902-1903 yılında muallimliğe Abdurahman Bey tayin edilmiş, öğrenci sayısı 5 artarak 30’a ulaşmıştır. H. 1322/1904-1905 112 yılında Muallim Ali Haydar Efendi olup öğrenci sayısı 26’dır. H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 35, H. 1324/1906-1907 yılında 25, H. 1326/1908-1909 yılında 15 öğrenciye kadar azaldığı görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 250; SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 262; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 265; SVH, 31. H.1321/1903- 1904, S. 275; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 252; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905- 1906, S. 301; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 285). 4.3.1.11. Antakya Kazası Süveydiye Nahiyesi İbtidai Mektepleri Antakya kazasının Süvediye Nahiyesine bağlı olarak Loşye Karyesi İbtidaiyesi, Meşrakiye Karyesi İbtidaiyesi, Muğirun Karyesi ibtidaiyesi, Celmiye Karyesi İbtidaiyesi mektepleri aşağıda verilmiştir: 4.3.1.11.1. Loşye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Loşye karyesi ibtidai mektebi açılmıştır. H. 1318/1900- 1901 yılında 40, H. 1319/1901-1902- H. 1320/1902-1903 yılında 30, H. 1323/1905-1906 yılında 25 öğrenciye eğitim verilmiştir. H. 1324/1906-1907 yılında Muallim İbrahim Efendi yerine Abdullah Avni Efendi göreve başlamıştır. Öğrenci sayısı 25’tir. H. 1326/1908-1909 yılında Muallim Abdullah Avni Efendi yerine Mehmed Ragıb Efendi görev yapmıştır. Öğrenci sayısı 50 adet’tir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 251; SVH, 29. Def’a, H.1319/1901- 1902, S. 264; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S.275; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 255; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 289; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.11.2. Meşrakiye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Meşrakiye Karyesi İbtidaisine Muallim Abdülkerim Efendi’nin atanması ile mektep eğitim vermeye başlamıştır. Mektebin 14 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik kadrosu değişerek Abdülvahab Efendi göreve gelmiştir. H. 1319/1901-1902 ve H. 1320/1902-1903 yılında Mektebin 10 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1321/1903-1904 yılında Muallim Abdülvahab Efendi yerine Abdülkerim Efendi göreve başlamıştır. Aynı yıl Mektebin 15 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1322/1904-1905 yılında Mektebin 14 öğrencisi bulunmaktadır. H. 1323/1905-1906 yılında Mektebin muallimi değişerek Abdulkadir Efendi göreve gelmiş olup 15 öğrenci ile eğitime devam edilmiştir. H. 1324/1906-1907 yılında muallimlik kadrosu tekrar değişerek Mustafa Nuri Efendi göreve gelmiş ve mektepte 10 öğrenci kalmıştır. H. 1326/1908-1909 yılında ise Muallim Mustafa Nuri Efendi yerine Hüsnü Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 251; SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 264; SVH, 30. Def’a, H. 113 1320/1902-1903, S. 266; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 278; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 255; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 289; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.11.3. Muğîrûn Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olan Muğirun Karyesi ibtidaiyesinin Muallimi Mehmed Zeki Efendi’dir. Mektebin açıldığı ilk yıl mektepte 25 öğrenci bulunmaktadır. H. 1319/1901-1902 yılında Muallim Mehmed Zeki Efendi yerine Mehmed Ragıb Efendi göreve başlamıştır. Öğrenci sayısı 15 azalarak 10’a düşmüştür. Mektepte H. 1320/1902-1903 yılında 25, H. 1321/1903-1904 yılında 20, H. 1322/1904-1905 yılında 12, H. 1323/1905-1906 yılında 14, H. 1324/1906-1907 yılında 15 öğrenciye eğitim verilmiştir. H. 1326/1908-1909 yılında Muallim Mehmed Ragıb Efendi yerine Kâmil Ziyaeddin Efendi görev yapmış ve öğrenci sayısı 10’a düşmüştür (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 251; SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901- 1902, S. 263; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 266; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 278; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 255; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 289; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.11.4. Celmiye Karyesi İbtidai Mektebi Antakya kazası Celmiye Karyesi İbtidaiyesi H. 1320/1902-1903 yılında kurulmuştur. İlk Muallim Muharrem Efendi olup öğrenci sayısı 30’dur. H. 1321/1903-1904 yılında Muallim Muharrem Efendi yerine Mehmed Ali Efendi göreve başlamış olup öğrenci sayısı değişmemiştir. H. 1322/1904-1905 yılında öğrenci sayısı 20’ye düşmüştür (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 266; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 278; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 255). 4.3.1.12. Antakya Kazası Karamurt Nahiyesi İbtidai Mektepleri H. 1318/1900-1901 yılında Antakya kazasına bağlı Karamurt nahiyesinde Aydi, Telil Hanblas, Menkulye, Saylıca adındaki ibtidai mekteplerinin açılmış olduğu görülmektedir. 4.3.1.12.1. Aydi Karyesi İbtidai Mektebi Aydi Karyesi Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. Aydi Karyesi ibtidaiyesinin ilk Muallimi Abdurrahman Avni Efendi olup 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1901-1902, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında 15, H. 1320/1902-1903 yılında 30 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 264; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267). H. 1321/1903-1904 yılında değişiklik görülmemektedir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278). H. 1322/1904-1905 yılında 18 öğrenci azalarak 114 12 öğrenci ile eğitime devam edilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 255). H. 1324/1906-1907 yılında Muallim Abdurrahman Avni Efendi görevi Muallim Ali Rıza Efendi’ye bırakmıştır. Aynı yıl öğrenci sayısı 15’tir (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 289). H. 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısının 10 olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.12.2. Menkûliye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılan Menkulye Karyesi İbtidaiyesi Muallimi Hasan Hüsnü Efendi’dir. Mektep açıldığında öğrenci sayısı 20’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında muallimlik kadrosu değişmiş olup Muallim Abdurrahman Efendi’nin göreve geldiği ve öğrenci sayısının 15 olduğu görülmektedir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 264). H. 1320/1902-1903 yılında muallimlik kadrosu değişmiş olup Ahmed Hikmet Efendi göreve gelmiştir (SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 267). H. 1320/1902-1903-H. 1321/1903-1904 yılında öğrenci sayısı 5 artarak 20’ye ulaşmıştır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278). H. 1322/1904-1905 yılında tekrar muallimlik kadrosu değişirek Muallim Abdurrahman Efendi göreve gelmiş ve öğrenci sayısı 15’e düşmüştür (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 255). H.1323/1905-1906-H. 1324/1906-1907-H. 1325/1907- 1908 yılında herhangi bir değişiklik görülmemektedir. H. 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısı 13’e düşmüştür (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 289). 4.3.1.12.3. Taylahnblas/Telil Hanblas Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Taylahnblas /Telil Hanblas Karyesi İbtidaiyesi açılmıştır. Mektebin muallimi Avni Efendi olup 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında Mektebin öğrenci sayılarında ciddi azalmanın yaşandığı görülmektedir. Mektebin toplam 25 olan öğrenci sayısı 12’ye düşmüştür (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 264). H. 1320/1902-1903 yılında öğrenci sayısı 25’e ulaşmıştır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267). H. 1321/1903-1904 yılında Muallim Mehmed Şükrü Efendi yerine Muallim Ali Haydar Efendi göreve başlamıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278). H. 1322/1904-1905 yılında muallimlik kadrosu tekrar değişerek Avni Efendi göreve gelmiştir. H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 7’ye kadar düşmüştür (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.304). H. 1324/1906-1907 yılında Muallim Abdullah Avni Efendi görevi Muallim İbrahim Efendi’ye bırakmıştır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 289). H. 1326/1908-1909 yılında muallimlik kadrosu tekrar değişerek İbrahim Efendi göreve gelmiş ve öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 115 Mektep 25 öğrenci ile eğitime başalayıp ulaşılan son kayıtlarda 7 öğrenciye kadar gerilemesi ciddi bir öğrenci azalması yaşadığını göstermektedir. 4.3.1.12.4. Saylıca karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Antakya’nın Karamurt’a bağlı Saylıca Karyesi Mektebi açılmıştır. Mektebin Muallimi Mehmed Asım Efendi olup Mektebin 20 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında 15, H. 1320/1902-1903-H. 1321/1903-1904 yılında 20, H. 1322/1904-1905-H. 1324/1905-1906 yılında 17, H. 1326/1908-1909 yılında 20 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 264; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 255; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 289; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.13. Antakya Kazası Harbiye Nahiyesi İbtidai Mektepleri Antakya’nın Dursiniye Karyesi İbtidaiyesi Mektebi, Yakutiye Karyesi İbtidaiye Mektebi, Bağdadiye Karyesi İbtidaiye Mektebi, Karye Karyesi İbtidaiye Mektebi ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir: 4.3.1.13.1. Dursuniye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Dursiniye Karyesi İbtidaiye Mektebi açılmıştır. Mektebin muallimi Muhyiddin Efendi olup öğrenci sayısının 20 olduğu görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında Muallim kadrosu değişmiş Abdurrahman Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 15’tir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901- 1902, S. 264). Mektepte H. 1320/1902-1903 ve H. 1321/1903-1904 yıllarında 20 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 278). H. 1322/1904-1905 yılında Muallim Muhyiddin Efendi tekrar göreve gelmiştir. Aynı yıl öğrenci sayısı 30’a yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 255). H. 1322/1904-1905 ve H. 1323/1905-1906 yılında 30, H. 1324/1906-1907-H. 1325/1907-1908 yıllarında 15, H. 1326/1908-1909 yılında 6 öğrenciye kadar öğrenci sayısı azalmıştır (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 289; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 287). Mektebin son kayıtlarına göre öğrenci sayısı ilk açıldığı yıla oranla dörtte üç oranında azalmıştır. 4.3.1.13.2. Yakutiye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Yakutiye Karyesi İbtidaiye Mektebi açılmıştır. Mektebin ilk Muallimi Ali Haydar Efendi olup Mektebin 26 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H. 116 1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında 8 öğrenci azalmıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 264). H. 1320/1902-1903 yılında 8 öğrencinin artma sebebi olarak dengi bir Mektebin kapanmasına bağlı bir artış olabileceği düşünülmektedir. Muallimlik görevi H. 1321/1903-1904 yılında Ali Haydar Efendi’den Mustafa Nuri Efendi’ye geçmiş ve Mektebin öğrenci sayısı 18’e kadar azalmıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278). H. 1323/1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 13’e kadar düşmüştür. H. 1324/1906-1907 yılında Muallimlik Mustafa Nuri Efendi’den Abdülkerim Efendi’ye geçmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 290). H. 1326/1908-1909 yılında muallimlik kadrosu tekrar değişerek Muallim Ömer Avni Efendi göreve gelmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 288) 4.3.1.13.3. Bağdadiye Karyesi İbtidai Mektebi İlk muallimi Abdulkadir Efendi olan Bağdadiye Karyesi İbtidaiye Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. Öğrenci sayısı ise 15’tir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 252). Mektebin H. 1319/1901-1902 yılında 13, H. 1320/1902-1903-H. 1321/1903- 1904 yılında 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 264; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267). H. 1322/1904-1905 yılında Muallimlik Abdulkadir Efendi’den Ahmed Ratib Efendi’ye geçmiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 255). H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 9’a düşmüştür (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 304). H. 1324/1906-1907 yılında Muallimlik Ahmed Ratib Efendi’den Mehmed Ali Rıza Efendi’ye geçmiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 290). H. 1326/1908-1909 yılında Muallimlik Abdulkerim Efendi’den Ali Rıza Efendi’ye geçmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 288). 4.3.1.13.4. Karye karyesi İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında Karye Karyesi İbtidai Mektebi eğitime başlamıştır. Muallimlik görevini Muallim Mustafa Efendi yürütmüş olup Mektebin 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 251). H. 1319/1901-1902 yılında 25 artarak öğrenci sayısı 40’a ulaşmıştır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 264). H. 1320/1902-1903 yılında öğrenci sayısı 25’e düşmüş ve 15 öğrenci mezun olmuştur (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 267). Mektep H. 1321/1903-1904 yılında aynı sayıda öğrenci ve muallim ile eğitime devam etmiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 278). Muallimlik vazifesi H. 1322/1904-1905 yılında Mustafa Efendi’den Mehmed Ali Efendi’ye geçmiştir. Mektebin 13 öğrencisi bulunmaktadır. Bir önceki yıla göre 12 öğrenci azalmıştır (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 255). H. 1323/1905-1906 yılında muallimlik kadrosu değişerek Muallim Nisan Efendi göreve gelmiştir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 304). H. 117 1326/1908-1909 yılında öğrenci sayısı 8’e düşmüştür (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 287). 4.3.1.14. Maraş Sancağı İbtidâî Mektepleri Haleb vilayeti Salnameleri, Maarif Salnameleri verilerinde ve Başkanlık Osmanlı Arşiv kayıtlarında Maraş Kazasında H. 1318/1900-1901 yılından itibaren ibtidaiye mektepleri açılmaya başlanmıştır. Bu mektepler aşağıda verilmiştir: 4.3.1.14.1. Dârü'l-Hamd İbtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Darü-l Hamd İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. İlk Muallimin Ali Rıza Efendi olduğu görülmektedir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 338). H. 1319/1901-1902 ve H. 1320/1902-1903 yıllarında eğitim kadrosu değişmemiştir (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902- 1903, S. 326). H. 1321/1903-1904 yılında muallimlik kadrosu değişmiş Hafız Osman Efendi göreve gelmiştir. Öğrenci sayısı 40’tır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 432). H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı ve muallim değişikliği görülmemektedir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 450; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905- 1906, S. 465). H. 1324/1906-1907 yılında öğrenci sayısı 35’tir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 458). H. 1326/1908-1909 yılında Ali Rıza Efendi tekrar göreve gelmiştir. Mektebin 40 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). 4.3.1.14.2. Nâciye İbtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Naciye Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. İlk muallim Hafız Ahmed Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 338). H. 1319/1901- 1902-H. 1320/1902-1903-H. 1321/1903-1904 yıllarında aynı kadro ve öğrenci sayısı ile eğitime devam edilmiştir. H. 1321/1903-1904 yılında Mektebin 95 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 326; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432). H. 1322/1904-1905 yılında öğrenci sayısı 100’dür. (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). H. 1324/1906-1907 yılında öğrenci sayısı 125’e yükselmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 458). H. 1326/1908-1909 yılında mektebin 130 öğrencisi vardır. Mektep kapanana kadar aynı muallim görev yapmıştır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). 4.3.1.14.3. Kandeher İbtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Kandeher Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olup ilk muallimi Osman Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H. 1318/1900-1901, S. 338). Mektep açılışından kapanışına kadar geçen sürede aynı muallim görev yapmıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901- 118 1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326). H. 1321/1903-1904 yılından H. 1324/1906-1907 yılına kadar mektebin 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 465). Mektebin H. 1324/1906-1907 yılında 35, H. 1326/1908-1909 yılında 40 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 458; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). 4.3.1.14.4. Necmü'l-Maʻârif ibtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Necmü’l- Ma’ârif Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. İlk muallimi Ahmed Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S.338). Mektebin H. 1321/1903-1904-H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yıllarında 25; H. 1324/1906-1907-H. 1325/1907-1908-H. 1326/1908-1909 yıllarında 30 öğrenci bulunmaktadır. Mektebin açılışından kapanışına kadar aynı muallim görev yapmıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901- 1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 432; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 450; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 465; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 458; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 452). 4.3.1.14.5. Edebiye İbtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Edebiye İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmış olup muallimi Hüseyin Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 338). Mektebin H. 1321/1903-1904 yılında 35, H. 1324/1906-1907 yılında 40 öğrencisi bulunmaktadır. Mektebin kuruluşundan kapanışına kadar geçen süre de aynı muallimin görev yapmıştır (SVH, 29. Def’a, H. 1319/1901-1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H. 1320/1902-1903, S. 326; SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 432; SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 450; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 465; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 458; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 452). 4.3.1.14.6. Gülşen-i Edeb İbtidai Mektebi Maraş sancağına bağlı Gülşen-i Edeb İbtidai Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. Muallim Mustafa Efendi’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 338). H. 1324/1906-1907 yılına kadar Mektebin 70 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 358; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 465). H. 1324/1906-1907 yılından mektebin kapanışına kadar geçen sürede öğrenci sayısnın 75 olduğu görülmektedir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 458; 119 SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). Mektebin açıldığı tarihten kapanışına kadar geçen sürede aynı muallim görev yapmıştır. 4.3.1.15. Münbiç Kazası İbtidai Mektebi Münbiç Kazası İbtidai Mektebi Kaymakam Vehbi Efendi denetiminde H. 1317/1989-1900 yılında açılmıştır (SVH, 27. Def’a, H.1317/1989-1900, S. 280). Mektep açıldıktan ancak 1 yıl sonra muallim ataması yapılmıştır. İlk muallim Hacı Ahmed Efendi olup 55 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 294). H. 1319/1901- 1902 yılında Hacı Ahmed Efendi muallimlik görevini bırakmış yerine vekil Musa Kazım Efendi görev yapmıştır (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 307). H. 1319/1901-1902 –H. 1320/1902-1903 yıllarında mektepte 60 öğrenciye eğitim verilmiştir. H. 1321/1903-1904 yılında muallimlik kadrosu boş kalmıştır. Aynı yıl Mektebin 75 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 311). Bir yıl muallimsiz kalan Mektebe Ali Rıza Efendi atanmıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 353). H. 1322/1904-1905 yılında Münbiç Kazasına bağlı İbtidai Mektepleri açılmıştır. Bunlar aşağıda verilmektedir: 4.3.1.16. Münbiç Kazasına Bağlı İbtidai Mektepleri H. 1322/1904-1905 yılında Münbiç Kazasına bağlı İbtidai Mektepleri açılmıştır. Bunlar aşağıda verilmektedir: 4.3.1.16.1. Taşlı Höyük Karyesi İbtidai Mektebi Münbiç kazasına bağlı Taşlı Höyük Karyesi Mektebi H. 1322/1904-1905 yılında açılmıştır. Mektebin Muallimi Nafiz Efendi olup 30 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 362). H. 1323/1905-1906 yılında da aynı sayıdaki öğrenciye aynı muallim eğitime devam etmiştir. Mektebin H. 1324/1906-1907 yılında 32, H. 1325/1907-1908- H. 1326/1908-1909 yıllarında 35 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 370; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 371). 4.3.1.16.2. Arab Hasan Karyesi İbtidai Mektebi H. 1322/1904-1905 yılında açılmış olan Münbiç kazasına bağlı Arab Hasan Karyesi İbtidaiyesinin muallimi Mehmed Feyzullah Efendi olup 15 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 362). Mehmed Feyzullah Efendi H. 1324/1906-1907 yılına kadar görev yapmıştır. H. 1324/1906-1907 yılında muallimlik kadrosu boşa düşmüş olan Mektebin 16 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S.370). H. 1326/1908-1909 yılında muallimlik kadrosuna Abdülaziz Efendi atanmış ve öğrenci sayısı 13’e kadar düşmüştür (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 371). 120 4.3.1.16.3. Hafsa Karyesi İbtidai Mektebi H. 1322/1904-1905 yılında Münbiçe bağlı olarak açılan Hafsa Karyesi Mektebinin muallim kadrosu boş olarak eğitime başlamıştır. Mektebin 32 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 362). H. 1323/1905-1906 yılında da muallim ataması yapılamamıştır (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.381). Mektebin H. 1324/1906-1907 yılında 25, H. 1326/1908-1909 yılında 37 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 372; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 371). 4.3.1.17. Cebel-i Semʻan Kazası İbtidaileri Cebel-i Seman kazasına bağlı iki tane İbtidaiye Mektebi bulunmaktadır. Bu İbtidaiyeler İndan ve Kefr-i Dâʻal Karyesi İbtidaiyesidir. 4.3.1.17.1. İndan Karyesi İbtidai Mektebi Cebel-i Seman kazasına bağlı İndan Karyesi İbtidaiyesi Mektebi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. Mektebin ilk muallimi Abdulkadir Efendi’dir. Öğrenci saysıs 20’dir (SVH, 28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 290). H. 1319/1901-1902 yılında öğrenci saysı 30’a yükselmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 303). H. 1320/1902-1903 yılında muallimlik Mustafa Efendi’ye geçmiştir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 307). Mektebin H. 1321/1903-1904 yılında 35, H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906-H. 1324/1906-1907-H. 1325/1907-1908-H. 1326/1908-1909 yıllarında 30 öğrencisi bulunmaktadır. Mustafa Efendi mektep kapanana kadar muallimlik yapmıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 348; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 357; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 376; SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 265). 4.3.1.17.1.2. Kefr-i Dâʻal Karyesi İbtidai Mektebi Kefr-i Da’al İbtidaiye Mektebi H. 1319/1901-1902 yılında Cebel-i Seman’a bağlı olarak açılmıştır. Mektebin muallimlik görevi vekâleten yürütülmüştür. Mektebin Muallim Vekili Mustafa Efendi olup ilk yıl 20 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901- 1902, S. 303). Mektep kapanan kadar kadrolu öğretmen ataması yapılmamış ve öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 307; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 348; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 357; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 376; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 265). 4.3.1.18. Beylan Kazası İbtidaiyesi Beylan Kazası İbtidaiyesi H. 1318/1900-1901 yılında açılmıştır. Mektebin ilk Muallimi Ahmed Efendi olup 51 öğrenciye eğitim verilmiştir. H. 1320/1902-1903 yılında 41, H. 1321/1903-1904 yılında 25, H. 1322/1904-1905 yılında 38, H. 1323/1905-1906 yılında 28; H. 121 1324/1906-1907 yılında 28, H. 1325/1907-1908-H. 1326/1908-1909 yıllarında 48 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 246; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 323; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 317; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 356; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 327; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 325). 4.3.1.19. Rakka Kazası İbtidai Mektebi Rakka Kazası İbtidaiye Mektebi H. 1323/1905-1906 yılında açılmıştır. Mektebin Muallim-i evvel İbrahim Hafız Efendi, Muallim-i sanî ve hüsn-i hat muallimi Zeki Efendi olduğu görülmektedir. Öğrenci sayısı 41’dir (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 392). H. 1324/1906-1907 yılında Mektebin tüm eğitim kadrosu boşa düşmüştür. Muallim kadroları boş olsa da öğrenci sayısında ciddi bir azalış yaşanmamıştır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 382). H. 1324/1906-1907 yılından sonra da bu Mektebe rastlanılmamaktadır. 4.3.1.20. Cisr-i Şuğur İbtidai Mektepler H. 1321/1903-1904 yılından itibaren Cisr-i Şuğur’da İbtidaiye Mektepleri Maarif işlerinden sorumlu olan Müdür Sadık Efendi denetiminde açılmıştır. Bu Mektepler aşağıda verilmiştir: 4.3.1.20.1. Beşlemûn Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında Beşlemun İbtidaiyesinin Muallimi Hüseyin Efendi olup 10 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). Mektebin H. 1322/1904-1905 yılında 12, H. 1323/1905-1906 yılında 18, H. 1324/1906-1907 yılında 12 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 304; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 355). 4.3.1.20.2. Batiban Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılmış olan Batiban Karyesi Mektebinin ilk muallimi Hacı Yasin Efendi’dir. Mektep ilk açıldığında 8 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). Mektep 8 öğrenci ile H. 1323/1905-1906 yılına kadar eğitim vermiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 304). H. 1323/1905-1906 yılında öğrenci sayısı 14’e yükselmiştir (33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 304). H. 1324/1906-1907 yılında öğrenci saysı 11 olarak görülmüş olup daha sonra da bu Mektebe rastlanılmamaktadır. 4.3.1.20.3. Cisr-i Şuğur İnâs İbtidai İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında Cisr-i Şuğura bağlı olarak açılan İnas İbtidaiye Mektebinin Muallimeleri Dudu ve Rukiye Hanım olup 28 öğrenciye eğitim vermişlerdir. Bu muallimeler 122 Antakya İnas İbtidayi Mektebinden gelmişlerdir (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). H. 1321/1903-1904 ve H. 1322/1904-1905 yıllarında mektepte Rum milleti muallimi Semʻân Efendi’nin görev yaptığı görülmektedir. Sem’an Efendi’nin mektepte eğitim verdiği öğrenci saysıs 10’dur (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306). H. 1324/1906-1907 yılına kadar Muallime Dudu Hanım ve Rukiye Hanım görev yapmışlardır. Öğrenci saysıs 29’a kadar düştüğü görülmektedir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 355). Bu Mektebe daha sonraki tarihlerde rastlanılmamaktadır. 4.3.1.20.4. Kışlak Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılmış Kışlak Karyesi İbtidayi Mektebinin muallimi Mustafa Efendi olup mektep 23 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 306). H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yıllarında 22, H. 1324/1906-1907 yılında 20, H. 1326/1908-1909 yılında 35 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356; SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 354). 4.3.1.20.5. Mazik Nâhiyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılmış olan Mazik Nahiyesi İbtidai Mektebinin muallimi Şeyh İbrahim Efendi olup mektep 11 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 314). H. 1322/1904-1905 yılında öğrenci sayısı 21’e yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 308). H. 1323/1905-1906 yılında 21, H. 1324/1906-1907 yılında 18 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 368; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 358). 4.3.1.20.6. Cisr-i Yukarı Mahallesi İbtidai Mektebi H. 1323/1905-1906 yılında açılmış olan Cisr-i Yukarı İbtidaiye Mektebinin muallimi Mehmed Şehadi Efendi olup mektep 28 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S.365). H. 1324/1906-1907 yılında 27 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356). H. 1326/1908-1909 yılında Mehmed Efendi 15 öğrenciye eğitim vermiştir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 355). 4.3.1.20.7. Cisr-i Şimâliye Mahallesi İbtidai Mektebi H. 1323/1905-1906 yılında açılan Cisr-i Şimaliye İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Derkûşi Efendi olup mektep 14 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH,33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 365). H. 1324/1906-1907 yılında 18 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356). H. 1326/1908-1909 yılında Mehmed Bey 10 öğrenciye eğitim 123 vermiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 355). H. 1326/1908-1909 yılından sonra bu Mektebe de rastlanılmamaktadır 4.3.1.20.8. Canudiye Karyesi İbtidai Mektebi H.1324/1906-1907 yılında açılan Canudiye Karyesi İbtidai Mektebi muallimi Ahmed Efendi olup mektep 18 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 355). H. 1326/1908-1909 yılında 12 öğrenciye eğitime verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 357). 4.3.1.20.9. Bedama Nahiyesi İbtidai Mektebi H. 1323/1905-1906 yılında açılan Bedama Nahiyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup mektep 20 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 366). H. 1324/1906-1907 yılında da aynı sayıdaki öğrencilere Mehmed Efendi tarafından eğitim verilmiştir. (SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S.355). H. 1324/1906-1907 yılından sonra bu Mektebe rastlanılmamaktadır 4.3.1.20.10. Beşlimun Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Beşlimun Karyesi İbtidaiye Mektebinin muallimi Hasan Efendi olup mektepte 10 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). 4.3.1.20.11. Kastun Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Kastun Karyesi İbtida Mektebinin muallimi Abdullah Efendi’dir. Mektebin 10 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354- 355-356). 4.3.1.20.12. Betiyan Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Betiyan Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Beşir Efendi olup mektepte 11 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). 4.3.1.20.13. Bademâ Nahiyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Bademâ Nahiyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup mektepte 18 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). 4.3.1.21. Erdu Nahiyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Erdu Nahiyesi İbtidaiyesinin muallimi Bekir Efendi’dir. Mektep ilk açıldığında 34 öğrencisi bulunmaktadır (SVH,31.Def’a, H.1321/1903- 124 1904, S. 306). Mektep H. 1322/1904-1905 yılında da aynı muallim ve aynı öğrenci sayısında eğitime devam etmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306). H. 1322/1904-1905 yılından sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır 4.3.1.21.1. Erdu Nahiyesine Bağlı Diğer İbtidaiyeler Erdu Nahiyesine bağlı olarak açılan ibtidaiyeler Cisr-i Şuğur kazasına bağlı olrak açılmış ve varlıklarını devam ettirmişlerdir. Bu Mektepler aşağıda verilmiştir: 4.3.1.22.2. Kandun Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Kandun Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Ali Efendi olup mektep 26 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). H. 1322/1904-1905 ve H. 1323/1905-1906 yıllarında 36, H. 1324/1906-1907 yılında 17 öğrenciye eğitim verilmiştir. H. 1326/1908-1909 yılında muallimlik kadrosu değişerek Mehmed Efendi göreve getirilmiştir. 25 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356). 4.3.1.22.3. Yeniceköy İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Yeniceköy İbtidai Mektebinin muallimi Derviş Efendi olup mektep 17 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH,31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). Mektebin H. 1324/1906-1907 yılına kadar 17 öğrencisi bulunmaktadır. 1324 yılında 17, H. 1326/ 1908-1909 yılında 20 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904- 1905, S. 306; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 355). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 44.3.1.22.4. Tamamiye karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Tamamiye Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup mektep 15 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). H. 1322/1904-1905 yılında 14, H. 1323/1905-1906 yılında 16, H. 1324/1906-1907 yılında 18 öğrenciye Mehmed Efendi eğitim vermiştir. H. 1326/1908-1909 yılında Mektebin muallimi değişerek Reşid Efendi’nin göreve geldiği görülmektedir. Mektebin öğrenci sayısı ise 30’a yükselmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 356; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 355). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.5. Kirekösye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Kirekösye Karyesi Mektebinin Muallimi Ahmed Efendi olup Mektep 17 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). H. 1322/1904-1905-H. 1323/1905-1906 yıllarında 18, H. 1324/1906-1907 yılında 16 125 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 367; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 367). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.6. Caksuniye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Caksuniye Karyesi Mektebinin Muallimi Mehmed Efendi olup mektep 24 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). H. 1322/1904-1905 ve H. 1323/1905-1906 yıllarında öğrenci sayısı 35 olarak görülmektedir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 306; SVH, 34. Def’a, H.1324/1906- 1907, S. 355). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.7. Bizke Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Bizke Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Hasan Efendi’dir (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 306). Mektep H. 1321/1903-1904 ve H. 1322/1904-1905 yıllarında 19 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904- 1905, S. 306). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.8. Hisarcık Karyesi İbtidai Mektebi H. 1321/1903-1904 yılında açılan Hisarcık İbtidai Mektebinin muallimi Numan Efendi’dir. Mektep 27 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH, 31.Def’a, H.1321/1903-1904, S. 312-313). Mektebin H. 1322/1904-1905 yılında 29 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 307). H. 1326/1908-1909 yılında muallim kadrosu değişmiş Ali Efendi göreve gelmiştir. 1326’da Mektebin 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.9. Erdu Cami-i Arab İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Erdu Cami-i Arab İbtidai Mektebinin muallimi Ali Efendi olup Mektebin 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). 4.3.1.22.10. Erdu Cami-i Arab İnas İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Erdu Cami-i Arab İnas İbtidai Mektebinin muallimesi Torti Hanım olup mektepte 20 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). Bu durum bize gayrımüslim muallimlerin Arap ibtidaiyelerinde de görev yaptıklarını göstermektedir. Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 126 4.3.1.22.11. Cami-i Atik Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Cami-i Atik Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup Mektebin 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.12. Cami-i atik Karyesi İnas İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Cami-i Atik Karyesi İnas İbtidai Mektebinin muallimesi Rukiye Hanım olup Mektebin 25 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.13. Terzi Tahtani Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Terzi Tahtani Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup Mektebin 20 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.14. Hansma Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Hansma Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup Mektebin 30 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.15. Kara Corin Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Kara Corin Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup Mektebin 10 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.16. Karakevsiye Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Karakevsiye Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Ahmed Efendi olup Mektebin 20 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.17. Kırkbuçuk Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Kırkbuçuk Karyesi İbtidai Karyesi İbtidaiye Mektebinin muallimi Mehmed Efendi olup Mektebin 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 127 4.3.1.22.18. Sanfur Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Sanfur Karyesi İbtidaiyesi Karyesi İbtidaiye Mektebinin muallimi Hamud Efendi olup Mektebin 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.19. Bezke Karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan Bezke Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Ali Efendi olup Mektebin 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354- 355-356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.1.22.20. İrci karyesi İbtidai Mektebi H. 1326/1908-1909 yılında açılan İrci Karyesi İbtidai Mektebinin muallimi Ali Efendi olup Mektebin 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354-355- 356). Bu tarihten sonra mektep ile ilgili herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. 4.3.2. Ortaöğretim Kademesi: Rüşdiyeler Rüşdiye adı verilen mekteplerin temeli II. Mahmud’un hükümdarlığının son dönemlerinde atılmıştır. 1838’de kurulan Meclis-i Umûr-ı Nâfia, sıbyan (mahalle) Mektebinin üzerinde selâtîn-i izâm Mektepleri adıyla yükseköğretime dünyevi ve pratik bilimler öğrenmiş reformcu kuşaklar tarafından öğrenci yetiştirilmek amacıyla orta öğretim kurumlarının açılmasını teklif etmiştir (Uyanık, 2010, S. 91-1111; Öztürk, 2008, S. 300-303). Bu doğrultuda Meclis-i Umur-ı Nafia tarafından 5 Şubat 1839 (21 Zilkade 1254) tarihinde hazırlanan layihada eğitimde reform yapılmasının zorunlu olduğuna dair görüş bildirilmiştir. Layihanın Meclis-i Umûr-ı Nafia ‘ya hazırlatılmasının sebebi eski ulema ve medreslerin etkisinden uzak olarak yenilik yapılmak istenmesidir. Layihada ilköğretimde bireysel eğitimden toplu öğretime geçilmesi, öğretmenlerin belli bir plan dâhilinde eğitim vermeleri, fenni ilimler ile ticari, askeri gibi pek çok alanda ilerleme sağlanacağı ifade edilmiştir. Bu layihada mekteplerin ıslah edilmesi ele alınmış olup başta İstanbul olmak üzere padişahlar tarafından büyük camilerin yanına yapılmış olan Selatin-i İzam Mektebi olarak anılan sıbyan mekteplerinin devamı ve ikinci kademesinin açılması öngörülmüştür. II. Mahmud, Sınıf-ı Sanî ismini beğenmeyerek açılacak olan mektebe, Mekteb-i Rüşdi adını vermiştir. Sınıf-ı Sanî olarak adlandırılan rüşdiyeler önce İstanbul başta olmak üzere birçok ilde açılmıştır (Mahmud Cevad, 2002, S. 6). Bütün gayretlere rağmen bu mekteplerden sadece 6 adet açılabilmiştir. 1853’te alınan karara göre taşrada 25 mektebin açılması kararlaştırılmış ancak 6 aded açılabilmiştir (Altınova, 2010, S.143). Sınıf-ı Sanî olarak adlandırılan rüşdiye mekteplerine liyakat esasına göre öğrencilerin 128 alınması ön görülmüştür. Padişahın iradesi ile yayınlanan nizamnamede mektebin açılışı, sınıflar, dersler, mesai saatleri, tatiller, hangi dersin hangi konuları kapsadığı, sınav sistemleri, mektebin gelir ve giderleri detaylı olarak belirlenmiştir. Açılmasına karar verilen ilk rüşdiyeye Padişah II. Mahmud’un emri ile Mekteb-i Maarif-i Adliye adı verilmiştir (Demirel, 2002, S. 44). Bu işi yürütebilmek adına aynı yıl Mekâtib-i Rüşdiyye Nezâreti kurulmuştur. Ancak bu çalışmaların sonunda Meclis-i Umûr-ı Nâfia’nın öngördüğü şekilde batı tarzı genel orta öğretim kurumları hemen açılamamıştır. Yeni gelişmekte olan Bâb-ı âli bürokrasisine memur yetiştirmek için Mekteb-i Maârif-i Adliyye (1839) ve Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye’nin (1839) kurulduğu bilinmektedir (Öztürk, 2008, S. 300-303). 1839'dan itibaren açılan sivil mekteplerin hedefi sivil brokrasinin personel ihtiyacı için devlet kadrolarına eleman yetiştirmek olarak görülmektedir (Findley, 1996, S. 235). Mekteb-i Maarif-i Adliye adlı ilk Rüşdiye Mektebi Sultan Ahmet Camisinin Hünkâr Mahfilinde açılmıştır (Sungu, 1941, S. 215). Mektep fiilen açılmış olsa da II. Mahmud’un vefat etmesi ile dersler 11 Ağustos 1839’da başlamıştır. Yoklama cedvelinde 58 öğrencinin isimleri vardır. Binası uygun olan sıbyan mekteplerine rüşdiyeler tahsis edilmiştir (Ergin, 1940, S. 336). İlk Rüşdiyelerin ders programları içinde Arapça, Mantık, Akâ’id, Farisi, Usûl-i İnşa ve Kava’id, Usûl-i Tedris ve Terbiye-i Ahlakiyye, Hesab, Cebir, Hendese, Usul Defteri, Coğrafya, Tarih, Fransızca, Ulûm-ı Hükmiyye, Mevalid, Ziraat, Hat, Resim dersleri bulunmaktadır (Altınova, 2010, S.98). İlk açılan kendine ait özellikleri bulunan rüşdiye mektepleri, Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mektebi Ulum-i Edebiye olarak bilinmektedir. 1846 yılında ilköğretim, ortaöğretim ve yüksek öğretim olarak hiyerarşik yapılanmanın tasarlanmış olduğu görülmektedir (Demirel, 2012, S.527). Genel rüşdiyeler 1839 yılında kurulması kararlaştırıldığı halde bu yapılanma içerisinde 1846 yılından sonra açılmaya başlanmıştır (Akyüz, S. 2016, S. 148). Mekteb-i Maarif-i Adliye’ye devam eden öğrenciler daha çok paşa ve bey çocukları olduğu halde Mektep- i Ulûm -ı Edebiye -i Adliye’ye devam edenler daha çok esnaf ve sanatkâr çocuklarından oluşmuştur (Ergin, 1940, S. 327). Rüşdiyelerin eğitim öğretim suresi 4 yıl olarak belirlenirken Darülmaarif açıldıktan sonra öğretim süresi 6 yıla çıkarılmıştır. 1863 yılında ise bu Mektebin süresi 5 yıla indirilmiştir (Kodaman, 1991, S. 92). Rüşdiye Mektepleri genellikle eski sıbyan Mektepleri binalarında, bazı boş evler, konaklar ve benzeri yerler de açılmıştır. Rüşdiye Mekteplerinin daha sağlıklı eğitim vermesi için II. Abdülhamid devrinde yeni binalar inşa edilmiştir. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın mali kayıpları ile rüşdiye Mektepleri ihmal edilmek zorunda kalınmıştır. Rüşdiye 129 Mekteplerinde ortalama 40-50 öğrencinin eğitim aldığı görülmektedir. Abdülhamid devriyle birlikte yaşanan eğitim hamlesinde rüşdiyelerde hem bina sayıları hemde öğrenci sayıları artmıştır (Tekeli, 1985, S. 470). Maarif Nazırı Emrullah Efendi, 1910 yılında Meclis-i Mebusan’a sunduğu Tedrisat-i İbtidaiye Kanunu Layihasında rüşdiye Mekteplerini ilköğretimin yüksek kısmı olarak nitelendirmiştir. Bu tasarı ancak 1913 yılında kanunlaşarak ibtidaiyeler ile birleşmiştir (Ergün, 1996, S. 208). 1910 yılında hazırlanmış olan layihada 9 örnek rüşdiyenin kurulacağı, müdürlerinin Belçika’dan getirileceği Avrupadaki Mektepler ile aynı müfredata sahib olacağı, Fransızca ve Fen öğretimi ağırlıklı olarak eğitim verileceği belirtilmiştir. Bu Mektepler müslüman ve gayrımüslimlerin beraber okuyabileceği karma Mekteplerdir. Emrullah Efendi 21 tane Numune Rüşdiyelerinin açıldığını belirtmiş olup bu Mekteplerde 1.,2.,3., derecelerdeki öğretmenler tarafından eğitim verilmiştir (Demirel, 2002, S. 87-88). 1910 yılında rüşdiye de görevli 463 öğretmenin sadece %32’sinin Dârülmuallimîn-i Rüşdî mezunu olduğu görülmektedir (Öztürk, 2008, S. 300-303). İstanbul ve vilayetlerde 1875 yılında 351 erkek rüşdiye mektebi bulunmakta olup öğrenci sayısı 20.634 olduğu görülmektedir. 1876 yılı istatistiklerinde mekteplerin sayısı 423‘e çıkmasına rağmen öğrenci sayısı 19.330 olduğu da görülmektedir. Tanzimat devrinde kızların eğitimine önem verilmesiyle birlikte kız rüşdiyeleri de açılmaya başlanmıştır (Erdem, 2007, S. 5, 120). Rüşdiye Mekteplerinin ders programları incelendiğinde yetiştirilmek istenen nesili daha iyi muhakeme etmiş olacağımızı düşünmekteyiz. Aşağıdaki tabloda Rüşdiye Mekteplerinde verilen dersler bulunmaktadır: Tablo: 19 1911 yılında rüşdiye mekteplerinde okutulan ders programı (Demirel, 2002, S. 87) Birinci Yıl İkinci Yıl Üçüncü Yıl Kuran-ı Kerim Kuran-ı Kerim Kuran-ı Kerim Ulum-ı Diniyye Ulum-ı Diniyye Ulum-ı Diniyye Türkçe Türkçe Türkçe Kıraat Kıraat Kıraat Malumat-ı fenniye Malumat-ı fenniye Malumat-ı fenniye Arapça Arapça Arapça Hesap Hesap Hesap Malumat-ı medeniye Malumat-ı medeniye Malumat-ı medeniye 130 Tarih Tarih Tarih Coğrafya Coğrafya Coğrafya Farsça Farsça Farsça Hendese Hendese Hendese Fransızca Fransızca Fransızca Yukarıdaki tabloda hem dini hem de beşerî bilimlerin eğitiminin verildiği anlaşılmaktadır. Yabancı dil olarak Fransızca dersi verilmiştir. Genel olarak uygulanmaya çalışılan ders programı yukarıdaki gibi olsa da vilayetten vilayete değişiklik göstermiştir. 4.3.2.1. Haleb Rüşdiye Mektebi Haleb’de Maarif meclisine bağlı olarak Rüşdiyelerin açılması H. 1275/1858-1859 yılına denk gelmektedir. Haleb vilayetinde zükür ve inas olarak adlandırılan kız ve erkek çocukları için açılan rüşdiyelerin yerleri ile ilgili Haleb Maarif Müdürlüğü'nce zükur için Eriha, Menbic, Cebel-i Seman, Suruç, Harran, Zeytun ve Pazarcık; inas için de Kilis, Urfa ve Ayıntab’da açılması talep edilmiş ve izin verilmiştir (SVH, 15. Def’a, H.1303/1885-1886, S. 158; İ. DH. 437-28913/16-12-1275). 18 Temmuz 1859’da Mansuriye Medresesi tamir edilerek Haleb Rüşdiye Mektebi haline getirilmesi üzerine irade çıkarılmıştır (İ. DH. 437-28913/16-12-1275). Mektebin başlangıçta sadece ikinci muallimi bulunmaktadır. Şeyh Mehmed Efendi’nin tayini ile eğitim başlamıştır (MKT. MHM. 759/42-29/12/1275). Mektebin birinci muallim ve katib atamaları da gerçekleşmiştir (MKT. MHM. 165/92-22/02/1276). Daha sonra Haleb Rüşdiye Mektebi için ayrı bir binaya ihtiyaç duyulmuştur. 1859’da açılan rüşdiye mektebine muallim tayini yapılmış ve gerekli kitaplar gönderilmiştir (MKT. MHM. 171/31-24/04/1276). Mektebe muallim ve katib atamaları yapıldıktan sonra öğrencilerin eksiklikleri ve resmi evrakları tamamlanmıştır (MF. İBT. 3/75-24/03/1290). Daha sonraki yıllarda muallim sayısı ve görevli sayısı da artmıştır. Haleb’de açılan rüşdiye sayısı 1894’te 14’e kadar yükselmiştir (MF. İBT. 42-10. 23/07/1312). 1904’te Haleb’de rüşdiye sayısı 18’e yükselmiştir (MF. MKT. 155/88-29/11/1322). 1911 yılında ise 9 tane daha rüşdiye açılmıştır (MF. İBT. 297/78- 16/01/1329). Diğer taşra rüşdiyelerinde olduğu gibi 1896 yılında Haleb rüştiyesinin de eğitim süresi üç yıla düşürülmüştür. Alınan bu karar bir sene sonra uygulanmıştır (MF. İBT. 56/23- 12/06/1314). Dârü’l-muâllimîn rüşdiye mezunları maaşlarının az olması ve Dersaadet’e uzaklığı sebebi ile Haleb’de görev yapmak istememişlerdir. Bu sebepten yeterliliğe sahib açıkta kalan muallim-i sanî ler muallim-i evvel olarak görevlendirilmişlerdir. Ancak açık ihtiyacı karşılanamadığından İdâdi mezunları da imtihan edilerek rüşdiyelerde görev almışlardır (MF. 131 MKT. 347-3/30/07/1314). Bu doğrultuda Haleb İdâdisinden mezun olan Nasuhi Efendi, Eriha Rüşdiyesi muallim-i evvel görevine tayin olmuştur (MF. İBT. 291/71- 27/11/1328). Ayrıca Haleb rüşdiyesinde görev yapıp muallimlik derecelerinde sınıf atlamaya çalışan muallimler de bulunmaktadır. Muallim-i Sanî Hamdi Efendi, mualim-i evvelliğe geçebilmek için sınava girmiştir (MF. İBT. 7/45-7/11/1292). Yapılan sınav muallim-i evvel atamaları için yeterli görülmemiş olup Süleyman Efendi örneğinde olduğu gibi muallim-i sanîlik vazifesinde altı ay hizmet edilmesi de gözetilmiştir (MF. İBT. 165/17-10/06/1323). Mualliminin yetersizliğinden Ruus-ı Hümayunlar33 Haleb Rüşdiye Mektebi muaalimlerine verilememiştir (MF. İBT. 60/110-08/12/1314). Ayrıca muallim yetersizliği vilayetin kazalarından olan Rumkale Rüşdiyesinde de yaşanmıştır. Muallim-i evvel eksikliği nedeni ile vekil tayinleri de yapılmıştır (MF.MKT.723/58-11/05/1321). Seyyar muallimlik Haleb rüşdiyesinde karşılaşılan bir görevlendirme türü olmuştur. Nezaretin tamimine göre üç muallim (Muallim-i evvel, muallim-i sanî, muallim-i sâlis) daimî olmak üzere hat, resim, terbiye-i bedeniye, musiki dersleri seyyar muallimler ile yürütülebilineceği belirtilmiş olup seyyar muallimlerin başka dersleri yürütmemeleri gerektiği de ifade edilmiştir (MF. İBT.369/19-01/05/1330). Haleb rüşdiyesinde muallim kadrolarının içinden müfettişler de görevlendirilmiştir. İkinci Muallim ve Hat Muallimi Rıfat Efendi müfettiş olarak görev yapmıştır (MF. İBT. 150/158-04/07/1322). Haleb merkez rüşdiyesi Hat Muallimi Mehmed Fazıl Efendi İbtidaiye müfettişliği görevinde kadro düzenlemeleri yapılırken açığa alındığı için şikâyette bulunmuştur. Teftişler ve kadro düzenlemeleri oldukça sıkıntılı ilerlemiştir (MF. İBT.358/93- 15/02/1330). Haleb rüşdiyesinde muallimlik yapanlar arasında yüksek dereceli olanlar bulunmaktadır. Muallim-i evvel Lam’i Efendi’nin ilmiye rütbesi olan Musıla-i Süleymaniye34 derecesine sahip olduğu görülmektedir (MF. İBT.17/5-10/3/1301). Haleb rüşdiyesinin yıldan yıla eksikler tamamlanmıştır. Çeşitli ebatlarda haritalar dağıtılmıştır (MF. İBT. 35/80-28/09/1311). Asya, Avrupa, Afrika Haritaları postalanmış eksik kalanların daha sonra gönderileceği bildirilmiştir (MF. MKT. 1035/2-07/12/1325). Eğitim malzemesinde yaşanan sıkıntılarının sebebi olan ödenek yetersizliği derslerin ıslahında da 33 Küçük dereceli memuriyet. Bknz: Aydın B.(2017).XVI. Yüzyılda Divan-ı Hümayun ve Defter Sistemi. TTK Yay. Ankara. 34 Osmanlı Devleti’nde yüksek dereceli eğitime hazırlayan Süleymaniye Medresesinin ilk derecesi. Bknz: Unan F. (2007). Paye. DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi). C: 34.(S. 193-194). 132 karşılaşılmıştır. Haleb rüşdiyelerinde Fransızca dersi ıslah edilmeye çalışılmış ancak gerekli ödenek bulunamamıştır (MF. İBT. 254/75-15/12/1327). Tarım, ticaret ve sanayi konuları üzerine rüşdiye Mektebi kitaplarında metinler okutulmuştur. Böylece rüşdiye mezunları tarım, ticaret ve sanayi konularında bilgi sahibi olmaları da sağlanmıştır (MF. İBT.413/53-03/03/1331). Haleb Rüşdiye Mektebi personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallimlerinin Mustafa, Lâmi, Hüseyin Remzi, Cemaleddin, Hacı Mustafa, Abdullah Efendi Efendilerin; İkinci Muallimlerinin Necib Abdullah, Haşim, Ahmed Hamdi, Hayri, Hacı Mehmed, İsmet, Abdullah Hıfzı, Abdullah Necib, Abdullah Necib, Ahmed Efendilerin; Üçüncü Muallimlerinin Mehmed Mazhar, Mustafa, Mehmed, Sıdkı Efendilerin; Muallim-i hat İbrahim Efendi, Yabancı Dil Süleyman ve Anton Efendi, Resim Muallimi Hayri Bey, Bevvab Abdurrahman Ağa’nın olduğu görülmektedir. Mektebin birinci muallim Lâmi’ Efendi İzmir Pâyesi derecesinde bir muallimdir. Yabancı dil olarak Fransızca dersi verilmiştir. Fransızca muallimliği Mektebin ilk açıldığı yıl Süleyman Efendi tarafından yürütülmüştür. Daha sonra Gayrımüslim Antovan Efendi görev yapmıştır. H. 1303/1885-1886 yılında kadro tamamen değişmiştir. H. 1305/1887-1888 yılında rüşdiye Mektebinin kadrosu oldukça artmış ve derslerde ayrı ayrı hocalar görevlendirilmiştir. H. 1308/1890-1891 yılında da Mektebin kadrosu büyük oranda değişmiştir. Riyaziye hocası mektepte bulunmamaktadır. Bidayet mahkemesi (Asliye Mahkemesi)’nde görevlilerinden bazı isimlerin Haleb Rüşdiyesinde muallimlik yaptıkları da görülmektedir. Bunlar Mekteb-i Rüşdiye muallim-i evveli Cemaleddin Efendi, Muallim-i sâni Abdullah Hıfzı Efendi’dir (SVH,23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 189). Grafik: 1 1885 ile 1904 arası Haleb Rüşdiye Mektebi Öğrenci Miktarı (SVH,14. Def’a, H.1303/1885-1886, S. 158-159; SVH, 16. Def’a, H.1305/1887-1888, S. 142; SVH, 20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 85; SVH, 21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 133; SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 201; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903 -1904, S. 231). 133 Haleb Rüşdiye Mektebi Öğrenci Miktarı 140 130 120 120 120 120 109 100 97 90 80 60 40 20 0 yıl 1885-1886 1887-1888 1891-1892 1892-1893 1893-1894 1899-1900 1903-1904 Öğrenci sayısında dalgalanmalar olsa da öğrenci sayısı 90’ın altına düşmemiştir. Haleb’e bağlı kazalarda açılan rüşdiyeler eğitime başladığı için kazalarda oturan öğrenciler yakınlarındaki rüşdiyelere gitmişlerdir. H. 1321/1903-1904 yılı vilayet salnamesinde 100 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 120 olarak verilmiştir (SNMU, 1321, 6.def’a S. 458; SVH,31. Def’a, H.1321/1903 -1904, S. 231). 4.3.2.2. Ayıntab Rüşdiye Mektebi Ayıntab Rüşdiyesi, 1870 yılında Ayıntab kaymakamı Hacı İsmail Efendi tarafından Numune Mektebi olarak açılmıştır. Mektep ilk kurulduğunda 4 sınıfa sahiptir (SVH. 4.Def’a, H.1287/1870-1871, S.76.) Mektebin binası olmadığı için Ebulhüda Medresesi’nde 2 yıl eğitim vermiştir. Mektebin ilk yıllarında Muallimin Mustafa Efendi olduğu ve Necip Efendi’nin muavinlik görevini yerine getirdiği görülmektedir (Taşkın, 2020, S. 2-53). H. 1298/1872- 1873’te Abdullah Efendi tayin olmuştur (MF. İBT.2/7-06/10/1289). Mektep İkinci muallim ile eğitime devam etmiştir. Mektebe muallim tayini gerçekleştikten sonra kitab eksikliği giderilmeye çalışılmıştır (MF. İBT. 2/63-29/10/1289). Mektebin risale ve kitab ihtiyaçları Maarif kütüphanesinden karşılanmıştır (MF. MKT. 25/21-01/01/1292) Aynıtab Rüşdiyesi mahrukat (yakacak) ihtiyacı istenmişse de maddi yetersizlikten dolayı karşılanamamıştır (MF. MKT.1037/66-25/12/1325). Rüşdiyede en büyük sıkıntı muallim-i evvel kadrosuna atama yeterliliğine sahip muallimlerin bulunmamasıdır. Bu kadroya vekâleten de atanacak muallimler de bulunamamaktadır (MF. İBT. 210/99-13/06/1326). 134 Fransızcanın rüşdiyelerden kaldırılması üzerine riyaziye dersi alan ancak bu alanda uzmanlaşamayan Ayıntab Rüşdiyesi muallimi Ahmed Cevdet Efendi’ye talebi doğrultusunda Türkçe dersi verilmiştir. Ayıntab rüştiyesindeki muallimler açıkta kalmamak için birkaç alanda eğitim almışlardır (MF.MKT.550/52-19/12/1318). Muallim yetersizliğinden kaldırılmış olan Fransızca dersi Ayıntab Rüşdiyesinde okutulması için Mektebi Sultani muallimi Mustafa Fehmi Efendi’nin bütçe onayından sonra işe başlayabileceği kararı verilmiştir (MF. MKT. 1108/5-27/02/1327). Yeterliliğe sahib bir muallim birden çok mektepte aynı dersin eğitimini vermiştir. Mektebin Muallim-i Evvel Hacı Mustafa Efendi emekliliğe ayrıldığı için yerine Muallim-i Sanî Abdullah Efendi imtihana tabi tutularak göreve getirilmiştir (MF. MKT. 918/17-26/01/1324). Ayıntab Rüşdiyesinin Muallim-i Sanîsi hakkındaki şikayetler üzerine araştırma yapılacağı sırada eğitimin aksamaması için gecici tayin yapılmıştır (MF. İBT. 234/108- 18/05/1327). Ayrıca ciddi cezalar almadıkları müddetçe memuriyete ve eğitime devam etmişlerdir. Süleyman Efendi örneğinde de bu durumu görebilmek mümkündür. Ayıntab Rüşdiyesine Muallim-i Sanî olarak müracat eden Süleyman Efendi hakkında şikayetlerin bulunması üzerine inceleme başlatılmıştır (MF. MKT. 941/76-24/05/1324). Hakkındaki davadan mahkûmiyet bulunmayana kadar memuriyetten azledilmemesi kararlaştırılmıştır (MF. MKT.966/53-19/10/1324). Ayıntab Rüşdiyesi imtihan cedvelinde değişiklikten şüphelenilmiş ancak herhangi bir bozulma ve değişiklik tespit edilmemiştir (MF. İBT. 306/39-05/03/1329). H. 1330/1911-1912 ‘de vali bey tarafından Ayıntab rüşdiyesi kapatılmış ve bu durumun rahatsızlıkla karşılandığı Belediye Reisi Mustafa Nuri Bey tarafından dile getirlimiştir. Bu Mektebin kapatılması valinin keyfiyeti ile olduğu da iddia edilmiştir (MF. İBT. 357/30- 01/02/1330). Ayıntab Kazası Rüşdiye Mektebi personel çizelgesi incelediğinde Birinci Muallim Mustafa Efendi; İkinci Muallim Necib Abdullah ve Abdullah Behcet Efendilerin; Üçüncü Muallim Mehmed Mazhar ve Süleyman Efendilerin; Rikʻa ve Hat muallimi Mehmed Şakir Efendi; Riyaziye Muallimi Abdullah Behcet Efendi; Yabancı Dil Muallimi Süleyman, Rauf, Jozef, Ohannes, Cemil, Ahmed Efendilerin; Riyaziye Muallimi Cevdet Efendi, Bevvab Mehmed Efendi’nin olduğu görülmektedir. Grafik: 2 135 Ayıntab Rüşdiyesi 1897-1906 Yılları Arası Öğrenci Miktarı (SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 189; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 221; SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 201; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 216; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 226; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 231; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 248). Öğrenci miktarı 100’ün altına düşmediği gibi 165’i de geçmemiştir. Ayıntab rüştiyesinde yapılmış olan imtihanlara örnek teşkil etmesi açısından 1319/1901-1902 yılına ait imtihan cedveli aşağıda bulunmaktadır (MF. İBT. 139/19- 22/07/1321). ‘İşbu 1319 sene-i tedrîsiyesi ibtidâsında Haleb Vilâyet-i Celîlesi'ne tâbi‘ Ayntâb Kazası Mekteb-iRüşdiyesi'nin sene-i sâbıkdan müdevver mevcûduyla bu kere bi'l- imtihân müceddeden kayd ve kabûl olunan talebesi mikdâr ve keyfiyâtını nâtık cedveldir. Rebnevi(?) Hasan Çavuş-zâde Sülüklüoğlu Mehmed-zâde Akkaş Mehmed Efendi Efendi Yakub Efendi-zâde Mehmed Hakkı Katrancıoğlu Ali Osman-zâde Seyyid Efendi Ahmed Efendi Tüccâr Rüstem-zâde İbrahim Halil İsa Beşe-zâde Hüseyin Efendi Efendi Köseoğlu Mehmed Hıfzı-zâde Tahir Kirişçi Akkaş-zâde Mehmed Sabri Efendi Efendi 136 Hafız Ahmed-zâde Mehmed Efendi Kılınçî-zâde Mehmed Efendi Mülazım Hacı Ali Efendi-zâde Dâ‘î Arif Ağa-zâde Ahmed Efendi Mehmed Nuri Efendi Kilisli Zabtiye Ahmed Efendi-zâde Tahrîrât Kâtibi Beşir Efendi-zâde Fahreddin Efendi Derviş Efendi Rebnevi(?) Arif Ağa-zâde İbrahim Kethüdâ-zâde Ahmed Efendi-zâde Efendi Hâkî Efendi Zebîr Efendi-zâde Sadeddin Efendi Derviş Kürt Hoca-zâde Tâlib Efendi Kebabçı Hacı Yusuf-zâde Yusuf Hacı Seyyid-zâde Mehmed Efendi Efendi Kasaboğlu Abdullah-zâde Ömer Topal İbiş-zâde Mehmed Efendi Efendi Kefşker Caheş oğlu-zâde Hüseyin İlbeyli Ali Efendi-zâde Ahmed Efendi Efendi Hamdi Efendi-zâde Sadreddin Efendi Kanulu Abdullah-zâde İsmail Efendi İlbeyli Mehmed-zâde Ali Efendi Kanulu Arif-zâde Abdullah Efendi İhtirâb-zâde Mehmed Celâleddin Arif Ağa-zâde İsmail Efendi Efendi Şemsi Efendi-zâde Ali Naci Efendi Gürcü-zâde Ali Efendi Kürt Hüseyin-zâde Ali Efendi Kethüda-zâde Abdulkadir Efendi Killi-zâde Mehmed Tahir Efendi Abacı Ali-zâde Mehmed Said Efendi Müceddeden İbkâ’en Terfî‘an Yekûn Üçüncü Sene - - 34 34 İkinci Sene - 8 39 47 Birinci Sene 37 10 - 47 Yekûn 37 18 73 128 Sâl-i hâl imtihân-ı umûmîsi ma‘rifet-i dâ’iyânemizle icrâ olunan ve bu kere müceddeden dâhil olmak isteyen bâlâda muharrerü'l-esâmî otuz yedi nefer efendilerin dahî huzûrumuzla kırâ’at ve kur’ân-ı kerîm ve ilm-i hâl ve tecvîtten imtihânları icrâ edilerek ve yedlerinde mekâtib-i ibtidaiye şahâdet-nâmeleri görülerek derece-i ehliyetleri kabûle kâfî 137 görülmüş ve şu hâlde akdemce takdîm kılınan imtihân-ı umûmîleri cetvelinde görüleceği üzere birinci senenin mevcûdu kırk yedi ve ikinci senenin mevcûdu terfî‘an ve ibkâ’en kırk yedi ve üçüncü senenin terfî‘an ve ibkâ’en mevcûdu otuz dört ki cem‘an yüz yirmi sekiz talebeye bâliğ olmuş ve bu mikdâr üzere bi-avni-hî ta‘âla tedrîsâta ibtidâr edilmiş olduğunu tasdîkan işbu çetvel tanzîm ve tahtîm kılındı. Fî 18 Receb sene [1]321 ve fî 28 Eylül sene [1]319 Muallim-i Evvel-i Mekteb-iİbtidâ’iye [Mühür] : Es-Seyyid ...? Ali Muallim-i Sâni ve Lisan-ı Osmânî [Mühür] : Abdullah Necîb Muallim-i Sâlis [Mühür] : Ahmed Hamdi İşbu cetvel münderciâtı muvâfık-ı hakîkat olduğu tasdik kılınır. Fî 1 Teşrîn-i Evvel sene [1]319 [Mühür] : Mahallî İdâre-i Kazâ-i Ayntâb’ Yukarıda verilen listedeki 128 kişiden 73 kişi terfi almış 18 kişi sınıf tekrarına kalmıştır. Yeni başlayan 37 kişi imtihan edilmiştir. Birinci sene öğrenci olanlardan terfi alan bulunamamaktadır. Öğrenci listesi de incelendiğinde ise nüfuslu ailelerin çocukları bulunmaktadır. 4.3.2.3. Kilis Rüşdiye Mektebi Kilis kazası rüşdiye mektebi H. 1290/1873-1874 yılında istenilen kitapların gönderilmesi ile eğitime başlamıştır (MF. MKT. 9/121-14/01/1290). Mektepte yapılan ilk atama Muallim-i evvel Niyazi bey’in ataması olmuştur (MF. İBT.12/87-06/10/1296). Daha sonra Mektebe atanan Muallim-i Sanî İbrahim Efendi azledilmiş ve yerine mahalli ulemadan Ebubekir Efendi tayin edilmek istenmişse de maarif meclisi İbrahim Efendi’nin göreve devam etmesini istemiş ve İbrahim Efendi göreve devam etmiştir (MF. İBT. 3/107-03/11/1290). Kilis rüşdiyesine tayin olan muallimler harcırah alamadıkları için görev yerlerine gidemediklerinden dolayı muallim kadrolarına vekâleten tayin yapılmıştır (MF. İBT. 13/110-26/12/1296). Harcırah problemi daha sonraki dönemlerde de karşılaşılan sorunlardan biri olmuştur. Başkale Rüşdiyesinden Kilis Rüşdiyesine Muallim-i evvel olarak atanan Cemalledin Efendiye harcırah ödemesi yapılamamış ve Cemal Efendi’nin vekâleten görev yapması uygun bulunmuştur (TS. MAe. 1386/77-09/06/1311). Bu durum mali olarak zorluk yaşayan muallimlerin görev yerlerine gidememelerinden ve yerlerine vekâleten atama yapılmasından dolayı kadroların geçici olmasına sebeb olmuştur. Bu sebepten eğitimde istenen ivme yakalanamamıştır. Muallim-i Evvel kadrosuna atanacak yeterliliğe sahib muallimin az olması veya bulunamaması problemi Kilis Rüşdiyesi örneğinde de görülmektedir. Bu probleme çözüm 138 olarak imtihan ile Muallim-i evvel kadrosuna atama yapılmasını gerekli kılmıştır. Kilis rüşdiyesinde de muallim-i sâlis ten muallim-i evvelliğe geçmek için imtihana giren muallimlerin varlığı görülmektedir. Bunun için Mahmud Efendi, izin alarak Dersaadet’e gidip imtihana girmiştir (MF. İBT.194/85-26/06/1325). Muallimlere sadece görevde yükseliş sınavları, hac vazifesi, hastalık gibi sebepler ile izin verilmemiştir. Hamidiye Hicaz Demiryolunun resmi açılış törenine katılmak üzere Hicaza gitmek isteyen Kilis rüşdiyesi muallim-i evveli Cemal Efendi’ye izin verilmiştir (MF. İBT. 212/58-01/07/1326). Müfettişlerin yaptıkları incelemeler doğrultusunda Kilis rüştiyesinin eğitim olanakları değerlendirilmiş ve yetersiz bulunmuştur (MF. İBT. 395/39-26/10/1330). Aynı tarihte eğitim olanaklarını iyileştirmek adına muallim ve hademe tayini için talepte bulunulmuştur (MF. İBT. 395/16-26/10/1330). Bu amaç için Kilis rüştiye binasına ilaveler yapılmak istenmiştir (MF. İBT. 404/26-07/12/1330). Genişletilmek istenen Kilis Rüşdiyesi’nin planı, Haleb Maarif müdüriyetinden istenmiştir (MF. İBT. 404/33-08/12/1330). Tamir ve genişletme için yapılan planlamanın gerçekleşmiş olup olmadığı da bilinememektedir. Kilis Rüşdiyesinde de görüldüğü gibi Antakya Rüşdiyesi Muallim-i evveli Cemal Efendi, Kilis rüştiyesine tayin olmuş ancak Antakya’da kalmak istediği için talepte bulunmuştur (MF. İBT. 144/89-29/11/1321). Ancak bu talebe olumlu bir cevab verilmemiştir. Cemal Efendi istemeyerek geldiği Kilis rüşdiyesinde başarılı olmuş ve ruûs rütbesi ile mükâfatlandırılmak istenmiştir (MF. İBT. 48/87-08/07/1313). Kilis Kazası Rüşdiye Mektebi personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Yunus Efendi, İkinci Muallim Abdullah Hıfzi Efendi (Edirne Müderrisi), Üçüncü Muallim Yusuf Cemil Efendi, Hat/Rika/Lisân-ı Osmânî Abdullah Hıfzi Efendi, Bevvab Ali Efendi’nin olduğu görülmektedir. 1898-1899’da vilayet salnamesinde muallim-i sâlis Ahmed Efendi iken aynı yılın maarif salnamesinde muallim-i sâlis kadrosu münhal’dir. Kiliste hat, rika, yabancı dil ve riyaziye muallimleri de bulunmamaktadır. H. 1316/1898-1899’da vilayet salnamesinde 69 olarak verilen öğrenci sayısı, maarif salnamesinde 58; H. 1319/1901-1902’de vilayet salnamesinde 85 verilen öğrenci sayısı, Maarif Salnamesinde 58; H. 1321/1903-1904 yılı vilayet salnamesinde 68 olarak verilen öğrenci saysısı, Maarif Salnamesinde 50’dir (SNMU, 1316, 3.Def’a S. 1011; SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 204; SNMU, 1319, 4.Def’a, S. 529; SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 235; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 247; SNMU, 1321, 6.Def’a S. 458). 139 Grafik: 3 1896-1909 Kilis Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 192; SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 196; SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 204; SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 210; 238; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 247; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 271; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 267; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 249) Öğrenci sayısı 50’nin altına düşmemiş ancak 90 öğrenciye de ulaşamamıştır. 4.3.2.4. Münbiç Rüşdiye Mektebi Münbiç Rüşdiyesi 1901 yılında eğitime başlamıştır. Mektebin birinci ve ikinci muallimleri bulunmaktadır. Mektebin öğrenci sayısı 35’e ulaşamamış 25’in altına da düşmemiştir. 1901 yılından itibaren muallim-i evvel olarak görev yapan Mehmed Reşîd Efendi’nin ehliyetnamesinin bulunmadığı da anlaşılmıştır (MF. İBT. 362/26-15/03/1330). Münbiç rüştiyesinin hat, riyaziye, Fransızca, Lisân-ı Osmânî gibi derslerinin muallimleri de bulunmamaktadır. İlerleyen dönemlerde Münbiç rüştiyesinin binası İbtidaiye ile birleştirilmek istenmiştir. Öğrenci sayısının az olmasına karşın bu plan uygun bulunmamış ve uygulanmamıştır (MF. İBT. 395/32-26/10/1330). Muallimler ile ilgili şikâyetler Münbiç rüşdiyesinde de görülmüştür. Bu mektepte muallim-i evvel olan çerkez asıllı muhacir İsmail Efendi hakkındaki iddaların asılsız olduğu anlaşılmıştır (MF. İBT. 224/82-08/02/1327). Ayıntab Kazasına Bağlı Münbiç Rüşdiyesi’nin personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Mehmed Reşîd Efendi, İkinci Muallim Hacı Ahmed Rüşdî Efendi olduğu görülmektedir. Hat/Riyaziye/ Lisan-i Osmani, Fransızca dersleri müfredatta görülsede 140 muallimleri bulunmamaktadır. Münbiç rüşdiyesinde sadece 2 muallim bulunmakta olup öğrenci sayısı 31 ’in üstüne çıkamamıştır. 4.3.2.5. Antakya Rüşdiye Mektebi Antakya kazası rüşdiye Mektebine ait en eski kayıtlar 31 0cak 1875’e aittir (MF. MKT. 16/115-19/11/1290). İki yıl sonra Mektebe rika muallimi İzzet Efendi tayin olmuştur (MF. MKT. 31/147-20/08/1292). Eğitim muallim ataması ile başlamıştır. Muallim tayininden bir yıl sonra da Mektebin ihtiyacı olan kitaplar gönderilmiştir (MF. MKT. 38/119-07/06/1293). Ayrıca Mektep için lazım olan hülasa cedvelleri ve jurnallarde tamamlanmıştır (MF. MKT. 59/50- 07/01/1296). Antakya rüşdiye binasının inşaatı tam olarak bitmeden eğitime başlanmıştır. Binanın tamamlanması için gerekli olan para maarif bütçesinde bulunmadığı için ahali tarafından karşılanmıştır (MF.MKT.501/43-02/01/1318). Mektebin açılışından 27 yıl yeni bir bina yapılmış ve resmi açılış yapılmıştır (MF. MKT. 375/24-19/06/1315). Antakya rüşdiyesinde verilen dersler incelendiğinde rika, riyaziye, hüsn-ü hat, lisan-i osmani, coğrafya, fransızca’dır. Fransızca dersi 3. ve 4. sınıflarda okutulmuştur (MF. MKT. 158/53-23/06/1310). Fransızca muallimi kadrosunda sıkıntılar yaşanmıştır. Fransızca muallimi vefat edince bu göreve talib olan kişilere yapılan imtihandan başarısız oldukları için vekâleten Ali Rıza Efendi bu görevi yürütmüştür (MF. MKT. 264/10-28/11/1312). Antakya Rüşdiyesinde muallim vekili olarak Fransızca derslerine giren Ali Rıza Efendi yapılan imtihandan başarılı olmuş ve aslaleten ataması uygun bulunmuştur (MF. İBT. 55/123- 03/06/1314). Vilayet salnamesi incelendiğinde Ali Rıza Efendi’nin muallim vekili olarak görev yapmış olduğu ve 1904 yılında Fransızca yerine riyaziye dersinin asli kadrosuna atandığı görülmektedir. Ali Rıza Efendi riyaziye ve fransızca derslerinin dışında ahlak ilmi ve hıfzıssıhha derslerini de yürütmüştür (MF. İBT. 107/16-16/08/1319). Bu durum bize Antakya Rüşdiyesindeki muallimlerden bazılarının birden çok derste yeterliklerinin bulunduğunu da göstermektedir. Vekâleten yürütülen diğer bir ders ise Rika muallimliğidir. Mustafa Neşat Efendi boş olan kadroyu vekâleten doldurmuştur (MF. İBT. 58/155-04/10/1314). Bu atama salnamede bulunmamaktadır. Antakya Rüşdiyesinde birinci ve ikinci muallim atamalarının asaleten olmasına önem verilmiştir. Muallim-i sanî Ahmed Efendi’nin asli ataması buna bir örnektir (MF. MKT. 434/28-12/09/1316). Muallimler içerisinde emekli olanlar da bulunmaktadır. Antakya Rüşdiyesi Muallim-i Sanî si Ahmed Efendi emekli olduğu için yerine tayin yapılması istenmiştir (MF. MKT. 162/19- 18/08/1310). Ancak yeni bir muallim gelene kadar eğitimin aksamaması için Ahmed Efendi’nin görev süresi dolduğunda yerel eşrafın belirlediği Ahmed Naci Efendi’nin tayin edilmesi 141 kararlaştırılmıştır (MF. MKT.163/49- 22/08/1310). Antakya Rüşdiyesi’nde emeklilik işlemlerinde hatalı uygulamalara da rastlanılmıştır. Antakya Rüşdiyesi muallim-i sanî si Ahmed Hilmi Efendi işten el çektirilmiş olup emekliliğe kadar usülsüz olarak kesilen maaşının tanzim edilerek ödeneceği bildirilmiştir (MF.MKT.273/17- 19/01/1313). Emeklilik yaşı 65’tir. 65 yaşına gelen muallimler emekli edilmiştir. Bu uygulama Antakya Rüşdiyesi Muallim-i Evvel Şakir Hilmi Efendi adına da gerçekleşmiştir (MF. İBT. 268/98-08/04/1328). Antakya Rüştiyesinden emekli olan diğer bir muallim Muallim-i Evvel Bekir Efendi’dir (MF. İBT. 268/88-06/04/1328). Ayrıca fahri olarak görev yapan muallimler de bulunmaktadır. Antakya Rüşdiyesinde rütbeli asker olan Mülazım (Teğmen) Abdurahman ve Şevket Efendiler fahri (gönüllü, karşılıksız) olarak Antakya Rüşdiyesinde Osmanlıca ve Coğrafya dersleri vermiştir (MF. İBT. 255/52-24/12/1327). Rüşdiye atamalarında yerel eşrafın belirlediği isimler yerine bazı durumlarda Maarif meclisinin belirlediği kişiler iş başı yapmışlardır. Bunun örneğini Antakya Rüşdiyesinde Muallim-i Sanîliğe Mehmed Reşid Efendi atandığı için eşrafın belirlediği Ahmed Naci Efendi’nin göreve başlayamamasından görmekteyiz (MF. MKT. 292/41-23/05/1313). Antakya Rüşdiyesi, numune Mektebine dönüştürülmek istenmiştir. Ancak hem muallim yetersizliği hem de 1911-1912 yılında numune Mektebinin açılmama kararı alınmış olmasından kaynaklı olarak bu istek reddedilmiştir (MF. İBT. 329/76-29/06/1329). Antakya Rüştiyesinin numune Mektebine dönüştürülme isteği detaylı olarak değerlendirilmiştir (MF. İBT. 297/28- 13/01/1329). İkinci kez bu konu ile ilgili talebte bulunulmuş ancak bütçede karşılığı olmadığından reddedilmiştir. Muallim azlığı sebebiyle İdâdi mezunlarından muallim atamasının gerçekleştiği görülmektedir. (MF. İBT. 340/27-04/10/1329). Ayrıca Mektebin eğitime devam ettiği son dönemde Antakya Rüşdiye Mektebinde Muallim-i Sanî olarak Fahreddin Efendi görev yapmıştır (MF. İBT. 454/4-20/10/1331). Antakya Rüşdiye Mektebi Personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Bekir Hilmi, Cemal Efendilerin; İkinci Muallim Ahmed, Reşid, Hayalî, Vehbi Efendilerin; Rikʻa muallimi İzzet, Bekir Hilmi, Hacı Neşʼet Efendilerin; Hüsn-i hat muʻallimi İbrahim Naci Efendi; Fransızca Muallimi Jozef, Ogüst, Efendi, Muallim vekili Ali Rıza Efendi, Bevvab İbrahim, Kasım, Hasan Efendilerin olduğu görülmektedir. Mektebin muallim-i sâlis i bulunmamaktadır. 1895 yılından sonra fransızca muallimliği vekâleten yürütülmüştür. 1904 yılından sonra da mektepte fransızca hocası bulunmamaktadır. Riyaziye muallimi kadrosuna atama ancak 1904 yılında gerçekleşmiştir. Grafik: 4 142 1898 ile 1909 Arası Antakya Kazası Rüşdiye Mektebi Öğrenci Sayısı (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 221; SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 229; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 265; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 275; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 252; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 285; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 283). Antakya Kazası Rüşdiye Mektebi Öğrenci Sayısı 62 60 60 60 60 60 58 56 54 53 52 52 50 50 48 46 44 1898-1899 1899-1900 1902-1903 1903-1904 1904-1905 1905-1906 1908-1909 Antakya rüşdiyesinde öğrenci sayısı 60’ı geçmediği gibi 50’nin altına da düşmemiştir. H. 1316/1898-1899’da vilayet salnamesinde 53 olarak verilen öğrenci sayısı, maarif salnamesinde 52; H. 1321/1903-1904 yılı vilayet salnamesinde 60 olarak verilen öğrenci saysısı, Maarif Salnamesinde 80’dir (SNMU, 1316, 3.def’a S. 1011; SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 221; SNMU, SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 247; SNMU, 1321, 6.def’a S. 458). Tablo: 20 Antakya rüştiyesine ait imtihan cedveli (MF. İBT. 448/56-01/02/03-16/09/1331) Haleb Vilâyet-i Celîlesine Tâbi Antakya Kazası Dâhilindeki Sahra? Birinci Sene Mektebine Mahsûs İmtihan Cetvelidir 1328-29 Senesi 143 " " " " " " " 8 98 95 97 3 Mektep numarası Sabri " Yusuf " Salim " Şekîb " Murad Efendi Şakirdanın esami esamisi 6 5 9 9 9 Târîh-i Osmanî 6 9 7 9 9 Coğrafya-yı Umûmî 5 5 7 6 9 Maʻlûmât-ı medeniye ve Ahlâkiye 8 9 7 7 9 Maʻlûmât-ı Fenniye 9 10 10 10 9 Kurân-ı Kerîm 9 9 9 10 10 Tecvîd-i şerîf 9 9 9 9 10 Ulûm-ı Diniye 5 6 9 9 9 Sarf ve Nahv-i Türkî 9 10 10 10 10 Kırâ’at 7 10 10 9 9 İmlâ 7 7 10 9 9 Hesâb 9 9 9 10 10 Hüsn-i hatt-ı sülüs 9 7 9 10 10 Hüsn-i hatt-ı rik‘a 10 10 10 9 10 Tavır ve hareket 98 105 115 116 122 Yekûn " A‘lâ "" "" Aliyyü'l-a‘lâ Şahâdetnâmenin derecesi 12 11 12 13 12 Antkya Dersaâdt " Antakya Mahall-i velâdeti " " Şahdetnâmeye kesb-i istihkak etmiştir Talebenin terfi edip etmediği ve şâyet Tavır ve hareket numaraları yekûne dâhil .M.?ü lâhazat değildir 144 " " " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " Na mevcud " " " İKİNCİ SENE 88 34 5 59 56 4 2 1 96 6 7 Abdülva Nef‘î " Mehmed Mehmed İsa " Yusuf " Abdülgaf Abdülga Şaban " Salih " Hamid " hid " " " ur " ni " 3 6 4 6 5 5 5 8 7 9 5 10 7 9 - 6 6 6 3 6 8 9 7 7 7 7 10 8 - 64 94 - " " 14 14 13 16 15 12 13 13 13 11 11 İkmâle kaldı 145 6 5 4 3 2 1 Sıra Numarası 55 9 10 12 13 74 Mektep numarası Bekir Sıdkı " Ali " Abdülva Mustafa Mehmed Ali Efendi Şakirdânın esâmi ve 8 10 h9 id " 1" 0 1" 0 10 kTüânriyhe-si iİ slâm 7 6 6 9 9 9 Coğrafya-yı Osmânî 10 9 10 10 10 10 Kur’ân-ı Kerim 10 9 10 10 10 10 Tecvîd-i Şerîf 10 9 9 9 9 10 Ulûm-ı diniye 8 10 9 10 8 9 Kırâ’at 9 7 9 9 9 10 İmlâ 9 8 8 9 9 10 Hesâb 6 9 9 8 9 9 Hüsn-i Hatt-ı Sülüs 5 9 9 7 10 10 Hüsn-i Hatt-ı Rik‘a 10 9 9 10 10 10 Tavır ve hareket 82 86 88 91 93 97 Yekûn A‘lâ " " " " " " " " Aliyyü'l-a‘lâ Derecesi 13 13 11 12 12 14 Esnânı " " " " " Antakya Mahall-i velâdeti " " " " " Terfi-i sınıf etmiştir Talebenin Terfi Edip " " " " " Tavır ve hareket numaraları EMtmüleâdhiağzia t ve şâyet yeküne dahil değildir ikmâle kaldıysa netice-i ikmâli gösetrilecektir 146 8 9 " " 9 1 4 " " 0 4 1 1 Nâ mevcûd " " 1 4 1 1 Nâ mevcûd " " 2 1 1 6 Nâ mevcûd " " 3 0 8 7 16 100 Abdullah Bahaeddi Ali " Mehmed Abdülga Ramazan " Hamid " " n " ni " 6 10 6 6 6 8 5 10 4 5 Nâ Nâ 3 8 mevcûd mevcûd 1 1 2 5 6 6 7 5 5 10 46 64 - - 13 10 10 12 12 12 12 " " " İbka kalmıştır Asl-ı mizânı doldurmadığından ibka Bir numarası sıfır itibar edilerek ibka 147 1 1 Nâ mevcûd " " 4 5 1 9 Nâ mevcûd " " 5 9 İhtâr: Şâkirdânın imtihânları icrâ olunduktan sonra kaçıncı çıktıkları "Tezkere Numarası" hânesinde gösterilecek ve iş bu cetvellerde kat‘iyen hekk? ve silinti bulunmayacaktır. Haleb Vilâyet-i Celîlesine Tâbi Antakya Kazası Dâhilinde Sahra? Sene Birinci Sene Mektebine Mahsus İmtihan Cedvelidir 1328-29 1 19 9 10 8 9 9 8 9 10 62 Terfî-i Sınıf Etmiştir 2 21 9 10 8 8 9 8 9 8 61 " " " " 3 17 10 9 7 9 9 9 8 5 61 " " " " Sıra nu Mektep numarası Abdülmecid Abdülhamid " Habîb Efendi Şakirdanın esami esamisi Reşid " Halis " " Kur‘ân-ı Kerîm Ulûm-ı Diniye Kırâ‘at İmlâ Hesâb Hüsn-i Hatt-ı Sülüs Hüsn-i Hatt-ı Rik‘a Tavır ve Hareket Yekûn Aliyyü'l-a‘lâ Derecesi 12 16 11 Sîn Antakya Mahal-i velâdeti 12 12 Telebenin terfî edip etmediği ve Şâyet İkmâle kaydıysa netîce-i ikmâli gösterilecektir Tavır ve hareket numaraları yekûne Şahâdetnâmenin derecesi dâhil değildir Mülâhazat 148 4 18 10 10 8 9 9 6 5 6 57 A‘lâ " " " 5 71 9 10 6 8 8 8 8 9 57 " " " " 6 20 9 10 8 9 7 7 5 7 55 " " " " 7 23 8 7 8 9 7 6 5 4 50 " " " " 8 22 " İbkâen kalmıştır " 9 62 " " 10 24 " " 11 81 " " 10 12 " " 1 13 72 " " 14 51 " " Ahmed " Mustafa " Ali " İskender " Şerîf " Mehmed " Mehmed " Ramazan " Mehmed " Süleyman " Şa‘bân " 12 12 11 17 10 9 11 13 12 9 12 149 15 64 " " 16 87 " " 17 73 " " 11 18 " " 4 ÜÇÜNCÜ SINIF Talebenin Terfi Edip Etmediği ve şâyed ikmâle kaldıysa netîce-i ikmâli gösterilecektir Aliyyü'l 39 Terfî‘-i sınıf etmiştir -a‘lâ 38 " " " 37 " " " 37 " " " 35 " " " 5 4 3 2 1 Sıra numarası 25 29 84 27 67 Mektep numarası Halil " Ahmed " Hasan " Said " Edhem Efendi Şakirdânın Esâmi Abdüllatif " Hasan " Ahmed " Mehmed " ve Künyesi 10 10 10 10 10 Eczâ-yı şerîf 10 9 9 10 10 Elif-bâ-yı Osmâni 8 9 9 9 10 Hesâb 7 9 9 9 9 Hüsn-i Hat Yekûn Derecesi 9 10 8 7 6 Esnânı 12 9 10 12 Antakya Mahall-i Velâdeti Mülâhazat 150 34 " " " 30 A‘lâ " " Loş 29 " " ye Anta 27 " kya 26 " " " 24 " " " 22 " " " 21 " " " 21 " " " 20 " " " 20 " " " 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 109 93 42 36 30 43 45 80 91 105 52 Rasim " Seyfeddin " Yusuf " Vahid " Tahir " Said " Rıza " Nâfi‘" Rıf‘at " Midhad " Edib " 9 6 8 8 7 6 8 8 10 7 10 5 6 6 5 6 8 7 8 8 9 10 3 4 3 4 5 5 5 5 6 7 7 3 4 4 4 4 5 6 6 5 7 7 Karib-i A‘lâ 8 6 9 9 6 6 7 6 7 6 11 151 20 " " " 19 " " İbka Kalmıştır 18 " " " İhtâr: Şâkirdânın imtihânları icrâ olunduktan sonra kaçıncı çıktıkları "Tezkere Numarası" hânesinde gösterilecek ve işbu cetvellerde kat‘iyen hekk? ve silinti bulunmayacaktır. Mekteb-iMahsûs İmtihân Cetvelidir İhtiyat Sınıfına Tâbi‘ Sene 1328-29 Talebenin terfi Mahall- edip etmediği ve Şâkirdânın i şâyed ikmâle Mülâha İsmi Velâdet kaldıysa netice-i zat i ikmali gösterilecektir Zekeriya Antaky 20 40 5 4 2 3 14 6 İbka Kalmıştır Efendi a 21 41 Azu " 3 3 2 5 13 6 " " Hüsameddi 22 47 5 3 3 2 13 6 " " n " 23 48 Hasan " 2 6 4 - 12 5 " " 24 79 Ali " 5 3 2 2 12 7 " " 25 78 Ali " 4 2 2 2 10 7 " " 26 76 Sabri " 3 3 2 - 8 5 " " 27 46 Macid " 3 2 1 1 7 5 " " 28 85 Nazım " 2 3 - 2 7 6 " " Abdu 29 63 Nâ-mevcûd 9 " " Efendi Sıra Numarası Mektep Numarası 19 18 17 68 38 106 Rıfat " Malik " Hüseyin " 8 7 7 Eczâ-yı Şerîfe 5 6 5 Elifbâ-yı Osmânî 3 2 4 Hesâb 2 4 4 Hüsn-i Hat Yekûn Şahâdetnâme Varakası Esnânı 7 5 8 152 30 35 Malik " Nâ-mevcûd 7 " " 31 31 İzzet " Nâ-mevcûd 11 " " 32 32 Sabit " Nâ-mevcûd 10 " " 33 33 İsa " Nâ-mevcûd 8 " " 34 39 Ali Dîb " Nâ-mevcûd 7 " " 35 49 Vedî‘" Nâ-mevcûd 5 " " 36 50 Süleyman " Nâ-mevcûd 5 " " 37 53 Muhtar " Nâ-mevcûd 5 " " 38 54 Nazım " Nâ-mevcûd 6 " " 39 61 Cemil " Nâ-mevcûd 6 " " 40 66 Cemil " Nâ-mevcûd 10 " " 41 69 Rasim " Nâ-mevcûd 6 " " 42 70 Nureddin " Nâ-mevcûd 5 " " 43 75 Necîm " Nâ-mevcûd 7 " " 44 77 Haydar " Nâ-mevcûd 6 " " 45 90 Osman " Nâ-mevcûd 12 " " 46 92 Mehmed " Nâ-mevcûd 10 " " 10 47 Sadık " Nâ-mevcûd 11 " " 7 11 48 Hasib " Nâ-mevcûd 6 " " 0 11 49 Subhi " Nâ-mevcûd 5 " " 1 10 50 Şerif " Nâ-mevcûd 6 " " 8 11 51 Abid " Nâ-mevcûd 6 " " 2 ‘İhtâr: Şâkirdânın imtihânları icrâ olunduktan sonra kaçıncı çıktıkları "Tezkere Numarası" hânesinde gösterilecek ve işbu cetvellerde kat‘iyen hekk? ve silinti bulunmayacaktır. Antakya kazası dâhilinde Saha Mekteb-iİbtidâ’iyesinde bâlâda esâmîsi muharrer dört sınıf şâkirdânından üçüncü seneden altı efendi şahâdetnâme kesb-i istihkâk eylediği ve üçüncü seneden altı ve birinci seneden yedi ve ihtiyat sınıfından on yedi efendi terfi‘- 153 i sınıf ettiği ve bu talebenin huzûr-ı ma‘rifet-i dâ‘iyânemizle imtihânları bi'l-icrâ iktisâb-ı ilmiyeleri nisbetinde ve kazandıkları numaralı isimleri hizasında terkîm ve imlâ edildiği ve imtihân-ı umûmînin te’hîri hasebiyle bulunmayan çocukların kısm-ı a‘zamı sınıf ve bahçelerine gittikleri ve Mektebin mevcûdu ..? ve madde-i terakkiyât-ı fevkalâde görüldüğünü tasdîk eyleriz. Fî 30 Mayıs sene [1]329 Mümeyyizler: Rüşdiye Müdürü Yusuf Ziya Müfti es-Seyyid Ahmed Nâci Müderris Bedreddin Mehmed Kami Halife Ağazâde Ahmed Kamil bin Abdülgani Dârülhayr müdürü Bulunmadı Rüşdiye muʻallim-i evveli Mustafa Fahreddin Rüşdiye muʻallim-i sânisi Mehmed Samih Tabur Katibi Bulunmadı Muʻallim-i evvel es-Seyyid Mahmud Nedim Muʻallim-i sâni Kamil Hayri İşbu cetvelin mündericatı mümeyyizlerle muallimlerin tasdikinden anlaşılmakla ale'l- husûs tasdîk olunur. fî 30 minh Antakya Kaymakamı Ali Yunus Naib Mustafa Asım bin Ali Mal Müdürü Ömer Faik Tahrirat Katibi Recep Nafiz Müftî es-Seyyid Ahmed Naci A‘zâ Rıza bin Emin A‘zâ Mehmed Galib A‘zâ Bulunmadı’ Görüldüğü gibi ikmale kalan öğrenci sayısı oldukca fazladır. 6 öğrenci en iyi derece ile terfi ederken, 2 öğrenci iyi, 10 öğrenci iyiye yakın not almıştır. 31 öğrenci sınıfta kalmıştır. İmtihan cedvelleri incelendiğinde mektepte tavır ve hareketlerin de puanlanmış olması sadece öğretimin değil eğitiminde değerlendirildiğini göstermektedir. Öğrenciler en çok Hüsn-ü Hat ile Hesab derslerinde zorlanmışlardır. 154 4.3.2.5.1. İdlib Rüşdiye Mektebi Antakyaya bağlı İdlib Kazası Rüşdiyesi ile ilgili en eski bilgi H. 1292/1875-1876 yılına aittir. İdlib rüştiyesinin muallimi Ebusuud Efendi olarak görülmektedir. (MF. İBT. 13/69- 01/12/1296). Mektep ilk açıldığında binanın eğitim için yetersiz olduğu ve çalışanlara maaş ödemesinin zamanında yapılamadığı görülmektedir (MF. MKT. 29/155-02/06/1292). Mektebin malzeme eksiklerinin giderilebilinmesi için kitab ve küre nezaret tarafından gönderilmiştir (MF. MKT. 53/82-11/02/1295). İdlib rüşdiyesi oldukça eksiklikler ile eğitime başlamış olup ahalinin yardımı ile mektep inşaatı tamamlanmış ve Mektebin resmi açılışı gerçekleşmiştir (MF. MKT. 267/42-18/12/1312). 1317/1899-1900 yılında öğrenci sayısı 50’ye ulaştığından muallim-i sanî Mehmed Nuri Efendi görevlendirilmiştir (MF. MKT. 457/43-14/03/1317). Tayinler sırasında kadro yetersizliği problemi ile açıkta kalan öğretmenlerin varlığı bu rüşdiye de görülmektedir. İdlib rüşdiyesinde muallim-i evvel Hasan Remzi Efendi tayinler sırasında açıkta kalmış ve maaşa bağlanamamıştır (MF. MKT. 609/23-12/11/1319). Rüşdiyelerde genel olarak muallim-i evvel kadrosu için yeterliliğe sahib muallim eksikliği de idlib’te yaşanmıştır. Muallim-i sanî Mehmed Kâmil Efendi’nin muallim-i evvel olarak atanması bu sebepten mümkün olamamıştır (MF. İBT. 135/84-27/03/1321). İdlib rüşdiyesi için riyaziye muallimi olarak İsmail Hakkı Efendi atanmıştır (MF. MKT. 876/71-20/06/1323). İdlib rüştiyesinin İbtidaiye ile birleştirilmesi gündeme gelmiş ancak müfettiş raporunda İdlib rüştiyesinin iki muallim ile eğitime devam etmesi gerektiği uygun bulunmuştur (MF. İBT. 395/39-26/10/1330). İdlib Rüşdiyesi Personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Vekili Selah Efendi, Birinci Muallim Abdülkadir Kemali, Hasan, Remzi, Mustafa Fahreddin Efendilerin; İkinci Muallim Nuri, Mehmed Kamil, Ahmed İzzet Efendilerin, Hat/Rika Muallimi Mehmed Berekât Efendi, Bevvab Tahir Efendi’nin olduğu görülmektedir. Oldukca az bir kadro ile eğitim vermiş olan İdlib rüştiyesinin üçüncü muallimi bulunmamaktadır. Öğrenci sayısı 25’in altına düşmediği gibi 60’a da ulaşamamıştır. H. 1319/1901-1902 yılında vilayet salnamesinde 49 olan öğrenci sayısı maarif salnamesinde 59 olarak verilmiştir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 276; SNMU, 1319, 4.Def’a, S. 530). 4.3.2.6. Beylan Rüşdiye Mektebi Beylan kazası rüşdiye Mektebi ile ilgili en eski kayıtlar 31 Ocak 1878’e aittir (MF. İBT. 12/63- 27/01/1295). 1898 yılına kadar ikinci muallim Osman Nuri Efendi tarafından eğitim verilmiştir. Mektebin üçüncü muallimi bulunamamaktadır. Mektebin birinci muallimliği belli 155 bir dönem vekâleten yürütülmüştür. Mektepte Fransızca, Riyaziye ve Lisân-ı Osmânî muallimi bulunmamaktadır. Mektebin muallim-i sanîsi Mehmed Reşid Efendi muallim-i evvel kadrosuna yükselmiştir (MF. İBT. 53/82-13/03/1314). Ancak bu atama salnamede muallim-i evvel vekilliği olarak görülmektedir. Salnamede bulunmayan Beylan Rüşdi muallim-i evveliğine Ömer Lütfi Efendi atanmıştır (MF. İBT. 454/61-22/10/1331). Beylan rüşdiyesinde istihdam kayıtlarında sıkıntı bulunmaktadır. Mektebin muallim-i sanî si olarak görev yapan Kâmil Efendi’nin de kaydının tutulmadığı anlaşılmıştır (MF. İBT.118/124-03/02/1320). Mektebin muallimlerinden hacca gidecek olan Muallim-i evvel Abduülkadir Efendi’nin maaşı düzenlenmiştir. Hac vazifesi sırasında eğitimin akasamaması için vekâleten atama yapılmıştır (MF. İBT. 395/95-28/10/1330). Beylan rüşdiyesinde sadece hac vazifesi değil hastalık sebebiylede muallimlere verilecek izinler ile ilgili kararlar alınıp uygulanmıştır. Bulaşıcı hastalığı bulunan Beylan rüşdiye muallimi Cevdet Efendi’nin izni 3 ay daha uzatılmıştır (MF. İBT. 434/81- 13/07/1331). Beylan Kazası Rüşdiyesi personel cetveli incelendiğinde Birinci Muallim vekîli Reşîd ve Asım Efendilerin, Birinci Muallim Hasan Tahsin, Muallim Arif, Muallim Hüseyin Hüsnü Efendilerin; İkinci Muallim Osman Nuri, Mehmed Reşîd Efendilerin; Rikʻa muʻallimi Reşîd Efendi’nin; Hüsn-i Hat muʻallim vekili Asım Efendi’nin; Bevvab Hasan Ağa’nın olduğu görülmektedir. Fransızca dersi müfredatta yer almışsa da muallim ataması yapılmamıştır. Grafik: 5 Beylan Kazası Rüşdiye Mektebi 1896-1907 yılları arası Öğrenci Sayısı (SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 245; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 258; SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 270; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 233; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 243; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 246; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 317; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 355; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 355). 156 Beylan Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 40 37 38 33 30 30 30 31 3228 23 20 10 0 1896-1897 1898-1899 1899-1900 1900-1901 1901-1902 1902-1903 1904-1905 1905-1906 1906-1907 Beylan Rüşdiyesinde öğrenci sayısı 20’nin altına düşmediği gibi 50’ye de ulaşamamıştır. Maarif ve vilayet salnamesinde öğrenci sayıları farklı farklı verilmiştir. H. 1316/1898-1899 yılı Vilayet salnamesinde 38 olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 33, H. 1319/1901-1902 yılında Vilayet salnamesinde 31 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 38; H. 1321/1903-1904 yılı Vilayet salnamesinde 28 olarak verilen öğrenci saysıs, Maarif Salnamesinde 25 olarak verilmiştir (SNMU, 1316, 3.def’a S. 1010; SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 258; SNMU, 1319/1901-1902, 4.def’a S. 530; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 243; SNMU, 1321/1903-1904, 6.def’a, S. 459; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 323). 4.3.2.7. Urfa Rüşdiye Mektebi Urfa sancağı rüşdiyesi H. 1287/1870-1871 yılında açılmıştır (SVH, 1287/ 1870-1871, Def’a 5, S. 76). Ancak Urfa Rüşdiyesi’nin tam eğitim vermesi 1879 yılında Mutasarrıf Rumi Bey’in çabaları ile gerçekleşmiştir. Sarayönün’de açılan bu Mektebe mahalle Mektebi ve medrese mezunları alınarak birinci sınıf oluşturulmuştur. Rüşdiye binası Emrullah Efendi’nin Maarif Müdürlüğü zamanında yaptırılmıştır. Urfa Rüşdiyesi’nin planı Nafia Başmühendisi Sami Efendi tarafından hazırlanmıştır (Demirel, 2016, S. 276). H. 1306/1890-1891 yılında daha düzenli bir binada 30.000 kuruş masraf yapılarak açılmıştır (SNMU, 1317, Def’a 4, S.1138- 1139; SNMU, 1318, Def’a 4, S.1276-1277; 1319, Def’a 5, S.550-551). H. 1321/1903-1904 yılından sonra Mektebe rastalanılmamaktadır. Bu durumun sebebi olarak 1903’te Urfa İdâdisinin açılmış olmas ve İdâdi kadrosunda rüşdiye muallimlerinin bulunmasından kaynaklı olarak Mekteplerin birleştirildiği düşünülmektedir (Yıldız, 2019, S. 4). Mektep açıldığında ikinci muallim ile eğitim verilmiş olup birinci muallimin ataması konu edilmeye başlanmıştır (MF. MKT. 75/28- 21/04/1299). 1883 yılında Urfa Rüşdiyesi muallim-i evvel istifa etmiştir. Bunun üzerine muallim-i evvel taleb edilmiş ve bu durum muallim eksikliğinden olumsuz cevaplanmıştır (MF. MKT. 81/15- 11/08/1300). 1885 yılında 157 öğrenci sayısında yaşanan artıştan dolayı muallim-i evvel kadrosuna Abdurrahim Efendi tayin olmuştur (MF. MKT. 85/79-25/03/1302). Eğitimin aksamaması için vekâleten yapılan atama örneği Urfa rüşdiyesinde de görülmektedir. Muallim-i evvel Abdurrahim Efendi rahatsızlığı sebebi ile 4 ay süre ile istanbul’a gideceğinden yerine vekâleten Abbas Efendi’nin tayin edildiği görülmektedir (MF. MKT.275/73- 07/02/1313). Gürcistan muhacirlerinden Mehmed Said Efendi 1897 yılında 560 kuruş maaş ile Urfa rüşdiyesinde muallim-i evvel olarak görev yapmıştır (MF. MKT. 359/51-07/02/1315). Mehmed Said Efendi’den sonra İhsan Efendi muallim-i evveliğe 1500 kuruş maaş ile tayin olmuştur. İhsan Efendi’nin maarif bütçesindeki maaşı 550 kuruş olmasından kaynaklı olarak 950 kuruş eksik ile karşılaşılmıştır. Bu sebepten İhsan Beyin maaşı 1350 kuruşa çıkmıştır. İhsan bey bu görevde 5 yıl çalıştıktan sonra geçinemediği gerekçesi ile tayin istemiştir. İhsan Beyin tayin talebine maaşının çok yüksek olması gerekçesi ile aynı seviyede başka bir memuriyete tayinin mümkün olamayacağı cevabı verilmiştir (MF. MKT.359/51-07/02/1315; BEO. 892/66891- 04/08/1314; BEO.959/71916-04/01/1315; BEO.967/72480-20/01/1315; DH. MKT. 2081/23- 12/11/1314; DH. MKT. 2574/72-28/09/1319; DH. MKT. 2591/114-14/11/1319). Eğitim için eksik malzemelerden kürenin gönderilmesi istenmiştir. Ancak istenen küre kalmadığı için gönderilememiştir (MF. MKT. 1/5-28/02/1289). Daha sonra muallimler tarafından Asya haritası ile küre istenmiştir. İstenen haritadan bir adet postaya verilmiş ve istenilen küre ise üretildiği zaman gönderileceği belirtilmiştir (MF. MKT. 21/92-15/10/1291). Urfa Sancağı Rüşdiyesi Personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Halil Kamil, Said, İhsan Mustafa Sabri Efendilerin; İkinci Muallim Abdurrahman, Salih Hayali Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Şerif, Mehmed Vefa Efendilerin; Bevvab Ramazan, Mehmed, Mustafa, Hasan Ağa’nın olduğu görülmektedir. Urfa Rüşdiyesi birinci ve ikinci muallimler ile eğitim vermiş olması birinci muallime sahib olamayan Halepteki diğer rüşdiyelere göre daha az kadro sıkıntısı yaşandığını göstermektedir. İhsan Şerif Efendi Haleb Rüşdiyesinde altı eğitim öğretim yılı görev yaptıktan sonra Urfa İdâdisine müdür olarak tayin edilmiştir. Grafik: 6 Urfa Sancağı Rüşdiyesi 1870-1905 Yılları Arası Öğrenci Sayısı (SDAO, 1288/1871- 1872, Def’a 26, S. 76; SDAO, 1289/1872-1873, Def’a 27 S. 240; SDAO, 1290/1873-1874, Def’a 28 S. 213; SDAO, 1291/1874-1875, Def’a 29, S. 219; SDAO, 1292/1875-1876, Def’a 30 S. 158; SDAO, 1293/1876-1877, Def’a 31, S. 161; SDAO, 1294/1877-1878, Def’a 32, S. 219; 158 SDAO, 1295/1878-1879, Def’a 33, S. 433; SDAO, 1296/1879-1880, Def’a 34, S. 184; SDAO, 1297/1880-1881, Def’a 35, S. 254; SDAO, 1297/1880-1881, Def’a 36, S. 254; SDAO, 1298/1881-1882, Def’a 37, S. 283; SDAO, 1299/1882-1883, Def’a 38, S. 275; SVH,12. Def’a, H.1300/1882-1883, S. 116; SVH,13. Def’a, H.1301/1883-1884, S. 396; SVH,14. Def’a, H.1302/1884-1885, S. 204; SVH,15. Def’a, H.1303/1885-1886, S. 225; SVH,16. Def’a, H.1304/1886-1887, S. 225; SVH,17. Def’a, H.1305/1887-1888, S. 215; SVH,18. Def’a, H.1306/1888-1889, S. 213; SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 106; SVH,19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 229; SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 160; SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 249; SVH,23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 278; SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 262; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 268; SVH,27. Def’a, H.1317/1898-1899, S. 295; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 275; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 308; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 323; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 326; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 426). Urfa Sancağı Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 Öğrenci sayısı 1882 yılında 17’ye kadar düşmüştür. 1883’te 76’ya çıkmıştır. Arada bu denli büyük farkın olması Maarif meclisinin kurulması ile sistemli olarak öğrenci alımı yapılmış olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Öğrenci sayısı 76’yı geçmemiş 17’nin altına da düşmemiştir. 4.3.2.7.1. Birecik Rüşdiye Mektebi Urfa Sancağına Bağlı Birecik Rüşdiye Mektebi 1869 yılında açılmıştır (ŞD. 2212/49- 29/06/1286). Mektebin açılışı Maarif ve Vilayet salnamnesinde II. Abdülhamid dönemi olarak verilmiştir (SNMU, 1318, Def’a 5, S. 1276-1277; SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 106). Mektep mualim-i sani ile eğitime başlamıştır. Öğrenci sayısı artınca 1890 yılında muallim-i 159 evvel Hasan Remzi Efendi göreve başlamıştır (SVH, Def’a 3.H.1286/1869-1870, S.240; SVH,18. Def’a 18, H.1307/1889-1890, S. 106). Salih Hayali Efendi’nin istediği 2 aylık tatil izni eğitimin aksamaması için 1 ay olarak verilmiştir (MF. MKT. 322/34-13/01/1314). Mektebin ihtiyacı olan harita, risale, harita gibi ihtiyaçlar da giderilmiştir (MF. MKT. 3/23- 22/05/1289). Urfa Sancağı Birecik Mektebi Personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Hasan Remzi, Mahmud Lâmi, Hasan Remzi, Eşref, Mustafa Sabri Efendilerin; İkinci Muallim Hacı Sadık, Salih Hayalî Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Hafız Mustafa, Mustafa Nefʻî, Musa Kazım Salih Hayalî Efendilerin; Bevvab İbrahim, Mehmed, Ahmed Ağa’nın olduğu görülmektedir. Grafik: 7 1872-1908 Yılları Arası Birecik Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SDAO, 1289/1872-1873, Def’a 27 S. 73; SDAO, 1290/1873-1874, Def’a 28 S. 213; SDAO, 1291/1874-1875, Def’a 219, S. 219; SDAO, 1292/1875-1876, Def’a 30 S. 158; SDAO, 1293/1876-1877, Def’a 31, S. 161;SDAO, 1294/1877-1878, Def’a 32, S. 538; SDAO, 1295/1878-1879, Def’a 33, S. 433; SDAO, 1296/1879-1880, Def’a 34, S. 184; SDAO, 1297/1880-1881, Def’a 35, S. 255; SDAO, 1297/1880-1881, Def’a 36, S. 254; SDAO, 1298/1881-1882, Def’a 37, S. 283; SDAO, 1299/1882-1883, Def’a 38, S. 275;SVH,12. Def’a, H.1300/1882-1883, S. 116; SVH,13. Def’a, H.1301/1883-1884, S. 396; SVH,14. Def’a, H.1302/1884-1885, S. 418; SVH, 15. Def’a, H.1303/1885-1886, S. 338; SVH,16. Def’a, H.1304/1886-1887, S. 324; SVH,17. Def’a, H.1305/1887-1888, S. 215; SVH,18. Def’a, H.1306/1888-1889, S. 213; SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 106; SVH,19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 231; SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 161; SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 249; SVH,22. Def’a, H.1312/1894-1895, S. 303; SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 286; SVH, 24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 271; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 276; SVH, 27. Def’a, H.1317/1898-1899, S. 303; SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 303; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 319; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 532; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 336; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 426; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905,S. 409; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909,S. 418). 160 Birecik Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 140 131 120 100 87 87 87 87 80 78 80 80 72 60 62 60 55 55 55 54 55 57 40 42 4336 36 28 28 26 20 20 20 16 0 Öğrenci sayısı 28’in altına düşmediği gibi 135’ de ulaşamamıştır. Ayrıca H. 1319/1901- 1902’de Vilayet salnamesinde 50 olarak verilen verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 57’dir (SNMU, 1319, 4.def’a, S. 532; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 333). H. 1321/1903-1904’te Vilayet salnamesinde 70 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 60’tır (SNMU, 1321, 6.def’a S. 460; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 364). 4.3.2.7.2. Rumkale Rüşdiyesi Urfa Sancağına Bağlı Rumkale Rüşdiyesi 1870’te açılmıştır (SDAO, Def’a 25, H.1287, S.127). Ahalinin desteği ile Mektebin ihtiyaçları giderilmiş ve Mektebin tam olarak eğitim vermeye başlaması II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmiştir (SNMU, 1318, Def’a 5., S.1276-1277; SNMU, 1319, Def’a 6., S. 550-551). Mektep 26 yıl boyunca muallim-i sanî ile eğitim vermiştir. Mektebin öğrenci sayısı artınca mektep yeni yapılmış olan binaya nakledilmiştir (MF. MKT. 315/48-29/11/1313). Mektebe Dârülmuallimîn-i Rüşdiye mezunu yetenekli bir muallim tayini istenmiştir. Ancak nezaretten bu isteğe olumsuz cevab gelmiştir (MF. MKT. 324/44- 27/01/1314). Rumkale idaresi uzun yıllar çalışmış olan Abdulkadir Efendi’nin muallim-i evvel olarak atanması için talepte bulunmuştur (MF. MKT. 335/34-18/04/1314). Ancak bu isteğe bütçe yetersizliğinden red cevabı gelmiştir (MF. MKT. 338/3-29/04/1314). Daha sonraki yıllarda Abdulkadir Efendi, muallim-i evvel kadrosuna vekillik yapmıştır. Toplam 15 yıl Rumkale’de 20 yıl Urfada görev yapmış olan Abdulkadir Efendi’ye rütbe verilmek istenmiştir. Ancak nezaretin değerlendirmesi ile muallim-i sanî’lere rüûs rütbesi verilmediği için bu istek de reddedilmiştir (MF. MKT. 315/48-29/11/1313). Muallim-i sanî maaşı ile geçinmenin zor olması ve muallim-i evvel kadrosuna geçişinin gerçekleşememsinden dolayı Abdulkadir Efendi müftülük görevine 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1894 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1908 161 geçmiştir (MF. MKT. 480/7-15/08/1317). Yerine Mustafa Tevfik Efendi göreve gelmiştir (MF. MKT. 480/7-15/07/1317). Rumkale Rüşdiye Mektebi personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallimliğin vekaleten Abdulkadir, Mustafa Tevfik Efendilerin tarafından yürütüldüğü görülmektedir. İkinci Muallim Abdulkadir Efendi’nin; Hat/Rika Muallimi İbrahim Rüşdî, İsmail Yaver, Rüşdi, Mahmud Nedim, İsmail Hakkı Efendi’nin; Bevvab Şeyh Bazur Efendi’nin olduğu görülmektedir. Grafik: 8 Rumkale Rüşdiyesi 1898 ile 1909 yılları arası Öğrenci Sayısı (SNMU, 1316/1898-1899, 3.def’a, S. 1012; SVH, 27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 307; SVH, 28. Def’a, H.1318/1900- 1901, S. 323; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 338; SVH, 30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 342; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 402; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 418; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 435; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S.427). Rumkale Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 70 60 62 60 62 50 50 5248 50 40 30 20 10 0 1898-1899 1899-1900 1900-1901 1901-1902 1902-1906 1906-1907 1908-1909 Rumkale Rüşdiyesinde Öğrenci saysısı 40’ın altına düşmediği gibi 70’e de ulaşamamıştır. 4.3.2.7.3. Nizib Rüşdiye Mektebi Urfa Kazasına bağlı Nizib Nahiyesinde 1872 yılında rüşdiye açılmıştır (MF. İBT. 121/14-10/03/1320). Ancak eğitime 1873 yılında başlanmıştır. Mektep ilk açıldığı yıl muallimlik vekâleten yürütülmüştür (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 395). Mektebin kadrosuna 1904 yılında asli atamalar yapılmıştır. 1906 yılında muallim kadroları boşa düşmüş, Mektebin muavini eğitim işini yürütmek durumunda kalmıştır (SVH, 33. Def’a, H.1323/1905- 1906, S. 426). Mektebin hüsn-ü hat ve yabancı lisan hocaları bulunmamaktadır. Mektebin açılıştan kapanışına kadar geçen dönemde üçüncü muallimin de bulunmadığı görülmektedir. 162 Haleb İdâdi mezunu Mehmed Efendi Nizib rüştiyesine muallimi evvel olarak tayin istemiş muallim muavini olarak da görevlendirilmiştir (MF. İBT.155/29-27/10/1322). Kilis Rüşdiyesi Muallim-i Sanî İsmail Efendi hizmet süresi yeterli olmadığı için muallim-i evvellik sınavına alınmamıştır (MF. MKT. 1051/28-28/03/1326). Bu iki durumdaki görevlilerin isimleri vilayet salnamesinde de bulunmamaktadır. Nizib Rüşdiye Mektebi Personel cedveli incelendiğinde Muavin Vekili Mehmed Nuri, İsmail Hakkı Efendilerin; Birinci Muallim Muallim vekili Hasan Tahsin, Muallim-i evvel Hamid, Muallim-i evvel Bekir Sıdkı Efendilerin; Hat/Riyaziye/Lisan-i Osmani Hüsn-i hat muallimi Mustafa Lâmi Efendi, Riyaziye, Hasan Tahsin Efendi’nin; Bevvab Mustafa Ağa’nın olduğu görülmektedir. Mektebin 45 öğrenci ile eğitime başladığı görülmektedir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 395). H. 1321/1903-1904 yılı Maarif salnamesinde öğrenci sayısı 40 olarak verilmiştir (SNMU, 1321, 6.def’a S. 460). Oldukca az bir kadro ile eğitim verilmiştir. 4.3.2.8. Rakka Rüşdiye Mektebi Rakka Rüşdiyesi ahalinin desteği ile açılmıştır. Bu Mektebe muallim-i sanî ve bevvab tayin edilmesi taleb edilmişse de burada bulunan hane sayısı ve sıbyan Mekteplerinin sayısına bağlı olarak rüşdiye muallimi atamasının gerçekleşebileceği cevabı bildirilmiştir (MF. MKT. 139/39-21/09/1309). Rakka rüşdiye Mektebi olarak yapılan bina ibtidai olarak açılmıştır (MF. MKT. 149/47-15/02/1310). 1893 yılında tekrar nezaretten hane sayısı ve rüşdiye için kullanılacak binanın resmi istenmiştir (MF. MKT. 196/44-13/08/1311). 1895 yılı itibari ile de Muallim Mehmed Efendi’nin tayini gerçekleşmiştir (MF. MKT. 293/56-02/06/1313). Rakka rüşdiyesi Muallim-i evvel vekîli ve rika muallimi Abdullah Hilmî Efendi’dir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 267). Aynı yıl mektep kadrosu boşa düşmüştür. Maaş azlığı sebebiyle de Bingazi Rüşdiyesi muallimi Mehmed Nuri Efendi Rakka rüştiyesine gelmek istememiştir (MF. MKT. 417/28-06/05/1316). Rakka’da daha sonra göreve gelen Hafız İbrahim Efendi’nin açığa alındığı görülmektedir (MF. MKT.743/20- 23/07/1321). Rakka Rüşdiyesi’nin muallim-i evvel kadrosuna uzun süre atama yapılamamış ve boş kalmıştır (MF. İBT. 167/43- 18/07/1323). 1905 yılında Abdülkadir Efendi işe başladığı bilgisine ulaşılmıştır (MF. İBT. 173/68-05/01/1323). Hakkında araştırma yapılan İbrahim Efendi de vefat etmiştir (MF. MKT. 859/10-25/03/1323). Muallim-i evvel dışındaki Mektebin tüm atamaları mahalli halkın öncülüğünde gerçekleşmiştir. Rakka Rüşdiyesinin Hat muallimliğine ahalinin belirleyeceği kişinin tayin olacağı bildirilmiştir (MF. İBT. 306/55-06/03/1329). Mektebe 1900’de Mehmed Kâmil Efendi tayin olmuştur (MF. MKT. 542/34-21/09/1318). 163 Rakka Rüşdiyesi İbtidai Mektebi ile birleştirilmesi düşünülmüş ancak uygun bulunmamıştır (MF. İBT. 395/38-26/10/1330). Aynı yıl mektep lağvedilmiştir (MF. İBT. 398/28-08/11/1330). Rakka Rüşdiyesi Personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Vekil Abdullah Hilmî, Hafız İbrahim, Abdulkadir Efendilerin; İkinci Muallim Behcet, Efendi’nin; Hat/Rika Muallimi Abdullah Hilmî Efendi; Bevvab Yusuf Ağa’nın olduğu görülmektedir. H. 1316/1898-1899 yılı vilayet salnamesinde 28 olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 38’dir (SVH, 26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 267; SNMU, 1316/1898-1899, 3.def’a, S. 1012). H. 1319/1901-1902 ’de 15 olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 41’dir. Mektebin öğrenci saysısı 45’e ulaşamamış 15’in altına da düşmemiştir. (SNMU, 1319, 4.def’a, S. 532; SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 333). 4.3.2.9. İskenderun Rüşdiye Mektebi İskenderun rüşdiyesi ile ilgili en eski bilgi 24 Eylül 1890 tarihine aittir. Mektep açıldığında ihtiyaç listesinden istenilen kürenin mevcud olmamasından kaynaklı olarak sadece haritalar gönderilmiştir (MF. MKT. 128/11-09/09/1308). Mektep malzeme eksikliği ile eğitime başlamıştır. Mektebin Muallim-i Evvel Remzi Bey, H. 1310/1892-1893 yılına kadar İskenderun rüşdiyesinde görev yapmıştır (MF. MKT. 163/6-22/08/1310). Mut kazası Rüşdiyesine tayin olan Remzi Efendi, İskenderun rüştiyesine geri dönmek istemiştir. Bu isteği uygun bulunmuş ve İskenderun rüştiyesine tekrar tayin olmuştur (MF.MKT. 175/92- 06/01/1311). Remzi Efendi Haleb Maarif Meclisinin kararı ile azledilip yerine Ömer Efendi’nin tayin olduğu görülmektedir (MF. MKT. 252/29-29/09/1312). İskenderun Rüşdiyesine Hat Muallimi tayin edilememiştir. Bu ders Mektebin muallimi tarafından yürütülmek istenmiştir (MF. MKT. 271/50-09/01/1313). Hat muallimliği kadrosu 1900’de Şükrü Efendi’nin tayini ile doldurulmuştur (MF. MKT. 536/29-26/07/1318). Muallimlerin içinde tayin ve azl işlemlerinin dışında tayin yerine gitmeyen muallimler de vardır. İskenderun rüşdiyesi muallim-i evvel Ömer Kadri Efendi tayin olduğu Bigadiç rüşdiyesine maaşının az olması ve harcırahsızlık sebebiyle gitmek istememiştir. Bu sebepten yerinde bırakılmıştır (MF. MKT. 528/17-11/06/1318). Halebin diğer kazalarında olduğu gibi İskenderun kazası rüşdiyesinde de muallim-i sanî lik kadrosuna ahali içinden seçim yapılarak atama gerçekleşmiştir (MF. MKT. 408/37- 05/03/1316). Muallimlerin ahali ile uyumu çok önemlidir. Eğer muallimler ahali ile uyum sağlayamazlarsa huzurlu bir ortam için tekrar tayin istediklerinin örneğini İskenderun rüşdiyesi muallim-i sanî Hamdi Efendi’nin becayiş isteği örneğinden görmekteyiz (MF. MKT. 1115/36- 24/03/1327). 164 İskenderun rüşdiyesinde Fransızca dersi kaldırılmış ve bu dersi yürüten Yahya Efendi mektepten ayrılmıştır. Fransızca dersi yerine ilm-i ahlak, hıfzıssıhha ve ilm-i eşya derslerini verecek muallim aranmıştır (MF. MKT. 497/44-3/12/1317). Fransızca dersi ilerleyen yıllarda yeniden mektepte okutulmuştur. Muallim Covan Efendi, Fransızca muallimliği yapmış daha sonra Vehbi Efendi’ye bu görevi bırakmıştır (MF. İBT. 408/61-19/01/1330). Doğal afetlerin eğitim binalarını etkilemesi İskenderun rüşdiyesinde de görülmektedir. Yağmur sebebiyle rüşdiye binasının avlusu altında kalmış temizlik ve doldurma işlemleri yapılmıştır (MF. İBT. 130/91-04/11/1321). Bir yerde işten el çektirilen muallimler başka bir yerde iş başı yapabilmişlerdir. Bunun örneği İskenderun rüşdiyesinde de yaşanmıştır. Harim rüşdiyesinde hat muallimi Yahya Efendi işten el çektirilmiş daha sonra İskenderun rüştiyesine muallim-i sanî olarak tayini gerçekleşmiştir (MF. İBT. 170/5-28/08/1323). Atamaların dışında emeklilik işlemleri de gerçekleşmiştir. Muallim-i evvel Cemal Efendi hastalığından dolayı emekli edilmek istenmiştir. İşlemler sırasında eğitimin aksamaması sebebiyle başka birinin tayini taleb edilmiştir (MF. İBT. 293/35-15/12/1328). İskenderun limanına gelen Mekteplerin ve kütüphanelerin ihtiyacı olan malzemeler İskenderun rüşdiyesi üzerinden dağıtılmıştır (MF. MKT. 44/107-26/10/1293; MF. MKT. 44/119-26/10/1293). Böylece İskenderun Rüşdiyesinin ihtiyacı en ilk karşılanan Mekteplerden biri olmuştur. İskenderunda rüşdiye için bina yetersiz kalmış yeni bir binaya ihtiyaç duyulmuştur. Bunun için gerekli masraflar maarif hissesiden ödenek verilmesi mümkün olmadığı için eksiklikler yardımlar ile karşılanmıştır (MF. MKT. 172/9-02/12/1310). Yeniden inşa olunan İskenderun rüşdiyesi Mektebinin bitirilmesi için ihtiyaç olan paranın 5.000 kuruşu ahali tarafından karşılanmıştır (MF. MKT. 343/44-04/06/1314). İskenderun Rüşdiyesi Personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Mehmed Remzi, Ömer Kadri Efendilerin; İkinci Muallim Yahya, Necip Efendi; Hat/Rika Muallimi Ziya, Ömer Kadri, Bekir Efendilerin; Bevvab Şükrü Efendi’nin olduğu görülmektedir. Mektebin üçüncü muallimi bulunmamaktadır. Mektebe ikinci muallim ataması da 1896 yılında gerçekleşmiştir. Mektebin riyaziye dersi için de ayrı bir muallim ataması yapılmamıştır. Grafik: 9 1892 ile 1909 yılları arası İskenderun Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 97; SVH,21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 165; SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 199; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 225; SVH,26. Def’a, 165 H.1316/1898-1899, S. 212; SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 210; SVH,28. Def’a, H.1318/1901-1902, S. 240; SNMU, 1319, 4.def’a S. 530; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 252; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 255; SNMU, 1321, 6.def’a S. 459; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 262; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 337; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 286; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 268). İskenderun Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 60 55 50 45 40 40 40 37 3835 35 35 30 30 30 20 10 0 Öğrenci saysıs 30’un altına düşmediği gibi 60’a da ulaşamamıştır. H. 1319/1901- 1902’de vilayet salnamesinde 45 olarak verilen öğrenci saysını Maarif salnamesinde 35 olarak verilmektedir (SNMU, 1319, 4.def’a S. 530; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 252). H. 1321/11903-1904 yılında Vilayet salnamesinde 55 olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 35 olarak verilmiştir (SNMU, 1321, 6.def’a S. 459; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 262). 4.3.2.10. Cisr-i Şuğur Rüşdiye Mektebi Cisr-i Şuğur kazasında rüşdiye mektebinin açılmasına karar verildiğinde mektep için yer bulunmuş, muallim tayini ve kitab istenmiştir. Ancak bunlardan da önce burada sıbyan Mektebinin varlığı ve ihtiyacı gündeme gelmiştir (MF. İBT. 13/166-01/02/1297). Cisr-i şuğur rüşdiyesi ilk açıldığında muallim-i sanî ile idare edilmiştir. Muallim-i evvel tayini problemi birçok kazada olduğu gibi Cisr-i Şuğur kazasında da karşımıza çıkmaktadır. Muallim-i evvel tayini için gerçekleşen talebin yerine getirelemeyeceği bildirilmiştir (MF. MKT. 324/44- 27/01/1314). Bu sebepten Muallim-i evvel kadrosu vekâleten yürütülmüştür.10 yıl boyunca Süleymaniyeli Abdullah Efendi muallim-i evvel vazifesini vekâleten yürütmüştür (MF. MKT. 573/30-28/04/1319). Hatta muallim-i evvel kadrosu için ayrılan maaşın bir kısmı 166 ile Maraş İdâdi Mektebine diğer kısmı ise Ordu Rüşdiye Mektebi muallimliğine tahsis edilmiştir (MF. İBT. 150/116-29/06/1322). Muallim-i evvel kadrosuna uygun bulunan Abdulkadir Efendi’nin hizmet ve gayretlerinden dolayı mükâfat olarak mecidi nişanı verilerek maaşı arttırılmıştır (MF. İBT. 167/1-13/07/1327; MF. İBT. 212/105-05/07/1326). Daha sonra Cisr-i Şuğur Rüşdiyesi öğrenci azlığından ibtidaiyeye dönüştürülmüştür (MF. İBT. 395/25-26/10/1330). Cisr-i Şuğur Rüşdiyesi personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Ahmed Cemil, Abdulkadir, Vekil Hanifi, Vekil Abdullah Efendilerin; Riyaziye Muallim Yahya, Mehmed Nuri Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Mehmed, Haydar, Hami, Rıfat, Sabri Efendilerin; Bevvab İsmail, İbrahim Efendilerin olduğu görülmektedir. Rika Muallimi Sabri Efendi Fahri olarak görev yapmıştır. H. 1319/1901-1902 yılında vilayet salnamesinde 15 adet olarak verilen öğrenci sayısı maarif salnamesinde 30’dur (SNMU, 1321, 6.def’a S. 459; SVH,29. Def’a, H.1319/1901- 1902, S. 276). Grafik: 10 1889 ile 1909 Yılları Arası Cisr-i Şuğur Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 105; SVH,19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 144; SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 105; SVH,23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 223; SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1898, S. 231; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 235; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 244; SVH,27. Def’a, H.1317/1898-1899, S. 254; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 275; SNMU, 1319, 4.def’a, S. 529; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 291; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 311; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 305; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 366; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 354) 167 Öğrenci sayısında büyük değişimler olmuştur. Öğrenci saysısı 50’ye ulaşamamış ancak 6’ya kadar düşmüştür. Bu durum rüşdiyelerin İdâdiyeye dönüşümünden kaynaklanmıştır. 4.3.2.11. Maraş Rüşdiye Mektebi Maraş kazası rüşdiyesi ile ilgili en eski bilgiler 1874 yılına aittir (MF. İBT. 4/28- 06/05/1291). Mektebin ihtiyacı olan kitab ve risaleler Maarif kütüphanesinden gönderilmiştir (MF. MKT. 27/116-17/03/1292). Mektebin ilk muallimlerinden Ali Rıza Efendi Birecik’te bulunan ailesi ile nafaka problemi yaşayarak Mektebe gelmiştir (MF. İBT. 4/31-06/05/1291). Bütün rüşdiyelerde olduğu gibi Maraş rüşdiyesinde de muallim-i evvel kadrosuna atanacak yeterli muallim bulunmamaktadır. Maraş rüşdiyesi Muallim-i sanî Tahir Efendi’nin muallim-i evvel sınavında yeterli olmadığından muallim-i sanîliğe devam etme kararı verilmiştir (MF. İBT. 7/86-08/11/1292). Maraş rüşdiyesinde muallim vefatından yeni atama talebi yaşanmıştır. Fransızca muallimi Yasef Efendi vefat ettiğinden yerine atama yapılması istenmiştir (MF. İBT. 55/89-25/05/1314). Hüsnü Efendi göreve gelmiştir. Maraş kazası Haleb’in stratejik olarak önemli bir noktasında yer almasından dolayı Maraş rüşdiyesinin İdâdiye çevirilmesine karar verilmiştir (MF. MKT. 522/38-01/05/1318). 1901 yılında Maraş Rüşdiyesi İdâdi Mektebine devri gerçekleşmiştir. Muallimlerin bir kısmı İdâdi kadrosunda görev almışlardır. Maraş Rüşdiyesi personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Ahmed Subhi, Hacı Ahmed Hilmi, Cemaleddin, Abdullah Efendilerin; İkinci Muallim Hacı Mehmed Efendi’nin; Üçüncü muallim Hüseyin, Hasan Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Turan, Agah, Mehmed Efendilerin; Fransızca Muallimi Yasef, Hüsnü, Azera, Saim, Turan Efendilerin; Bevvab Şaban Efendi’nin olduğu görülmektedir. 1901-1902 eğitim yılında Maraş Sancağı Rüşdiye Mektebinde Haleb’in diğer kazalarında bulunmayan Heyeti Talimiye adlı ayrı bir kurul olmuşturulmuştur. Bu kurul eğitim işleri adına düzenli karar alınması için çalışmıştır. Bu kurulun üyeleri: Maraş Sancağı Rüşdiyesi Heyet-i Talimiye Türkçe ve ahlak muallimi Müdür Şakir Efendi, Arabi, coğrafya, hendese, Farisî, hesap, hesâb-ı târih muallimi Abdullah Efendi, Akâʼid, Arabî muallimi Hacı Mehmed Efendi, Akâʼid, hesap muallimi Hacı Sabit Efendi, Resim, coğrafya muallimi Abdussamed Efendi, 168 Fransızca, ilm-i eşyâ, hıfzu's-sıhha, usûl-i defteri, cebir, târih muallimi Mustafa Lâmiʻ Efendi, Hüsn-i hat muallimi Turan Efendi’dir. 1316 yılında Vilayet Salnamesinde Muallim-i sânî olarak Hacı Mehmed Efendi görülürken Maarif salnamesinde Muallim-i sanî Avnî Efendi görev yapmıştır (SVH,26. Def’a, H.1316/1908-1909, S. 290; SNMU, 1316, 3.def’a S. 1112). 1901 yılında Akaʻid muallimi Saim Efendi de görevlendirilmiş isimlerdendir. Grafik: 11 1890 ile 1902 Yılları Arası Maraş Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,19. Def’a, H.1308/1890-1891, S. 202; SVH,20. Def’a, H.1309/1891-1892, S. 144; SVH,21. Def’a, ,H.1310/1892-1893, S. 227; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 290; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 355). Maraş Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 250 220 220 200 186 150 114 100 80 50 0 1890-1891 1891-1892 1892-1893 1898-1899 1901-1902 Öğrenci saysısnda düzenli bir azalma görülmektedir. 250’ye ulaşamayan öğrenci sayısı 50’nin altına da düşmemiştir. 4.3.2.11.1. Elbistan Rüşdiye Mektebi Maraşa Bağlı Elbistan Kazası Mülki Rüşdiye Mektebi ile ilgili en eski bilgiler 1874 yılına aittir (MF. İBT. 4/34-08/05/1291). Elbistan Kazası Rüşdiyesi oldukca yetersiz bir bina ile eğitime başlamıştır. Mektebin ihtiyaç olan risale ve kitaplar Maarif kütüphanesinden gönderilmiştir (MF. İBT. 4/83-23/05/1291). Muallimler sözleşme esasına göre çalışmışlardır. Maraş rüşdiyesi muallimi becayiş talebinde bulunmuş ancak görev süresi dolmadan istifa 169 etmesi halinde ödenen tüm maaşın geri alınacağı cevaben bildirilmiştir (MF. İBT. 4/34- 08/05/1291). Elbistan rüşdiyesi fiziki imkânları yeterli olmadan eğitime başladığı için Mektebin fiziki yapısını iyileştirme çalışmaları gündeme gelmiştir. Mektebin tamir ve döşeme işi yardımsever kişiler tarafından karşılanmıştır (MF. İBT. 12/121-23/10/1296). Elbistan Rüşdiyesinin ıslahı için gerekli paranın yarısı sancak maarif hissesinden karşılanmıştır (MF. MKT. 1049/10- 20/03/1326). Elbistan rüşdiyesinin numune Mektebi haline getirilmesinin faydalı olacağı düşünülmüştür (MF. İBT. 395/20-26/10/1330). Ancak Elbistan Rüşdiyesinin numune Mektebine dönüştürülme isteği kabul edilmemiştir (MF. İBT. 305/81-05/03/1329). 1912 yılına dek Elbistan Rüşdiyesi eğitime devam etmiş daha sonra ise Mektebin herhangi bir kaydına ulaşılamamıştır (MF. İBT. 463/86-03/12/1331). Elbistan Rüşdiyesi personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Ahmed, Mehmed, Abdullah Hilmi Efendilerin; İkinci Muallim Ömer Efendi’nin, Üçüncü Muallimin Yahya, Süleyman Safi Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Ahmed, Mehmed, Abdullah Hilmi Efendilerin; Bevvab Süleyman, Mehmed İzzet Efendi Efendi’nin olduğu görülmektedir. Grafik: 12 1895 ile 1909 Yılları Arası Elbistan Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 262; SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 300; SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 336; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 370; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 379; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 451; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 474; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 490; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 472). 170 Elbistan Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 100 90 93 85 80 81 81 81 76 70 60 56 50 40 30 20 10 0 1895-1897 1899-1900 1900-1901 1901-1902 1902-1903 1903-1905 1908-1909 H. 1319/1901-1902 yılında Vilayet salnamesinde 81 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 64’tür (SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 370; SNMU, 1321, 6.def’a S. 459). H. 1321/1903-1904 yılında 81 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 90’dır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 451; SNMU, 1321, 6.def’a S. 459). Öğrenci sayısı 50’nin altına düşmemiş 100’e de ulaşamamıştır. 4.3.2.11.2. Andırın Rüşdiye Mektebi Maraş Sancağına Bağlı Andırın kazasında rüşdiyenin açılması için İbrahim Ağa çok gayret etmiştir. Bu gayreti mahalli idarece takdir edilmiş ve mektep açılmıştır (MF. MKT. 488/40-29/10/1317). Mektebin H. 1318/1900-1901-H. 1319/1901-1902-H. 1320/1902-1903-H. 1324/1906-1907 yıllarında muallim kadrosunun münhal(boş) olduğu görülmektedir. Ancak bu rüşdiye H. 1329/1911-1912 yılına dek bitmemiş olup eğitim verdiğine dair herhangi bir bilgiye de ulaşılamamıştır (MF. İBT. 341/6-09/10/1329). 4.3.2.11.3 Bab Rüşdiye Mektebi 1874 yılında inşa edilen Bab Rüştiyesine muallim ve bevvab istenmiştir (MF. MKT. 24/89-29/12/1291). Bu isteğe karşılık Canik kazası Kavak rüşdiyesinin talebe bulunmadığı gerekçesi ile lağvedilmiş ve buradaki personel Bab Rüşdiyesine gönderilmiştir (MF. MKT. 32/135-06/12/1292). Bab rüşdiyesinde Mustafa Şevki Efendi muallim olarak göreve başlamıştır (MF. İBT. 31/103-08/11/1310). Hat muallimliği vekâleten Ömer Şevki Efendi tarafından yürütülmüş daha sonra da asli olarak Şevki Efendi’nin tayini gerçekleşmiştir (MF. İBT. 49/55- 18/08/1313). Bab kazsı Rüşdiyesinde 1889 yılına dek tek muallim ile eğitim verilmiştir. Tamir ve inşa çalışmalarındaki maddi imkânların azlığı Bab Rüşdiyesinde de görülmektedir. Bab Rüştiyesinin tamir çalışmaları ahaliden alınacak yardımlardan 171 karşılanacağı bildirilmiştir (MF. İBT. 368/83-29/04/1330). Daha sonraki süreçte Bab Rüşdiyesi, İbtidaiye Mektebi ile birleştirilmesi gündeme gelmiş ancak bu durum nezaret tarafından reddedilmiştir (MF. İBT. 395/27-26/10/1330). Bab Kazası Rüşdiyesi personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Vekili Mehmed Nuri, Hüsnü, Abdullah, Hasan Efendilerin; Birinci Muallim Hüseyin Hüsnî, Mustafa Şevket, Abdullah, Abdülkadir Efendilerin; İkinci Muallim Şevket, Talib Efendilerin; Hat/Rika Muallimi Hüsnî, Bekir, Mustafa, Hafız, Ömer, Abdülkadir, Hüseyin, Mustafa, Esad Efendilerin; Bevvab Şeyh Hamdo Efendi’nin olduğu görülmektedir. Grafik: 13 1896 ile 1909 Yılları Arası Bab Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 241; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 245; SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 255; SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 265; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 286; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 299; SNMU, 1319, 4.def’a, S. 529; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 303; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 340; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 349; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 346; SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 344). Bab Kazası Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 50 45 45 45 40 40 40 35 33 30 30 25 25 20 20 15 10 5 0 1896-1897 1898-1899 1899-1900 1900-1901 1901-1902 1902-1905 1905-1906 1908-1909 H. 1321/1903-1904 yılında Vilayet salnamesinde 45 adet olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 50’dir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 340; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 340). Öğrenci sayısı 20’nin altına düşmediği gibi 50’ye de ulaşamamıştır. 172 4.3.2.12. Marra Rüşdiye Mektebi Marra kazası rüşdiyesi ile ilgili bilgiler sadece Vilayet salnamesinden ibarettir. Mektebin Muallimi Bekir Sıdkı Efendi olup Rikʻa muallimi ise Sıdkı Efendi, Bevvâbı ise Mehmed Efendi’dir (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 105). Öğrenci sayısı 35’tir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 332). Vilayet salnamesinde 35 adet olarak verilen öğrenci sayısı Maarif salnamesinde 23’tür (SNMU, 1321, 6. def’a S. 459; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 332). Marra kazası iki muallim ile eğitim vermiş pek parlak bir yapıda değildir. 4.3.2.13. Harim Rüşdiye Mektebi Harim Kazası Rüşdiyesine ait en eski kayıt H. 1307/1890-1891 yılına aittir (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 105). Harim kazası rüştiyesinin muallim ve bevvab maaşları vakıftan karşılanmıştır. Mektepte riyaziye muallimi olmadığı için riyaziye için ayrılan bütçe riyaziye dersine vekâleten giren Ahmed Şefi ve Abdullah Efendilere verilmiştir (MF. MKT. 358/67-20/01/1315). Ahmed Şafi Efendi vekâleten yürüttüğü vazifede gösterdiği üstün gayretinden asli ataması gerçekleşmiş ve maaşı maarif meclisinden karşılanmaştır (MF. İBT. 124/81-02/06/1320). Ahmed Şafi Efendi, asli muallim-i evvel atanmasına kadar ikinci muallim ile idare edilmiştir. Osmanlıda eğitim veren rüşdiyelerde olduğu gibi Harim Kazası Rüşdiyesinde de muallimler hastalandıklarında tedavi gördükleri süre içinde Mektebe devam edememiş olmalarından kaynaklı olarak maaşlarında kesintiler olmuştur. Harim rüşdiyesi muallimi Şafi Efendi’nin Haleb’deki tedavisinde maaşının beşte birinin kesilmesi idare tarafından taleb edilmiştir (MF. MKT. 802/15-27/06/1322). Şafi Efendi Dersaadete tedavi gördüğü süre içinde ise izinli sayıldığından maaşı da ödenememiştir (MF. MKT. 859/63-27/03/1323). Harim Kazası Rüşdiyesimnde muallimler içerisinde işten el çektirilenler bulunmaktadır. Riyaziye muallimi Yahya Efendi’nin kötü davranışlarından dolayı işten el çektirilmiş ve Ahmed İzzet Efendi muallim-i sanî olarak tayin edilmiştir (MF. MKT. 896/40-05/10/1323). Ayrıca Mektebin hat ve rika muallimi de bulunmamaktadır. Harim rüştiyesinin öğrenci sayısı 30’dan az olduğu için Müfettiş Şükrü Efendi tarafından ibtidaiye dönüştürülmesi uygun bulunmuştur (MF. İBT. 395/30-26/10/1330). Harim Kazası Rüşdiyesi personel çizelgesi incelendiğinde Birinci Muallim Vekili Abdullah ve Birinci Muallim Ahmed Şefî Efendilerin; İkinci Muallim Bekir Sıdkı, Hüseyin Hüsni Efendilerin; Riyaziye Muallimi Ahmed Şefi, Yahya Efendilerin; Bevvab İbrahim Ağa, Mustafa Tosun Ağa’nın olduğu görülmektedir. 173 H. 1319/1901-1902 yılında Vilayet salnamesinde 25 adet olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 35’tir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 302; SNMU, 1321, 6.def’a S. 459). Harim rüşdiyesi az bir kadro ile az sayıdaki öğrenciye eğitim vermiştir. 4.3.2.14. Haleb Vilayetindeki İnas Rüşdiyeleri Tanzimat dönemine kadar kız çocukları dini eğitim veren Sıbyan Mektepleri ile sınırlı olarak temel eğitim almışlardır. Modernleşme öncesinde iyi bir mümin yetiştirmek ve dini bilgilerin pekiştirilmesi üzerine kızların eğitimi temellendirilmiştir. Osmanlı toplumunda kızların medrese eğitimi almadıkları görülmektedir (Somel, 2000, S. 2). Tanzimat dönemiyle birlikte eğitimde yaşanan birçok yenilik kızların eğitimine de yansımıştır. Tanzimat dönemiyle birlikte kızların eğitimine yönelik olarak yapılan çalışmalar doğrultusunda Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’yle birlikte kız rüşdiyelerinin açılmasına karar verilmiş ve kızların eğitim esasları belirlenmiştir. Öncelikle kız Rüşdiyelerinin büyük vilayetlerde açılması planlanmıştır. Bu doğrultuda halkı sadece müslüman ve hristiyan olan şehirlerde bir Müslüman veya Hristiyan Mektebi, karışık olanlarda ise ayrı ayrı iki mektep açılması planlanmıştır. Azınlıklar için 500 haneden sonra kız rüştiyesinin açılmasına izin verilmiştir. Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi ile ilköğretim kademesine yeni bir şekil verilmek istenmişse de Sıbyan Mekteplerine dokunulmamış ve İbtidaiyeler açılmıştır. Ayrıca kızlara yönelik mesleki eğitim veren mektepler de açılmıştır. Bunun ilk örnekleri 1842’de açılan Ebelik kurslarıdır. 1861 yılında Takvim-i Vekayi’de kızların eğitimine dair çıkan yazıda kız rüştiyelerindeki esas amacın kadınların dini ve dünyevi bilgiler edinmeleri, iffetlerini koruyarak eşlerine yardımcı olmaları üzerine temellendirildiği ifade edilmiştir (Somel, 2000, S.3). Kızların eğitimine yönelik olarak açılan ilk rüşdiye mektebi 1859 yılında açılmış olan Cevri Kalfa İnas Rüşdiyesi’dir (Şahin, 2018, S. 142-143). Bu mekteplerin öğretmenleri bayan olacak, ancak liyakatlı bayan öğretmen yetiştirilinceye kadar yaşlı ve edepli erkek öğretmenler de tayine edilebileceği belirtilmiştir. İnas rüşdiyesinde görev yapacak muallimeler derslerde sadece matematik, tarih, coğrafya gibi ilimleri öğretmekle görevli olmadıkları gibi günlük hayatta karşılaşılacak sorunlarla başa çıkabilecek ahlak ve fazileti ülkü haline getirmiş başarılı nesiller yetiştirmeyi hedeflemişlerdir (Belkıs, 1329, S. 5-6). Öğretim suresi 4 yıl olması planlanan kız rüşdiyelerinin dersleri de erkek rüşdiyelerinden farklı olarak programlanmıştır (Demirel, 2002, S. 44). İnas Mekteplerinin programlarına usûl-i defterî, malûmât-ı ticâriye, iktisâdî coğrafya gibi dersler ilâve edilerek donanımlı bireyler yetiştirmek hedeflenmiştir (Mevlan, 1330, S. 2-3). 174 II. Abdülhamid, Osmanlı eğitiminin modernleşmesinde olduğu gibi kızların eğitimi konusunda da önemli bir role sahip olmuştur. 1876 Anayasasının 14. maddesi ile kız ve erkek çocukların eşit eğitim hakkı hukuki olarak sağlanmıştır. Saltanatının ilk dönemlerinde eğitim alan kızların sayısı 4-5 kat artmıştır (Tümer, 2007, S. 27). 1908 yılına kadar vilayet merkezlerinin neredeyse tamamında ve sancak merkezlerinin çoğunda kızlara yönelik modern eğitim olanakları sunulmuştur (Somel, 2000, S.7). Kızların eğitimi genel olarak sıbyan Mektepleri ile sınırlı kalmışsa da Haleb toplumu kızlara önem vermiştir. Avarız defterlerindeki kayıtlar incelendiğinde çok sayıda kadının (toplam 136 kişi) hane reisi olarak kaydedildiğini görmek mümkündür (Öztürk, 2006, S. 265). Ayrıca 18. yüzyılın ikinci yarısında Halebin eski valisi olan Kara Mustafa Paşa’nın kurduğu Mustafa Paşa Vakfı, kızı Abide Hanım tarafından yönetilmiştir (Master, 1997, S. 244-247). Bununla birlikte o devrin şartlarında vakıfların eğitimdeki rolü gözönüne alındığında kızların eğitim hayatının merkezinde bulunmalarına karşılık üst kademelerde eğitimleri pek yaygınlaşamamıştır. H. 1327/1911 yılında bulunan 62 kız rüştiyesinden 3 tanesi Haleb’de bulunmaktadır (SDAO. (Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye) 66. Def’a, İstanbul Matbaası 1327/1909- 1910. S.336-339). 1911-1912 yılına ait olduğu düşünülen tarihi verilmemiş belgede ise 72 adet kız rüştiyesi bulunmakta olup bunlardan 4’ünün Haleb’de bulunduğu ifade edilmiştir (Erdem, 2007, S.182). Haleb’de açılan 4 rüştiyeden biri Ayntab İnas Rüşdiyesi olarak verilmişse de Ayıntab'da inas rüşdiyesi için tahsisat verilmesine bütçenin durumu müsait olmadığı ifade edilmiştir. (BOA. MF. MKT.795740 -26/Ca/1322). Bu sebepten Ayntab İnas Rüşdiyesi açılamamıştır. Haleb vilayetinde yapılan yazışmalar incelendiğinde İnas Rüşdiyelerinin İskenderun, Urfa ve Maraş'ta da açılması kararlaştırılmıştır. 1891 yılında kız öğrenciler için inas rüşdiye mektebi açılmıştır. Mektebin tam olarak faaliyete geçmesi ise 1894-1895 yıllarını bulmuştur. Haleb Mahkeme-i Şerriyye’ye ait bina inas rüşdiyesi olarak kullanılmıştır (MF. İBT. 263/61- 12/02/1328). Mektep ilk açıldığında Dârülmuallimât mezunu Kevser Hanım nakış muallimesi olarak atanmıştır (MF. MKT. 184/30-29/03/1311). İnas rüşdiyesi için inşa edilen evin kira bedelinin bir kısmı Mektebin muallimeleri tarafından karşılanmış küçük bir kısmı maarif hissesiden karşılanması taleb edilmişse de kabul edilmemiştir (MF. İBT. 294/35-22/12/1328). Haleb İnas Rüşdiyesi personel cedveli incelendiğinde Birinci Muallim Huriye Hanım 175 (Nikel Hicaz mad.), İkinci Muallim Hâce Ayşe Hanım, Üçüncü Muallim ve Hüner Muallimi Adile Hanım, Muallim-i Rabi Nuriye Hanım, İhtiyat Muallimi Refîʻa Hanım, Bevvab Halum Hatun olduğu görülmektedir. Huriye Hanım Darûlmuallimât mezunudur (MF. MKT. 184/76-12/04/1311). Güzel hizmetlerinden dolayı Huriye Hanım Nikel hicaz ve Ayşe Hanım Şevkat nişanı madalyası almışlardır (MF. MKT. 837/63-06/01/1323). Tevfik Bey’in müdürlüğü döneminde görev yapmış olan Ayşe ve Huriye Hanımlar ile ilgili takdir madalyalarının yanı sıra şikâyetler de bulunmaktadır (MF. MKT. 1317/57-02/B/1311). Muallimelerin özel ders verdiği ve bu durumun idari ve mesai sıkıntılara yol açtığını Haleb İnas Mekteb-i Rüşdiyesi muallime-i ulası Huriye Hanım ile aynı Mektebin ikinci muallimesi olan Ayşe Hanım'ın gerek izin konusunda gerekse özel ders verme hususunda bağlı bulundukları makama müracaat etmeksizin hareket etmemeleri gerektiği üzerine uyarılmışlardır (MF. MKT. 317/33-22/Z/1313). Huriye Hanım istifa ettikten sonra yerine Matmazel Öjenhi tayin olmuştur. Bu tayin bize gayrımüslimlerin de Müslüman inas rüşdiyelerinde çalıştıklarını göstermeketedir (MF. MKT. 1070/72-14/07/1326). Öğrenci sayısının artması ile görevli sayısı da artmıştır (MF. İBT. 354/16-04/01/1330). Haleb İnas Rüşdiyesinde muallim yardımcıları da görev yapmışlardır. Dikiş ve Nakış derslerinde asli kadro olmasa da yardımcı muallimler ile bu dersler yürütülmüştür. Yardımcı muallimelerin isimleri aşağıdadır. Haleb İnas Rüşdiyesi Yardımcı Muallimleri Rakiye Zekiye Naciye Zübeyde Selime - Hanım Hanım Hanım Hanım Hanım 35 SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 145 1904-190535 Yıl Birinci muallime muavinesi İkinci muallime muavinesi İhtiyat muallimesi muavinesi Dikiş muavinesi Nakış muavinesi Hüner muallimesi 176 Zekiye Aişe - - - Eznuhi Hanım Hanım Hanım Görüldüğü gibi Haleb İnas Rüşdiyesinde Dârulmuallimât mezunlarının bile doğrudan atanamadığı muallime-i evvel kadrosuna Haleb İnas Rüşdiyesi mezunu Zekiye ve Hatice Hanımlar görev yapmıştır. Bu durumun sebebi olarak Dârulmuallimât mezunlarının sayıca az olması ve kız rüşdiye sayılarının artmış olmasından kaynaklanmmaktadır (MF. MKT. 196/118- 26/Z/1328). Grafik: 14 1894 ile 1909 Arası Haleb İnas Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı (SVH,2. Def’a, H.1312/1894- 1895, S.128; SVH,23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 123; SVH,24. Def’a, H.1314/1896-1897, S. 124; SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 124; SNMU, 1316, 3.def’a S. 1013; SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 126; SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 137; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 140; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 140; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 143; SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905,S. 145; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 152). Haleb İnas Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 200 180 180 168 160 140 120 121 127 121 109 110 100 91 91 88 89 80 60 40 20 0 36 SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 137. 1908-190936 177 H. 1319/1901-1902 yılı Vilayet Salnamesinde 110 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 83’tür (SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 140; SNMU, 1319, 4. def’a S. 534). H. 1321/1903-1904 yılı Vilayet salnamesinde 168 olarak verilen öğrenci sayısı, Maarif salnamesinde 170’tir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S.143; SNMU, 1321, 6.def’a S. 460). Haleb İnas Rüşdiyesinde öğrenci sayısı 80’nin altına düşmediği gibi 180’i de geçmemiştir. 4.3.2.15. İskenderun İnas Rüşdiyesi 1891 yılında kız öğrenciler için İskenderun İnas Rüşdiye Mektebi eğitime başlamıştır. Mektebin tam olarak faaliyete geçmesi ise 1894-1895 yıllarını bulmuştur. Mektebin resmi açılışı 1903 yılında gerçekleşmiştir (MF. İBT. 143/29-23/10/1321). H. 1321/1903-1904 yılında açılmış olan İskenderun inas rüşdiyesi iki muallim ile eğitim vermiştir. Mektebin muallimleri Muallime-i evvel Nefîse Hanım, Muallime-i sâni Emine Hanım’dır. Mektebin H. 1321/1903-1904 yılında 72 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. H.1321/1903- 1904, S. 275). 1326/1908-1909 yılında İskenderun Rüştiyesinin muallim maaşı Haleb ve Antakya’nın mal sandıklarından teslim alınmıştır. Haleb vilayetinde yapılan yazışmalar incelendiğinde 1910’da Mektebin ihtiyacı olan Küre ve Harita Mektebe gönderilmiştir (MF. MKT. 128/11-09/09/1328). İskenderun İnas Rüştiyesi ile ilgili en son belgenin bulunduğu tarih H. 1332/1913-1914 yılına aittir. Savaştan dolayı eğitime devam edilememiştir. 4.3.2.16. Urfa Sancağı İnâs Rüşdiyesi Urfa Sancağı İnas rüşdiyesi 1903 yılında eğitime başlamıştır. Mektebin muallimesi Zekiye Hanım olup mektepte 50 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903- 1904, S. 378). Ertesi yıl Muallime-i evvel Zekiye Hanım, nakış derslerini de yürütmüştür. Öğrenci sayısı 57’ye yükselmiştir (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 388). 1908 yılında eğitim kadrosunun tamamen değiştiği görülmektedir. Muallime Hatice Hanım, Nakış muallimesi münhaldir. Mektebin temizlik işlerini Mubassıra Lamia Hanım ve Hademe Zülkadir Ağa yürütmüştür. Öğrenci sayısı 48’e düşmüştür (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 397). Dârü’l-muâllimat-ı Rüşdiye mezunu eksikliğinden Haleb inas rüşdiyesi mezunu Hatice Hanım, Urfa İnas Rüştiyesine muallim olarak atanmıştır (MF. İBT. 168/118-03/08/1323). Hatice Hanım hastalığından dolayı muallime-i ulalıktan alınmış ve nakış muallim-i sanîliğe daha düşük bir maaş ile tayin olmuştur (MF. İBT. 376/63-19/06/1330). Hatice Hanım Urfa inas rüşdiyesinde derecesinden dolayı muallim-i ulalalığının vekalet maaşını istemişse de uygun bulunmamıştır (MF. İBT.378/54-01/07/1330). 178 Urfa inas rüşdiyesi muallim-i ulalığa tayin olan Ayşe Hanım yerine gidemediği için laubali ve rahat hareketlerinden dolayı halkın rahatsız olduğu Feride Hanım atanmıştır. Daha sonra da bu şikâyetler doğrultusunda Feride Hanım’ın da yerine Havva Hanım tayin olmuştur (MF. İBT. 440/21-07/08/1331). Urfa inas rüşdiyesi için ayrılan bütçe yeterli olmadığı için Urfa inas rüşdiyesinin resmi tüm iş ve işlemleri Urfa ibtidaiyesine havale edilmiştir (MF. İBT. 159/98-12/02/1323). 4.3.2.17. Maraş Sancağı İnâs Rüşdiyesi Maraş sancağı inas rüşdiyesi H. 1322/1904-1905 yılında eğitime başlamıştır. Muallime Hâce Zehra Hanım olup mektepte 35 öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). 1908 yılında ise Mektebin muallimi değişmiştir. Muallime Rakiye Hanım 50 öğrenciye eğitim vermiştir (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). Bina yetersizliği ile eğitime başlamış olan Maraş inas rüşdiyesi için ayrı bir binanın kiralanması gündeme gelmiş ancak bütçede gerekli paranın bulunmamasından dolayı ahaliden yardım ile başka bir bina yapılması kararlaştırılmıştır (MF. İBT. 317/78-17/04/1329). Maraş inas rüşdiyesi muallim-i ulalığına Dârülmuallim mezunu Feride Hanım tayin olmuştur. Dârülmuallim mezunu muallimin görev yapması maraş inas rüştiyesine büyük katkı sağlamıştır (MF. İBT. 338/13-08/09/1329). 1914 yılına dek Maraş inas rüşdiyesi eğitime devam etmiştir (MF. İBT. 476/1-08/02/1332). Savaştan dolayı bu mektepte kapanmıştır. Görüldüğü gibi hem kız hemde erkek rüşdiyelerinde muallim-i evvel bulunamaması problemi ile karşılaşılmıştır. Kadrolara vekâleten atamalar yapılmıştır. Vekâleten yürütülen vazifelerde verilen maaşlar, asli kadrolardaki maaşların yarısı kadar ödenmiştir. Haleb rüşdiyeleri kademe itibari ile üç derecelidir. Ancak mali sıkıntılar, muallim yetersizlikleri sebebiyle ilk derece rüşdiyelerin sayısının az olmasına sebeb olmuştur. Ayrıca Haleb’in sancak ve kazalarında numune rüşdiyesi olarak Mekteplerin açılma isteği ya da numune Mektebine dönüşme isteği problemi ile sık sık karşılaşılmıştır. Ancak mali yetersizlikler bu talebe engel teşkil etmiştir. 4.3.3. Müslümanlara Ait Hususi Mektepler Devletin bizzat açtığı mekteplerin dışında kalan mekteplerdir. Müslüman Hususi Mektepleri 1873 yılından sonra daha kapsamlı açılmaya başlanmıştır. Bu Mektepler batı tarzında eğitim veren kurumlara halkın rağbeti sonucunda ortaya çıkmıştır (Doğan; Çetin, 2017, S. 827). Devlet okullarının ihtiyaca cevap verememesi ve halkın daha nitelikli eğitim görme talebinin sonucu olarak ortaya çıkmıştır (Doğan; Çetin, 2017, S. 835). Bugünkü anlamdaki özel okulların tarihi ise Tanzimat dönemine dayanmaktadır. Gayrımüslimlerin özel mekteplerinin 179 resmî belgelerde yer almaya başlaması Islahat Fermanına dayanmaktadır (Keçeci Kurt, 2011, S.94). Müslüman Hususi Mekteplerinin ilk örnekleri İstanbul’da görülmüş daha sonra da vilayetlere yayılmıştır. Bu mekteplerin masrafları ahalinin ileri gelenleri tarafından karşılanmıştır. Aşağıdaki tablo 1912-1913 senesine ait Haleb’deki Hususi mektepler ile ilgili bilgi içermektedir. Tablo: 21 Müslümanlara ait Hususi Mektep, öğrenci ve muallim sayıları (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 4, S.2, Matba‘a-i Âmire, 1334) Mekâtib-i İbtidâ’iye-i Husûsiye Mülâhazat Liva Mekâtib Şâkirdan Muallimîn Zükur İnâs Muhtelit Yekûn Zükûr İnâs Yekûn Muallim Muallime Merkez 8 - - 8 518 - 518 30 20 Maraş 18 26 - 44 445 570 1015 19 24 Bu Mektepler sibyan Mektebi'dir Ayıntab - - - - - - - - - Yekûn 26 26 - 52 963 570 1533 49 24 H. 1328-1329/1912-1913 yılında 52 tane hususi mektep bulunmaktadır. Bu Mekteplerde 73 muallim görev yapmıştır. Yukarıdaki tabloda genel hususi Mekteplerin dışında aşağıda verilen Mektepler Haleb’de açılmıştır. 4.3.3.1. Şemsü’l Maarif Mektebi Haleb’deki Şemsül Maarif Mektebi 1321/1903-1904 yılından itibaren eğitim vermeye başlamıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432). Bu mekteplerin genel amacı Arapçayı Türklere öğreterek Osmanlıcayı ilerletmektir (Keçeci Kurt, 2012, S. 105-123). Mektep 70 öğrenci ile eğitime başlamıştır. Mektebin öğrenci sayısı ertesi sene 200’e çıkmıştır. Mektep ibtidai ve rüşdiye düzeyinde eğitim vermiştir. Şemsü’l-Maârif Mektebi Heyet-i İdâresi 1904-1905 yılında Şems’ül Maârif Mektebinin Heyet-i İdaresi kurulmuş olup aynı yıl İdari Heyetinden Müdîr-i sâni, Mubassır-ı evvel, Mubassır-ı sâni kadrolarına da atama yapılmıştır (SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432). Tablo: 22 Şemsü’l-Maârif Mektebi İdari ve Eğitim Kadrosu 180 Yıl Müdür Müdîr-i sâni Tabîb Mubassır-ı Mubassır-ı sâni Yüzbaşı evvel Mehmed Necib Abdullah Efendi Sadeddin Kâmil Efendi Bekrî Efendi Efendi Bey Şems’ül Maarif Mektebi Heyʼet-i taʻlîmiyesi (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450; SVH, 35. Def’, H.1326/1908-1909, S. 140). Hesab ve Türkçe ve Arabî ve Coğrafya Kavaid-i Fransızca İngilizce Hat ahlak târîh ulûm-ı muallimi Türkiye ve muallimi muallimi muallimi muallimi diniye kitâbet muallimi Mehmed Abdullah Şeyh Celal Bey Süleyman Naum Se Ahmed M Necib Efendi Mehmed Efendi Efendi Fevzi Server Efendi Efendi Mustafa Abdulkerim Efendi lim Efendi Efendi Efendi Efendi Mustafa Efendi Haleb’de 1322/1904-1905’ de Şemsü’l Maarif Mektebinin eğitimini yürüten 8 tane öğretmen bulunmaktadır. Yukarıdaki tablodan; Hesab, Ahlak, Türkçe, Târîh, Arabî ve Ulûm-ı diniye, Coğrafya, Kavaid-i Türkiye, Kitâbet, Fransızca ve İngilizce derslerinin okutulduğu görülmektedir (SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). 1326 yılında Şemsül Maarif Mektebi 12 muallime sahip olmuştur. Yabancı dil olarak Fransızca ve İngilizce dersleri verilmiştir. Müfredata resim dersi eklenmiş olup resim dersinin muallimi Refik Bey tayin edilmiştir (SVH, 35. Def’, H.1326/1908-1909, S. 140). 37 SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 432. 1903-1904537 181 4.3.3.1.1. Maraş Sancağı Şemsü'l-Maʻârif Mektebi Şemsü’l Maarif Mektebi’nin şubesi Maraş’ta açılmıştır. Muallim Mahmud Nedim Efendi olup Mektebin 35 öğrencisi bulunmaktadır (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 450). 1322 yılından sonra mektep ile ilgili kayıtlara ulaşılamamaktadır. 4.3.3.2. Şemsü’l Terakki Mektebi Şemsü’l Terrakki Mektebine Salname verilerinde H. 1322/1904-1905 ve H. 1236/1908- 1909 yıllarında ulaşılmıştır. H. 1326/1908-1909 yılından sonra bu Mektep ile ilgili bilgiler bulunmamaktadır. İbtidaî derecesinde eğitim veren bu Mektebin Müdürü Şefîk Efendi, Muallim Abdurrezak Efendi’dir. Mektep 33 öğrenci ile eğitime başlamıştır (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 148). 1904-1905’te açılmış olan Mektebin Müdîr-i evvel Mehmed Şefik Efendi’dir. Mektepte 1908-1909 yılında idare heyeti kurulmuştur. Müdîr-i sanî Halid Efendi, Doktor Yüzbaşı Hasan Bey’dir. Bu Mektebin 2 adet Mubassır, 3 adet Hademesi ve 100 adet talebesi bulunmaktadır. Mektebin derecesi İbtidâi ve Rüşdî düzeydedir (SVH,35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 141). Hesab, Ahlâk, Hüsn-i hatt-ı Türkî, Fransızca, Resim, Ulûm-ı diniye, Arabî, Kırâʼat-i Arabiye maʻa imlâ muallim, Kuran-ı Kerîm maʻa tecvîd, Türkçe mükâleme, kırâʼat-i Türkiye maʻa imlâ, Coğrafya, Kavâʻid-i Osmanî, Farisî, Târîh, İngilizce, Fransızca dersleri verilmiştir. Ayrıca İhtiyat muallimi de atanmıştır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 141). Şemsül Terraki Mektebindeki eğitim kadrosu 11 kişiden oluşmakta olup yabancı dil olarak İngilizce ve Fransızca dersleri verilmiştir. 4.3.3.3. Numûne-i Terakkî Mektebi Haleb’de 1904 yılında kurulmuş olan diğer bir Hususi Mektep Numune-i Terakki Mektebi’dir. Numune-i Terakki Mektebinin amacı Arapça’yı Türklere öğretip Osmanlıca’yı ilerletmenin yanı sıra Matematik eğitimini daha ileri düzeye taşımak hedeflenmiştir (Keçeci Kurt, 2012, S.116). 1896 yılında Numûne-i Terakki Mektebi Maârif Vekâletine bağlanmıştır (Fazlıoğlu, 2003, S. 500). Numune-i Terakki Mektebinin masrafları İslam cemaatinin ileri gelenleri tarafından karşılanmıştır (Gezer, 2019, S.60). Salname verilerinde Numune-i Terakki Mektebinin adı sadece H. 1322/1904-1905 yılında görülmektedir. Müdîr Ahmed Rıza Efendi, Türkçe muallimi Ahmed Rıfat Efendi’dir. Mektebin 200 öğrencisi bulunmaktadır. Bu mektep İbtidai ve Rüşdî düzeyde eğitim vermiştir (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 148). 182 Müslümanlara ait hususi Mektepler H. 1328/1910-1911 yılına kadar eğitim vermişlerdir. Bu Mektepler 1. Dünya Savaşı’nın çıkmasının ardından bölgenin Osmanlıdan çıkması ile de kaybedilmiştir. 4.4. Haleb Vilayetinde Ortaöğretim İdâdi kelime olarak bir şeyi hazırlamaya yönelik yer anlamına gelmektedir38( (Demirel, 2010, S. 23; Pakalın, 1951, S.34). İdâdi kelimesi tanzimat dönemine kadar batı tarzı açılan Mekteplerde hazırlık sınıfı olarak kullanılmıştır. Ayrıca Harp Mektebine ve Askeri tıbbiyeye girmek isteyen öğrencilerin eksikliklerini tamamladıkları hazırlık sınıflarına da bu isim verilmiştir (Unat, 1964, S. 45). 1847’de rüşdiyelere öğrenci hazırlayan Sıbyan Mekteplerine de İdâdi denilmiştir. Lise kademesine denk gelen İdâdiler, Askeri ve Sivil (Mülki) yüksek Mekteplere öğrenci yetiştirme kapsamında iki kısımlı olarak açılmıştır (Öztürk, 2000, S. 464- 466). İdâdilerde 10-15 yaşları arasında ibtidai Mektebi mezunu veya 13-18 yaşları arasında rüşdiye mezunu öğrencilere yönelik eğitim verilmiştir (Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 1286, S.13). İdâdi Mektepleri 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yayınlanmasından sonra ortaöğretim kurumu haline getirilmiştir. Osmanlı vatandaşları eğitimlerini üst kademelerde de alabilmeleri için dört yıllık rüşdiyelerin üstüne üç yıl eğitim veren İdâdilerin açılması planlanmıştır (Akyüz, 2009, S.166). Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre 1000 haneden fazla olan yerlerde İdâdilerin açılması planlanmıştır. Açılması planlanan bu İdâdilerin bütün masrafları Maarif idaresi sandıklarından karşılanacağı ifade edilmiştir. Ayrıca İdâdiler de altışar muallim ve mubassır ile kapıcı ve hademelerinde görev yapmaları kararlaştırılmıştır. Nizamnâmenin 38. Maddesine göre okutulacak dersler de belirlenmiştir. Bu dersler şunlardır; Mükemmel Türkçe Kitâbet ve İnşâ, Fransızca, Kavânîn-i Osmâniye, Mebâdi-i İlm-i Servet-i Milel, Coğrafya, Târih-i Umûmî, İlm-i Mevâlid (Tabiat Bilgisi), Cebir, Hesab ve Defter Tutma Usulü, Hendese ve İlm-i Mesâha, Hikmet-i Tabiiye, Kimya ve Resim’dir.39 İdâdilerde okutulacak lisanlar bölgeler arasında farklılık göstermiştir. Bölgenin gereklerine göre Üsküb ve Manastır'da Rum ve Bulgar; Yanya ve Midilli'de Rum; Adana, Haleb, Diyarbekir, Erzurum, Sivas, Ankara ve Kastamonu'da Ermeni; Bağdat'da İngiliz ve Fars 38 Bknz. Develioğlu, Ferit; “İdâdi” Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi, Ankara 1999, S. 409. 39 Cevad, Mahmud; Maârif-i Umûmiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilât ve İcraâtı –XIX: Asır Maârif Tarihi, Haz. Taceddin Kayaoğlu, Ankara, 2001, S.431. 183 lisanlarının verilmesi kararlaştırılmıştır. İdâdilerde bu lisanların eğitimini verecek mualimlerin maaş esasları da belirlenmiştir (MF. MKT. 324/1-26/M/1314). Maarif-i Umumiyye Nizamnamesinde öngörülen İdâdiler 1874 yılına kadar açılamamıştır. 1874 yılında çıkarılan irade ile Daarülmaârif İdâdi şeklini almış ve böylece ilk İdâdi açılmıştır (Demirel, 2010, S.25, 26). 1885 yılında Bursa, Edirne, Konya, Çanakkale’de İdâdi adı verilen kademeler açılmış olup İzmir, Selanik, Trabzon, Rodos, Konya, Ankara, Üsküp, Priştina, Serfice, Gümülcine, Manisa, Adana, Haleb, Maraş, Kırşehir, Çankırı, Teke, Bitlis, Muş, İzmit ve Sivas şehirlerinde İdâdi Mekteplerinin açılmasına karar verilmiş ve eğitim verilecek binanın yapımına başlanmıştır (Kodaman, 1988, S.189). Vilayetlerde ilk mülki İdâdi 1874’te Mora Yenişehir’de açılmıştır (Demirel, 2010, S. 7). İdâdilerin Osmanlı vilayetlerine yaygınlaşması ise II. Abdülhamid dönemine denk gelmiştir (Kodaman, 1991, S. 117). 1906 yılında Osmanlı devletindeki bütün vilayetlerde İdâdi sayısı 109, öğrenci sayısı ise 20.000’e ulaşmıştır (Kodaman, 1988, S. 129). 1892’ de Umûm-ı Mekâtib-i İdâdiye-i Mülkiye’nin yayınladığı talimatta idâdilerdeki görevli müdür, müdür-i sânîlerin, muâvinlerin, mubassırların, kâtiblerin görevleri ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Öğrencilerin Mektebe kabulleri, öğrencilerin yiyecek ve giyecekleri ile gündüzlü ve geceli idâdîlerin esasları, öğrencilerin imtihanları, uygulanacak ceza ve mükâfat esasları da tanımlanmıştır. (Cevad, 2001, S.431). İdâdilerin masrafları konusunda mahalli idarelerin desteğini İdare-i Vilayat Nizamnamesi kanunda da belirtildiği üzere İdâdilerin tesisi ve masrafları mahalli maarif hisselerinden de karşılanması kararlaştırılmıştır (MF. İBT. 368/1-26/R/1330). Bu amaç için II. Abdülhamid döneminde idâdi mektepleri için Maarif Hisse-i İanesi adı altında bir gelir kalemi ihdas edilmiştir (Somel, 2001, S.69-74; MF. İBT. 372/70-24/Ca/1330). 1892 yılındaki talimatta taşra idâdileri beş ve yedi yıllık olmak üzere açılmıştır. Maarif geliri iyi olan vilayetlerde leyli ve nehari (gündüzlü) olarak yedi yıllık, sancaklarda ve maarif geliri az olan vilayetlerde beş yıllık olarak nehari (gündüzlü) İdâdilerin açılması öngörülmüştür (Hatip, 2007, S. 40). Maddi imkânsızlıklar tüm kademelerde olduğu gibi İdâdilerin açılmasını da etkilemiştir. 1302/1884-1885’te toplamda 28 tane İdâdi Mektebi açılabilmiştir (Kodaman, 1991, S.118-119). 1892 yılına gelindiğinde idâdiler beş ve yedi yıllık olarak iki kısım ile eğitim vermişlerdir. Vilayetlerdeki İdâdilerin eğitim süreleri de birbirinden farklıdır. Bunun sebebi vilayetlerdeki maarif bütçelerinin birbirinden farklı olmasıdır. Bazı vilayetlerde yedi yıllık İdâdi açabilecek bütçe bulunamamaktadır (Öztürk, 2000, S.464-466; Kodaman, 1991, S. 118- 122). Beş ve yedi yıllık İdâdi mkteplerinin ilk üç senesi rüşdiye diğer senelerin de ise İdâdi 184 eğitimi verilmiştir. Üç yıllık rüşdiye eğitiminden sonra sancaklarda iki, vilayette ise dört yıl olarak İdâdilerin süresi belirlenmiştir (Nafi Atuf, 1932, S.10). Daha sonra İdâdi Mekteplerinin üçü rüşdi ve ikisi İdâdi sınıfı olmak üzere beş şubeden oluşturulmuştur (MF. MKT. 1244/22- 03/N/1340). Haleb’de açılmış olan dört adet mülki idadi mektebi bulunmaktadır. Bunlar; Haleb İdadisi 1892 yılında, Maraş İdadisi 1901 yılında, Ayıntab İdadisi kesin tarih olmamakla 1911’de, Urfa İdadisi 1902’de açılmıştır. 4.4.1. Haleb Mülki İdâdi Mektebi 1887 yılında Haleb İdâdisinin yeri için zemin kira bedeli şerriye mahkemesince 200 kuruş olarak belirlenmiştir (MF. MKT. 110/68-03/12/1305). Ertesi sene mektebin açılış fetvası onaylanmıştır (MF. MKT. 111/89-30/12/1306). H. 1310/1892-1893 yılında Haleb İdâdisi tören ile açılmıştır (Y. PRK. UM. 25/50-01/03/1310). Haleb İdâdisi yukarıda verilen esaslar doğrultusunda eğitime başlamıştır. Haleb vilayetinde idâdilerin açılması için yer tahsisinde iltizam sistemi kullanılmıştır. Osman Paşa Vakfı'na ait arsaya Mekteb-i İdâdi inşa olunduğu ve emsali gibi arsa için binde on kuruş üzerinde mukataa tahsisi gerektiği kayıtlardan anlaşılmaktadır (BEO. 2623. 196682. 13/Ca/1323- Evkaf; 196682). Maddi yetersizlikler Haleb’de inşa olunan Mekteb-i İdâdiyyenin masrafları, beklenilenin üzerinde olmasından dolayı inşaatın tamamlanma problemi ile karşılaşılmıştır. Problemi gidermek için durum tespiti yapılmıştır (MV. 53/24-31/64- 21/Ş/1305). Yapılan keşif sonucunda İdâdinin tam bitirilmesi için gerekli 500 kuruş verilerek mektep tamamlanmıştır (MV. 53/24-23/Ş/1327). Mahalli idarenin idâdi tesisi ve masrafında görülen ekonomik destek muallim maaşlarının ödenmesinde de görülmektedir. Haleb’e bağlı Maraş ve Urfa İdâdilerindeki görevli bevvap ve muallim maaşları mal sandıklarından ödenmiştir (TS. MAe. 1381/23-27/s/1326). Mahalli idarenin sadece maarife destek olmasının yanı sıra söz sahibi olduğunu da Urfa'da açılması düşünülen İdâdi Mektebine nakil olup kapatılacak olan Hayriye ve Saidiye İbtidaiye mektep muallimlerinin maaşlarını alamadıklarına dair müracatları üzerine durumun mahallinden sorulduğundan anlamaktayız (MF. MKT. 709/54-03/Ra/1321). Maddi imkânsızlıklar sebebiyle ilk etapta Haleb vilayeti'ne bağlı Maraş, Urfa, Ayıntab ve Antakya'da İdâdi Mektebinin açılamaması, Haleb İdâdisi'nde mümkün olduğu kadar ücretli öğrenci alınıp ücretsiz öğrenci sayısının 25’i geçmemesine özen gösterilmiştir (MF. MKT. 325/44.02/S/1314). 185 Osmanlının bazı vilayetlerinde olduğu gibi Haleb vilayetinde de rüşdiyelerin bir kısmı İdâdiye çevirilmiştir. Bu durumun örneğini Haleb’de Maraş Rüşdiyesi'nin İdâdiye çevrilmesinde görülmektedir (MF. MKT. 159/70-10/B/1310). Haleb İdâdisinin leyliye (yatılı) çevrildiğinden memurların çoğunun tayin emirleri ile maaş miktarı değişmiştir (MF. MKT. 159/128-12/B/1310). Haleb İdâdisinin leyliye çevrilmesinden dolayı gece görevlilerine talebe gibi tayinat (Erzak) verilmesi gerekmiştir (MF. MKT. 171/43-25/Za/1310). Ahalinin desteği ile tamamlanarak eğitime başlamış olan Haleb İdâdisinin ihtiyaçları Maarif nezaretinin desteği ile karşılanmıştır. Nezaret, Haleb İdâdisi öğrencilerine tıbbi malzeme ihtiyacını karşılanması için 1.500 kuruş göndermiştir (İ. ŞD. 104/6211-17/Ca/1308). Giyecek konusunda iklime uygun olarak yatılı İdâdi öğrencilerine yedek pantolon yerine bir kot, keten elbise verilmiştir (MF.MKT. 285/63-09/R/1313). Ayrıca İdâdi öğrencileri için satın alınan çuha, püskül de gönderilmiştir (MF. MKT. 317/36-22/Z/1313). Haleb İdâdisinin gündüzlüye çevirilmesi ile taşra İdâdisine kaydolan öğrencilere melbusat denilen giyecek yardımının alınıp alınmadığı sorgulanarak eksikler giderilmeye çalışılmıştır (MF. MKT. 521/31-28/R/1318). Nezaret eğitim için gerekli malzeme gönderdiğinde kontrollerini sağlayarak denetlemiştir. Haleb İdâdi ve rüşdiye mekteplerine dağıtılmak üzere gönderilen haritaların beş sene içerisinde bozulmaması, korunup muhafazası gerekirken, bu haritiların niçin bozulduğu Maarif idaresinden sorulmuştur. Bu durum bize metaryallerin kontrol edilerek zarara uğradığında sorgulandığını da göstermektedir. (MF. MKT. 793/15-15/Ca/1322). İdâdi programında yapılan değişiklikler 1900/1901 yılında Haleb Mekatib-i İdâdiye programlarında da uygulanmıştır (MF. MKT. 535/5-15/B/1318). Haleb İdâdisi'nde sınıf geçme notunun yükseltilmesi gündeme gelmiş ancak buna gerek olmadığı kararlaştırılmıştır (MF. MKT. 631/51-28/S/1320). Ayrıca Haleb İdâdisinde uygulanan imtihanların zamanı ile ilgili kararlar alınmıştır. Haleb'in sıcak memleketlerden olmasına binaen İdâdi Mektebi imtihan-ı umumilerinin geçmiş yıllarda olduğu gibi Mayısta başlayarak Haziran da bitirilmesine müsaade edilmiştir (MF. MKT. 496/43-30/Za/1317). Bütün Osmanlı vilayetlerinde olduğu gibi Haleb İdâdisindeki ders programları başka vilayetlerdeki rüşdiye programlarının düzenlenmesinde kıstas teşkil etmiştir. Silivri Maarif komisyonu rüşdiye proğramı; Haleb, Selanik, Bayezid, Diyarbekir ve Silivri İdâdilerinden gelen tahriratlarla düzenlenmiştir (MF. İBT. 319/99-29/R/1329). Haleb İdâdilerinde Arapça muallimliği için medrese mezunları taleb edilmiştir. Haleb, Mısır ve Dersaadet'te muhtelif medreselerde tahsil görmüş Halebli Abdullah Zühdü b. Mehmed 186 Efendi'nin ve Pir Mehmed Paşa Medresesi talebelerinden Elbistanlı Ali b. Hafız Mehmed Efendiler gibi donanımlı kişiler Haleb İdâdisi arapça muallimliği için sınavına girmişlerdir (MF. MKT. 1157/68-25/B/1328; MF. MKT. 1157/100-27/B/1328). Haleb İdâdisi muallimlerine maaş kesintisinden memuriyetlerine son verilmesine kadar cezalar da uygulanmıştır. Bursa Medrese-i Muallimini Müdür-i sabıkı Mehmed Niyazi Efendi'nin Haleb İdâdisinde bulunduğu esnada bir talebeye fiil-i şenide bulunduğu anlaşılınca memuriyetle ilişkisi kesilmiştir (ŞD. 2823/8-07/L/1331). Osmanlı Devletin’de alınan eğitimden sonra İdâdi mezunları kendi memeleketlerinde çalışmak istemeleri genel olarak görünen bir durumdur. Haleb İdâdi mezunlarından İbrahim Efendi memleketi olan Konya'daki İdâdi ve rüşdiye Mekteplerinden birine tayin istemiştir (MF. İBT. 220/47-09/M/1327). Bu durum çalışmanın ve mezunlarını takibini zorlaştırmaktadır. Haleb’de okuyup Haleb’de görev yapanlar da bulunmaktadır. Haleb İdâdi mezunları Haleb dâhilinde bulunan Nizib Mekteb-iRüşdiyesi Muallim-i Evvelliği'ne, İdâdi mezunlarından Cevdet Efendi ve Rakka Mekteb-iRüşdiyesi Muallim-i Evvelliği Vekâleti’ne Nizib Muallimi Süleyman Efendi’nin tayin edilmesinden anlaşılmaktadır (MF. İBT. 339/14-19/N/1329). İdâdilerin müdür kadroları incelendiğinde atama yapılırken müdürlerin Mekteb-iAliyye mezunu olmasına özen gösterilmiştir. Bu durum Haleb İdâdisinde de dikkat edilen şartların başında olmuştur. Haleb İdâdisi kitabet, usul-i defteri ve hesap muallimi Ahmed Şükrü Efendi'nin Mekatib-i aliyye mezunu olmadığından İdâdi müdürlüğüne tayin edilememiştir (MF. MKT. 300/7-18/B/1313). Haleb İdâdisindeki muallimlerin yeterlilikleri incelendiğinde alanlarında oldukça donanımlı kişiler muallim olarak görev yapmışlardır. Haleb İdâdisi Fransızca Muallimi İzzet Bey tarafından hazırlanan "Tehzibü'l-Lisan" adlı risale, bütün İdâdilerde okutulmuştur (MF. MKT. 276/65-24/S/1313). Haleb İdâdisinde öğrenciler mektebe hoca ve ders taleb edebilecek, derslerin faydalarını dile getirebilecek kadar özgür bir ortama sahip olmuşlardır. Haleb İdâdisi öğrencileri hüsn-i hat ve jimnastık dersine olan ihtiyaçlarını dile getirmişler, muallim ve maaşının teminini istemişlerdir (MF. MKT. 670/24-19/B/1320). I.Dünya Savaşı, Haleb Mekteplerinin bütün kademelerini etkilediği gibi İdâdi kademesini de etkilemiştir. Askeriyedeki ihtiyaçlar eğitim de de düzenlemelere gidilmesine vesile olmuştur. Mekatib-i İdâdiye son iki sınıf talebesinden askerlik yaşına girenlerin şehadetnamelerini alıncaya kadar mezun sayılacakları bildirilmiştir (MF. MKT. 276/65- 24/S/1313). 187 Haleb İdâdisi personel cedveli incelendiğinde Müdür Abdi, Ömer Lütfi, Hasan Hazım, Faik, Muhyiddin Beylerin; Hesab, Hendese Muallimi Emrullah, Liyon, Şükrü Sami, Rıfat, Antovan, Ahmed Şükrî, Hasan Hazım, Mehmed Faik, Ahmed Şükrü Efendi, Haşim Efendilerin; Tarih ve Tab-i Umumi Abdi, Sami, Abdullah, Haşim, Musa el-Kazım Efendilerin; Rika/Hün-ü Hat Muallimi Hasan, Fethullah, Hasan Tahsin Efendilerin; Lisan-i Osmani/Edebiyat Muallimi Ahmed Hamdi, Abdurrahim, İzzet Bey- Musa Kazım, Abdullah, Kazım Efendilerin; Arabi - Farsi Muallimleri Abdullah, Naci, Musa Kazım, İsmetullah, Hasan Tahsin Efendilerin; Cografya Muallimi Safa, Liyon, Ahmed Cemal, İzzet, Abdullah, Haşim, Hamdi, Alaaddin Efendilerin; Fransızca Liyon, Antovan, İzzet, Mehmed Faik, Beravent Efendilerin; Kavâʻid-i Osmanî muallimi Kemal, Sami, İzzet, Ahmed Şükrü, Hasan Hazım, Yerevant, Mehmed Faik, Bedî Nuri Efendilerin; Resim Muallimi Hayri, Fethullah, Rıfat, Ahmed Şükrü, Mahmud Celaleddin Efendilerin olduğu görülmektedir. Haleb İdâdisinde Heyet-i Talimiyye adında ayrı bir kurul oluşturulmuştur. Bu kurul içinde idareci olup ders veren isimler de bulunmaktadır. Haleb İdâdisi Heyet-i Talimiyye personeli cedveli incelendiğinde Muavin-i evvel- Muavin-i sânî Sami, Rıfat, İzzet, Şerif, Mehmed Haşim, Musa el-Kazım Efendilerin; Muavin-i salîs Ahmed Cemal, Abdurrahim, İzzet, Haşim, Musa el-Kazım, Aladdin, Kadri Efendilerin; Edebiyat Muallimi Ömer Lütfü, Sami Bey, Abdurahim, İzzet, Rıfat, Faik, Mehmed Nadir Efendilerin; Kimya Muallimi Ömer Lütfü, Sami, İzzet, Rıfat, Şerif, Alaaddin, Muhiyyidin Efendilerin; Maʻlûmât-ı fenniye Sami, Hasan Hazım, Abdurrahim, Mehmed Rıfʻat Efendilerin; Hikmet-i tabîʻiye Muallimi Ahmed Cemal, Abdurrahim, İzzet, Nabi, Ahmed Şükrü, Şerif, Muhiyiddin Efendilerin; Makine Muallimi Rıfat, İzzet, Şerif, Muhiyiddin Efendilerin; Katib ve mübâyaʻa memuru Ahmed Şükrü, Mahmud Celaleddin, Emin, Ali Rıza Efendilerin; Ulûm-i diniye muallimi Hasan, İsmetullah, Rıfat İsmet Abdullah, İsmetullah Efendilerin; Tabîb Ogüst, Mehmed Ali, İsmail Şükrü, Besim Efendilerin; Usul-‘i Defter Muallimi Ahmed Şükrü, Şükrü, Abdürrahim, İzzet, Mahmud Celalaeddin, Mehmed Nadir, Kadri Efendilerin olduğu görülmektedir. 1904-1905 yılında Haleb İdâdisi eğitim-öğretim kadrosu başta müdür olmak üzere değişmiştir. H. 1322/1904-1905 yılında Müdür olan Muhiyiddin Bey uzun bir süre Haleb İdâdisinde müdürlük vazifesinde bulunmuştur. H. 1316/1898-1899 yılından itibaren Ermenice muallimi atanmış olan Haçator Efendi uzun süre görev yapmıştır. H. 1318/1900-1901 yılından H. 1322/1904-1905 yılına kadar Faik Efendi Haleb İdâdisinde müdürlük görevinde bulunmuştur. Faik Efendi’nin müdürlüğü döneminde muallim kadrosunun çoğu değişmiştir. 188 Heyet-i Talimiyede de muallim sayısı artmıştır. Ayrıca kozmografya derslerininde verilmesi ile astronomi, fizik ve matematik ilimlerinde öğrencilerin ilerlemeleri istenmiştir. Görevliler içerisinde İmam olan Şeyh Ferid Efendi de görev yapmıştır. İhtiyât (Hazırlık) Sınıfı Muallimleri H. 1319/1901-1902 yılında Haleb İdâdi Mektebinde Faik Efendi’nin müdürlüğü döneminde ihtiyat sınıfı oluşturulmuştur. İhtiyât sınıfının oluşturulması ile İdâdi heyetinde verilen kararlar tekrar görüşülmüştür. Yapılan istişareler ile daha sağlıklı kararlar alınmak istenmiştir. İhtiyat sınıfı muallimleri: İsmetullah Efendi, Ali Rıza Efendi, Şeyh Ferid Efendi, Şeyh Mehmed Efendi, Misak Efendi, Mubassır ve muallim Emin Efendi’dir (SVH, 29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 139). 1320’de de aynı kadro çalışmalarına devam etmiştir. H. 1323/1905-1906’da kadroya Muallim Avni Efendi, Mubassır Habib Efendi eklenmişrtir. Haleb İdâdisinin Diğer Görevlileri incelendiğinde Mubassır Ferid, Ömer Vasfi; Depo Memuru Avni, Habib, Abdüss Hüsnü Efendi elâm Efendi; Mübayya Mehned, Corci, Mustafa Efendi’nin olduğu görülmektedir. Grafik: 15 Haleb İdâdisi Öğrenci Sayısı (SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 90; SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 93; SVH, 24. Def’a, H. 1314/1896-1897, S. 123; SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 123- 133; SNMU, 1316, H.1316/1898-1899, 3.Def’a, S. 1008; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 362; SVH, 34. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 484) Haleb İdâdi Mektebi Öğrenci Sayısı 250 230 200 213 150 143 125 100 108 50 50 55 0 1891-1892 1892-1893 1896-1897 1897-1898 1898-1899 1902-1903 1905-1907 Öğrenci sayısı 250’ye ulaşamadığı gibi 50’nin altına da düşmemiştir. 1313/1895-1896- 1314/1896-1897 eğitim yılında 107 öğrenciden 26 kişi leyli(yatılı) ve ücretli, 18’i leyli ve ücretsiz, 63 öğrenci gündüzlüdür (SVH,27. Def’a, H.1317/1899-1900, S. 121). 1314/1896- 1897-1315/1898-1899 eğitim yılında 108 öğrenciden 53 kişi leyli(yatılı), 55 kişi Nehari (yatılı olmayan), 7 Sınıf bulunmaktadır (SVH,25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 123). 1315/1897- 189 1898-1316/1898-1899 eğitim yılında 143 öğrenciden 23 kişi leyli(yatılı) ve ücretli, 20’si leyli ve ücretsiz, 100 öğrenci gündüzlüdür (SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S.137). Haleb İdâdi Mektebinde 1315/1897-1898-1316/1898-1899 yıllarında Gayrımüslimler yatılı olarak bulunmamakta gündüzlü eğitimde ise sayıları %8’e denk gelmektedir. 1323/1905-1906- 1324/1906-1907 eğitim yılında 230 öğrenciden 43 kişi leyli(yatılı) ve ücretli, 19’u leyli ve ücretsiz, 168 öğrenci gündüzlüdür. 4.4.2.Maraş Sancağı İdâdi Mektebi 1901’de Maraş rüşdiyesi İdâdiye dönüştürülmüştür (MF. İBT. 101/26-28/Ra/1319). Mektebin müdürü Şakir Efendi, Muavin-i evvel’i Mustafa Lâmi Efendi, Muavin-i Sanî si ise Rıfʻat Efendi’dir. Mektebin yönetim kadrosunda değişiklik görülmemektedir. Maraş İdâdisi 7 yıllık eğitim veren İdâdilerden olamamış 5 yıl eğitim veren İdâdiler grubunda yer almıştır. Maraş İdâdisi rüştiyeden çevirildiği için bina olarak yetersizlikler ile eğitime başlamıştır. Maraş İdâdi Mektebinin daha iyi eğitim verebilmesi için Mektep binasının genişletilmesi ve tamirine ihtiyaç duyulmuştur (BEO. 3286/246378-03/Ra/1326). Mahalli idarenin muallim maaşına desteğini Maraş İdâdisinde de görmekteyiz. Ermenice muallimliği yapan Hozin Efendi'ye, maaş tahsisi talebinin bütçede karşılığı olmamasından kaynaklı olarak mahallince karşılanmıştır (MF. MKT. 629/31-19/S/1320). Tüm kademelerde olduğu gibi Maraş İdâdisinde de muallimlerin işledikleri suçlar incelenmiş görevden alınmaları hatta başka memuriyete getirilmemeleri dahi söz konusu olmuştur. H. 1321/1903-1904 yılında Maraş İdâdisi Heyeti Talimiye üyesi ve Malumat-ı Fenniye, Cebir, Hıfzussıhha, Usul-i Defterî, Fransızca, Tarih muallimi Mustafa Lami Efendi sarhoşluk ve sarkıntılık yaptığı gerekçesi ile şikâyet edilmiş olup yapılan tahkikat sonucunda azledilmiştir. Bu sebepten başka bir memuriyette istihdamının da gerçekleştirilmemesi kararı alınmıştır (MF. İBT. 465/84-16/Z/1331). Maraş İdâdisisnin personeli ve talimiye heyeti incelendiğin de aşağıdaki tablo karşımıza çıkmaktadır. Maraş Sancağı İdâdi Mektebi personel ve Heyet-i Talimiye cedveli incelendiğinde Türkçe, Kitabet, Usul-ü defter Muallimi Muallimi Şakir, Lâmiʻ Efendilerin, Malumât-ı ziraiye ve sıhhiye Muallimi Mustafa Lami Efendilerin; Hesab, Hendese Muallimi Avni, La’mi, Fazıl Efendilerin; Tarih ve Tab-i Umumi Muallimi Abdullah Hilmi, Fazıl, Hafız Mehmed Efendilerin; Rika/Hün-ü Hat Muallimi Turan, Mehmed Agâh Efendilerin; Arabi-Farsi Muallimi Abdullah Hilmi, Hacı Sabit Efendilerin; Coğrafya- Tarih Muallimi Rıfat, Fazıl, H. Mehmed Efendilerin; Fransızca, Ermenice Muallimi Havrin, Lâmiʻ Efendilerin; Hüsn-i hat Muallimi Turan, Mehmed Agâh Efendilerin; Ulûm-ı diniye, ahlak muallimi Hacı Mehmed Avni 190 Efendi’nin; Jimnastik, resim Muallimi Galib, Mehmed Efendilerin; Mubassır Hacı Hüseyin Efendi’nin; Hademe Hevnan, İsmail, Ali Efendilerin olduğu görülmektedir. Bir muallim birden çok dersin eğitimini vermiştir. 1908 yılında Lisân-ı Osmânî ve kitabet dersleri ayrı ayrı muallimler tarafından verilmiştir. Ders programlarındaki dersler incelendiğinde beşerî ilimlerin yanında jimnastik, resim gibi bedeni ve sanatı geliştirmeye yönelik derslerinde verildiği görülmektedir. 4.4.2.1. Maraş İdâdi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim Menşeileri ve Veli meslekleri Mektebin 1318/1319 eğitim ve öğretim yılında 110, 1321 eğitim ve öğretim yılında 104 öğrencisi bulunmaktadır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 431; SNMU, 1321, 6.def’a, S. 457). H. 1326/ 1908-1909 yılında öğrencilerin sınıflara dağılımlarına baktığımızda ise; Aded Sene 8 5. Sene 18 4. Sene 26 3. Sene 27 2. Sene 43 1. sene 120 Yekün’dür (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 452). Üst sınıflardaki öğrenci sayılarının az olduğu görülmektedir. Tablo: 23 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Mektebi Tahsisatı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 23, S.24, Matba‘a-i Âmire, 1336). 1328-29 sene-i dersiyesi mekâtib-i İdâdiye tahsîsâtı Tahsîsât-ı Seneviye Mektebin Yekûn Adı Ma‘âşât Masârıfât Haleb- 86 640 2 250 88 890 120 000 - 1317 - Maraş Mektep Binâsının Kıymeti Me’cûr olanların icâre-i senevîyeleri Târih-i Te’sîs ve Küşâdı Mülâhazât 191 Genel 6 744 806 1 143 499 7 888 305 6 788 959 120 000 - - Ykn Tablo: 24 1913-1914 yılı Maraş İdâdi Mektebi Tahsisatı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 27, S.58, Matba‘a-i Âmire, 1336). Tahsisât-ı seneviye Me’cûr Mektebin 1328-29 Mektep olanların târih-i Vilâyet senesindeki binâsının icâre-i te’sîs ve tahsîsât kıymeti senevîsi küşâdı Maraş 84 000 4 000 88 890 -890 120 000 1317 İdâdisi Her iki eğitim yılında da Maraş İdâdi Mektebinin masrafları incelendiğinde en büyük pay maaş kısmında olduğu görülmektedir. İki yıl arasında maaşlar için ayrılan gider azalırken mektep masraflarının arttığı görülmektedir. Bu durum muallim sayısının azalmış olmasından kaynaklanmaktadır. Tablo: 25 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 24, S.25, Matba‘a-i Âmire, 1334). Mikdâr-ı me’mûrîn, Hey’et-i idâre ve tedrîsiyenin muallimîn ve Muallimînin Sînleri ma‘âşâtı müstahdemîn Ykn Mektebin Haleb-Maraş Adı Hey’et-i İdare Hey’et-i Tedrîsiye Ma‘âşât Müstahdemîn-i Sâ’ire Masârıfât Hademe 88 000 Yekûn 20-25 25-30 30-40 Her iki senenin 40-50 farkı 50-60 500'den dûn 500-1000 1000-1500 1500-2000 192 3 8 - 2 13 - 4 3 2 1 4 6 1 - 23 256 596 21 198 1071 92 170 95 57 338 435 69 10 6 Görüldüğü gibi en çok masraf eğitim personelinin maaşları için ayrılmıştır. Muallimlerin çoğu 500 ile 1000 kuruş arasında maaş almıştır. Mektepte 3 idareci 8 muallim 2 hademe bulunmaktadır. Tablo: 26 1913-1914 yılı Maraş İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 24, S.55, Matba‘a-i Âmire, 1336). Me’mûrîn, Hey’et-i idâre ve mu‘alimîn, Muallimîn sinleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı müstahdemîn 500'de n dûn 3 7 2 12 1 1 5 2 - 2 7 1 - 1329-1330/1913-1914 yılında 1.500 ile 2.000 arası maaş alan muallim bulunamamaktadır. Genellikle muallimler 500 ile 1000 kuruş arası maaş almışlardır. Maraş İdâdisi genellikle 3 idareci ile yönetilmiştir. Tablo:1328-1329/1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Öğrenci Miktarı (1328-1329/1912- 1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 19, S.20, Matba‘a-i Âmire, 1334). Gnl Ykn Maraş Vilâyet Hey’et-i idâre Hey’et-i tedrîsiye Hademe Yekûn 20-25 25-30 30-40 40-50 50-60 500-1000 1000-1500 1500-2000 Mülâhazât 193 Sene-i Dersiye Zarfında Mekâtib-i İdâdiyeye Kaydedilen Şâkirdân Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî Muhtelife Yekûn - 48 - 1 - 3 - 2 - - 54 56 3705 3 47 2 48 - 27 2 4 3971 Sene-i Dersiye Zarfında Mektebi Terkeden Şâkirdân Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî Muhtelife Yekûn - 45 - - - 8 - 2 - - 55 26 2628 - 105 1 126 1 21 - 2 2920 Esbâb-ı Terk Esbâb-ı Hastalık Vefat İhraç Nakil Mülâhazât sâire Haleb-Maraş 1 - - 5 49 - Gnl.Ykn Haleb-Maraş Mektebin Adı Gnl. Ykn Haleb-Maraş Mektebin adı Mektebin Adı Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî 194 Gnl.Ykn 94 33 75 898 1920 - Osmanlı genelindeki İdâdilerde 1328-1329/1912-1913 yılında 2.920 öğrenciden 55’i Maraş’ta bulunmaktadır. Maraş İdâdisinde yatılı eğitim bulunmamaktadır. Maraş İdâdisindeki 55 öğrenciden 6’sı gayrimüslimdir. Tablo: 27 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi Öğrenci Miktarı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 20, S.21, Matba‘a-i Âmire, 1334). Şâkirdânın Sınıfa Taksîmi Sunûf-ı ibtidaiye Sunûf-ı tâliye 48 46 30 124 25 14 - - 39 - Gnl 2864 2029 1477 6654 1707 1230 663 417 4017 - Ykn Toplam 163 öğrencinin 165’i müslüman, 27’si ermeni, 1’i rum’dur. Sınıfı İbtidaiye öğrenci sayısı 124 iken sınıf-ı taliye sayısı 39’dur. İlk kısımda öğrenci sayısı yoğunluktadır. Tablo: 28 1913-1914 yılı Maraş İdâdisi Öğrenci Miktarı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 21, S.50, Matba‘a-i Âmire, 1336). Sene-i dersiye zarfında kaydedilen talebe 1328-29 Her iki Yekûn senesinde senenin Milel-i Rûm Ermeni Mûsevî kaydedilen farkı sâ’ire 39 - 3 - - 42 54 -12 Mar‘aş Maraş Mektebin adı İdâdi ismi İdâdisi Birinci Müslim İkinci Üçüncü Yekûn Dördüncü Beşinci Altıncı Yedinci Yekûn Mülahazat 195 Sene-i dersiye zarfında Mektebi terkeden 1328-29 Her iki talebe Yekûn senesinde senenin Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî terkeden farkı sâ’ire 45 1 12 - - 58 55 +3 Terk Sebebi Hastalık Vefat İhraç Nakil Esbâb-ı sâire 2 1 1 7 47 Maraş İdâdisinde 3 yeni kayıt ile toplamda 12 Ermeni öğrenci bulunmaktadır. Öğrenci sayılarındaki en büyük değişim nakildir. Tablo: 29 1912-1913 yılı Maraş İdâdisi İmtihan Cedveli (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 21, S.22, Matba‘a-i Âmire, 1334). Mekâtib-i İdâdiyenin 1328-29 sene-i dersiyesi imtihân-ı umûmî netâyici Mektebi Şahâdet-nâme Alanlar n adı Milel-i Yekû Müslim Rûm Ermeni Musevi muhtelife n Haleb- Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Maraş î rî î rî î rî î rî î ri - 9 - - - 3 - - - - 12 Gnl 936 57 780 - 11 - 22 - 11 - 12 Ykn Mektebi Terfi-i Sınıf Edenler n adı Mar‘aş İdâdi Mar‘aş İdâdi ismi İdâdisi ismi İdâdisi 196 Milel-i Yekû Müslim Rûm Ermeni Musevi muhtelife n Haleb- Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Maraş î rî î rî î rî î rî î ri - 68 - 1 - 15 - - - - 84 Gnl 6471 204 5775 9 88 9 122 2 49 2 9 Ykn Mektebi Sınıfta Kalanlar n adı Milel-i Yekû Müslim Rûm Ermeni Musevi muhtelife n Haleb- Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Leyl Nehâ Maraş î rî î rî î rî î rî î ri - 58 - - - 9 - - - - 67 Gnl 3264 16 3058 - 22 - 42 - 17 - - Ykn 1912-1913 yılında Osmanlıdaki bütün İdâdilerde mezun olan 936 öğrenciden 12’si Haleb’dedir. Osmanlıdaki bütün İdâdilerde sınıflarını geçen 6.471 öğrenciden 84’ü, sınıf tekrarı yapan 3.264 öğrenciden 67’si Haleb İdâdisindedir. Tablo: 30 1913-1914 yılı Maraş İdâdisinde İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 22, 23 S.52,53 Matba‘a-i Âmire, 1336) İmtihandan önce mevcut talebe Yek Milel-i Müslim Rûm Ermeni Musevî ûn sâ’ire İdâdi ismi 1328-29 senesinde Her iki mevcut senenin farkı talebe 197 Maraş 13 107 - - 2 13 - - - - 135 163 -28 İmtihan Öncesi Talebenin Sınıflara Taksimi İbtidâ’iye sınıfları Tâliye sınıfları İdâdi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Beşinci Altıncı ismi Yekûn Yekûn sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf Maraş 47 34 24 105 16 14 - 30 En çok öğrenci sayısı 1. Sınıfa devam eden öğrencilere aittir. 6. sınıfa devam eden öğrenci sayısı 18’dir. İdâdîlerin 1329-1330 Senesi İmtihân-ı Umûmî Sonuçları Şahâdetnâme alanlar 1328-29 Her iki İdâdi senesinde Milel-i Yekûn senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî şahâdetnâme sâ’ire farkı alanlar Maraş 7 - - 7 - 14 12 +2 Terfi-i Sınıf Edenler 1328-29 senesinde Her iki İdâdi Milel-i Yekûn terfi-i senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî sâ’ire sınıf farkı edenler Maraş 97 - 8 - - 105 84 +21 Terfi-i Sınıf Edemeyenler Yekûn ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz 198 1328-29 Her iki İdâdi Milel-i senesinde Müslim Rûm Ermeni Musevî senenin ismi sâ’ire sınıfta farkı kalanlar Maraş 16 - - - - 16 67 -51 Maraş İdâdisinden mezun olan 7 öğrenci musevidir. Toplam 34 öğrenci mezun olmuştur. 379 öğrenci sınıf atlamış ve 164 öğrenci sınıf tekrarına kalmıştır. Tablo: 31 1912-1913 Yılı Maraş İdâdisinde Görülen Dersler (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 25, S.26, Matba‘a-i Âmire, 1334). Hal eb- - 1 - 1 - 1 - 1 - - 1 1 1 2 - 1 Mar aş Gnl 10 14 70 18 67 10 75 6 74 1 - 73 68 56 3 46 Ykn 6 40 Arabî ve Fârisî dersleri sütûnunda hizalarında rakam vaz‘ olunmayan Mekteplerde o dersler ulûm-ı diniye mu‘allimleri uhdesindedir. 41 Ma‘lûmât-ı ticâriye ve usûl-i defteri dersleri sütûnunda hizâlarında rakam vaz‘ olunmayan mekâtibde o dersler ulûm-ı riyâziye mu‘allimleri uhdesindedir. 42 3 ve 4 dürûs-ı eşyâ ve zirâ‘at dersleri umûmiyetle ulûm-ı tabî‘iye mu‘allimleri uhdesindedir. 43 Dürûs-ı eşyâ ve zirâ‘at dersleri umûmiyetle ulûm-ı tabî‘iye mu‘allimleri uhdesindedir. Mektebin adı Sunûf-ı ibtidaiye dersleri muallimîni Ulûm-ı diniye ve fıkhiye Arabî ve Fârisî40 Türkçe Kitâbet Edebiyat ve Mantık ve Felsefe Riyâziyât Ma‘lûmât-ı ticâriye ve usûl-i defteri41 Ulûm-ı tabî‘iye ve hikmiye Dürûs-ı eşyâ42 Zirâ‘at43 Târih ve Coğrafya Fransızca Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye Resim, Resm-i hattî ve hüsn-i hatt Gana (Mûsikî) Terbiye-i Bedeniye Mülâhazat 199 Maraş İdâdisinde beşerî bilimlerin ağırlıklı olduğu program planlaması yapılmıştır. Yabancı dil olarak Fransızca eğitimi verilmiştir. Genel olarak muallim sıkıntısı çekildiğinden bir muallim birden çok dersi yürütmüştür. Tablo: 32 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisinde Görülen Dersler (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 26, S.57, Matba‘a-i Âmire, 1336). Mülâha zât İbtidâ’i 1 1 1 1 1 1 1 - - 1 - 9 10 -1 mualli mi 2 Bir önceki yıla göre Resim, Hüsn-ü Hat ve Terbiye-i Bedeniye dersleri verilememiş olduğu görülmektedir. Tablo: 33 1912-1913 yılı Maraş İdâdisindeki Muallim Menşeleri (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 26, S.27, Matba‘a-i Âmire, 133) Mekte Dârülmuallimîn-i bin Dârü'l-fünûn âliye Adı Maraş Vilâyet Ulûm-ı diniye, Arabî, Fârisî Türkçe ve Kitâbet Riyâziyât ve ma‘lûmât-ı ticâriye usûl-i defteri Ulûm-ı tabi‘iye, dürûs-ı eşyâ, zirâ‘at Târîh ve coğrafya Fransızca Mekteb- Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye iHarbiyeden Resim ve resm-i hattî Mekteb- Hüsn-i hat iMülkiyeden Gana (Musîki) Sanâyi-i Terbiye-i bedeniye Nefîse Halkalı Yekûn Mektebinde Ziraat mkt. n 1328-29 senesindeki muallimîn Her iki senenin farkı 200 Haleb- Maraş - - - - - 1 - 2 - - - - Gnl 2 5 2 1 1 1 5 7 31 28 2 17 53 Ykn 5 1 5 9 9 2 Maraş İdâdisinde Mekteb-iHarbiye mezunu 2, Tıb mezunu 1 muallim görev yapmıştır. Mektebi n Adı Baytar Haleb - 2 - - - - 2 - 1 1 Mektebinden: Maraş 1 Genel 28 37 9 5 12 6 117 20 15 107 - Osmanlı İdâdilerindeki muallimler incelendiğinde Mekâtib-i Ecnebiye menşeili muallimler görev yapmıştır. Maraş İdâdisinde en çok Dârülmuallimîn-i ibtidâ’i ve Mekâtib-i Ecnebiye menşeili muallimler görev alırken Mekâtib-i sâ’ireden ve Husûsî tahsîl görenlerin de eğitim kadrosunda yer aldıkları görülmektedir. Tablo: 34 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisindeki Muallim Menşeleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 25, S.56, Matba‘a-i Âmire, 1336). Dârü'l-fünûn Ulûm-ı şer‘iye şb. Dârü'l-mu‘allîmin-i Ulûm-ı edebiye şb. Rüşdiye Dârülmuallimîn-i Riyâziyât şb. ibtidaiyeden Tabî‘iyât şb. Galatasaray Sultânîsi Hukûk şb. Dârü'ş-şafaka Tıp Fak. Eczacı Mektebi Dersten mücâz Mekâtib-i Sultâniye Mekâtib-i Ecnebiye Mekâtib-i Ecnebiye ve gayri müslimeden Husûsî Tahsîl gören Mekâtib-i sâ’ireden- Edebiyat şb. Mülâhazât Fünûn şb. 201 1329-1330/1913-1914 Yılı Maraş İdâdisinde görev yapan muallimlerden sadece 1 tanesi Dârulmuallimîn-i ali mezunudur. En çok Mekâtib-i sultâniye ve idâdiyeden daha sonra da Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden mezun muallimler görev almıştır. Tıp ve diğer Mekteplerden mezun muallimler de az sayı da da olsa görev almışlardır. Tablo: 35 1912-1913 Yılı Maraş İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1328-129 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 22, S.23, Matba‘a-i Âmire, 1334) Haleb- 12 - 63 - 12 37 25 14 163 - Maraş Genl 694 52 2879 101 1429 1431 1361 2693 10640 - Ykn - Ulûm-ı şer‘iye Mektebin Adı - Ulûm-ı edebiye Ulemâdn - Riyâziyât - Tabî‘iyât Sınıf-ı Ruhani - Hukûk 1 Tıb Fakültesi Me’mûrîn - Eczâcı Mektebi Meslek-i Fenniye - Mekteb-iHarbiye - Mekteb-iMülkiye erbâbı - Halkalı Zirâ‘at Mektebi Tüccâr 1 Dârülmuallimîn-i Âliye - Dârülmuallimîn-i Rüşdiye Sınıf-ı Sanatkarân 2 Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden 4 Mekâtib-i sultâniye ve İdâdiyeden Zürrâ‘ - Mekâtib-i Rüşdiyeden - Dersden mücâz Sunûf-ı Sâire - Mekâtib-i husûsiyeden - Memâlik-i ecnebiye mekâtibinden Yekûn - Husûsî tahsil gören 1 Mekâtib-i sâ’ireden Mülâhazat 9 Yekûn 202 Tablo: 36 1913-1914 Yılı Maraş İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 23, S.53, Matba‘a-i Âmire, 1336). 1329 senesinde Maraş 14 - 54 1 9 29 19 9 135 küşâd edilenler Maraş İdâdilerine öğrenci gönderen veliler incelendiğinde en çok diğer sınıf, tüccar ve memur aileleri Maraş İdâdisini tercih etmişlerdir. 4.4.3. Ayıntab İdâdi Mektebi Maddi olanakların yetersizliği sebebi ile Ayıntab İdâdi Mektebinin açılması 1896 yılında mümkün olamayacağı bildirilmiştir (MF. MKT. 325/44-02/02/1314). Mektebin açılış tarihine kesin olarak ulaşılamamakla birlikte ihsaiyat mecmuasında verilen H.1329/1911 yılı Mektebin resmi açılış yılıdır (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 27, S.58, Matba‘a-i Âmire, 1336). 4.4.3. 1. Ayıntab İdâdi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim Menşeileri ve Veli meslekleri Tablo: 37 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi Mektepleri Tahsisatı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 27, S.58, Matba‘a-i Âmire, 1336). Tahsisât-ı seneviye Her Me’cûr Mektebin 1328-29 iki Mektep olanların târih-i Vilâyet senesindeki senen binâsının icâre-i te’sîs ve tahsîsât in kıymeti senevîsi küşâdı farkı İdâdi ismi Ulemâ Ma‘âşât Sınıf-ı ruhâniye Masârıfât Me’mûr Yekûn Silk-i fenniyeden Tüccâr Sanatkâr Zürrâ Sâir sınıflar Yekûn Mülâhazat 203 Ayntâb +110 109 200 1 500 - 150 000 1329 İdâdisi 700 Haleb içindeki İdâdi Mektebinden tahsisatı en fazla olan Ayıntab İdâdisidir. İdâdiler için ayrılmış tahsisatın en büyük payı maaşlara gitmektedir. Mektebin bir önceki yıla göre masrafı 110.700 kuruş artmıştır. Tablo: 38 1913-1914 Yılı Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi (1329-1330/1913- 1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 24, S.55, Matba‘a-i Âmire, 1336). Me’mûrîn, Hey’et-i idâre ve mu‘alimîn, Muallimîn sinleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı müstahdemîn 500'de n dûn 5 8 4 17 3 - 3 1 - 4 8 1 - İki muallimlik münhal olduğundan sütûnlarına dâhil değildir 1.500 ile 2.000 arası maaş alan 1 muallim bulunmakta olup genellikle muallimler 500 ile 1000 arası maaş almışlardır. Mektep 5 idareci ile yönetilmiştir. Ayıntab’da 5 idarecinin olması Ayıntab’da idari işlerin oldukça yoğun olduğunu göstermektedir. Muallim sayısı 13’tür. Sadece Ayıntab’da 4 hademe bulunmakta olup diğer İdâdilerde 2 hademe yeterli olmuştur. Tablo: 39 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi Öğrenci Miktarı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 21, S.50, Matba‘a-i Âmire, 1336).. Ayntâb Vilâyet Hey’et-i idâre Hey’et-i tedrîsiye Hademe Yekûn 20-25 110 700 25-30 30-40 40-50 50-60 500-1000 1000-1500 1500-2000 Mülâhazât 204 Sene-i dersiye zarfında kaydedilen talebe 1328-29 Her iki Yekûn senesinde senenin Milel-i Rûm Ermeni Mûsevî kaydedilen farkı sâ’ire 25 - - - - 25 - +25 Sene-i dersiye zarfında Mektebi terkeden 1328-29 Her iki talebe Yekûn senesinde senenin Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî terkeden farkı sâ’ire 3 - - - - 3 - +3 Terk Sebebi Hastalık Vefat İhraç Nakil Esbâb-ı sâire - - 1 2 - Ayıntab İdâdisinde 25 Müslüman öğrenci eğitim görmüş olup 1’i ihraç edilmiş 2 tanesi nakil olarak gelmiştir. Tablo: 40 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisi İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 22,23 S.52,53 Matba‘a-i Âmire, 1336). İmtihandan önce mevcut talebe İdâdi Yek Milel-i ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî ûn sâ’ire Ayntâb İdâdi Ayntâb Ayntâb İdâdi ismi İdâdi ismi İdâdisi ismi İdâdisi İdâdisi Müslim 1328-29 senesinde Her iki mevcut senenin farkı talebe 205 Ayınt 37 15 - - - - - - - - 52 - +52 ab İmtihan Öncesi Talebenin Sınıflara Taksimi İbtidâ’iye sınıfları Tâliye sınıfları İdâdi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Beşinci Altıncı ismi Yekûn Yekûn sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf Ayntâb - - - - 19 15 18 52 Ayıntab İdâdisinin öğrencilerinden 37’si ücretli 15’i ücretsiz olarak eğitim almışlardır. İbtidaiye sınıfında öğrenci bulunmazken Taliye sınıfında 52 öğrenci bulunmaktadır. Öğrenci sayıları 4., 5., 6. Sınıflarda oldukça yoğundur. Terfi-i Sınıf Edenler 1328-29 senesinde Her iki İdâdi Milel-i Yekûn terfi-i senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî sâ’ire sınıf farkı edenler Ayntâb 30 - - - - 30 - +30 Terfi-i Sınıf Edemeyenler 1328-29 Her iki İdâdi senesinde Milel-i Yekûn senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî sınıfta sâ’ire farkı kalanlar Ayntâb 22 - - - - 22 - +22 Ayıntab İdâdisinde 1329-1330/1913-1914 eğitim yılında yapılan imtihan sonucunda öğrencilerden hiçbiri mezun olamamıştır. İmtihan sonucuna göre 30 öğrenci terfi etmiş 22 öğrenci terfi edememiştir. ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz 206 Tablo: 41 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisinde Görülen Dersler (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 26, S.57, Matba‘a-i Âmire, 1336) 1 1 1 1 1 - 1 1 - - 1 9 - +9 Yabancı dil, musiki, hüsn-ü hat gibi dersler müfredatta olduğu halde eğitimi verilememiştir. Tablo: 42 1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisindeki Muallim Menşeleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 25, S.56, Matba‘a-i Âmire, 1336). Ayntâb Vilâyet Ulûm-ı diniye, Arabî, Fârisî Türkçe ve Kitâbet Riyâziyât ve ma‘lûmât-ı ticâriye usûl-i defteri Ulûm-ı tabi‘iye, dürûs-ı eşyâ, zirâ‘at Târîh ve coğrafya Fransızca Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye Resim ve resm-i hattî Hüsn-i hat Gana (Musîki) Terbiye-i bedeniye Yekûn 1328-29 senesindeki muallimîn Her iki senenin farkı İngilizce Mülâhazât 1 207 (*) Ayıntab'da 2 münhal muallimlik vardır. 1329-1330/1913-1914 Yılı Ayıntab İdâdisinde görev yapan muallimlerden 3 tanesi Dârü'l-fünûn, 2 tanesi Dârulmuallimînn-i Ali, 1 tanesi Dârülmuallimîn-i Rüşdiye mezunlarıdır. Ayrıca 2 muallim kadrosu boştur. Tablo: 43 1913-1914 Yılı Haleb İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 23, S.53, Matba‘a-i Âmire, 1336). 1329 senesinde Ayıntab 2 - 7 4 2 20 6 11 52 küşâd edilenler Ayıntab İdâdisinde en çok sanatkâr ailelerin çocukları eğitim almıştır. Sonra diğer sınıflar daha sonra da memur çocukları eğitim almıştır. Ayntab İdâdisine maaaş ve masraflar ile ilgili para gelmediği için istifa dilekçeleri mevcut bulunmakta olup Mektebin kapatılması ile karşı karşıya kalınmıştır (MF. MKT. - Ulûm-ı şer‘iye İdâdi ismi - Ulûm-ı edebiye Ulemâ - Riyâziyât - Tabî‘iyât Sınıf-ı 2 Hukûk ruhâniye 1 Tıb Fakültesi Me’mûr - Eczâcı Mektebi - Mekteb-iHarbiye Silk-i 1 Mekteb-i Mülkiye fenniyeden - Halkalı Zirâ‘at Mektebi Tüccâr 1 Dârülmuallimîn-i Âliye 1 Dârülmuallimîn-i Rüşdiye Sanatkâr - Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden - Mekâtib-i sultâniye ve İdâdiyeden Zürrâ - Mekâtib-i Rüşdiyeden - Dersden mücâz Sâir sınıflar - Mekâtib-i husûsiyeden - Memâlik-i ecnebiye mekâtibinden Yekûn - Husûsî tahsil gören 1 Mekâtib-i sâ’ireden Mülâhazat 9 Yekûn 208 1227/108-22/09/1335). Ayntab İdâdisinin Sultaniye çevirilmesi için mektep planı istenmiştir (MF. MKT. 1227/119-04/10/1335). Daha sonra Mektep Sultaniye çevirilmiştir. 4.4.4. Urfa İdâdi Mektebi Urfa’da(Akka) İdâdi Mektebinin açılması için Hayriye ve Sadiye İbtidaiyelerinin kapatılıp gelirlerinin açılacak olan Urfa İdâdisine aktarılması planlanmıştır (MF. MKT. 709/54- 03/03/1321). Ancak yapılan planlamanın dışına çıkılmış ve Urfa rüşdiyesi tamir edilerek İdâdiye çevirilmiştir (MF. MKT. 806/44-19/B/1322). Urfa İdâdisinin temeli 1879 yılında Mutasarrıf Rumi Bey’in çabaları ile açılan Urfa Rüşdiyesine dayanmaktadır. Urfa İdâdi Mektebi 1896’da İstanbul’dan Urfa’ya gönderilerek rüşdiye başmuallimlik görevini yürüten İhsan Şerif Beyin çabaları ile 1902 yılında iki sınıf eklenerek beş senelik İdâdi statüsünde eğitim vermeye başlamıştır. Mektep, Urfanın en stratejik yerinde açılmıştır (Saru, 1970, S.32). Urfa'da toplanan zebhiye resmini44 maarif adına kullanılmıştır. Bu vergi Urfa Mekteb-iRüşdiyesi'nin İdâdiye çevrilmesi ve muallim maaşları için de kullanılmıştır (MF. MKT. 985/34-29/M/1325). 1320/1902-1903’de Urfa İdâdi Mektebinin resmi açılışı yapılmıştır (MF. MKT. 661/63- 20/C/1320). Urfa İdâdisi ilerleyen dönemlerde yedi senelik İdâdi sınıfında yer alamamıştır (MF. İBT. 512/31-23/N/1332). Urfa İdâdisi I. Dünya savaşına kadar eğitime devam etmiştir. Urfa İdâdisi personel cedveli incelendiğinde Müdür İhsan Bey’in, Türkçe ve Kitabet İbrahim ve İhsan Efendilerin, İlm-i Eşya Hıfzu’s sıhha Muallimi İhsan Efendi’nin, Tarih Muallimi Safvet, Avni Beylerin, Hüsn-ü Hat Muallimi Ahmed Vefik Bey’in, Arabi-Farsi Muallimi Şeyh Safvet Efendi’nin, Coğrafya Muallimi Safvet Bey’in, Fransızca Muallimi İhsan Bey’in, Cebir Muallimi İhsan Bey’in, Usul-i defter Muallimi Safvet Efendi’nin, Resim Muallimi Tayyar ve Hasan Efendilerin, Ulûm-ı diniye Muallimi Hacı Şeyh Emin Efendi’nin, Mubassır Hafız Nuri, Hasan Efendilerin olduğu görülmektedir. Hesab, Hendese dersi müfredatta yer almışsa da muallim atamasının yapılamamış olduğu görülmektedir. Malumat-ı Nafia dersi H. 1322/1904-1905 yılında programa dâhil edilirken H. 1324/1906-1907 yılında çıkarılmıştır (SVH,32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 387; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 396). Muallimlerin tayininde en önemli problem formasyon eksikliği olmasından dolayı muallim ihtiyacı medrese kökenli muallimler ile çözülmüştür. Hacı Şeyh Emin Efendi, Abdurrahman Efendi, Mustafa Safvet Efendiler medrese kökenli 44 Osmanlı’dakesilen hayvanlardan alınan vergidir. Bknz: Pakalın Z.(1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Meb Yay. S.30. 209 muallimlerdendir (Demirel, Y.2016, S. 284). Askeri kökenli Avi Efendi, Hasan Fehmi ve Memduh Efendiler gibi muallimler de görev yapmıştır (Demirel, Y.2016, S. 285). Haleb İdâdisinde görevli müdürler görevli personelden, mevzuatın uygulanmasından, mektep için araç gereçlerin temininden ve muhafazasından sorumlu olmuşlardır. Bu görev ve sorumluluklara ilaveten ek olarak 1317(1899-1900)45 ve 1327(1909-1910)46 yıllarında çıkarılmış olan talimatnameler ile mektep bakkalındaki yiyecek ve içeceklerden ve güvenlikten de sorumlu olmuşlardır (Demirel, 2016, S. 281). Eğitimin sağlıklı ilerleyebilmesi için Urfa İdâdisinde öğrencilere çiçek aşısı yapılmıştır (MF. MKT. 677/42-07/10/1320). Günümüzdeki Okullarda Sivil Savunma Teşkilatının başkanı ve Kantin Yönetmeliğinin uygulanmasından birinci derece sorumlu olarak ismin müdür olmasına benzetilmektedir. Ayrıca Haleb İdâdisinde toplam iki müdür görev yapmıştır. İhsan Şerif Saru47 ve İbrahim Hakkı Efendi48’dir. Urfa İdâdi Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim menşeileri ve Veli meslekleri aşağıda verilmiştir. Tablo: 44 1913-1914 Ders Yılı Urfa İdâdisi Mektebi Tahsisatı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 27, S.58, Matba‘a-i Âmire, 1336). 45 SNMU, 1317/1899-1900, 4. def’a S. 194. 46 Mekteb-iİdâdiyeye Mahsus Talimatname, Matba-i Amire, 1327, S. 8 47 İhsan Şerif Saru Efendi 1866’da İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Asılları Arapkir’e dayanan Hazine-i Hümayun Kethüdası ve Meclis-i Valay-ı Ahkâm-ı Adliye üyeliğinde bulunan Mehmed Şerif Efend’inin oğludur. Mekteb-iTıbbiye’de eğitim görürken Belediye Dairesinde Hendeshane katibliği yapmıştır. Daha sonra 500 kuruş maaş ile Bab-ı Seraskeri Muhasebat Dairesine mütercim olarak atanmıştır. Ayrıca Ceride-i Askeriyeye dergisinde Muharrirlik ve Mütercimlik yapmıştır. Daha sonra Mehmed Nadir Beyin kurduğu Numune-i Terakki İdâdisinde 1889 yılında Tarih Öğretmenliği yapmıştır. Abdülhamidi hedef alan darbe girişimi İkamete memur (sürgün) edilenlerin içerisinde olup Urfaya sürgüne gönderilmiştir. II. Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbula dönmüştür. Çamlıca İnas Sanayi Mektebi ve Galatasaray Sultanisinde Tarih Öğretmenliği ve Ceride-i Askeriyye başmuharrirliği görevini yürütmüştür.1909’ da 1440 kuruş maaş ile Dârü’l-mu‘alliminde Tarih öğretmenliği yapmıştır. Daha sonra Erkek Sanayi Mektebi Beyoğlu Rum Kız Ortaokulunda müdür yardımcılığı ve öğretmenlik görevlerini yerine getirmiştir. 1939’da vefat etmiştir. Anadolu Köy Mektepleri için Tarihte İlk Adım, Çocuklara Tarih Dersleri; Dârü’l-mu‘allimin son sınıfı için Şark Meselesi; ilkokul 5. Sınıflar için Cumhuriyet Çocuklarına Tarih Dersleri adlı eserleri bulunmaktadır. Cumhuriyet Çocuklarına Tarih Dersleri, Talim Terbiye Kurulunca kabul edilen ilk eserelerden biridir. İhsan Şerif Bey Urfa’da bulunduğu süre içerisinde hem İdâdi hem de rüşdiyede büyük hizmetlerde bulunmuştur. Sadece Urfa İdâdisi ve Rüşdiyesinin yanı sıra İnas Mektebi ve Urfa Hastanesinin kurulmasında hizmetlerde bulunmuştur. Detaylı bilgi için Bknz: Saru, K. Ş. (1970). Eğitim Hizmetinde Elli Yıl. Meb. Basım evi, S. 5-72. 48 İbrahim Hakkı Efendi Sofyalı olup 1309(1894-1895) eğitim yılında İstanbul Dârulmuallimînin Âliyye Şubesinin Edebiyat kolundan mezundur. Bknz: Ünal, U.; Birbudak T. S.,2013, S. 150. Urfadan önce Yanya ve Gelibolu’da İdâdi Mekteplerinde görev yapmıştır. Yanya İdâdisinde Hat Muallimliği, Muallim-i sanî lik ve evvellik görevlerinde bulunmuştur. Bknz: (MF. MKT. 368/55-16/R/1315; MF. MKT. 400/57-30/M/1316; MF. MKT. 602/18-17/L/1319; MF. MKT. 1185/51-07/Ca/1331; MF. MKT. 368/55-01/Ra/1327). 1909 Urfa İdâdisi Müdürlüğü görevine gelen İbrahim Hakkı Efendi 1913’de aynı göreved devam etmiştir. Bknz: MF. MKT. 368/55- 01/Ra/1327; MF. MKT. 1185/51-07/Ca/ 1331; MF. MKT. 1185/54-07/Ca/ 1331. 210 Tahsisât-ı Her Me’cûr Mektebin seneviye 1328-29 iki Mektep olanların târih-i senesindeki senen binâsının icâre-i te’sîs ve tahsîsât in kıymeti senevîsi küşâdı farkı 84 1 800 86 100 -150 200 000 1311 150 Mektebin 84.150 kuruşluk masrafından en büyük paya sahib gider maaşlardır. Mektep binasının kıymeti 200.000 kuruştur. Urfa İdâdisi oldukca kıymetli bir binada eğitim vermiştir. Tablo: 45 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Muallim, Memur ve Müstahdem Maaş Çizelgesi (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 24, S.55, Matba‘a-i Âmire, 1336). Me’mûrîn, Hey’et-i idâre ve mu‘alimîn, Muallimîn sinleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı müstahdemîn 500'de n dûn 3 8 2 13 3 - 2 3 2 4 6 1 - Urfa İdâdisinde muallimler genellikle 500 ile 1000 kuruş arası maaş almışlardır. Tablo: 46 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Öğrenci Miktarı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 21, S.50, Matba‘a-i Âmire, 1336).. Akka Vilâyet Akka (Urfa) İdâdisi Vilâyet Hey’et-i idâre Hey’et-i tedrîsiye Ma‘âşât Hademe Masârıfât Yekûn 85 950 Yekûn 20-25 25-30 30-40 40-50 50-60 500-1000 1000-1500 1500-2000 İki Mülâhazât muallimlik münhal olduğundan sütûnlarına dâhil değildir 211 Sene-i dersiye zarfında kaydedilen talebe 1328-29 Her iki Yekûn senesinde senenin Milel-i Rûm Ermeni Mûsevî kaydedilen farkı sâ’ire 29 - - - - 29 29 - Sene-i dersiye zarfında Mektebi terkeden 1328-29 Her iki talebe Yekûn senesinde senenin Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî terkeden farkı sâ’ire 19 - - - - 19 14 +5 Terk Sebebi Hastalık Vefat İhraç Nakil Esbâb-ı sâire - 1 1 14 3 Urfa İdâdisindeki öğrencilerin tamamı Müslüman olup 14 öğrenci nakil, 1 öğrenci vefat, 1öğrenci ihraç edilmiştir. Aşağıdaki tabloya göre 1 ücretli Rum öğrenci de eğitim almıştır. Tablo: 47 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisinde İmtihandan önce öğrenci sayısı ve İmtihan Cedveli (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 22,23 S.52,53 Matba‘a-i Âmire, 1336) İmtihandan önce mevcut talebe Milel-i Müslim Rûm Ermeni Musevî sâ’ire İdâdi Yekûn fark ismi Urfa İdâdisi İdâdi ismi ücretli ücretsz Müslim ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz ücretli ücretsz 1328-29 senesinde mevcut talebe 212 10 73 1 - - - - - - - 84 86 -2 İmtihan Öncesi Talebenin Sınıflara Dağılımı İbtidâ’iye sınıfları Tâliye sınıfları İdâdi Birinci İkinci Üçüncü Dördüncü Beşinci Altıncı ismi Yekûn Yekûn sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf sınıf Akka 23 25 15 63 11 1 - 21 (Urfa) En çok ücretsiz öğrenci bulunmakta olup İbtidaiye sınıfında 63, Taliye sınıfında 21 öğrenci bulunmaktadır. İdâdîlerin 1329-1330 Senesi İmtihân-ı Umûmî Sonuçları Şahâdetnâme alanlar 1328-29 Her iki İdâdi senesinde Milel-i Yekûn senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî şahâdetnâme sâ’ire farkı alanlar Akka 10 - - - - 10 12 -2 Terfi-i Sınıf Edenler 1328-29 senesinde Her iki İdâdi Milel-i Yekûn terfi-i senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî sâ’ire sınıf farkı edenler Akka 55 - - - - 55 65 -10 Terfi-i Sınıf Edemeyenler 1328-29 Her iki İdâdi senesinde Milel-i Yekûn senenin ismi Müslim Rûm Ermeni Musevî sınıfta sâ’ire farkı kalanlar Akka 18 1 - - - 19 9 +10 Akka (Urfa) 213 Haleb İdâdisinden mezun olan 7 Musevi öğrenciden 1’i Urfa’dadır. Toplam 379 öğrenci sınıf atlamış ve 164 öğrenci sınıf tekrarına kalmıştır. Tablo: 48 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisinde Görülen Dersler (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 26, S.57, Matba‘a-i Âmire, 1336). 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 - 10 11 -1 Terbiye-i Bedeniye dersi müfredatta görünse de eğitim verilememiştir. Dini ve beşerî ilimler açısından müfredat iyi hazırlanarak uygulanmıştır. Tablo: 49 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisindeki Muallim Menşeleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 25, S.56, Matba‘a-i Âmire, 1336). Urfa Vilâyet Ulûm-ı diniye, Arabî, Fârisî Türkçe ve Kitâbet Riyâziyât ve ma‘lûmât-ı ticâriye usûl-i defteri Ulûm-ı tabi‘iye, dürûs-ı eşyâ, zirâ‘at Târîh ve coğrafya Fransızca Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye Resim ve resm-i hattî Hüsn-i hat Gana (Musîki) Terbiye-i bedeniye Yekûn 1328-29 senesindeki muallimîn Her iki senenin farkı İngilizce 1 Mülâhazât 214 (*) Ayıntab'da 2 münhal muallimlik vardır. Toplam 10 muallimden 3 tanesi Mekteb-iİdâdi ve Sultani mezunudur. Sadece 1 tane Dârü'l-fünûn mezunu muallim görev yapmıştır. Tablo: 50 1913-1914 Yılı Urfa İdâdisi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 23, S.53, Matba‘a-i Âmire, 1336). Akka 7 - 29 1 26 7 14 - 84 1329 senesinde küşâd edilenler Toplam 84 öğrencinin baba mesleğine ulaşılmıştır. Urfa İdâdisinde en çok memur ve tüccar çocuklarının eğitim aldığı görülmektedir. - Ulûm-ı şer‘iye İdâdi ismi - Ulûm-ı edebiye Ulemâ - Riyâziyât 1 Tabî‘iyât Sınıf-ı ruhâniye - Hukûk - Tıb Fakültesi Me’mûr - Eczâcı Mektebi Silk-i 1 Mekteb-iHarbiye - Mekteb-iMülkiye fenniyeden - Halkalı Zirâ‘at Mektebi Tüccâr - Dârülmuallimîn-i Âliye - Dârülmuallimîn-i Rüşdiye Sanatkâr 1 Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden 3 Mekâtib-i sultâniye ve İdâdiyeden Zürrâ - Mekâtib-i Rüşdiyeden - Dersden mücâz Sâir sınıflar 1 Mekâtib-i husûsiyeden - Memâlik-i ecnebiye mekâtibinden Yekûn - Husûsî tahsil gören 2 Mekâtib-i sâ’ireden Mülâhazat 10 Yekûn 215 4.4.5.Haleb Sultanisi Sultaniler ortaöğretimin ikinci kademesini oluşturan eğitim kurumlarıdır. Sultaniler, iki esas üzerine eğitim vermesi hedeflenmiştir. Bunlardan ilki değişik inançlardaki çocukların kaynaşması ile Osmanlıcılık düşüncesi altında Osmanlı halkının fikri olarak birleştirilmesidir (Bilim, 1998, S.236). Diğer ise yabancı dil eğitiminin geliştirilmesidir (Cevad, 2001, S. 86-87). Rüşdiyeler ihtiyaca cevap veremeyince 15 Nisan 1868’de Galatasaray Sultanisi açılmıştır. Galatasaray Sultanisinin eğitiminde Fransız kültürü etkili olmuştur. (Nafi, 1932, S. 84-85). 1869 yılında yayınlanan Marif-i Umumiye Nizamnamesi’nde ortaöğretimin üst kademelerini oluşturan Sultani Mektepleri Osmanlı vilayetlerinde yaygınlaşamamıştır (Engin, 2003, S.286). Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi’nde kararlaştırılmış Mekteb-iSultani isimli mektep Beyrutta açılmıştır. Mektebin süresi 6 yıl olup idâdiye çevirilmiştir (Demirel, 2012, S. 342). Sultani Mekteplerinde Adî bölümü 3, Âlî bölümü 3 olmak üzere toplam 6 yıl eğitim vermesi planlanmıştır. Bu Mektebi bitirme işlemleri İdâdi ve rüşdiyelerdeki gibi yürütülmüştür. Maarif Nezaretinin sınavı ile Sultanilerden mezun verilmeye de başlanmıştır (Demirel, 2012, S.510). İdadilerin bünyesinde gerçekleştirilen yeniliklerle vilayet merkezi bünyesinde rüşdiyeleride içine alan 7 yıl süreli idâdiler teşkil edilmesi kararlaştırılmıştır (Demirel 2012, S.341). Sultaniler, ekonomik ve yetişmiş eğitim kadrosundaki eksiklerinden dolayı daha geç açılmıştır. Vilayetlerde Sultanilerin açılma meselesi 1908’den itibaren gündeme gelmiş 23 İdâdi Mektebinden 10 tanesi Sultaniye çevirilmiştir. Emrullah Efendi, Sultanilerin açılması için büyük çaba sarf etmiştir. Belirtilen 10 İdâdiden biri Haleb’de olup Sultaniye çevirilmiş olduğu görülmektedir (Engin, 2003, S.286). Haleb İdâdisi sultaniye dönüştürülerek eğitime başlamıştır (MF. İBT. 300/18- 29/M/1329).1910-1911 eğitim yılında Haleb Sultanisinde toplamda 232 öğrenciden 123 yatılı, 109’u gündüzlüdür (Demirel, 2012, S. 339-358). 1914 Yılında ücretsiz ve yatılı öğrencilerin masrafları vilayetin hususi bütçesinden karşılanması düşünülse de maarif bütçesinden karşılanması kararlaştırılmıştır (DH. UMVM. 70/33-07/09/1332). Haleb Sultanisine mubassır olarak Ahmed İzzet Efendi atanmıştır (SNMU,1321, 6. Def’a, S. 457). Haleb Feyziye Mekteb-iİbtidaisi Muallim-i Evveli Cevdet Efendi yeni açılan Sultani Mektebi mubassırlığına nakledilmiştir (MF. İBT. 298/33-20/M/1329). Mektebin Osmanlıca dersi seyyar muallim Abdulkadir Efendi tarafından yürütülmüştür (MF. MKT. 633/18-04/03/1320). Mektebin Tarih muallimi olan Salim Efendi dini aşağılayıcı sözler kullandığı gerekçesi ile şikâyet edilmiştir. Yapılan araştırmada iki öğrenci dışındaki bütün 216 öğrenciler böyle bir durumun olmadığını dile getirdikleri için Salim Efendi görevine devam etmiştir (BEO. 3855/289061-08/02/1329). Ayrıca dış politikalardaki gelişmeler yabancı lisanı belirlemiştir. Haleb Sultanisinde Almanca dersi için Aştefol Efendi görevlendirilmiştir (MV. 246/37-20/02/1335). 22 Mayıs 1917’de Sultani binası askeriye tarafından kullanılmak istense de eğitim devam ettiği için izin verilmemiştir (MF. MKT. 1226/96 -20/R/1335). Ancak aynı yıl Sultani binasının tahliyesi istenmiştir (MF. MKT. 66/1335-09/12/1335). 4.4.5.1 Haleb Sultani Mektebi Öğrenci Sayıları, Masraf Cedveli, Maaş Çizelgesi, İmtihan Cedveli, Muallim Menşeileri ve Veli Meslekleri Tablo: 51 1912-1913 Yılı Haleb Sultanisi Bina değeri, Masrafı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 16-17, S.16) 1328-29 sene-i dersiyesinin mekâtib-i sultâniye tahsisâtı Tahsîsât-ı Seneviye Mektep Târih-i Mektebin Yekûn Binâsının Te’sîs ve Mülâhazât Adı Ma‘âşât Masârıfât Kıymeti Küşâdı Haleb 386 700 264 732 651 432 1 790 610 1326 - Genel 4 401 040 3 969 549 8 870 589 10 378 318 - - Ykn Tablo: 52 1913-1914 Yılı Haleb Sultani Mektebi Bina değeri, Masrafı ve Maaşları (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 17, S.44, Matba‘a-i Âmire, 1336). Tahsîsât-ı seneviye Ma‘âşât Masârıfât Yekûn 1328-29 senesi tahsîsâtı Her iki senenin farkı Mektebin kıymeti Me’cûr olanların icâre-i senevîsi Târîh-i te’sîsi Sultâniye'ye kalbi târîhi 217 223 200 98 970 322 125 299 000 23 125 400 000 - 1306 1329 Haleb Sultanisi oldukça kıymetli binada eğitim vermiştir. Toplamda Sultaninin H.1328- 1329/1912-1913 yılında 651.432 kuruşluk masrafı bulunmaktadır. H.1329-1330/1913-1914 yılında ise Mektebin 322.125 kuruş ile masrafları artmıştır. Tablo: 53 1912-1913 Yılı Haleb Sultananiside Muallim, Memur, Müstahdem Maaşları (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 16-17, S.16) Mikdâr-ı me’mûrîn, Hey’et-i idâre ve muallimîn ve Muallimînin Sînleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı müstahdemîn Ykn 14 20 3 20 57 8 4 6 1 1 1 15 11 6 1 Gnl 172 263 29 271 235 48 67 69 55 24 38 202 118 60 14 Ykn Haleb Sultanisinde görevli 57 kişiden 14’ü idari görevli, 20’si muallim olup 3’ü memur, 20’si ise hademedir. 500 ile 1000 kuruş maaş alan muallim sayısı fazla olup en çok 2000 ile 3000 kuruş maaş alan 1 kişi bulunmaktadır. Tablo: 54 1913-1914 Yılı Haleb Sultani Mektebinin Muallim, Memur, Müstahdem Maaşları (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 18, S.45, Matba‘a-i Âmire, 1336). Hey’et-i idâre ve tedrîsiyenin Muallimîn sinleri ma‘âşâtı hey‘et-i Mektebin Haleb Sultanisi idâre Adı Hey’et-i Hey’et-i İdare tMedürsîtsaihye demîn-i Hey’et-i Tedrîsiye Hademe sâ’ire Yekûn Müstahdemîn-i Sâ’ire Hademe 20-25 25-30 30-40 40-50 50-60 500'den dûn 500-1000 1000-1500 1500-2000 2000-3000 218 1000 1500 2000 500'de - - - n dûn 1500 2000 3000 Her iki istatistikte de en çok muallim maaşı ödenmiştir. En çok 500 ile 1000 kuruş arasında maaş ödemesi yapılmıştır. Tablo: 55 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisnde Okutulan Dersler (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 17, S.17) 2 1 1 1 2 2 2 1 1 2 1 1 2 - 1 20 - 40 14 23 12 26 23 24 13 11 32 12 10 22 3 10 275 - Tablo: 56 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisnde Okutulan Dersler (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 20, S.47, Matba‘a-i Âmire, 1336). Gnl Ykn Haleb Mktbn adı 13 Sunûf-ı ibtidaiye dersleri muallimîni 22 Ulûm-ı diniye ve fıkhiye 2 Türkçe ve kitâbet 20 Edebiyat, Mantık ve Felsefe 57 Riyâziyât 6 20-25 Ulûm-ı tabî‘iye, sıhhiye ve hikmiye 4 25-30 Târîh ve Coğrafya Arabî 9 30-40 Fârisî 2 40-50 Fransızca 1 50-60 Almanca ve İngilizce 3 Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlakiye ve 14 500-1000 hRueksiûmki,y ree sm-i hattî ve hüsn-i hat Gana mûsîki 11 Terbiye-i bedeniye 6 Yekûn 1 Mülâhazat 219 Mülâhazât Bazı mekteplerde sütûn-ı mahsûsuna konulmuş olan 4 1 1 1 2 2 2 2 1 2 1 - 1 1 1 22 dersler muallimîn-i sâ’ire tarafından tedrîs edilmekte veya idâre olunmaktadır. Her iki sütun incelendiğinde müfredatta verilen 1912-1913 ders yılında musiki haricindeki tüm dersler okutulmuştıur. Dini, beşerî ve yabancı lisanın verildiği müfredat çerçevesinde eğitim verilmiştir. H. 1329-1330/1913-1914 yılında musiki dersinin eğitimi verilmiş olup Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye dersleri ise verilememiştir. Verilen derslerin sayısı bir önceki yıla göre arttırılmıştır. Devrin şartlarına göre okutulan dersler ile donanımlı bireylerin yetiştirilmesi hedeflenmiştir. Tablo: 57 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisindeki Muallimlerin Menşeileri (1328-1329/1912- 1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 18, S.15) Mektebin Dârülmuall Dârü'l-fünûn Adı imîn-i âliye Sunûf-ı ibtidaiye dersleri muallimleri Ulûm-ı diniye ve fıkhiye Türkçe ve kitâbet Edebiyat, mantık ve felsefe Riyâziyat Ulûm-ı tabî‘iye, sıhhiye ve hikmiye Târih ve coğrafya Arabî Fârisî Fransızca Almanca ve ingilizce Ma‘lûmât-ı medeniye, ahlâkiye ve hukûkiye Resim, resm-i hattî Mekteb- Gna (Musîki) iHarbiy Terbiye-i bedeniye eden Yekûn Mekteb- iMülkiy Hedaelnk alı Ziraat mkt. 220 Haleb - 1 - - 1 - - - 1 - 2 1 Gnl Ykn 4 9 7 3 11 2 1 6 10 1 10 8 - 2 1 1 - 3 - - - 7 20 4 23 56 5 2 25 2 46 6 19 263 Osmanlıda 263 Sultani mualliminden Haleb’de en çok Darul- Fünun mezunları görev yapmıştır. Tablo: 58 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisindeki Muallimlerin Menşeileri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 19, S.46, Matba‘a-i Âmire, 1336). Dârü'l-mu‘allîmin-i Rüşdiye Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden Ulûm-ı şer‘iye şb. Memâlik-i ecnebiye Ulûm-ı edebiye şb. mekâtibinden Riyâziyât şb. Galatasaray Sultanîsi'nden Tabî‘iyât şb. Darü'ş-şafaka'dan Hukûk şb. Dersten mücâz Tıp Fak. Mekâtib-i Eczacı Mektebi sultâniyeden Mekâtib-i İdâdiyeden Mekâtib-i ecnebiye ve gayri müslimeden Mekâtib-i sâ’ireden Edebiyat şb. Yekûn Fünûn şb. 221 1912-1913 senesinde mevcûd muallimîn 20 Her iki senenin farkı +3’dür. Bir önceki seneye göre 3 muallim artmıştır. Dârü'l-fünûn mezununun az olmasından kaynaklı olarak sadece bir muallim görev yapmıştır. En çok Dârü'l-muallimîn Fünûn Şubesi mezunu muallimler görev almıştır. Tablo: 59 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisi öğrenci sayısı, Öğrencilerin Sınıflara Taksimi (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 11-12-13, S.16) Sene-i Dersiye Zarfında Mekâtib-i Sultâniyeye Kaydedilen Şâkirdân Mektebin Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî Yekûn adı Muhtelife Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Haleb 20 47 2 - - - 1 - - - 70 Gnl. Ykn 537 507 22 13 18 15 7 5 3 - 1127 Osmanlı genelinde Müslüm sultanilerinde toplamda 1127 öğrenci bulunmaktadır. Haleb sultanisinde toplam 67 tane öğrenci eğitim almıştır. Osmanlıda Müslüman 537 gündüzlü - Ulûm-ı şer‘iye 1 Ulûm-ı edebiye - Riyâziyât - Tabî‘iyât - Hukûk - Tıb Fakültesi - Eczâcı Mektebi 1 Mekteb-iHarbiye 1 Mekteb-iMülkiye 1 Sanâyi-i Nefîse - Halkalı Zirâ‘at Mektebi 4 Dârülmuallimîn Fünûn Edebiyat - DârülmEudaelbliimyâînt -i Âliye - Dârülmuallimîn-i Rüşdiye 3 Dârülmuallimîn-i ibtidaiyeden 3 Dersden mücâz 1 Mekâtib-i sultâniye ve İdâdiyeden 3 Memâlik-i ecnebiye mekâtibinden 2 Mekâtib-i husûsiyeden 2 Husûsî tahsil gören - Mekâtib-i sâ’ireden 22 Yekûn 222 öğrencinin 20’si, 507 yatılı öğrencinin 47 tanesi Haleb’de bulunmaktadır. Haleb Sultanisinde gayrımüslim 3’ten fazla öğrenci bulunmamaktadır. Sene-i Dersiye Zarfında Mektebi Terkeden Şâkirdân Mektebin Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevî Adı Muhtelife Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Haleb 4 12 - - - 5 - - - - 21 Gnl.Ykn 229 238 28 6 12 24 1 5 3 2 548 Osmanlı genelinde 548 Sultani öğrencisi Mektebi terk etmiş olup bunlardan müslüman 16 tanesi, gayrımüslim 5 tanesi Haleb’de bulunmaktadır. Kable'l-imtihân mekâtib-i sultâniyede mevcûd şâkirdân Milel-i Müslim Rûm Ermeni Mûsevi muhtelife Öğrencilerin Sınıflara Dağılımı Sunûf-ı ibtidaiye Sunûf-ı tâliye Gnl Ykn Haleb Mektebin adı 684 35 Ücrtli Lyl 641 58 Ucrtsz 507 - Ucrtli Nhr 461 114 Ucrtsz 27 - Ücrtli Lyl 29 2 Ucretsz 26 - Ücrtli Nhr 10 - Ucretsz 29 1 Ücrtli Lyl 45 14 Ucretsz 27 - Ücrtli Nhr 27 3 Ucretsz 13 - Ücrtli Lyl 11 1 Ucretsz 36 - Ücrtli Nhr 7 - Ucretsz 11 - Ücrtli Lyl 1 - Ucretsz 8 - Ücrtli Nhr 2 - Ucretsz 2602 228 Ykn 223 Haleb Sultanisi ücretsiz ve yatılı öğrencilerin mevcud olduğu bir mekteptir. Osmanlı genelindeki gayrımüslim ve müslim toplam 2602 öğrenciden 207 tanesi Haleb’de bulunmaktadır. Öğrencilerin sınıf taksimlerinde en çok sınıf-ı taliyeden altıncı sınıfa devam edenler görülmektedir. Tablo: 60 1912-1913 Yılı Haleb Sultananisinde Öğrencilerin Sınıflara Taksimi (1328-1329/1912- 1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 14- 14, S.41 Matba‘a- i Âmire, 1334). Sunûf-ı ibtidaiye Yekûn Sunûf-ı tâliye Yekûn Mülahazat 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 8 15 21 8 - 52 61 44 31 - 27 25 20 208 - Tablo: 61 1913-1914 Yılı Haleb Sultananisi öğrenci sayısı, Öğrencilerin Sınıflara Taksimi (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 13, S. 40, 41, Matba‘a-i Âmire, 1336). Sene-i Dersiye Zarfında Kaydedilen Talebe 293 15 Birinci 143 20 İkinci 90 - Üçüncü 4 - Dördüncü 2 - Beşinci 532 35 Yekûn 548 56 Altıncı 402 42 Yedinci 445 32 Sekizinci 132 - Dokuzuncu 342 37 Onuncu 173 26 Onbirinci 28 - Onikinci 2070 193 Yekûn 224 Müslim Rûm Ermeni Musevî Milel-i 1328 -29 Sâ’ire senesinde Her iki senenin farkı kaydedile nler 61 50 1 - - - - 1 - - 70 +43 Mektebi Terkedenler Müslim Rûm Ermeni Musevî Milel-i Her iki senenin farkı 1328 -29 Sâ’ire senesinde Mektebi terkeden 20 47 - - 1 5 - - - - 84 81 +3 Esbâb-ı terk Esbâb-ı Hastalık Vefât İhrâç Nakil sâ’ire - - - - 84 Tablo: 62 Haleb Sultananisi 1912-1913 Yılı İmtihan Cedveli (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 13-14, S.16) 1912-1913 yılında Haleb Sultanisinden mezun olan bulunmamaktadır. Osmanlı’nın bütün vilayetlerindeki Sultanilerden 16’sı Müslüman, 2’si Rum, 2’si Ermeni, 4’ü leyli 2’si nehari 6 Musevi olmak üzere toplamda 26 kişinin mezun olduğu görülmektedir. Sınıf atlayanların sayısı Milel-i Yekûn Müslim Rûm Ermeni Musevi muhtelife Leylî Mektebin Nehârî Leylî adı Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Leylî Nehârî Nehârî Leylî Nehârî Yekûn 113 Yekû 225 Gnl Ykn Sınıfta Kalanlar Milel-i Yekûn Müslim Rûm Ermeni Musevi muhtelife Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehâri 9 11 - - 3 1 - - - - 24 512 213 250 13 5 13 7 5 4 1 1 1912-1913 yılında Osmanlı Sultanilerinde 26 öğrenci mezun olmuş ancak Haleb Sultanisi’nde ise mezun bulunmamaktadır. Sınıfı geçen 2064 öğrenciden 24’ü Tekrara kalan 512 öğrenciden 24’ü Haleb sultanisi öğrencisidir. Tablo: 63 1913-1914 Yılı Haleb Sultanisi İmtihan Cedveli (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 15 S.42, Matba‘a-i Âmire, 1336). Diploma alanlar Müslim Rum Ermeni Musevi 1912-1913 Her iki senesinde Yekûn senenin Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî diploma farkı alanlar 7 5 - - 1 - - - 13 - +13 Gnl Ykn Haleb Haleb Sultanisi 1100 48 Leylî 713 103 Nehârî 42 2 Leylî 30 - Nehârî 60 12 Leylî 47 2 Nehârî 15 1 Leylî 37 - Nehârî 11 - Leylî 9 - Nehâri 2064 204 226 Terfi-i Sınıf Edenler Müslim Rum Ermeni Musevi 1328-29 Her iki senesinde Yekûn senenin Diploma farkı alanlar 204 -42 Sınıfı Terfi Edemeyenler Müslim Rum Ermeni Musevi 1328-29 Her iki senesinde Yekûn senenin Diploma farkı Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî alanlar 26 59 - - - - - - 85 24 +61 İmtihan sonucunda 13 öğrenci mezun olmuştur. Bir önceki yıla göre sınıfı geçen öğrenci sayısı 42 kişi azalmıştır. Sınıfta kalan 61 kişi bir öneceki yıla göre artmıştır. Tablo: 64 1328-29/1912-1913 yılı Sultani Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1328-1330 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 14, S.17, Matba‘a-i Âmire, 1334). 101 Leylî 53 Nehârî 3 Leylî - Nehârî 3 Leylî - Nehârî 1 Leylî 1 Nehârî 126 227 Haleb 19 1 65 4 11 8 49 71 228 - Genl 167 20 931 92 332 218 405 608 2803 - Ykn Tablo: 65 1329-1330 yılı Sultani Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 16, S.43, Matba‘a-i Âmire, 1336). 22 1 79 4 6 8 67 73 260 Haleb Sultansini en çok tercih eden aileler, memurlar ve diğer gruplardandır. Bir önceki yıla göre en çok çiftçi ve memur velilerinin sayısı artmıştır. 4.4.6. Haleb’de Mesleki Eğitim Ülkelerin zenginlik ve refah seviyeleri meslek ve sanayi sektörlerinin ilerlemesi ile doğru orantılı olmuştur. Osmanlı Devleti, Avrupa’daki gelişmeleri takip edemediği için Osmanlıdaki sanayii faaliyetleri yabancıların eline geçmiştir. Avrupalı devletler, Osmalı’dan hammadde alıp yüksek meblağlar ile mamul madde satmışlardır. Bu durum karşısında Osmanlı Ulemâdan Mektebin Adı Ulemâdn Sunûf-ı Ruhânîden Sınıf-ı Ruhani Me’mûrînden Me’mûrîn Meslek-i Fenniye Erbâbından Meslek-i Fenniye erbâbı Tüccârdan Tüccâr Sınıf-ı Sanatkarân San‘atkârdan Zürrâ‘ Zürrâ‘dan Sunûf-ı Sâire Sunûf-ı sâ’ireden Yekûn Yekûn Mülâhazat 228 tüccarları büyük zarara uğramışlardır. Yerli sanayinin kurulması bu anlamda zorunlu görülmüş ve bunun için padişah emri ile bir komisyonun kurulmasına karar verilmiştir (İ. DH. 497/33809- 2-12/04/1279). Bu doğrultuda sanayi kuruluşlarının açılması ve sermayelerinin desteklenmesi gerekli görülmüştür. Abdulaziz dönemimin devlet adamı olan Mithat Paşa, Rusçuk ve İstanbul’da Sanayi Mekteplerini açarak çöken Osmanlı ekonomisini ayağa kaldırmaya çalışmıştır. Sanayi Mekteplerine 5 ile 13 yaş arası fakir ve yetim çocukların seçilmesi kararlaştırılmıştır. Mektebin üretim dışında diğer bir faydası da suçlu çocukların topluma kazandırılarak vatana ve millete yararlı hale getirilmesi olmuştur (Yıldırım, 2010, S. 196; Çadırcı, 2013, S.349, Demirkıran, 2018, S. 84). 1871 yılında çıkarılan Islahhaneler için çıkarılan nizamnamden sonra ise 12-13 yaşından büyük çocukların mektebe kayıtları alınmamıştır (Yıldırım, 2013, S. 32). Vilayetlerde açılan Sanayi Mektepleri Islahhane temelli olup 1863’te Niş’te 1865’te Ruscuk ve Sofya'da açılmıştır (Yıldırım, 2013, S. 167; Yıldırım, 2010, S.196). İstanbul Sanayii Mektebi sanayileşme politikası içinde potansiyel bir fabrika olarak görülen İstanbul Sanayii mektebi 1868’de açılmıştır (Yıldırım, 2010, S. 220-236). Avrupa’daki Mekteplere kıyasla bu Mekteplerin oldukça eksiklikleri bulunmaktadır. Sultanahmet’te bulunan bir bina mektep haline getirilmiş öğrencilerin pratik yapmaları için fabrikalar kurulmuş, kimsesiz ve yetim çocuklar bu mekteplerde ücretsiz eğitim görmüşlerdir Ayrıca bu mektepte öğrenci sayısı ise 500’e ulaşmıştır (İ. DH. 583/40618-04/08/1285). Dericilik, dokumacılık, bakırcılık, terzilik vb.. Zanaatlarda eğitim verilmiştir. Sanayi Mekteplerinde yetişen öğrencilerin bu Mekteplerde çalışmaları da planlanmıştır. Kız Sanayi Mektebi ise 1884’te İstanbul’da kurulmuştur. İlk etabta 125 öğrenciye eğitim verilmiştir. Bu Mektebin birinci sınıfında Elifba, Kur’an-ı Kerim, Dikiş, El örmesi; ikinci sınıfında Akaid-i diniye, Risale-i ahlak, Yazı, Nakış, Kasnak ve Resim; üçüncü sınıfında Muhtasar Kavaid-i Osmaniye, Yazı ve İmla, Muhtasar ilm-i hesab, Kanaviçe, Biçim, resim; Dördüncü sınıfında Muhtasar tarih ve Coğrafya, Malumat-ı nafia, Yazı ve İnşa, Çiçek, Biçim, Dikişin envâı; beşinci sınıf İlm-i tedbir-i menzil, Hıfzı-sıhhat, Dikiş, Biçim, Dikişin envâı dersleri işlenmiştir (A. DVNS. NZAM. d, no:1, S.64,68/ 21R/1301). 1869 ‘da Sanayi Mektepleri ile ilgili yayınlanmış nizamname 3 kısım halinde 9 Ocak 1909’da yenilenerek tekrar yayınlanmıştır. Bu doğrultuda hiç okuma yazma bilmeyen öğrenciler de Mektebe alınarak mektep iki kısma ayrılmıştır. İlk kısımdaki öğrenciler 13 yaşında, ikinci kısmın öğrencileri ise 30 yaşından büyük olamayacağı belirtilmiştir (Ş.D. 542/36-3- 29/07/1327). İstanbul Sanayi Mektebi’nin son 3 yılı yüksek mektep sınıfı sayılmıştır (BEO. 4232/317334-3,4-15/12/1331). 229 Haleb’de modernleşme döneminde Haleb Sanayi Mektebi, Haleb Dârulmuallimîni Mektebi, Haleb Askeri Rüşdiye Mektebi, Çiftlik ve Sütçülük mektebi ile mesleki eğitim verilmiştir. 4.4.6.1 Haleb Sanayi Mektebi 1867 itibari ile İzmir, Sivas, Diyarbakır, Kastamonu, Adana, Erzurum, Bağdat gibi birçok vilayette Sanayi mektebi açılmıştır. Buradaki ıslahhaneler sanayi mektebine dönüşmesi kararlaştırılmıştır. Haleb Islahhanesi de 1868’de açılmıştır (Yıldırım, 2013, S. 166). Haleb Islahhanesi Niş’te açılmış olan Islahhane ile aynı amaçlar doğrultusunda eğitim vermiştir. Çocukların sokaklarda başıboş gezmemeleri, dilencilik yapmamaları, toplumu huzursuz edecek herhangi bir harekette bulunmamaları amaçlanmıştır. Haleb Islahhanesi 1868’de Vilayet Mektupçusu Hikmet Bey’in üstün gayretleri ile açılmıştır. Islahhanedeki tüm işler nizamnameye ilave olarak çıkarılan özel nizamnameler ile yönetilmiştir. Haleb Islahhanesi Mithat Paşanın hazırladığı nizamnameye uygun olsa da nizamname-i muvakkat (geçici nizamname) denilen 4 maddelik sade bir nizamname ile yönetilmiştir (İ.ŞD. 13/610-1; 8/N/1285) Nizamnamenin birinci maddesinde Mektebin müdür, katib, sandık emini tarafından idare edileceği; ikinci maddesinde dersleri yürütmek için bir muallim ile mesleki eğitim için bir ustanın maaşları matbaa sandığından ödeneceğini; üçüncü maddesinde de çocukların yemekleri için 20 para ve yarım okka ekmek verileceği ve bunların masrafaları matbaa sandığından karşılanacağı; dördüncü maddesinde ise Islahhane Mektebi inşa edilene kadar kiralanan binalarda eğitim verilecek, öğrenciler gündüzlü olacak ve giyimlerinin hayırseverler tarafından karşılanacağı bulunmaktadır. Servet-i Fünun gazetesinde Haleb Sanayi Mektebi’nin açılış töreninin 1892’de gerçekleştiği ve dönemin Maarif müdürü Celaleddin Bey olduğu, Mektep müdürünün Azmizâde Kâmil Efendi, Mektep Nâzırının ise Abdurrahman Paşa olduğu belirtilmiştir (Servet- i Fünun sayı: 105 (1892) Sadaret, Haleb’de, çocuk ve yetimlerin eğitim yuvası olarak ıslah edilen Sanayi Mektebi için İskenderun Belediyesi gelirlerinden yıllık otuz bin kuruş tahsis edilmesine dair Haleb valiliğine yazı göndermiştir (BOA. Y. A. RES, 152/76/ 12 Ocak 1908). Böylece Haleb Hükümet Konağı yakınında Kumanya Mahallesinde bir ev kiralanarak eğitime başlanmıştır. Farklı milletlerden 40 çocuk Mektebe kaydedilmiştir. Mektep açıldıktan 45 gün sonra terzicilik sınıfındakilerin pantolon düz dikişlerini ustalar seviyesinde yapabildikleri görülmüştür. Ayakkabıcılık sınıfındaki öğrenciler ise çivili kundura yapabilecek seviyeye ulaşmışlardır. Farklı inanç ve milleten olan mektep öğrencileri birbirlerine karşı eskisinden daha saygılı 230 davranmaya başlamışlardır. Haleb Islahhanesinin yapımı için ihtiyaç duyulan maddi kaynak dokuz kalemden oluşan 201.442 kuruşluk gelirden karşılanmıştır (İ.ŞD. 13/6103-18/l/1285). Ayrıca mektepte Çinicilik bölümü de bulunmaktadır. Haleb’de ikamet etmesinde bir mahzur görülmeyen Kütahyalı Çinici Ahmed Muhtar'ın aynı zamanda şehirde çinicilik sanatının tesis için Haleb Sanayi Mektebi'nde istihdamı da sağlanmıştır (BOA. DH. EUM. 37/10-16 Mart 1917) Haleb’de kurulan Sanayi Mektebi için Avrupa'dan getirtilen ve gazla işleyen mensucat tezgâhları için motor ve diğer aletlerden gümrük vergisinin alınmayacağı belirtilmiştir (BOA, İ. RSM, 29/618 Eylül 1907). Mektep zamanla yatılı hale gelip her yaştan çocuk alınmaya başlanmıştır (Yıldırım, 2013, S. 170). Nizamnameye büyük oranda bağlı kalınsa da mali durumdan dolayı bazı değişik uygulamalara gidilmiştir. 200 olan öğrenci mevcudu mali imkanlar, iyi ustaların yetişememesinden dolayı 10’a kadar düşmüştür (ŞD.2213/24-17/06/1289). Abdülhamid devrinde Islahhane ismi kullanılmamış ve mektep Sanayi Mektebi olarak anılmıştır. Mali problemler uzun süre devam etmiştir. İskenderun Belediyesinden mali anlamda destek istemişse de bu mümkün olamamıştır (DH. MKT. 1137/30-24/M/1323). Ayrıca Haleb’de halıcılık, dikişçilik ve el işleri gibi bütün sanatları öğrenmek, imal ve ticaretini yapmak üzere Haleb’li Mansur Esved Efendi tarafından "Haleb Sanayi-i Yedeviye" isimli bir anonim şirketi kurulmuştur (BOA, İ.MMS, 145/24, 29 Kasım 1911). Bu şirkette Haleb Sanayi Mektebini mali anlamda ayakta tutmak adına istenilen düzeye ulaştıramamıştır. II. Meşrutiyete kadar mali kaynak sıkıntısı yaşanmıştır. II. Meşrutiyet döneminde sadece Halıcılık eğitimi verilmiştir. Haleb Sanayi Mektebi personel çizelgesi incelendiğinde Müdür Şeyh Kamil, Mehmed Salim, Halil Efendilerin; Muhâsebe kâtibi Misbâh, İbrahim Hakkı Efendilerin, Depo ve ambar meʼmuru İbrahim Hakkı, Hasan Efendilerin; Ders muʻallimi Abdullah ve Ali Yaver Efendilerinin; Hüsn-i Hat muʻallimi Ahmed Şakir Efendi’nin; Mubassır-ı evvel ve muʻallim Hüseyin Sırrı Efendi’nin; Mubassır-ı sânî ve depo memuru muavini Mehmed Said Efendi’nin; Terzi Ustası Karabet Ağa’nın; Kunduracı ustası Yusuf, Agop Efendilerin; Marangoz Ustası Abdurrahman Ağa’nın; yemek işi ile ilgilenen Mustafa ve Ahmed Efendilerin olduğu görülmektedir. H. 1326/1908-1909 yılında Haleb Sanayi Mektebi Komisyonunda Reis-i evvel Mutasarrıf İlyas Sami Bey, Reis-i sanî Müfti Şeyh Müslim Efendiler görev yapmışlardır. Daha sonra komisyon azalarına Bank-ı ziraat memuru Nedim Efendi, Hacı Esad Efendizâde Esad 231 Efendi (Sâlise), Muhlis Efendi (Sanî ye), Serraçzade Osman Vehbi Efendi, Emrezyan Karabet Efendi, Kâtip Yusuf Efendi eklenmiştir. İmalat kısmında sadece Halı ustası Agop Efendi görev yapmıştır (SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 136,152, 398). 4.4.6.1.2.Urfa Sanayi Mektebi 1908-1909 yılında Urfa Sancağında da Sanayi Mektebi kurulmuştur. Müdür İbrahim Halil Efendi, Ders muallimi Ali Yaver Efendi, Marangoz muallimi (İsim yok), Demirci muallimi Agob Efendi, Kunduracı muallimi Agob Efendi’dir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908- 1909, S. 398). Urfa Sanayi Mektep Komisyonunda Reis-i evvel Mutasarrıf İlyas Sami Bey, Reis-i sanî Müfti Şeyh Müslim Efendi olup Azaların Bank Ziraat Memuru Nedim Efendi, Hacı Esad Efendizâde Esad Efendi (Sâlise), Muhlis Efendi (Sanî ye), Serraçzade Osman Vehbi Efendi, Emrezyan Karabet Efendi, Mekteb-iSanayi Müdürü İbrahim Halil Efendi, Kâtip Yusuf Efendi olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 398). Kaynaklar incelendiğinde Sanayi Mektebindeki öğrenci sayıları aşağıdaki tabloda görülmektedir. Grafik: 16 1902-1909 arası Haleb Sanayi Mektebi Öğrenci Sayısı (SVH,30. Def’a, H.1320/1902- 1903, S. 142; SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 141; SVH,32. Def’ a, H.1322/1904-1905, S. 145; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 152; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 398) Haleb Sanayi Mektebi Öğrenci Sayısı 180 160 160 140 120 125 100 80 60 60 52 40 20 9 0 1902-1903 1903-1904 1904-1905 1905-1906 1908-1909 1902-1903 yıllarında 160’a ulaşan öğrenci sayısında 1905-1906 yılına kadar ciddi bir düşüş yaşanmış, hatta mektep mali yetersizliklerden, yetişmiş ustaların bulunamamasından kapanma noktasına gelmiştir. Öğrenci sayısında yaşanan düşün temel nedeni mektebin zamanla eski önemini kaybetmesidir. Halıcılık bölümü ile 1908-1909 yıllarında ancak 40’ın üzerinde 232 öğrenciye eğitim verilebilmiştir. Mektebin pek parlak bir yapıda olmadığı öğrenci sayılarından anlaşılmaktadır. Haleb Sanayi Mektebinin açılması ile sanayi sektörünü kalkındırmak ve başıboş çocukların topluma kazandırılarak üretim sektöründe yer almaları sağlanmak istenmiştir. Ancak Mali yetersizlikler, iyi ustaların olmayışı ve öğrenci sayılarının az olması sebebi ile istenilen hedefe ulaşılamamıştır. 4.4.6.2 Haleb İdâdisi Zıraat Şubesi 1900 yılında yatılı idâdi bulunan vilayetlerde ziraat, sanayii ve ticaret şubelerinin açılması kararlaştırılmıştır. İrade-i Seniyye gereği Haleb’de Ziraat Şubesinin açılmasına karar verilmiştir (Demirel, 2010, S.70). H. 1308/1900-1901 yılında Haleb İdâdisine bağlı olarak Haleb İdâdisi Zıraat şubesi açılmıştır. Ancak Haleb İdâdisinin zıraat kısmında muallimin bulunamayışından dolayı ilk dönemlerde eğitimin verilememiştir (SVH,28. Def’a, H.1318/1900-1901, S. 136,137) Yatılı idâdiler bünyesinde beş yıllık liva idâdileri aracılığı ile mesleki eğitim verilmek istenmiştir.1914 yılında beş yıllık mesleki eğitim veren idâdiler lağvedilmiş yerine üçü ibtidai, biri hazırlık ikisi idâdi sınıflarından oluşmuştur. Son iki yılda dört şubeye ayrılmıştır. Bunlar Zıraat, ticari, sanayii ve umumi şubelerinden oluşan yeni bir sistem getirilmiştir (Demirel, 2010, S. 71). Haleb İdâdisi de bunlardan biridir. 1902 yılına gelindiğinde Haleb İdâdisinde Hendese-i zirâiye, Coğrafya-yı zirâʻye, Usûl- i defteri-i zirâat, Ameliyât-ı zirâiye muallimleri ve Numune Tarlası Müdür Muavini Hamdi Efendi görev yapmıştır (SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 139). Hamdi Bey aynı göreve 1902/1903 yılında da devam etmiştir (SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 140). Haleb İdâdisi Zıraat şubesinin tam teşekkülü olarak faaliyet göstermesi 1903/1904 yılına denk gelmektedir. Haleb İdâdisi, Zıraat ve Orman Nezaretinden iki muallim talebinde bulunmuştur. Zıraat ve Orman Nezareti Hamdi Efendiyi görevlendirerek muallim isteğine cevab vermiştir (MF. MKT. 683/3- 07/11/1320). Mektebin eğitim kadrosunda; Ameliyat-ı zirâiye ve sanayi-i ziraiye muʻallimi Hamdi Efendi, İlm-i servetin zirâate tatbiki, Ziraat makineleri ve Nebâtat-ı ziraiye muʻallimi Şekîb Efendi, Hayvanat-ı ziraiye ve Hıfzu's-sıhha-i hayvanât ve Fenn-i ihtinâ muʻallimi Kemal Efendi, Coğrafya-yı ziraî ve ziraî usûl-i defteri muallimi Nâsih Efendi, Mevâlid-i sâlise muallimi Abdullah Efendi, Hendese-i ziraî muallimi Cevdet Efendiler görev yapmışlardır (SNMU, 1321, 6.def’a S. 406). 1903/1904 yılında Zıraat Şubeleri içinde Heyet-i Talimiye ve İhtiyat sınıfları; 233 Zıraat Şubesi Heyet-i Talimiyesi 6 muallimden oluşmaktadır. Ziraat dersleri, Ameliyat- ı Ziraiye, Sanayi-i Ziraiye Muallimi Hamdi Efendi, İlm-i Servet-i Ziraiye, Ziraat Makineleri ve Nebatat-ı Ziraiye Muallimi Şekib Efendi, Hendese-i Ameliye-i Ziraiye Muallimi Cevdet Efendi, Mevâlid-i Selâse Muallimi Abdullah Efendi, Hikmet ve Kimya’nın Ziraata Tatbiki, Hayvanat-ı Ziraiye, Hıfzu's-Sıhha, Hayvanat, Fenn-i İhtina Muallimi Kemal Efendi, Coğrafya- yı Ziraʻî, Zirâʻî Usûl-i Defteri Muallimi Nasih Efendi’dir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 140). Zıraat derslerinin dışındaki derslerin muallimleri tarafından oluşmaktadır. İlm-i Hâl Muallimi İsmetullah Efendi, Kurʼân-ı Kerîm, Tecvîd, Arabî, Hüsn-i Hat muallimi Ferid Efendi, Kurʼân-ı Kerîm, Tecvîd, Târîh, Kırâʼat Muallimi Ali Rıza Efendi, İmla, Arabî ve Kavâʻid Muallimi Yahya Efendi, Hesab, Coğrafya, Maʻlûmât-ı Nâfıʻa Muallimi Emin Efendi, Fransızca muallimi Jan Efendi’dir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 140). 1903-1904 Yılında Ziraat Şubesi Mubassırı İbrahim Efendi, İhtiyat Sınıfları Mubassırı Jan Efendi’dir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 139). Haleb İdâdisi Zıraat şubesinin ders sayısı 12, muallim sayısı ise 6’ dir (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 139-141; SVH,32. Def’ a, H.1322/1904-1905, S. 143-145; SVH,33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 149-150; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 135-136) Haleb İdâdisi Zıraat Şubesinin öğrenci sayıları incelendiğinde aşağıdaki tablo karşımıza çıkmaktadır (SVH,31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 141). Yekün Ücretli leylî Ücretsiz leylî Nehârî Hademe 171 33 7 131 İʻdâdî kısmı 15 -- 14 1 Zirâat şubesi 12 100 2 -- 98 İhtiyat sınıfları 286 35 21 230 Yekûn’dür. Haleb İdâdisi Zıraat Şubesindeki İdadi sınıfında 171, Ziraat Sınıfında 15, İhtiyat Sınıfında 100 öğrenci bulunmaktadır. Zıraaat Şubesinin açılması ile Haleb İdâdisinde genel olarak öğrenci sayısı artmıştır. İdâdi kısmında ücretli, zıraat şubesinde ücretsiz öğrenciler yoğunluktadır. 1908/1909 yılında Hesab, Cebir, Müsellesât, Maʻlûmât-ı Zirâʻiye ve Sıhhiye Muallimi Hasan Efendi, Ermenice Muallimi Haçator Efendiler Haleb İdâdisi Zıraat şubesinde göreve gelmişlerdir (SVH, 35. Def’a, H.1326/1908-1909, S.135-136). 4.4.6.3. Haleb Çiftlik ve Sütçülük Mektebi Haleb İdâdisi Zıraat Şubesinin dışında Ticaret ve Ziraat Nezaretinde geçen kayıtlara göre Haleb Çiflik Ameliyat ve Sütçülük Mektebi bulunmaktadır. 18 Nisan 1912’ de Haleb’in 234 Gökmeydanı civarındaki arazinin 5.000 kuruş olan bedeli ödenerek Sütçülük Mektebi yapılmak için satın alınmıştır (ML.EEM. 903-10.5/Nis/1328). 10 Şubat 1913’te Haleb Vilâyeti Maarif Müdiriyeti'nin hazırladığı raporda Haleb’de hubûbât, pamuk, patates, zeytûn, üzüm, fıstık, incir özellikle Maraş civarında bağcılık, ipek böceği, zeytin, hayvan yetiştirtiriciği gerçekleştirmek ve hastalıkları tedâvî etmek, rüşdiye mektebi kitaplarında ticari malların gönderilmesi konusu ile ilgili bilgilerin mektepte öğretilmesi için müstakil ziraat, ticaret, sanayi mekteplerinin kurulması gerektiği bildirilmiştir. Bu doğrultuda Zıraat Nezaretine ait müstakil bir ziraat mektebinin açılarak eğitim verilmesi ibtidaiyenin 2. Şubesi tarafındanda uygun görülmüştür (MF. İBT. 413-53.3/Ra/1331). 1913’te açılan Çiftlik Mektebinde amele, çiftçi, zıraat-ı ameliyat ziraat-ı mıntıka bölümleri yer almıştır (Karaköse, 2017, S. 88; 1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 57, 58 Matba‘a-i Âmire, 1336). 4.4.6.3.1. Haleb Çiftlik Ameliyat Mektebi Personel Sayıları, Muallim Maaşları, Talebe Miktarları ve İmtihan Cedvelleri Tablo: 66 Haleb Çiflik Ameliyat Mektebi Personel Sayıları ve Muallim Maaşları (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 60, S.89, Matba‘a-i Âmire, 1336) Hey’et-i idâre ve Me’mûrîn, Muallimîn, Müstahdemîn Muallimînin Sînleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı 4 - 9 - 13 - - 2 2 - - 2 2 - - - Mektebin toplamda 13 personeli ve 8 muallimi bulunmaktadır. Muallimlerin maaşalarının çok yüksek olmadığı görülmektedir. Muallimînin Menşe’leri Tahsîsât-ı seneviye Mekâtib-i Mekatibi Mekatib- âliyeden ve Dârülmuallimînden Sultaniye i Ma‘âşât Masârıfat Yekûn Halkalı ve mekâtib- saireden Heyet-i idare Heyet-i Tedrisiye Müstahdemîn-i sâire Hademe Yekun 1328-1329/1912- 1913 /1912-1913 Farkı 30'dan dûn 30-40 40-50 50-60 500'den dûn 500-1000 1000-1500 1500-2000 2000-3000 235 ziraat i Mektebinden i‘dadiyeden 1 1 1 1 72 600 73 745 145 345 Muallimlerden 1 tanesi Halkalı Zıraat Mektebinden mezundur. Diğerleri de Sultani ve Dârulmuallimînnden mezunlardır. En çok masraf maaşlara aittir. Tablo: 67 1913-1914 yılı Talebe Miktarı ve İmtihan Cedveli (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 57, S.88, Matba‘a-i Âmire, 1336). Sene-i sâbıkadan Sene nihâyetinde Kaydedilenler Terkedenler müdevver talebe 1329-1330/1913-1914 yılı Haleb çiftik Mektebine 9 yeni kayıt alınmıştır. Mektebe kaydolan 17, Mektebi terkeden 11 öğrenci bulunmaktadır. Mektepte Ermeni ve Musevi öğrenciler de vardır. İmtihân-ı Umûmî Netâyici Şakirdanın pederlerinin sıfat ve Şahâdetnâme Terfi‘ edenler İbka edilenler sanatı alanlar Mslm 8 Mslm Rum - Rum Ermeni 1 Ermni Musevi - Musevi Yekun 9 Yekûn Müslim Rum 11 Mslm Ermeni - Rum Musevi 6 Ermni Yekun Musvi Müslim 17 Yekûn Rum 7 Mslm Ermeni - Rum Musevi Yekun 4 Ermni Ulemâdan - Musvi Sınıf-ı ruhâniden 11 Yekun Memurinden 12 Mslm Mesâlik-i fenniye erbâbından - Rum Tüccardan 3 Ermni Sanatkarândan - Musvi Zürra‘dan Sunuf-ı saireden 15 Yekun Yekûn - 1328-29 senesi mevcudu 236 1 8 - 1 - 9 4 - 2 - 6 - - - - - - - 2 - - 1 3 9 5 Mektebin öğrencilerinin çoğu Müslümandır. Diğer sınıfların dışında çitfçi, memur ve zanatkarların çocukları bu Mekteplerde eğitim almıştır. Tablo: 68 1913-1914 yılı Haleb Sütçülük Mektebi Muallim, Memur ve Müstahdem (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 61, S.89, Matba‘a-i Âmire, 1336). Hey’et-i idâre ve Me’mûrîn, Muallimîn, Müstahdemîn Muallimînin Sînleri tedrîsiyenin ma‘âşâtı 2 1 - 3 6 - - 1 1 - - 1 - - 1 - Muallimînin Menşe’leri Tahsîsât-ı seneviye 1 - - - 32 400 55 900 88 300 Haleb Sütçülük Mektebindeki giderler incelendiğinde Mektebin mesleğe yönelik olmasından kaynaklı olarak başka masraflar da bulunmaktadır. Bu masrafların ödenen maaşların da üzerindeki meblağlar olduğu görülmektedir. Tablo: 69 1913-1914 yılı Haleb Sütçülük Mektebi Öğrencileri ve İmtihan Cedveli (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 58, S.88, Matba‘a-i Âmire, 1336). Mekâtib-i âliyeden ve Halkalı Heyet-i idare ziraat Mektebinden Heyet-i Tedrisiye Müstahdemîn-i sâire Dârülmuallimînden Hademe Yekun Mekatibi Sultaniye ve 1328-1329/1912- mekâtib-i i‘dadiyeden 1913 /1912-1913 Farkı 30'dan dûn Mekatib-i saireden 30-40 40-50 Ma‘âşât 50-60 500'den dûn Masârıfat 500-1000 1000-1500 1500-2000 Yekûn 2000-3000 237 Sene-i Sâbıkadan Sene nihâyetinde Kaydedilenler Terkedenler Müdevver talebe - - - - - 9 - - - 9 3 - - - 3 6 - - - 6 İmtihân Netâyici Şâkirdânın Pederlerinin Sıfat ve Şahâdetnâme San‘atı Terfî‘ Edenler İbkâ Edilenler alanlar 6 6 - - - 6 - - - - - - - - - - - - - - - 6 - - 1329-1330/1913-1914 yılında Mektepten 6 öğrenci mezun olmuştur. Mektebe 9 öğrenci kaydolmuş, 3 öğrenci Mektebi terk etmiştir. Dahiliye nezaretinin kaydında Haleb Çiftlik Mektebi Suad Ramiz Efendi hakkında mahkemeye lüzum olmadığına dair yazışma mevcuttur (DH. I.UM. 19-1.8 Mayıs 1920). Bu bilgiler dışında mektep ile ilgili başka bir bilgiye ulaşılamamıştır. Bu iki mektepte savaştan dolayı kapanmıştır. 4.4.6.4. Haleb Askeri Rüşdiyesi Askeri rüşdiyeler, ordunun ve donanmanın ihtiyacını karşılamak üzere askeri idâdilere öğrenci yetiştirmek için açılmıştır. Askeri eğitim alanında yenileşmenin başlangıcı III. Selim dönemine denk gelmektedir. Ancak Harbiye ve Tıbbiyeye öğrenci yetiştirmek için açılan İdâdilere gidecek öğrencileri yetiştirecek Mahrec-i Mekteb-i Askeriye Mektebi ihtiyaca cevab verememiştir. Mali yetersizlikler ve yetişmiş eğitim kadrosunun eksikliği bir süre daha askeri rüşdiyelerin açılmasına engel olmuştur (Altınova, 2010, S. 173-174). 1845 yılında açılmış olan Askeri İdadilerin zamanla yetersiz kalması üzerine yeni arayış içerisine girilmiştir. 1864 yılında Mslm Müslm Rum Rum Ermni Ermeni Msvi Musevi Ykn Yekun Mslm Mslm Rum Rum Ermni Msvi Ermni Ykn Musvi Mslm Yekn Rum Mslm Ermni Rum Musevi Ermn Yekun Msvi Ulemâdan Yekun Sınıf-ı ruhâniden Müslim Memurinden Rum Mesâlik-i fenniye erbâbından Tüccardan Ermeni Sanatkarândan Musvi Zürra‘dan Yekun Sunuf-ı saireden Yekûn 238 hazırlık sınıfı niteliğinde Mahrec-i Mekatib-i Askeriye adlı askeri rüşdiyelerin temelini oluşturan mektep açılmış ancak pek başarı yakalayamamıştır (Patoğlu, 2018, S. 62). Rüşdiye mezunlarının memur olması sebebiyle nitelikli subay ihtiyacı ortaya çıkmış ve Süleyman Hüsnü Paşanın çabası ile 1875 yılından itibaren İstanbul başta olmak üzere askeri rüşdiyeler kurulmaya başlanmıştır (Öztürk, 2008, S.300-303). İbtidaiye şehadetnamesine sahib olan öğrenciler askeri rüşdiyelere kabul edilmiştir. Gayrımüslimler de Islahat Fermanı gereğince bu Mekteplere alınmışlardır. 1891 yılına kadar eğitim süresi 4 yıl olan bu rüşdiyeler, 1892 yılında kademeli olarak 3 yıllık eğitime geçmeye başlamışlardır. Bu Mekteplerdeki eğitim çok daha disiplinli ve teknik ağırlıklı olarak yürütülmüştür (Karpat, 2006, S. 63). Haleb’inde içinde bulunduğu bugünkü Türkiye’nin güney kısmını oluşturan topraklara maşrik coğrafyası adı verilmiştir. Bu coğrafyada 1838’de Şam, Haleb, Antakya da Cihadiye denilen modern askeri mektep sistemi kurulmuştur. Osmanlının modern askeri ilk ve orta öğretim Mektepleri, dönemin askeri birliklerinin belkemiğini oluşturmuştur. Bu Mekteplerde katı bir askeri disiplin ile yetiştirilen öğrencilerinden başarılı olanlar İdâdilere gönderilmiştir. Bu öğrenciler İdâdilerde 4 yıl eğitim gördükten sonra askeriye içinde en stratejik noktalarda görev yapmışlardır (Akşin, 2015, S. 49). Haleb rüşdiyesi 5. Ordu bölgesinde bulunmaktadır. Merkezi Şamdır. Haleb Askeri Rüşdiyesinin açılış tarihini Mehmed Esad H. 1301/1883-1884 olarak verirken Millî Savunma Bakanlığı 1882 olarak vermiştir (Mehmed Esad, 1310, S.179; MSB, 2000, S. 23). 6 Mayıs 1885’te Haleb Askeri Rüşdiyesi için yeni bir bina inşa edilmiştir (BOA. İ. DH. 951/75270- 21/R/1302). Haleb Askeri Rüşdiyesinin personel cedveli incelendiğinde Müdür Arif Efendi Yüzbaşı, Cavid Efendi Kolağası, Kazım Efendi Kolağası, Cemil Efendi Kolağası, Abdi Efendi Kolağası; Mülâzım-ı evvel Ziya Efendi, Nafiʻ Efendi, Hayri Bey, Mustafa Efendi, İsmail Hakkı Efendi, Neşʼet Efendi; Mülâzım-ı sânî Raif Efendi, Ali Sabri Efendi, Abdurahman Efendi, Necîb Efendi, Mustafa Muhyiddin Efendi; Mülâzm-ı sâlîs Abdünnefi Efendi, Muhyiddin Efendi, Süleyman Efendi, Ali Efendi; Riyaziye Muallimi Raşid Efendi, Abdulkadir Efendi, Mustafa Zihni Bey, Baha Efendi; Îmla Muallimi Ziya Efendi, Mehmed Necati Efendi, Bahaeddin Efendi; Lisan muallimi Mustafa Efendi, Osman Efendi, Necîb Efendi; Arabî –Farîsi Muallimi Mehmed Mazhar Muhyiddin, Haşim Efendi, Şeyh Hüseyin; Hüsn-i hat, Hatt-ı Türkî Muallimi İbrahim Efendi, Mehmed Vahid Efendi; Dâhiliye zabiti Mehmed Sadık ve Emin Efendi, Mustafa Efendi Yüzbaşı, Osman Efendi, Tahsin Efendi, Ali Sabri Efendi, İsmail Hakkı, Abdurrahman Efendi, İsmail Neşʼet Efendi, Cemil Efendi, Neşʼet Efendi, Abdullah Efendi; 239 Coğrafya hocası Raif Efendi, Esad Efendi, Hamdi Efendi, İsmail Hakkı Efendi; Resim muallimi Hayri Bey, Necib Efendi, Salih Efendi; Kavid-i Osmani muallimi Ahmed Samih Efendi’nin olduğu görülmektedir. Salname kayıtlarında Haleb Askeri Rüşdiyesi tam olarak eğitime başlaması H. 1303/1885-1886’dır (SVH,14. Def’a, H.1303/1885-1886, S. 158-159). Dâhiliye Zabiti, Riyaziye, Lisanı Türkçe, Coğrafya, Arabi, Farsi, Hüsn-ü hat dersleriyle eğitim verilmeye başlanmıştır. 1885 yılına gelindiğinde Mektebin muallim sayısı 10’a yükselmiştir. Mektebin müfredatında zamanla değişikliğe gidilmiş Kavaid-i Osmani gibi dersler eklenmiş ve mektebin eğitim süresi 4 yıl olarak değişmiştir (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 104). H.1324/1906-1907 yılına gelindiğinde mektebin programına jimnastik dersi eklenmiştir (SVH,34. Def’a, H.1324/1906-1907, S. 182-183). H. 1316/1898-1899 eğitim yılında toplam 344 öğrenciden 65 tanesi gayrımüslimdir (SNMU, İstanbul, 1316, 3. Def’a S. 1013). Grafik: 17 Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrencilerinin Sınıflara Dağılımı (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 104; SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S.114; SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 93; SVH, 21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 178; SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 233; SVH, 24. Def’a, H. 1314/1896-1897, S. 123; SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 123- 133; SNMU, 1316, H.1316/1898-1899, 3.Def’a, S. 1008; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 362; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 180; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 148; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 193) Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrencilerin Sınıflara Dağılımı 160 140 120 100 80 60 40 20 0 İbtidaiyi Birinci İbtidaiyi İkinci İhiyat Sınıfı Birinci sene İkinci sene Üçüncü sene Dördüncü sene Beşinci Sene 240 Mektebin işleyişine 1890-1898 yılları arasında yeni sistemler getirilmiştir. Hazırlık sınıfı eklenerek eğitim süresi 5 yıla çıkarılmıştır (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 104; SVH,19. Def’a, H.1308/1900-1901, S.117; SVH,29. Def’a, H.1319/1901-1902, S. 84-85). Mektebin 1898-1905 yılları arasında eğitim süresi 6’ya çıkmıştır (SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 104; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 193). Grafik: 18 Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı ( SVH,18. Def’a, H.1307/1889-1890, S. 104; SVH, 19. Def’a, H.1308/1890-1891, S.114; SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891-1892, S. 93; SVH, 21. Def’a, H.1310/1892-1893, S. 178; SVH, 23. Def’a, H.1313/1895-1896, S. 233; SVH, 24. Def’a, H. 1314/1896-1897, S. 123; SVH, 25. Def’a, H.1315/1897-1898, S. 123- 133; SNMU, 1316, H.1316/1898-1899, 3.Def’a, S. 1008; SVH,30. Def’a, H.1320/1902-1903, S. 362; SVH, 31. Def’a, H.1321/1903-1904, S. 180; SVH, 32. Def’a, H.1322/1904-1905, S. 148; SVH, 33. Def’a, H.1323/1905-1906, S. 193; SVH,35. Def’a, H.1326/1908-1909, S. 179). Haleb Askeri Rüşdiyesi Öğrenci Sayısı 450 400 398 407 397 400 400 350 361 366 300 250 248 251 227 226 200 203 150 165 125 129 100 50 0 Öğrenci sayılarında 1895-1896 yılı hızlı bir artış yaşanmıştır. Bunun sebebi İhtiyat sınıflarının açılması olarak değerlendirilmiştir. Öğrenci sayılarında azalma sebebi olarak sivil mekteplerin giderek yaygınlaşması olarak düşünülmüştür. 4.4.6.5. Haleb’de Öğretmen Eğitimi Tanzimat döneminde rüşdiyelerin sayıları artmış ve bu mekteplerde modern tarzda eğitim verecek kadroların yetiştrilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Medreseler bu konuda yeterli olamamıştır. 1848’de sadece rüşdiyye muallimi yetiştimek için açılan Dârulmuallimîn 1913 yılına kadar kesintisiz eğitim vermiştir. Bu şube Dârulmuallimînin en istikrarlı şubesi olmuştur. 1868’de Dârulmuallimîne eklenen sıbyan şubesi açılmış 1871’de kapatılıp 1872’de tekrar 241 açılmıştır. 1869’da açılması kararlaştırılan 1876’ya kadar eğitime başlayamayan Dârulmuallimîn İdâdi (Ali) şubesi açılmıştır. Bu şube 1880-1891 yılları arasında kapalı kalmış 1891 yılından sonra kesintisiz olarak eğitim vermiştir. Nizamnamede belirtilen Dârulmuallimîn-i Sultani ise hiçbir zaman açılamamıştır (Ünal; Birbudak, 2013, S. 267). Dârulmuallimîn teşkilat yapısı ve programları, 1848-1924 yılları arasında çıkarılan 4 nizamname ile belirlenmiştir. Dârulmuallimîn ilk nizamnamesi Dârulmuallimîn müdürlüğüne atanan Ahmed Cevdet Paşa tarafından 1 Mayıs 1851’de kaleme alınmış olup teşkilatlanmaya gidilmiştir. Bu nizamname 5 bölüm, 16 maddeden oluşmaktadır (Cevad, 2001,147). Dârulmuallimîn üç yıl eğitim veren bir kurum haline gelmiş olup ilmi ve idari yapılanması 1851 nizamnamesi ile büyük ölçüde belirlenmiştir (SNMU, 1316, Def’a 3.S,136; SNMU, 1318, Def’a 5.S,136). Dârulmuallimînn köklü olarak teşkilatlanması Safvet Paşa döneminde yaşanmıştır. Nizamnamenin 51. ve 67. maddeleri ile İstanbulda büyük bir Dârulmuallimînn açılmasına, şubelerin kendi içinde Edebiyat, Fünun ve Ulum diye iki şubeye ayrılmasına karar verilmiştir. 1891’de Maarif-i Umummiyye Nizamnamesinin İkinci Faslının Dârulmuallimîn Hakkındaki Mevaddını Tadîl Eden Nizamname ile her biri ikişer seneden oluşan ibtidaiyye, rüşdiyye ve âliyye adında üç şubenin açılması kararlaştırılmıştır. Âliyye adlı şube Yüksek öğretmen mekteplerinin temelini oluşturmuştur (SNMU, 1316, Def’a 3.S,127; SNMU, 1317, Def’a 4.S,129; SNMU, 1318, Def’a 5.S,133). 1915’te Maarif Nazırı Şükrü Bey zamanında Dârulmuallimîn ve Dârü’l-muallimat Nizamnamesi oluşturulmuştur. Nizamname 1930’a dek yürürlükte kalmıştır. Bu nizamname ile Terbiye-i Bedeniye Mektepleri kurulmuştur (Ünal; Birbudak, 2013, S. 269). Osmanlı vilayetlerinde Dârulmuallimînden mezun muallimler yetişinceye kadar rüşdiye ve İdâdi yöneticileri yeni usul ile eğitimden sorumlu tutulmuşlardır. Mekteb-iİbtidaiye muallimlerinin tatil zamanlarında yeni usül ile eğitim ve öğretim yapılmasının nizamname gereği olduğu maarif idarelerine tebliğ edilmiştir (MF. MKT.1119/30-24/R/1327). Böylece modern yöntemin öğretilmesi sağlanmıştır. Dârulmuallimîn taşrada yaygınlaşması 1870 yılında başlamıştır. 1870’de Bosna Dârulmuallimîn kurulmuştur. 1875 ve 1876’da Dârulmuallimîn Konya ve Girit’te açılmıştır. 1885-1886’ya kadar Edirne, Selanik, Kosova, Manasatır, Aydın, Bursa, Haleb, Mamuretülaziz, Erzurum, Sivas, Amasya, Musul, Van ve Bolu’da olmak üzere on dört Dârulmuallimîn açılmıştır (Taşer, 2010, S.82). Taşra Dârulmuallimînin çoğu ibtidai mekteplerine öğretmen yetiştirmek için açılmıştır. Akyüz 1900’de on beş vilayette Dârulmuallimîn bulunduğunu ifade 242 ederken vilayetlerin resmi kayıtlarında 1905-1908’de 26 Dârulmuallimîn bulunmaktadır (Taşer, 2010, S.84; Ayüz, 1997, S. 217). 1914 yılına gelindiğinde taşradaki Dârulmuallimînlerden 22’sinin açık olduğu görülmektedir. 4.4.6.5.1.Haleb Dârulmuallimîn Devlet salnamelerinde Dârulmuallimînin bulunduğu 14 vilayetten biri Haleb’dedir. Devlet Salanamelerine göre biri Haleb’de olmak üzere vilayetlerde Dârulmuallimînn 10 adet açılmıştır. Bunlardan Haleb Dârulmuallimîni 1882 yılında açılmıştır (Öztürk, 1993, S. 551- 552). Haleb'de Mahkeme-i Şeriyye'ye mahsus bina İdâdi, rüşdiye ve en son olarakta Dârulmuallimîn olarak kullanılmıştır. Haleb Dârulmuallimîn açıldığında kullanılan bina eski mahkeme binasıdır. 1882’de eğitime başlanmışsa da asıl açılış 1907-1908 yılında yeni binada gerçekleşmiştir. İlerleyen zamanlarda yıkılmaya yüz tuttuğu dönemlerde boşaltılmış olup bina satılmış ve eski Dârulmuallimîn planına göre yeni bina yapılması için çalışmalar yürütülmüşütür (MF. İBT.263/61-12/S/1328). 1325/1909’da açılış gerçekleşmiştir. Haleb Dârulmuallimîni Arapçanın öğretimi konusunda diğer Dârulmuallimînlerinden farklı bir yere sahip olmuştur. 1868’ de Dârulmuallimînden mezun olanlar Arap vilayetine görevlendirildiklerinde konuşma zorluğu çekmişlerdir. Bu eksikliğin giderilmesi için başarılı olan 10 talebenin Haleb ve Şam kısmında eğitim görmesi kararlaştırılsa da bu durum hem ekonomik olmayacağından hem de daha çok öğrencinin faydalanması için burada eğitim gören Türkçeyi ve Arapça’nın sarf ve nahivini iyi bilen 10 kişinin Dârulmuallimîne getirilerek daha çok kişiye eğitim verilmesi kararlaştırılmıştır (Ünal, Birbudak, 2013, S. 123). Dârulmuallimînlerde görülen öğrenci yatay hareketlilik örneği Haleb ile Diyarbakır Dârulmuallimînleri arasında yaşanmış olup 10 öğrenci Diyarbakır’dan Haleb’e gelmiştir (BOA. DH. UMVM. 21/46-06/Ca/1336). 4.4.6.5.1.1. Haleb Dârulmuallimîn’nin Tahsisatı, Personel Sayısı, Muallim Maaşları, Talebe Miktarları ve İmtihan Cedvelleri ve Mektebe Ait Veriler Tablo: 70 1328-29 Yılı Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Tahsîsâtı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 8, S.13) Tahsîsât-ı Seneviye Mektebin Yekûn Mülâhazât Adı Ma‘âşât Masârıfât Mektep Binâsının Kıymeti Me’cûr olanların icâre-i senevîyeleri Târih-i Te’sîs ve Küşâdı 243 Haleb 51 000 130 400 181 400 - 9 250 1325 - Genel - Ykn Mektep masraflarının yarısına yakını maaşlara gitmektedir. Binanın Kira bedeli 9.250 kuruştur. Tablo: 71 1329-1330 yılı Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Tahsîsâtı (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 12, S.36, Matba‘a-i Âmire, 1336). Tahsîsât-ı seneviye 219 +140 101 800 321 550 181 400 - 9 250 1325 750 150 Bir önceki yıla göre hem masraf hem de maaş tahsisatı artmıştır. Tablo: 72 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Muallim, Memur, Müstahdem Maaşı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 9, S.13) Hey’et-i idâre Muallimînin Sînleri ve tedrîsiyenin ma‘âşâtı Mülâhaz ât Mektebin Adı Ma‘şât Hey’et-i İdare Hey’et-i Tedrîsiye Masârıfât 1 121 640 Müstahdemîn-i Sâ’ire Yekûn Hademe 2 171 710 Yekûn 1328-29 sene-i 20-25 tedrîsiyesi tahsîsâtı 3 293 350 25-30 Her iki senenin farkı 30-40 3 293 350 Mektep binâsının 40-50 kıymeti 50-60 1 613 000 Me’cûr olanların icâre-i 500'den dûn senevîyesi 500-1000 1 044 98 1000-1500 Târih-i te’sîs ve küşâdı 244 Haleb Dârulmuallimîn Mektebinde 1.000 -1.500 kuruş maaş alan muallim bulunmamaktadır. 2 idari, 6 eğitim heyeti üyeleri ve 3 hademe ile eğitim verilmiştir. Muallimler genellikle 500 ile 1000 kuruş arasında maaş almışlardır. Tablo: 73 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Muallim, Memur, Müstahdem Maaşı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 10, Matba‘a-i Âmire, 1336) Muallimînin sinleri Hey’et-i idare ve tedrîsiyenin ma‘âşâtı 4 9 1 10 24 3 3 3 1 1 5 7 1 - Bir önceki yıla göre idari heyet 2 artarak 4’e, eğitim heyeti 3 artarak 9’a, hademe sayısı 7 artarak 10’a yükselmiştir. Tablo: 74 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Muallimlerin Menşe’ileri (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 10, S.14) Dârü'l-fünûn Mülâ hazat Hey’et-i idare Heyet-i dersiye Mektebin Adı Gnl Ykn Haleb Ulûm-ı şer’iye şb. Müstahdemîn-i 52 2 sâ’ire Ulûm-ı edebiye şb. Hademe 116 6 Riyâziyât şb. 6 - Tabî‘iyât şb. Yekûn Hukûk şb. 122 3 20-25 Tıp Fak. şb. 296 11 25-30 Mekteb-iharbiye 31 3 Halkalı Ziraat Mektebi 30-40 48 - Dârülmuallimîn-i âliye 40-50 Dârülmuallimîn-i rüşdiye 38 2 50-60 Dârülmuallimîn-i 15 1 500'den Dibetirdsadieyne mücâz dûn 9 1 Mekâtib-i i‘diâdiyeden 500-1000 78 4 Mekâtib-i Rüşdiyeden Mekâtib-i husûsîyeden 74 4 1000-1500 Husûsî Tahsîl gören 16 - Mekâtib-i sâ’ireden - - 1500-2000 245 - - - - - - - - - 2 1 1 2 - - 1 - - 1 7 1 1 - 1 3 4 14 32 16 4 25 5 2 3 20 - Muallimler genellikle Dârulmuallimîn ve Mekteb-iAli mezunudurlar. Tablo: 75 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrenci Miktarı (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 5, S.12) Sene-i Dersiye Zarfında Sene-i Dersiye Zarfında Mektebi Kaydedilen Talebe Terkedenler Haleb Dârül’ Mualli mîn Mektep gündüzlü olarak eğitim vermiştir. Müslümanların yanı sıra Ermeniler de mektepte eğitim almıştır. Mekte Talebenin bin Esbâb-ı Terk Kable'l-imtihan Mevcûd Talebe Sınıfa Adı Taksimi Gnl.Ykn Haleb Dârulmuallimîn Mektebin Adı - Lyl Müslim 38 Nhr - Lyl Rum - Nhr - Lyl Ermeni 3 Nhr - Lyl Musevi - Nhr 41 Ykn - Lyl Müslim 8 Nhr - Lyl Rum - Nhr - Lyl Ermeni Ykn 1 Nhr - Lyl Musevi - Nhr 9 Ykn 246 Haleb Dârül’ Mualli mîn Haleb, Trabzon, Ma‘mûretü'l-aziz ve Musul dârü'l-muallimînleri nehârîdir. Ayrıca 4 öğrenci Mektebi terk etmiş olup 2 öğrencide hastalık ve vefattan mektepten kaydı silinmiştir. Ayrıca en yüksek sayıda öğrenci 1. Sınıfta bulunmaktadır. Tablo: 76 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrenci Miktarı, Sınıflara Taksimi (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 9, Matba‘a-i Âmire, 1336). Sene-i Dersiye Zarfında Kaydedilen Talebe Müslim Rûm Ermeni Musevî Yekûn - 32 - - - 1 - - 33 1912-1913 senesinde kaydedilen: 41 Her iki senenin farkı : -8’dir. Sene-i Dersiye Zarfında Mektebi Terk Eden Talebe Müslim Rûm Ermeni Musevî Yekûn - 11 - - - 3 - - 14 1912-1913 senesinde Mektebi terkedenler : 9 Her iki senenin farkı : +5 Leylî Leylî Nehârî 1 Hstlk Nehârî 1 Vefat Leylî 4 İhraç Nehârî Leylî - Nkl Leylî 3 Sair Nehârî - Lyl Mslm Nehârî 92 Nhr Leylî Leylî - Lyl Rum Nehârî 14 Nhr Nehârî - Lyl Ermn - Nhr Leylî - Lyl Musvi - Nhr Nehârî 106 36 1.snf 35 2.snf 35 3.snf 247 Esbâb-ı terk Hastalık Vefât İhrâç Nakil Esbâb-ı sâ’ire - 1 1 - 13 Kable'l-imtihân mevcûd talebe Yekûn Müslim Rûm Ermeni Musevî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî - 83 - - - 6 - - 89 1912-1913 senesinde mevcûd talebe: 106 Her iki senenin farkı : -17 Talebenin sınıflara taksimi Birinci sınıf İkinci sınıf Üçüncü sınıf Dördüncü sınıf 33 32 24 - 1329-1330/1913-1914 yılında Haleb Dârulmuallimînn’de 14 öğrenci Mektebi terk etmiştir. En çok öğrenci 1. Sınıfta bulunmakta olup bir önceki yıla göre imtihana katılan 17 öğrencinin de azaldığı görülmektedir. İmtihandan önce 89 öğrenci bulunmakta olup bir önceki yıla göre 17 öğrenci azalmıştır. Tablo: 77 1912-1913 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi İmtihan Cedveli (1328- 1329/1912-1913 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 6, S.12) 1912-1913 Senesi İmtihanları Mektebin Şahâdet-nâme Alanlar Adı Müslim Rûm Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Haleb - 29 - - - 6 - - 35 Mektepten 35 kişi mezun olmuş 6’sı Ermeni’dir. Mektebin Terfi-i Sınıf Edenler Adı Müslim Rûm Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Haleb - 51 - - - 7 - - 58 Mektepte sınıfı geçen 58 kişiden 7’si Ermeni diğerleri Müslümandır. 248 Mektebin Terfi-i Sınıf Edenler Adı Müslim Rûm Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Haleb - 12 - - - 1 - - 13 Mektebi terkeden 13 kişiden 1’i Ermeni diğerleri Müslümandır. Tablo: 78 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi İmtihan Cedveli (1329- 1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 10, Matba‘a-i Âmire, 1336. Diploma alanlar Müslim Rum Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî - - - - - - - - - 1912-1913 senesinde şahâdetnâme alanlar: Her iki senenin farkı : -35 Terfî-i Sınıf Edenler Müslim Rum Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî - 80 - - - 6 - - 86 1912-1913 senesinde terfî‘ edenler: 58 Her iki senenin farkı : +38 Terfî-i Sınıf Edemeyenler Müslim Rum Ermeni Musevi Yekûn Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî Leylî Nehârî - 3 - - - - - - 3 1912-1913 senesinde sınıfta kalanlar: 13 Her iki senenin farkı : -10 1913-1914 yılında mektep mezun verememiş olup mektepte bir önceki yıla göre sınıf terfi eden öğrenci sayısı 10 öğrenci azalmıştır. 249 Tablo: 79 1328-29 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 10, Matba‘a-i Âmire, 1334). Talebe pederlerinin sınıf ve san‘atı Mülâhazat 1328-29 senesinde dördüncü sınıf teşkilinden 12 - 15 - 20 9 25 89 dolayı şahâdetnâme verilmemiştir. Haleb Dârulmuallimîn en çok tercih eden aileler diğer sınıflar ile tüccarlardan oluşmaktadır. Tablo: 80 1329-1330 Sene-i Dersiyesi Haleb Dârulmuallimîn Mektebi Öğrencilerinin Baba Meslekleri (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma‘ârif-i Umuûmiye İhsâ’iyât Mecmûası, Levha 10, Matba‘a-i Âmire, 1336. Haleb Dârulmuallimî 16 2 21 1 7 21 10 28 106 - n Genl Ykn 127 4 263 14 178 206 414 312 1518 Ulemâdan Sınıf-ı Ruhânîden Mektebin Adı Me’mûrînden Meslek-i Fenniye Ulemâdn Erbâbdan Sınıf-ı Ruhani Tüccârdan San‘atkâr Me’mûrîn Sunûf-ı Sâ’ireden Meslek-i Fenniye erbâbı Yeknûn Tüccâr Sınıf-ı Sanatkarân Zürrâ‘ Sunûf-ı Sâire Yekûn Mülâhazat 250 Osmanlı’da toplam 1518 Dârulmuallimîn öğrenci bulunmaktadır. Dârulmuallimîn öğrencinden 106’sı Haleb’tedir. Haleb Dârulmuallimîn’de en çok diğer meslek grupları, sanatkârlar ve ulema sınıflarının çocukları eğitim almıştır. 4.4.6.5.1. Haleb Dârülmuallimâtı Haleb’de muallime açığını kapatmak için Dârülmuallimât Mektebinin açılışı 1915-1916 eğitim-öğretim yılı olarak görülmektedir. Mektepte 25 öğrenci bulunmaktadır (BOA. MF. İST. 38/55-20/B/1335; BOA. MF. ALY. 104/125- 24/B/1335). Ertesi sene mektebe 33 öğrenci kaydolmuş ve toplam öğrenci sayısı 58’e yükselmiştir (BOA. MF. ALY. 104/125- 24/B/1335). Mektebin eğitim kadrosunda Makbule Hanım, Esma Hanım, Doktor Nafi Bey ve Ali Ziya gibi isimler bulunmaktadır (MF. MKT. 1224/29- 01/06/1335). İnas Rüşdiyesinin muallimeleri de eğitim kadrosunda yer almışlardır. 1916-1917 eğitim yılında Diyarbakır’dan 10 öğrenci Haleb Dârülmuallimâtına getirilmesi ve bu öğrencilerin masraflarının ise Diyarbakır vilayeti tarafından karşılanması kararlaştırılmıştır (MF. MKT. 1228/67-29/10/1335). Daha önce 1.900 kuruş olarak tahsis edilen meblağ dünya savaşı nedeniyle 1.700 kuruşa düşürülmüştür (MF. MKT. 1224/70-09/06/1335). 1918 yılında Haleb Dârülmuallimâtı’nın yapılanmasında Makbule Hanım mektep idaresinde görevlendirilmiştir. Makbule Hanım Dârülmuallimâttan mezun olmuştur. Ancak emri altında bilgi bakımından yetersiz olan muallimelerin bulunmasından rahatsız olmuş ve İnas Darulfünuna geçmeyi talep etmiş olup bu istek kabul edilmemiştir. Makbule Hanımın belli bir süre sonra görevden ayrıldığını da görmekteyiz (BOA. MF. ALY. 119/37-3/Za/1336; BOA. MF. ALY. 120/4-21/Za/1336). Makbule Hanım görevden ayrıldıktan sonra Balıkesir Darulmuallimatı Müdiresi Şekibe Aliye Hanım bu göreve gelmiştir (BOA. MF. ALY. 123/70- 29/M/1337). 1917-1918 yılında öğrenci sayısı 76’ya yükselmiştir. 1917-1918 eğitim yılında yaşanan yetersizlikten dolayı kapanma aşamasına gelen İnas İbtidaiyesi ve bünyesinde bulunan ana Mektebi ‘tatbikat Mektebi’ adında Haleb Dârülmuallimât-ı ibtidaiyesinin teşkilatına dahil edilmiştir (BOA. MF. ALY. 112/126-20/R/1336). Bu sebepten dolayı Haleb’de evi ve akrabası bulunanlar neharîye dönüştürülmüş ve 60 öğrenci de leylî olarak kabul edilmiştir. Aynı yıl Mektebe 40 öğrenci daha kabul edileceği bildirilmiştir. Bu öğrencilerden Haleb’de evi olanlarına neharî, diğer öğrencilerinin de leylî olmasına karar verilmiştir (BOA. MF. ALY. 109/2-15/Z/1335). Ancak Haleb Dârülmuallimât binasının işgal edilmesi üzerine mektep yeni öğrenci alamadığı gibi kapanmıştır (BOA. MF. MKB. 213/68-23/Za/1335). 1919’da Haleb’in 251 Fransızlar tarafından işgali üzerine eğitim ve öğretimde aksamalar yaşanmış ve memurların çoğu da İstanbul’a dönmüştür (BOA. DH. UMVM. 157/65-1/ Ca/ 1337). Haleb Dârulmuallimîn ve Dârulmuallimâtının açılmasını Osmanlı eğitiminin modernleşmesinde mali sıkıntılara rağmen vilayetlerde öğretmen yetiştirme gayretinin ürünü olarak görebilmek mümkündür. 1882’de açılmış olan Haleb Dârulmuallimîn ekonomik ve öğrenci yetersizliği, yetişmiş eğitim kadrosunun az olması ve savaş nedeni ile kapanmıştır. 4.6. Gayrimüslim Mektepleri ve Yabancıların Eğitim Faaliyetleri 4.6.1. Haleb’de Gayrimüslimler Osmanlı Devleti farklı milletleri Osmanlı kimliği altında bir arada tutmayı başarmış çok zengin bir kültüre sahiptir. Haleb, Osmanlı’nın Ortadoğusu olarak ifade edilmesinin yanı sıra Doğu Akdeniz’in çok önemli bir kavşak noktası ve kontrol merkezinde yer almıştır. Haleb’in demografik yapısı farklı kültürleri bir arada tutması nedeniyle 19. yüzyılda yabancı temsilcilikler faaliyetlerini burada arttırarak ileri seviyelere taşımışlardır. Haleb vilayeti’nin etnik yapısının kozmopolitik bir yapı sergilemesi birçok devletin kente olan ilgisini sürekli kılmıştır. Vilayet siyasi olarak İstanbul’a bağlı olmasına rağmen farklı milletlere mensup azınlıkların çok sayıda olması kentin dışa dönük bir yapı sergilemişini sağlamıştır. Haleb’de yaşayan insanların birbirinden farklı dini ve etnik yapıya sahip olduğu bilinmektedir. İslam fütuhatından önce Yahudi ve Hristiyan nüfus yoğunken İslam fethiyle birlikte Müslüman nüfus bölgeye hâkim olmuştur. Haleb ve çevresi Türk hâkimiyetine geçtiği yıllardan itibaren bölgeye yerleşen Türk nüfusu Osmanlı döneminde daha da artmıştır. Ayrıca Osmanlı idaresinden önce bölgede var olan Yahudi cemaati ile Rum ve Ermeni gibi Hristiyan cemaatler Osmanlı idaresinin azınlıklara karşı gösterdiği hoşgörü politikasından dolayı bölgeye yoğun olarak yerleşmişlerdir. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı döneminde Haleb gayrimüslimlerin yoğun olduğu kentlerin başında yer almıştır. (Raymond, 1995, S. 23, 121, 122, 209, 210). Yabancı devletler, 1840’tan sonra Lübnan ve Suriye’deki Müslümanlarla Hristiyanlar arasında meydana gelen karışıklıklardan yararlanarak bölgedeki Katolik ve Ortodoksları koruma bahanesiyle faaliyetlerini arttırmışlar ve Haleb’deki gayrimüslimler bu vesile ile nüfuslarını kuvvetlendirmişlerdir. Haleb, 400 yıl Osmanlı idaresi altında kalmış ve nüfus yapısı farklı etnik unsurları bir arada barındırmıştır. Bu dönemde Yakındoğu’daki büyük Arap kentlerinde olduğu gibi Haleb vilayetinde de en az bir Yahudi (Hare el-Yehud), bir ya da birkaç Hristiyan mahallesi (Hare el- Nasara) bulunmaktadır. Gayrımüslim mahallelerin yanı sıra Nusayriler (Arap kökenli Alevler) 252 ve Kürtlerin ağırlıkta olduğu mahalleler de bulunmaktadır (Antakya’da Alevi, Haleb’de Kürt mahalleleri). Bu nedenle Müslüman yerleşkesinde tam bir birliktelik bulunmamaktadır. Ayrıca Ira Lapidus, Haleb’de Ermenilerin ve Marunîlerin kentin kuzeybatısındaki mahallelere yerleştiklerini belirtmiştir (Turan, 2011, S. 169-190). Rahipler tarafından belirlenen İstanbul, İzmir, Adalar, Kudüs, Mısır, Suriye, Irak ve Filistin bölgelerinin yanı sıra Haleb bölgesindeki azınlık gruplar, yabancı devletlere Osmanlının zayıfladığı dönemlerde yoğun olarak hizmet etmişlerdir. Gayrimüslimleri kullanan yabancı devletler mezhepler üzerinden denetim ve güç oluşturmaya çalışmışlardır. İngiltere, Haleb’de kendi nüfus alanını oluşturmak için Protestan topluluğu meydana getirmiş ve faaliyetlerde bulunmuştur. Katolik tarikati olan Cizvit ve Fransiskenler de Haleb’de Fransa adına hizmet etmişlerdir. Bu tarikatların Papalığın desteğini alarak kapitülasyonlardan yararlandığı ve 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı’da Katolik propagandası yapmaya başladıkları bilinmektedir (Karal, 1977, S. 118-119). 19. yüzyılın ikinci yarısında Haleb’deki ticari hareketlilik, yabancıları buraya çekerken Hristiyan din adamlarının bölgedeki misyonerlik faaliyetlerini arttırmıştır. Haleb’de ruhani liderler; Süryani Katolik Patriği, Rum Katolik Metropoliti, Ermeni Katolik Metropoliti, Maruni Metropoliti, Rum Ortodoks Metropoliti, Keldani Milleti resi, Ermeni Murahhasa vekili ve Musevi Milleti Hahambaşısı görülmektedir (SVH, 22 Def’a, 1312, S. 132). Misyonerlik faaliyetleri de daha çok mektepler aracılığı ile gerçekleşmiştir (Tozlu, 2000, S. 790). 1896 yılında Haleb vilayetinde yabancı temsilcilikler incelendiğinde Fransa, Rusya, İngiltere, Portekiz Konsolosları İsveç Norveç viskonsili ve bünyesinde bir tercüman; İtalya, Almanya konsolosları, Yunan viskonsili ve bünyesinde iki tercüman; Avusturya ve Macaristan, İran, İspanya konsolosu bünyesinde üç tercüman; Belçika konsolosu ve bünyesinde dört tercüman bulmaktadır (SVH, 1314, 24. Def’a, S. 152). Ayrıca Antakya’da Fransa, İran Şehbenderi, Almanya geçici konsolos memuru, İngiltere konsolos vekili; İskenderun’da Fransa, İngiltere, İsveç, Hollanda, İtalya, Avusturya-Macaristan, İspanya, Almanya, İran Şehbenderi, Amerika Birleşik Hükümetleri, Yunan Devleti vekili; Ayıntab’da Fransa, Yunan, Amerika Konsolos Memuru; Maraş’ta Amerika Konsolos Memuru; Urfa’da İran Şehbender vekilinin varlığı Haleb vilayetinin coğrafi, jeopolitik ve siyasi konumunun ne denli önemli olduğunu göstermektedir. 19. yüzyılın sonunda Haleb din olarak İslam, Hristiyan ve Musevilik; dil olarak ise Arapça, Türkçe, Ermenice, İspanyolca ve Farsça’nın yer aldığı bir şehirdir. Haleb’de Müslüman 253 nüfus içinde Hanefilik ve Şafiilik yoğunken gayrimüslim nüfusun içinde Ortodoks mezhebi yoğundur. (Eroğlu; Babuçoğlu; Köçer, 2012, S. 65). Haleb, Hristiyanlık dinin mezhepleri açısından değerlendirildiğinde Suriye’nin diğer bölgelerinden ayrılmaktadır. Vilayette Hristiyanlığın bütün mezheplerinin mensuplarını görmek mümkündür. Haleb vilayeti’nin etnik yapısını oluşturan gayrımüslim tebâ ve oranları Şam ile mukayese edildiğinde oldukça farklı bir yapı karşımıza çıkmaktadır. Suriye’nin Bununla birlikte papalığın etkisi ile kurulan Ortodoks bir tarikat olan Uniat Hareketi, dini yapısı Şam’a göre farklı olan Haleb’de etkili olmuş ve elde ettiği popülerlikle birlikte kentteki Ortodoks ruhban kesiminin Roma’ya yani Papalığa yönelmesini sağlamıştır (Master, 2000, S. 61-84). Uniat Hareketi İstanbul’da bulunan patriğin seçimi dışında Arap yerli bir papazın Antakya Patriği seçilmesini de sağlamıştır. Uniat Hareketi, Haleb’de toplumsal ve siyasi faaliyetlerde bulunarak önemli sonuçlar elde etmiştir. Haleb’de zamanla Katolik nüfusun arttığı görülmüştür. Ayrıca bu hareketin Haleb’deki eğitimi de etkilediğini söylemek mümkündür (Master, 1997, S. 46-47). Farklı etnik ve dini unsurları bir arada tutmak Haleb’de zaman zaman huzursuz bir ortamın olmasına sebebiyet verdiğini, vilayette çatışmaların dahi meydana geldiğini, Haleb yönetiminin İstanbul ile yaptığı yazışmalarından anlamaktayız. Osmanlı yönetiminin hoşgörü politikası ile dil ve kültür birikimi farklı olan unsurlar bir araya getirmiştir. Ancak Gayrimüslimler, bölgedeki üstünlüklerini Mektepler ve nüfusları ile sağlamaya çalışmışlardır. 1850 yılından sonra bölgedeki ticari bunalımlar, deprem ve salgın hastalıklar devletdeki iç çatışmaları hızlandırmış ve nüfusun göç etmesine sebep olmuştur. Azalan nüfus bölgedeki eğitimi aksatmakla birlikte merkezi eğitim politikalarının etkisini zayıflatmıştır. Sonraki süreçte Osmanlı Devleti, göçleri engelleyebilmek ve hatta tersine göçü sağlayabilmek amacıyla 1858 yılındaki Arazi kanunnamesi ile özel mülkiyetin önünü yasal olarak açmıştır. Bölgeye Anadolu’dan ve özellikle Güney Anadolu’dan Ermeniler başta olmak üzere çok sayıda gayrimüslimin geldiği bilinmektedir. Bu durum yeni toprak sahibi olan gayrimüslimleri ekonomik olarak güçlendirmiş ve daha sonraki süreçte onların eğitimi de yönlendirmelerine neden olmuştur (Master, 1997, S.46-50) Misyoner cemiyetlerinin, Müessesat-ı Tedrisiyye, Mezhebiyye ve Hayriyye talimatnamesi ile sahip oldukları toprakları uzun yıllar ellerinde tutmuş oldukları bilinmektedir. Zengin aileler bu cemiyetlerle yakın ilişkiler kurarak toprak sahibi olmuşlardır. Cemiyetler aracı rol oynamışlardır. Sahip oldukları alanlar üzerine mektep inşa ederken gerekli tüm 254 malzemeler yurt dışından Osmanlı üzerinde kurdukları baskıdan kaynaklı olarak gümrük vergisi ödemeden getirmişlerdir. Bu, Osmanlı adına büyük bir mali kayıp meydana getirmiştir. Haleb’de toprak sahibi olan ve mektep açmaya başlayan gayrimüslimlerin adli olaylarının gittikçe arttığı görülmektedir. Kentteki hukuk uygulamalarının çeşitlilik göstermesi, eğitimi ilgilendiren hukuk konularında da hukuk çeşitliliğine sebep olmuştur. Gayrimüslimler kilise ve haham mahkemelerine başvurma hakkına sahip olmalarına rağmen kayıtlar onların sıklıkla Şer’i mahkemelere başvurduklarını göstermektedir (Master, 1997, S.46-50). Ancak bu durumun nedenini tam olarak açıklayamamaktayız. Gayrimüslim ve yabancı Mektepleri güçlü kılan yapının başında faaliyet gösterdikleri vilayetlerin stratejik konumları gelmektedir. Haleb’in dışa açılan kapısı diyebileceğimiz yoğun işlerliği bulunan İskenderun ve Süvediye gibi limanların varlığı gayrimüslim ve yabancı devletlerin faaliyetlerini arttırmıştır. Her alanda olduğu gibi eğitim alanında da bilgi, malzeme ve para akışında Haleb vilayeti gayrimüslim ve yabancıların eğitim faaliyetleri konusunda önemli bir merkez hâline gelmiştir (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895, S. 299). Süvediye Limanı’nın Haleb’e yakın olmasından kaynaklı olarak gemilerin sık sık yük ve eşya getirmesi ekonomik gücü bulunan gayrimüslimlerin eğitim materyallerini tamamlama anlamında ellerini güçlü kılmıştır.49 Gayrimüslim ve yabancı Mektepleri güçlü kılan diğer bir yapı iletişim ağıdır. 50İletişim ağının o devrin şartlarında bu denli güçlü olması eğitime yansıdığı gibi özellikle gayrimüslim Mekteplerinin faaliyetlerini daha da hızlandırmıştır. (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895, S. 299). 4.6.2. Haleb’de Nüfus Oranları ve Mektep Sayıları Haleb’e ait klasik dönemde nüfus ile ilgili belli kaynaklar olmakla birlikte Haleb eğitiminin modernleşmesi dönemini kapsayan verileri içeren ilk kayıtlar 1848 yılına aittir. 1848 yılı Nüfus Tahriri (sayımı) 3726 numaralı defter Haleb’e ait olup kesin nüfus sayılarını vermektedir. Kayıtlara göre toplam 38.228 kişi Haleb’de bulunmaktadır (BOA, [NFS], Nüfus Defterleri no: 3726, H. 29/12/1265). 49 İskenderun Vapur İskelesi’ne yanaşan vapurlar: Osmanlı İdare-i Mahsuse vapurları her hafta İstanbul’dan, Hidivi Kumpanyası her salı Beyrut’tan, her hafta İskenderiye’den, Osmanlı Hacı Davud kumpanyası her 15 günde bir Salı, İzmir’den Fransız kumpanyası vapuru 15 günde bir perşembe Beyrut’tan, her Cuma İstanbul’dan, İngiliz Kumpanyası her hafta İstanbul’dan, Yunan Kumpanyası belli günlerde İzmir’den gemiler gelmiştir (Haydaroğlu, 1990, S. 316-317). 50 Haleb’in iletişim ağına baktığımızda ise Haleb’e gelen postalar: Osmanlı Tatar Postası her cuma Antakya ve İskenderun’dan İstanbul’a, Hidivi (Mısır) Posta Vapuru her cumartesi Beyrut’tan gelip, her pazartesi Beyrut üzerinden İskenderiye’ye, Fransız Posta Vapuru 15 günde bir perşembe Beyrut’tan geçerek İstanbul’a, 15 günde bir cuma İstanbul’dan gelip İskenderiye’ye gitmiştir (Haydaroğlu, 1990, S. 316-317). 255 1881 yılında Haleb’de Müslüman nüfus 122.787, Hristiyan nüfus 18.137, Yahudi nüfus 785 ile toplamda 141.709 kişiye rastlanmaktadır. Cebel-i Seman (1.918 kişi), Halebin merkez kazasına dahil edilmiş 12.658 kişi, Haleb (merkez sancağı) 53.353’ü Müslüman, 7.357’si Hristiyan, 727’si Yahudi olmak üzere 61.437 kişi, Maraş Sancağında 19.726’sı Müslüman, 5.238’i Hristiyan, 29’u Yahudi olmak üzere 24.993 kişi, Urfa Sancağında 8.312’sı Müslüman, 1.204’ü Hristiyan, 29’u Yahudi olmak üzere 9.545 kişi bulunmaktadır. Payas, Adana, Kozan ve Zor Sancağı çalışma konumuzun dışında olduğundan nüfus sayıları verilmemiştir ([A. VKN.] Sadaret Vakanüvis Kalemi (Lütfi Efendi) 2/18 (19 Zi’l-kade 1298-3 Ekim 1881). Haleb, H.1313/1895-1896 yılı Vilayet Salnamesi’nde Müslümanların sayısı 75.826, gayrimüslimlerin sayısı 31.932’dir (SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895-1896, S. 179). H. 1326/1908-1909 yılı Vilayet Salnamesi’nde 119.811 olan toplam nüfusun 83.679’u Müslüman, 36.132’i ise gayrimüslimdir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 224). Haleb, Osmanlı’nın gücünü kaybetmeye başladığı dönemlerden itibaren yoğun bir gayrimüslim ve özellikle hristiyan göçüne maruz kalmıştır. Bu göçlerle Haleb nüfusunun yapısı farklılaşmıştır. Aşağıdaki grafik Haleb nüfusunun dinlere oranını ve bölgede etkili olan dinî yapıyı göstermiştir. Grafik:19 1326/1908-1909 Yılı Haleb Nüfus Cedveli (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 504). Hristiyan nüfusun çoğunluğu Katolik mezhebine mensuptur. Bölgedeki Süryaniler ve Ermeniler, Hristiyanlığı kendilerine özgü bir biçimde yaşamışlardır. İlerleyen dönemlerde Katoliklik yaygınlaşınca Ortodoks, Süryani ve Ermenilerin aralarındaki dayanışma azalmış ve 256 nüfuslarını giderek kaybetmeye başlamışlardır (Master, 1997, 46-47). Gayrimüslimler arasında Katolikliğe geçmek yaygın bir tavır olduğundan Katolik nüfus artmış ve bu durum eğitimin işleyişinide de etkili olmuştur. Nüfusun dinlere oranı, mektep sayısını etkilediğinden aşağıdaki sayısal verilere ulaşılmaktadır. 1300/1882-1883 tarihli salnamede vilayet genelinde 312 mektepte 6.142 Müslüman talebe öğrenim görürken 115 Mektep’de 5.517 gayrimüslim talebenin öğrenim gördüğü anlaşılmaktadır. Bu rakamları vilayet nüfusu ile karşılaştırdığımızda gayrimüslimlerin azımsanmayacak bir orana sahip olduğunu görmekteyiz. 1882 yılında Haleb vilayetinde Maarif Meclisi yeni açılmış ve müdür ataması yapılarak maarif işleri merkezin kontrolü altına girmiştir. Maarif idaresi adına başlangıç dönemi diyebileceğimiz 1882 yılında dahi gayrimüslim Mekteplerine devam eden öğrenci sayısının oldukça fazla olduğunu aşağıdaki tablodan görebilmemiz mümkündür. Tablo: 81 H. 1299/1881-1882 yılı Gayrimüslim ve Müslüman Mektepleri ve Rüşdiyeler (SVH, 11. Def’a, H. 1299/1881-1882, S. 55) Gayrimüslim Mektebi Müslüman Mektebi Rüşdiye Liva Talebe Aded Talebe Aded Talebe Aded Haleb 2. 028 72 3. 484 197 444 8 Zor 0 0 152 4 82 2 Maraş 2. 229 72 1. 471 57 162 2 Urfa 1. 140 20 1. 016 54 121 3 Toplam 5. 517 115 6. 142 312 820 15 Tablodan da anlaşılacağı üzere gayrimüslim Mektepleri Maraş ve Urfa vilayetlerinde öğrenci sayısı itibari ile Müslüman mekteplerinden fazla olduğu görülmektedir. Maraş sancağında gayrimüslim öğrenci sayısı Haleb merkezindeki öğrenci sayısını geçmiştir. Daha sonraki yıllarda Müslüman Mekteplere oranla, sayı gayrimüslimler yönünde artarak devam etmiştir. 1885 ile 1908 yılları arasında, 1 Fransız mektebi ve 38 gayrimüslim mektebi bulunmaktadır. (SVH, 16. Def’a, H. 1305/1887-1888, S. 159; SVH, 18. Def’a, H. 1307/1889- 1890, S. 132; SVH, 19. Def’a, H. 1308/1890-1891, S. 158; SVH, 20. Def’a, H. 1309/1891- 257 1892, S. 115; SVH, 21. Def’a, H. 1310/1892-1893, S. 187; SVH, 23. Def’a, H. 1313/1895- 1896, S. 191-192; SVH, 25. Def’a, H. 1315/1897-1898, S. 179; SVH, 15. Def’a, H. 1303/1885- 1886, S. 158, 159). H. 1306/1888-1889 yılında Haleb’de talebe miktarları aşağıda verilmektedir (SVH, 17. Def’a, H. 1306/1888, S. 213). Grafik: 20 1306/1888-1889 Yılı Haleb Vilayetindeki Sancak ve Kazalardaki öğrenci sayıları (SVH, 17. Def’a, H. 1306/1888-1889, S. 213). 5000 4000 3000 2000 1000 0 Gayrımüslim Okulu Talebe Gayrımüslim Okulu Adet İslam Sıbyan Okulu Talebe İslam Sıbyan Okulu Adet Rüşdiye Talebe Rüşdiye Adet 1306/1888-1889 yılında Haleb’de en yüksek öğrenci sayısı 14.307 ile İslam Sıbyan Mekteplerinde görülmektedir. Gayrimüslim mekteplerinde 7.973 öğrenciye eğitim verilmiştir. Öğrenci sayısı itibari ile Urfa’da 1.134 öğrenci ile gayrimüslim mektepleri, 756 öğrenciye sahip İslam Sıbyan Mekteplerini geçmiştir. En yüksek gayrimüslim mektebi Maraş ve Ayıntab’tadır. Gayrimüslimler sonraki tarihlerde bu bölgelerdeki faaliyetlerini arttırdıkları için mektep sayılarıda artmıştır. 1321/1903-1904 yılında Haleb’de hususi Müslüman ve gayrimüslim mektepleri karşılaştırıldığında gayrimüslim hususi Mekteplerinin sayısı 27 iken Müslüman hususi mektep sayısının sadece bir tane olduğu görülmektedir (Keçeci Kurt, 2011, S. 245). Gayrimüslimler ayrıca kendi din, dil, kültür vb. değerleri ve siyasal yaklaşımlarına uygun okullarda eğitim almaya özen göstermişlerdir. Kademelerdeki sayısal veriler aşağıdaki başlıklarda verilmektedir. Halep Antep Kilis Antakya İdlip Cisr Mare Bab Harim İskenderun Bilan Münbiç Rakka Cebel-i Seman Maraş Elbistan Zeytun Pazarcık Andırın Urfa Birecik Rumkale Suruç Toplam 258 4.6.3. Gayrımüslim Mektepleri Osmanlı Devleti’nin idaresi altında dil, din, ırk farkı bulunan Ermeni, Yahudi, Rumlar başta olmak üzere çeşitli grupların açtığı okullardır. Bu Mektepler İslam hukukundaki Zımmi kısma göre kurulmuş olup temeli II. Mehmed dönemine dayanmaktadır. Osmanlı devleti güçlü olduğu dönemlerde bu Mektepleri tehlike olarak görmemiş kurulmalarına destek olmuştur. Osmanlı’nın bu tutumundan cesaret alan azınlıklar ilerleyen dönemlerde denetimden ve yasal dayanaktan uzak kendi eğitim kurumlarını açmışlardır (Yücel, 2016, S. 4-20). Tablo: 82 1912-1913 Senesine Ait İhsa’iyat Mecmu’asına Göre Haleb’de Bulunan Mektep, Öğrenci ve Muallim Sayısı (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsa’iyat Mecmu’ası, Levha 3, Matba’a-i Amire, S.6). Mekâtib-i Gayri Müslime: Mekâtib, Şâkirdân, Muallimîn Y Y kn Ermeni Rum Milel-i Ermeni Rum Musevi Protestan Süryani Keldani Katolik Katolik saire - - - - - - 8 3 5 6 1 1 3 1 - 2 - 1 1 1 - - - - 1 - - 34 - - 7 - - - - - - - - - - - - - - 4 - - - - - - - - - 11 - - - 1 - - 6 3 1 - - - 1 2 1 - - - - - - - - - - - - 15 1 - - 7 1 - - 6 6 6 1 1 3 1 - 3 2 6 1 1 - - - - 1 - - 60 4 Şakirdân Ykn Ayıntab Maraş Merkez Vilayet Sancak Zkr İns Mht Zkr İns Mht Zkr İns Mht Zkr İns Muh Zkr İns Muh Zkr İns Mh Zkr İns Mh Zkr İns Mh Zkr İns Mht 259 Ermen Rum Protest Süryan Kelda Milel-i Ermni Rum Musvi i ktolik Ktlk n i ni sâire Ykn Muallimîn Vl Erme Ermn Rum Muse Protes Sürya Kelda Milel- Ykn Rum yt ni Ktlk Ktlk vi tn ni ni i sâire Sn ck Maraş Mrkz Yekün Ayıntab Maraş Mrkz Vilyt Snck 690 - 690 - Zkr 11 - Muallim 26 - Muallime 505 - 505 - İns - - Muallim 638 638 - - Zkr - - Muallime 57 57 - - İns - 30 Muallim 1514 404 - 1110 Zkr - 18 Muallime 649 234 - 415 İns - 47 Muallim 362 - - 362 Zkr - 11 Muallime 124 - - 124 İns - 10 Muallim 211 - - 211 Zkr 4 4 Muallime 63 - - 63 İns 4 4 Muallim 488 75 313 100 Zkr - 1 Muallime 373 117 230 26 İns - 9 Muallim 91 - - 91 Zkr - 5 Muallime 76 - - 76 İns - - Muallim - - - - Zkr - - Muallime - - - - İns - 3 Muallim 52 - - 52 Zkr - - Muallime - - - - İns 15 103 Muallim 30 39 Muallime 5893 1525 1738 2630 260 Yukarıdaki tabloya göre zükur, inas, ve karma olarak merkezde 34, Maraş’ta 11, Ayıntab’da 15 olmak üzere toplamda 60 mektep bulunmaktadır. 1912-1913 yılına ait verilerde 5893 öğrencinin 2630’u Haleb’in merkezinde 1738’i Maraş’ta 1525’i Ayıntab’tadır. Mektepler, Haleb’in merkezinde yoğunlaştığı için muallim ve muallimelerin en çok olduğu yer Haleb’in merkezidir. Tablo: 83 1913-1914 Osmanlı Devleti’ndeki Müslüman ve Gayrimüslim İbtidai Mektepleri, Öğrenci Sayısı ve Muallim Sayısı (1329-1330/1913-1914 Senesine Mahsûs Ma’ârif-i Umumiye İhsa’iyat Mecmu’ası, Levha 5, Matba’a-i Amire). Okul Sayısı Müslim Rum Ermeni Musevî Milel-i Sâ’ire Öğrenci Sayısı Müslim Rum Ermeni Musevî Milel-i Sâ’ire Yekûn 612 Zkr 23 Zkr Yekün Ayntb 629 İns 25 İns 11 - 26 - 1 Mht 614 Zkr 4 4 3 Zkr - - 1 İns 448 İns 57 27 3 Mht 31 13 4939 Zkr 47 - 25 Zkr 11 - 6 İns 3275 İns 10 - 42 Mht 8 - 591 Zkr 14 6 5 Zkr 8 7 - İns - İns 9 - - Mht 5 - 724 Zkr 3 Zkr - - 292 İns - - İns 3 - 5 Mht 7480 Zkr - - 155 37 4644 İns 142 Yekûn 89 20 261 Muallim Sayısı Müslim Rum Ermeni Musevî Milel-i Sâ’ire Yekûn Milel-i sa’ire sütunundaki Mekteplerden biri Süryâni biri Marûnî altısı Katolik Mektebidir. Tabloda görüldüğü gibi I. Dünya Savaşı öncesinde ibtidai düzeyinde gayrimüslimler içinde en çok Ermeni kız ve erkek Mektepleri bulunmaktadır. Toplam 142 mektepte 12.124 öğrenciye, 427 muallim ile eğitim verilmiştir. Aşağıda Haleb’de açılmış mektepler bulunmaktadır. 4.6.3.1 Rum Ortodoks Mektebi Rumi 8 T. Evvel 1308 (20 Ekim 1892) tarihli ruhsata sahip Rum Ortodoks Cemaati’ne mensub olan Rum Ortodoks Mektebinin 1316/1898-1899’da 40 erkek, 30 kız öğrencisi bulunmaktadır. Rum Ortodoks Mektebi’nin müdürü Murahhas İlyas Efendi’dir. Mektebin ruhsat işlemleri Murahhas İlyas Efendi tarafından yürütülmüştür. Mektebin açılış tarihi ile ilgili eski ibaresi kullanılmış olup kesin bir tarihe ulaşılamamaktadır (SNMU, 1316/1898-1899, 3. Def’a, S. 1016, 1017). 1901-1902 yılında Rum Ortodoks Mektebindeki öğrenci sayısı 3 artmıştır. Rum Ortodoks Mektebi Salibe bölgesinde açılmıştır. Bu mektepte hem kız hem de erkek öğrencilere yönelik eğitim verilmiştir. Mektep, ibtidaiye ve rüşdiye düzeyindedir (SVH, 31. Def’a H. 1321/1903-1904, S. 144-145). H. 1321/1904-1905 yılında Salibe’de bulunan 7 mektepten 2’si Rum Ortodokslara aittir. Haleb merkezdeki Rum Ortodoks Mektebinde öğrenci sayısı değişmemiştir. 1322 yılında İdlib kazasında (Eriha nahiyesi) gayrimüslimlere ait Rum Ortodoks Mektebinde 25 öğrenciye Muallim Betrus Havri Efendi eğitim vermiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-286). 1905-1906 yılında İdlip kazasında 2 tane gayrimüslim İbtidai Mektebi bulunmaktadır. İdlip’teki Rum Ortodoks Mektebinde 27 öğrenci bulunmakta olup öğretmen kadrosu ise boştur (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 287-319). 1906-1907 yılı İdlib 25 Zkr 29 İns 33 Zkr 10 İns 121 Zkr 150 İns 15 Zkr - İns 28 Zkr 16 İns 222 Zkr 205 İns 262 kazasındaki gayrimüslim ibtidai Mekteplerinden Rum Ortodoks Mektebinde Muallim Betrus Havri Efendi yerine Şemaspulos Efendi göreve gelmiş ve 5 öğrenci artmıştır (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 271, 305, 356, 357). 1908-1909 yılında İdlib kazasındaki İbtidai Mekteplerinden bir tanesi Rum Ortodoks Mektebidir. Rum Ortodoks Mektebinde 29 öğrenciye Muallim Şemas Pavlis Efendi eğitim vermiştir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908, S. 304, 357). 1905-1906 yılında İskenderun kazasında 4 tane ibtidai seviyesinde gayrimüslim mektebi bulunmakta olup bunlardan biri de Rum Ortodoks Mektebidir. Rum Ortodoks Mektebinde 98 erkek öğrenciye eğitim verilmiş olup muallimi ise Cerci Andaros Efendi’dir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, 287-319). 1908-1909 yılı İskenderun kazası gayrimüslim ibtidai Mekteplerinden Rum Ortodoks Mektebinin 102 erkek öğrenciye Corci Efendi, iki ayrı Rum Ortodoks Mektebinde 85 ve 35 olmak üzere toplamda 120 erkek öğrenciye İskender Efendi eğitim vermiştir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 268). İskenderun bölgesinde önceki yıllarda Ermeni Mektepleri yoğun iken zamanla Rum Ortodoks Mekteplerine rağbet edilmiştir. 4.6.3.2. Rum Katolik Mektebi Rumi 23 Ağustos 1307 (4 Eylül 1891) tarihli ruhsata sahip Rum Katolik Cemaati’ne bağlı Rum Katolik Mektebi 1316/1898-1899’da 54 erkek öğrencisi bulunmaktadır. Ruhsat alan müdürün adı Metropolid Kirisi’dir. Mektebin açılış yılı 1301/1883-1884 yılı olup, Mektebin açılışından 6 yıl sonra ruhsat verilmiştir. 1319’da Rum Katolik Mektebinde 3 erkek öğrenci ise azalmıştır (SNMU, İstanbul, 1319/1901-1902, 4. def’a, S. 542-543). 1910-1911 yılı kayıtlarında Salibe bölgesinde erkek öğrenciler için Rüşdiye düzeyinde mektep açılmıştır. Yukarıda verdiğimiz tabloda H.1910-1911-H.1329/1911-1912 eğitim öğretim yıllarında Rum Katoliklere ait 6 erkek, 1 kız Mektebi bulunmakta olup 362 erkek, 124 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. Katolik Rum Mektebinin Ayıntab ve Maraşta’da şubeleri bulunduğu halde öğrencisi mevcut değildir. Rum Katolik Mektebinin 47 muallim, 11 muallimesi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’ah. 1321/1903-1904, S. 144-145). 1904-1905 yılında 4 Rum Katolik Mektebinden 1 tanesi Büyükkilise mevkisinde kızlara eğitim vermiş olup diğerleri Şerasus, Tatarlar ve Kib Mahallesi’nde erkek öğrencilere eğitim vermişlerdir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 148-149). Haleb vilayetindeki Rum Katolik Mekteplerinde lisan-ı Osmanî tedrisi için tayin edilen öğretmen maaşlarının arttırılması taleb edilmiştir (BOA, MF.MKT, 904/5. 31 Aralık 1905). Daha sonrasında bu taleb ile ilgili herhangi bir gelişmeye rastlanmamıştır. 263 4.6.3.3 Ermeni Mektepleri Haleb’de en çok Mektep ve öğrenci sayısı Ermenilere aittir. Ermeni Mektepleri Hamidiye, Salibe, Sokak Bilyon’u mevkiinde bulunmaktadır. En yoğun gayrimüslim Mekteplerinin açıldığı yer olan Salibe mevkisinde 7 tane gayrimüslim Mektebinin 4’ü Ermenilere aittir (SVH, 31. Def’ah. 1321/1903-1904, S. 144-145). Rumi 8 T. Sânî 1308 (20 Kasım 1892) tarihli ruhsata sahip diğer bir Ermeni Mektebinin 1316/1898-1899’da 51 erkek öğrencisi bulunmakta olup açılış yılı olan 1288/1871-1872’den 21 yıl sonra ruhsat almıştır. Kayıtlardan Mektebin ruhsat işlemleri müdür tarafından yürütülmüş olduğu anlaşılmaktar. Mektebin müdür ile ilgili bilgiye ulaşılamamaktadır. 1906-1907 yılında 2 Ermeni Mektebinin daha Sulbiye bölgesinde açıldığı görülmektedir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 123-142-144-145). Ermeni Mektebi Zükûr Salibe İbtidai ve Rüşdî Ermeni Mektebi Zükûr Sokak Bilyonu İbtidai Ermeni Mektebi İnâs Salibe İbtidai Ermeni Mektebi İnâs Salibe İbtidai ve Rüşdî Ayıntab’da Latin mekteplerine göre Protestan ve Ermeni mekteplerine daha çok rağbet edilmiştir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 251). Salibe bölgesinde erkek öğrenciler için ibtidai ve rüşdiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.3.3.1. Kilis Ermeni Mektebi Kilis kazasında Ermenilere ait 1316/1898-1899 yılında iki rüşdiye Mektebi bulunmaktadır. Bu iki mektepten biri Rumi 8 T. Evvel 1308 (20 Ekim 1892)’de Mektebin Reʼis- i Rûhânîsi Vahan Efendi’dir. Mektebin ruhsat müracat işlemleri Vahan Efendi tarafından yürütülmüştür. Mektebin 32 erkek, 21 kız öğrencisi bulunup Mektebin açılış tarihi ise bilinememektedir. Diğer Ermeni rüşdiyesinin 32 erkek öğrencisi bulunmakta olup hem açılış hem de ruhsat tarihine ulaşılamamıştır. Ermeni Mekteplerinde erkeklerin eğitiminden Hamparsum Berberyan, Artin Nişanyan, Agop Dirigosyan; kızların eğitiminden Zaruhmi Kefşgeryan, Rahel Kefşgeryan, Vardi Kebabciyan adlı muallimler sorumlu olmuşlardır. (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 267). 4.6.3.3.2. İskenderun Ermeni Mektebi İskenderun’da 1316/1898-1899 yılında 1 tane Rum, 2 Ermeni Rüşdiye Mektebi bulunmaktadır. Bu üç Mektebin açılış tarihine ve ruhsat bilgilerine ulaşılamamıştır. Rum Mektebinde 40 erkek öğrenci; Ermeni Mektebinde ise 35 erkek, 30 kız öğrenci bulunmaktadır 264 (SNMU, İstanbul, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1004, 1005). 1905-1906 yılında 2 tane Ermeni Mektebi bulunmakta olup İbtidaiye seviyesindedir. İskenderun’a bağlı Fartli karyesinde olan Mekteplerin mualliminin Oseb Osebyan Efendi olduğu görülmektedir. İskenderun’da Ermenilerin eğitim faaliyetleri oldukca yoğundur (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, 287- 319). 4.6.3.3.3. Urfa Ermeni Mektebi Urfa da Rumi 28 Nisan 1314 (10 Mayıs 1898)’de Ermeni Rüşdiye Mektebi’nin ruhsat işlemleri Mektebin Müdürü Kapanciyan tarafından yürütülmüştür. Ermenilere ait rüşdiye Mektebinde 1316/1898-1899 yılında 30 erkek, 25 kız öğrenci bulunmaktadır. Ayrıca bu Mektebin 50 erkek öğrencisinin olduğu başka bir sınıfı da vardır (SNMU, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1016, 1017). Mektebin açılış yılı H. 1263/1846-1847 olup 52 yıl sonra ruhsat alınmıştır. Urfa’da ayrıca Rumi 28 Nisan 1314 (10 Mayıs 1898) tarihinde Kapanciyan Efendi adıyla ruhsat alınmış Ermenilere ait diğer bir rüşdiye Mektebi de 1898-1899 yılında ayrı kademlerde 21 ve 30 erkek öğrenciye eğitim vermiştir. 1903-1904 yılında Ermeni Mektebi erkek kısmında Muallim Ohannes Nersisyan, Vahan Yeki Kumaşyan, Ermeni Mektebi kız kısmında Demirciyan Ebru, Zahir Köşkeryan görev yapmıştır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 247). 1904-1905 yılında Ermenilere ait 2’si erkek, 2’si kızlara yönelik mekteplerde 175 erkek, 100 kıza eğitim verilmiştir. Erkek mektebinin muallimi Ohannes Osebyan, Vahan Yeki Kumaşyan, kızların muallimleri ise 1321 yılında Haleb merkezdeki Ermeni Mekteplerinde çalışmış olan Demrhayan Ebru ve Zahir Köşkeryan’dır (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 4.6.3.3.1 Ermeni Katolik Mektebi Ermeni Katolik Mektepleri Haleb’in belli bölgesine yığılmak yerine kendileri için stratejik öneme sahip noktalar olan Şerasus, Büyükkilise mevkisi; Hamidiye ve Kip mahallelerinde faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Bunların dışında Sokak Bilyoni mevkisinde erkek ibtidai Mektebine de rastlanmaktadır (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 155). Rumi 23 Ağustos 1307 (4 Eylül 1891) tarihli ruhsata sahip Ermeni Katolik Cemaati’ne bağlı Katolik Mektebinin 1316/1898-1899’da 40 erkek öğrencisi bulunmaktadır. 1251/1835- 1836’da açılmış ve 1307/1890-1891 yılına kadar 56 yıl ruhsatsız olarak eğitim verilmiştir. Bu kadar uzun süre ruhsatsız olarak çalışması Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim Mekteplerini denetlemedeki eksikliğini de gözler önüne sermektedir. Ruhsat alma gereği duymayan bu 265 Mektepler zamanla daha da güçlenmişlerdir (SNMU, 1316/1898-1899, 3. Def’a, S. 1016, 1017). Rumi 27 Eylül 1313 (9 Ekim 1897) tarihli ruhsat ve açılış tarihine sahip olan Ermeni Katolik Mektebinin1316/1898-1899’da 80 öğrencisi bulunmaktadır. Mektebin ruhsat işlemleri Metropolid Grigoryos Efendi tarfından yürütülmüştür. Haleb’deki Ermeniler rüşdiye kademesinde de kızların eğitimine önem vermişlerdir. H. 1319/1901-1902 yılında Ermeni Katolik Mektebinde 50 öğrenci azalmıştır. Bu durumun nedeni gayrimüslimlerin kendi içlerindeki iktidar mücadelesi olarak düşünülmektedir. 1319’da Ermeni Katolik Mektebi Tomayat mahallesinde de eğitim vermiştir. Rüşdiye düzeyinde eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903, S. 144, 145). Gayrimüslimler, rüşdiyelerin fiziki olanaklarını iyileştirebilmek adına girişimlerde bulunmuşlardır. Ermeniler, Mekteplerini genişletebilmek adına çalışma yaptıklarını Haleb’de Tormayan Mahallesi’nde Kâin Ermeni Katolik Mektebinin yetersiz olması sebebiyle Maralyas Kilisesi yakınında bulunan dört odalı hanenin Mektebe dönüştürülmesinden anlamaktayız (DH. MKT. 277/8-27. S. 1312). 4.6.3.3.2. Ermeni Nersisyan Mektebi Ayıntab kazasının Çukur Mahallesinde açılan Ermeni Nersisyan Mektebi sadece erkelere eğitim vermiş olup 1903-1904 yılında 300 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 11905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısıs 320’dir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, 251). 1908-1909 yılında öğrenci sayısıs 340’a kadar ulaşmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 142-413-235). Ermeni Nersisyan Mektebi, Ayıntab’ın en yüksek öğrenci sayısına sahib azınlık Mektebidir. 4.6.3.3.3. Ermeni Kertaseras Mektebi Ayıntab kazasının Çukur Mahallesinde açılan Kertaseras Mektebi erkelerin yanı sıra kızlara da eğitim vermiştir. 1903-0904 yılında 65 kız öğrenci Kertaseras Mektebinde eğitim almıştır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 53’tür (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 251). 1906-1907 yılında öğrenci sayısıs 60’tır (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 123-142-144-145). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 89’a kadar ulaşmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 266 4.6.3.3.4. Ermeni Vartanyan Mektebi Halebin Hayık Zımmiyan mahallesinde açılan Vartanyan Mektebinde erkek öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 110 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 271-272). 1905-1907 yıllarında Mektebin öğrenci sayısı 112’dir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 238; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 129’a kadar ulaşmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.5. Ermeni Atnagân Mektebi Halebin Hayık Zımmiyan mahallesinde açılan Atnagân Mektebinde erkek öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 150 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 163’tür (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 238). 1906-1907 yılında öğrenci sayısı 170’tir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 181’e kadar ulaşmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.6. Ermeni Eytamhanesi Mektebi Haleb’in Hayık Zımmiyan mahallesinde açılan Ermeni Eytamhanesi Mektebinde erkek öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 25 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 35’tir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 238). 1906-1907 yılında öğrenci sayısıs 40 olup (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 55’e kadar ulaşmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). Azınlıklar kadar yabancı devletlerinde yetim çocuklar üzerinden politika güttüklerini bölümün ileriki kısımlarındaverilecektir. 4.6.3.3.7. Ermeni Haykanoşyan Mektebi Haleb’in Hayık Zımmiyan mahallesinde açılan Ermeni Haykanoşyan Mektebinde kız öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 250 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 310 olup (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-0-1906, S. 238), 1906-1907 yılında öğrenci sayısıs 320’ye yükselmiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 283’e düşmüştür (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). Ermeni toplumunda kızların 267 eğitimine önem verilmiştir. Mektebin fiziki imkanları bir şubede 320 öğrenciyi istihdam edebilecek kadar gelişmiştir. 4.6.3.3.8.Kurb Zincirli Ermeni İbtidai Mektebi Haleb’in Kurb Zincirli mahallesinde açılan Ermeni İbtidai Mektebinde erkek öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 135 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 180’e yükselmiştir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 238). 1906-1907 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 171’dir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.9 Tarla-yı Atik Ermeni İbtidai Mektebi Haleb’in Tarla-yı Atik mevkisinde açılan diğer bir Ermeni İbtidai Mektebinde kız öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 30 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904-1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında Mektebin öğrenci sayısı 32’dir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, 238). 1906-1907 yılında öğrenci sayısı 30’dur (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 47’ye çıkmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.10. Ermeni Meruyan Mektebi Haleb’in Alaybeyi mevkisinde açılan Ermeni Meruyan Mektebinde erkek öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 60 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 271-272). 1905-1906 ve 1906-1907 yıllarında Mektebin öğrenci sayısı 65’tir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 238; SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 74’e çıkmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.11. Ermeni Horpesmiyan Mektebi Haleb’in İbn-i Eyüb mevkisinde açılan Ermeni Horpesmiyan Mektebinde kız öğrenciler eğitim almıştır. 1903-1904 yılında 45 öğrenci bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903- 1904, S. 233). 1904-1905 yılında öğrenci sayısı değişmemiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 271-272). 1905-1906 yılında 52 olan öğrenci sayısı (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, S. 238) 1906-1907 yılında 55’tir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 239). 1908-1909 yılında öğrenci sayısı 57 olduğu görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 268 4.6.3.3.12. Yakubiye Ermeni Mektebi Haleb’in merkez köylerinden biri olan Yakubiye karyesinde açılmış olan Ermeni Mektebi’nin Muallimi Tanus Artin Efendi olup 1903-1904 yılında 15 öğrencisi bulunmaktadır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 306). 4.6.3.3.13. Erdu Ermeni Mektebi Erdu nahiyesinde açılmış Ermeni Mektebi Kesb Karyesi civarında açılmıştır. Mektebin kız ve erkek sınıfları mevcuttur. 1903-1904 yılında 40 erkek, 25 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. Erkek öğrencilere Ermeni Mekteplerinde daha önce çalışmış olan Ohannes Efendi, kız öğrencilere Hatun Hanım eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 306). Genel olarak en az öğrenci sayısı kız Mekteplerinde görülmüştür (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 271-307). 1906-1907 yılında Erdu nahiyesi Ermeni Mektebinde ise 9 öğrenci azalmıştır. Bu durum mezun olduklarını veya aynı statüdeki Mekteplere geçtiklerini düşündürmekredir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 271, 305, 356, 357). 4.6.3.3.14. Cisr-i Şuğur Ermeni Mektebi Ermeni Mekteplerinin bir şubesi de Karaturan’da açılmış olup toplamda 85 öğrenci bulunmaktadır. Ermeni Mektebinde muallimlik görevi Ohannes Efendi’den Sityad Efendi’ye, Hatun Hanım’dan Menevşe Hanım’a geçmiştir. Bunun dışında görev durumu tespit edilemeyen Hacı Efendi de mektepte görev yapmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 235). 4.6.3.3.15. Maraş Ermeni Mektebi Maraş sancağında Ermeni Mektepleri ibtidai kademesinde sayıca fazladır. Şekerli mevkiindeki Ermeni Mektebi 80 erkek, 75 kız öğrenciye; Kalealtı mevkiindeki Ermeni Mektebi 80 erkek, 50 kız öğrenciye; Duraklı’daki Ermeni Mektebinde 100 erkek öğrenciye; Çarşıbaşındaki Ermeni Mektebinde 100 erkek öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 360). Maraş’da gayrimüslimlere ait ibtidailer içinde en çok Ermenilerin Mektepleri bulunmaktadır. 4.6.3.3.16. Ermeni Protestan Mektebi Maraş’ta Rumi 28 Nisan 1314 (10 Mayıs 1898) tarihli ruhsata sahip Ermeni cemaatine mensup Ermeni Protestan Mektebinin 43 kız öğrencisi bulunmaktadır. Kapanciyan adıyla ruhsat alınmış Mektebin açılışı 1263/1847-1848 yılı olup 51 yıl sonra ruhsat almıştır. Bu Mektep 51 yıl boyunca ruhsatsız eğitim vermiştir. Protestan Cemaati’ne ait Protestan Mektebinin 45 erkek, 43 kız öğrencisi bulunmaktadır. Agop Efendi adıyla ruhsat alınmış bu Mektebin kız sınıfı 1305/1887-1888’de, erkek sınıfı ise 1306/1888-1889 yılında açılmış ve kızlar için 11, erkek sınıfı için 12 yıl sonra 269 ruhsat alınmıştır. Bu durum Protestanların önce kız sonra erkek sınıflarını açmaları ile kız öğrencilerin eğitimine önem vermiş olduklarını ve kızların eğitimi üzerinden de misyonerlik yapacaklarını göstermektedir. Müslüman İdâdi Mektepleri ile karşılaştırıldığında ise Müslümanların İdâdi kademesinde kız öğrenci sayıları oldukça azdır. 1319/1901-1902 yılında İdâdi Mektebindeki öğrenci sayılarında küçük oranda mezuniyetten kaynaklı olarak Ermeni Protestan Mektebinde de 3öğrencinin azalmış olması öğrencilerin mezun olduklarını göstermektedir (SNMU, 4. Def’a, 1319/1901-1902, S. 542, 543, 544, 545). 1321/1903-1904 yılında İdâdi Mekteplerinde öğrenci sayılarında küçük oranda azalış ve artış görülmektedir. Örneğin Ermeni Protestan Mektebinde 5 öğrenci azalmıştır (SNMU, 1321/1903-1904, 6. def’a S. 466). Maraş Ermeni Katolik Murahhasası’ın isteği doğrultusunda Maraş Ermeni Mektebinde yetenekli bulunan iki öğrencinin İstanbul Papaz Mektebinde eğitime devam etmeleri için izin istenmesi vilayetlerden İstanbul’a din adamlarının toplandığını göstermektedir (DH. TMIK. M. 40/84-14. Ca. 1315). Bunlar daha sonradan misyonerlik faaliyetinde bulunacaklardır. Vartanyan Mektebi, Atnagân Mektebi, Ermeni Eytamhanesi ile erkek öğrencileri, Ermeni Haykanoşyan Mektebi ile de kız öğrencileri eğittiklerini görebilmek mümkündür. Ermeni Mektebinin tek bir mahallede 285 erkek, 250 kızın eğitim faaliyetlerini üstlenmeleri bölgede ne kadar talep olduğunu da göstermektedir. 1321/1903-1904 yılında gayrimüslimler kızların eğitimi için stratejik mahallelerde bulunan Mektepleri ile eğitim faaliyetlerini yürütmüşlerdir. Ermeni Haykanoşyan Mektebinin dışında Çukur Mahallesi’nde Ermeni Kertaseras Mektebi 65 kıza, Tarla-yı Atik’e de Ermeni İbtidai Mektebi 30 kıza, İbn-i Eyüb’de Ermeni Horpesmiyan Mektebi 45 kıza eğitim vermişlerdir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 234). Devrin şartlarına ve nüfusa göre öğrenci sayılarının fazla olduğu söylenebilir. Ermeniler bölgede etkili olabilmek adına Haleb Ermeni Murahhaslığı (Temsilciliği) tarafından Haleb’de hane kiralanarak bir gayrimüslim mektebinin daha açılması talebinin araştırılması ile ilgili yazışmaların bulunması Ermenilerin bölgede sayılarını ve çalışmalarını arttırdıklarını göstermektedir. (MF. MKT. 820. 48. 14L1322). Ayrıca Haleb’de açılan Ermeni Narsisyan Mektebi öğrencileri için ücretsiz olarak dağıtılacak kitapların gönderilmesi, öğrencilere okutulacak kaynaklar konusunda destek olduklarını da göstermektedir (MF. MKT. 35. 127. 01. R. 1293). 1903-1904 yılında gayrimüslim Mekteplerinde öğrenci sayıları 22 ile 90 arası değişen İbtidaiyelerde genellikle din ağırlıklı eğitim verilmiştir. 270 Ermeni Mektebi erkek kısmında Muallim Ohannes Nersisyan, Vahan Yeki Kumaşyan, Ermeni Mektebi kız kısmında Demirciyan Ebru, Zahir Köşkeryan adlı muallimler görev yapmıştır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 247). Ermeniler, Hayık Zımmiyan mahallesinde 3 erkek 1 kız Mektebi açmışlardır. Vartanyan Mektebi, Atnagân Mektebi, Ermeni Eytamhanesi ile erkek öğrencileri, Ermeni Haykanoşyan Mektebi ile de kız öğrencileri eğittiklerini görebilmek mümkündür. Ermeni Mektebinin tek bir mahallede 285 erkek, 250 kızın eğitim faaliyetlerini üstlenmeleri bölgede ne kadar talep olduğunu da göstermektedir. Ayrıca Ayıntab’da Latin Mekteplerine göre Protestan ve Ermeni Mekteplerine daha çok rağbet edilmiştir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 251). 4.6.4. Morani Mektebi Resmi kayıtlarda H. 1321/1903 yılında görülen ve Salibe bölgesinde açılmış olan Morani51 Mektebi İbtidai kademesinde eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 247). 4.6.5. Süryani Mektepleri Haleb’deki Süryani Mektebi Katolikler tarafından açılmıştır. Salibe bölgesinde açılmış olup İbtidai düzeyinde eğitim verilmiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 271-307). Süryaniler, Halebin merkezinde kız ve erkelerin eğitimi için 2 Mektep açmışlardır. 1328- 1329/1912-1913 eğitim yılında Mektep’de 91 erkek, 76 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. Mektebin 9 muallimi, 5 muallime bulunmaktadır (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsa’iyat Mecmu’ası, Levha 3, Matba’a-i Amire, S.6). 51 Moraniler (Maruniler) Marunilerin lideri IV. Yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı ve V. Yüzyılın başlarında öldüğü tahmin edilen din adamı Aziz Morani ( Maruni)’nin Suriye’nin batısında Antakya Klisesine bağlı bir rahiptir. Konsillere ile yaşanan mücadele sebebi ile 350 keşiş katledilmiş ve bölge kliselerinde yalnız kalan Maruniler, Lübnan bölgesine göç edip yapılanmaya başlamışlardır. 1516 yılında Mercidabık Savaşı ile Suriye, Lübnan, Ürdün bölgeleri Osmanlı Devleti’nin eline geçmiş ve Maruniler dinlerini ve gelenklerini korumuşlardır. Lübnan’ın ikinci en önemli mezhebidir. Lüban’nın sadece dini yapısında değil Cemayel, Chamoun, Bustani, Franjiye gibi Maruni mezhebine mensup aileler siyasi yapısında da etkili olmuşlardır. İlerleyen dönemlerde Kapusen, Cizvit ve Karmel tarikatına mensup papazlar vasıtası ile Suriye ve Haleb bölgesinde de etkili olmuşlardır. Bknz: Çınar, Z (2015). Lübnan’daki Maruni ve Dürzilerin Siyasi Mücadeleleri (1841-1845). Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bursa S. 48; Taşpınar İ. (2003). Maruniler. DİA. (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi). C.28. Türk Diyanet Vakfı Yayınları: İstanbul. S. 71-72. 271 Halebin sancaklarında da Süryani Mektebi açılmıştır. Urfa’da Süryani Cemaati’ne ait Rumi 28 Nisan 1314 (10 Mayıs 1898) tarihinde Karabet Efendi adına ruhsat alınmış Rüşdiye Mektebinde 1316/1898-1899’da 23 Erkek, 32 Kız öğrenci bulunmaktadır. Mektebin açılış tarihi 1288/1871-1872 olup 27 yıl sonra ruhsat alınmıştır. Zamanla Protestanların öğrenci sayısı arttığı için Süryanilerin bölgede etkileri kaybolmaya başlamışdır (SNMU, 1321/1903-1904, 6. def’a S. 467). 4.6.6. Protestan Mektebi Protestanlar genel olarak Haleb vilayetinde İngilizler ve Amerikalılar vasıtasıyla etkili olmuşlardır. İngilizler Antakya’da, Amerikalılar Ayıntab ve Maraş’ta mektep açmışlardır. 1328-1329/1912-1913 senesinde 3 erkek, 2 kız, 1 muhtelit (karma) olmak üzere 6 adet Protestanlara ait mektep bulunmaktadır. 488 erkek, 373 kız öğrenciye eğitim verilmiştir.14 muallim, 8 muallime görev almıştır (1328-1329/1912-1913 Senesine Mahsus Maarif-i Umumiye İhsa’iyat Mecmu’ası, Levha 3, Matba’a-i Amire, S.6). İbtidai Mekteplerinin dışında rüşdiye kademesinde de Protestanlar eğitim vermişlerdir. Haleb’in merkezindeki Protestan Mektepleri incelendiğinde 1271/1854-1855’ten itibaren rüşdiye kademesi bulunmaktadır. Protestan Cemaati’ne ait Rüşdiye Mektebi 1278/1861-1862 tarihinde açılmıştır. 1316/1898-1899’da 42 kız öğrencisi bulunan okul, açılışından 31 yıl sonra Rumi 8 T. Evvel 1308 (20 Kasım 1892) tarihinde okul müdürü Doktor Şenared adına aldığı ruhsatla resmiyete kavuşmuştur. Rumi 30 K. Evvel 1308 (11 Ocak 1893) tarihli Protestan Reʼis-i Rûhânîsi adıyla ruhsat alınmış rüşdiye Mektebinde 1316/1898-1899’da 40 erkek 32 kız öğrenci bulunmaktadır. Mektebin açılış tarihi olan 1271/1854-1855’ten 39 yıl sonra ruhsat alınmıştır. Aynı ruhsat ve açılış tarihine sahip diğer bir Protestan Mektebinde 1316/1898-1899 yılında 30 erkek 28 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. Bir başka Protestan Mektebine ise 30 K. Evvel 1308 (11 Ocak 1893) tarihli Reʼis-i Rûhânîsi adıyla ruhsat alınmıştır. Bu rüşdiye Mektebinin 1316/1898- 1899’da 38 kız öğrencisi bulunmaktadır. Mektebin açılış tarihi 1286/1869-1870 olup Mektep açıldıktan 24 yıl sonra ruhsat alınmıştır (SNMU, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1004, 1005). Aynı çatı altında kız ve erkek öğrencilerin eğitim aldığı mekteplerden biri de Habib Habiha’nın müdürlüğünü yaptığı Protestan Mektebidir. 2 Şubat 1317 (15 Şubat 1902) tarihinde ruhsat alınmış mektepte 35 erkek, 25 kız öğrenci bulunmaktadır. Habib Habiha adına Mektebe ruhsat verilmiştir. Mektebin açılışı 1317/1899-1900 yılı olup 3 yıl sonra ruhsat verilmiştir. 1319 yılında öğrenci sayısında küçük bir azalış yaşanmıştır. Protestan Mektebinde 14 erkek 2 kız öğrenci ise azalmıştır (SNMU, İstanbul, 1319/1901-1902, 4. def’a, S. 542-543). 272 Beylan kazasındaki Protestan Mektebinde 5 erkek, Urfa’daki Protestan Mektebinde 1’i erkek 3 kız öğrenci azalmıştır (SNMU, 1319/1901-1902, 4. def’a, S. 544-545). 1319/1901-1902 yılı verilerinde Protestan Mektebine İbrahim Melekyân adıyla ruhsat verildiği bilgisi bulunurken 1321/1903-1904 yılı verilerinde ise Abraham Efendi adıyla Mektep kayıt altına alınmıştır (SNMU, 1321/1903-1904, 6. def’a S. 466). Protestanların öğrenci sayılarını arttırmalarına karşılık Süryanilerin bölgede etkilerini kaybetmeye başlamışlardır (SNMU, 1321/1903-1904, 6. def’a S. 467). Bu durumun gayrimüslimlerin kendi içlerindeki iktidar mücadelesi olduğunu düşündürmektedir. 1321 yılında Handektariki mevkiinde bulunan protestan Mektebi, rüşdiye ve ibtidai seviyelerindeki erkek öğrencilere aynı çatı altında eğitim vermiştir Kastelülcura mevkisiindeki Protestan Mektebinde kız ve erkek öğrencilere ibtidai ve rüşdiye düzeyinde eğitim verilmiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903, S. 144, 145). Bahtiyar Yokuşu'nda bulunan Protestan Mektebinde 100 erkek öğrenci eğitim almıştır (SVH, 35. Def’a, 1326/1908-1909, S. 142, 453). Haleb’de 1868 yılında İlm-i İlahi mektebi adıyla Amerikan Protestanlarına ait binada 3 yıllık erkelere eğitim veren âli düzeyinde mekteb açılmıştır. Bu mektep âli düzeyi olarak ifade edilmişse de yüksek din mektebi olarak geçmektedir. Mekteb ruhsatsız olarak açılıp eğitim vermiş olan bu mektebe 28 Ağustos 1903 tarihli 180 numaralı tahrirat ile Ameriakn Protestan misyonerleri adına ruhsat verilmiştir. Bu mektebe Müslüman çocuklar alınmamıştır. Osmanlı tarafından da teftiş edilememiştir (Alan, 2015, S. 290; Y.PRK. MF. 4/36-28/11/1317; 4/66- 27/12/1320; 4/80-12/06/1321; 5/20-02/04/1325; Y.EE. 1/11-13/05/1322,102/38-19/01/1311; Y.A. Res. 122/88-07/06/1321). Protestanlara ait diğer veriler aşağıda verilmiştir. 1322/1904-1905 yılında Salibe’nin Handek Tariki denilen mevkiinde Protestan Mektebi kızlara yönelik eğitim vermiştir. Kastel el-Cevra’da bulunan Protestan Mektebi tek çatı altında farklı sınıflarda kız ve erkeklere eğitim vermiştir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904- 1905, S. 148-149). 4.6.6.1. Ayıntab Protestan Mektebi 1321/1903-1904’te en yoğun gayrimüslim ibtidaiyelerin başında Ayıntab’ın Kayacık mevkiinde açılmış 312 öğrencisi olan Protestan Mektebi gelmektedir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 233). Kayacık’ta Protestan Mektebinde 291 kıza, Mardin Dağı’nda Protestan Mektebi 59 kıza, Koliç’te Protestan Mektebinde 81 kıza eğitim verilmiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903-1904, S. 234). 1321 yılında Protestan Mektebinin erkek kısmında Muallim 273 Kostanyan, Protestan Mektebinin kız kısmında Muallim Maryan Bedoyan, Depake Basmacıyan, Serveran Bint-i Kostanyan görev almıştır (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903, S. 247). 1322/1904-1905 yılında Protestan Mektepleri Ayıntab bölgesinde belli bir bölgeye yığılmadan Koliç’te, Mardin Dağı’nda, Kayacık’ta, Kurp Zencirli bölgesinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Protestan Mekteplerinde toplamda 621 erkek, 431 kız öğrenci bulunmaktadır. 1323 yılında Ayıntab’da Latin Mekteplerinde bir yılda 120 öğrenci azalmasından dolayı Protestan ve Ermeni Mekteplerine daha çok rağbet edilmiştir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 251). Bu durum daha önce latin Mekteplerine devam eden protestan ailelerin çocuklarının bölgede protestan Mektepleri açıldığı için mi yoksa mezhep değiştirdiklerinden kaynaklı mı Mektep değiştirdikleri sorusunu düşündürmektedir. 1326/1908-1909’da Ayıntab’da gayrimüslim ibtidai Mekteplerinde Koliç’teki Protestan Mektebinde 151 erkek, 95’i kız olan toplam 246 öğrenci; Mardin Dağı’ndaki Protestan Mektebinde 45’i erkek, 73’ü kız olan toplam 118 öğrenci, Kayacık’taki Protestan Mektebinde 325’i erkek, 313’ü kız olan toplam 638 öğrenciye eğitim verilirken, Kurp Zencirli Mahallesi’ndeki Protestan Mektebinde ise 249 erkek öğrenciye eğitim vermişlerdir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 142-413-235). 4.6.6.2. Kilis Protestan Mektebi 1322/1904-1905 yılında Kilis bölgesinde gayrimüslim Mektepleri içinde Protestan Mektepleri yoğun olarak varlıklarını devam ettirdikleri görülmektedir. Kilis kazasında bulunan Protestan Mektebinde kız sınıflarının ve öğrenci sayılarının yoğun olduğunu görmekteyiz. 3’ü kız, 1’i erkek olmak üzere toplam 4 Protestan Mektebinde 135 kız’a ve 22 erkeğe eğitim verilmiştir. Bu durum Protetan olan gayrimüslimlerin hedeflerini kızların eğitimi üzerinden gerçekleştirmeye çalıştıklarını düşündürmektedir. 1323/1905-1906 yılında Kilis’te Protestan Mektebinde 14 erkek, 74 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. Protestanlar’ın Kilis’te kızların eğitimi üzerinde politika güttükleri görülmektedir. Protestan Mekteplerindeki erkeklerin eğitiminden Agopcan Kürekciyan; kızların eğitiminden Serveran Kostanyan, Florako Sinanyan adlı muallimler sorumlu olmuşlardır (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S. 267). 1326 yılında Kilis kazasındaki Protestan İnas Mektebinde muallimlik görevinin Serveran Kostanyan’dan Meryem Muradyan’a, Florako Sinanyan’dan da Servat Kostanyan'a geçtiği görülmektedir. Protestan Mektebinde toplamda 88 öğrenci bulunmakta olup bir önceki yıla göre 9 artmıştır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908, S. 250). 274 4.6.6.3. Cisr-i Şuğur (Erdu nahiyesi) Protestan Mektebi 1321/1903-1904 yılı Cisr-i Şuğur (Erdu nahiyesi) kazası Protestan Mektebinin erkek kısmında 65 öğrenciye Ekob Efendi, kız kısmında ise Meryem Hanım eğitim vermiştir (SVH, 31. Def’a, H. 1321/1903, S. 313). 1322 yılı Cisr-i Şuğur kazasında (Erdu nahiyesi) Protestanlar 43 erkek, 37 kıza eğitim vermişlerdir (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 271-307). 1324/1906-1907 yılında Cisr-i Şuğur kazası (Erdu nahiyesinde) Protestan Mektebinde 28 öğrenci azalmıştır. Bu durum mezun olduklarını veya aynı statüdeki Mekteplere geçtiklerini düşündürmektedir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 271, 305, 356, 357). 1326 yılı Cisr-i şuğur kazasındaki Protestan Mekteplerinde ise Ekob Efendi yerine Avadis Efendi, Meryem Hanım yerine Reyke Hanım göreve gelmiştir. İkizoluk bölgesinde açılan mektepte ise Bedros Efendi’nin görev yaptığını görmekteyiz. Cisr-i şuğur kazasında toplam 65 öğrenciye eğitim verilmiştir. Bölgede Ermenilerden sonra Protestanlar yoğunlaşmışlardır (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908, S. 304, 357). 4.6.6.4. İdlib Protestan Mektebi 1322/1904-1905 yılında İdlib kazasında (Eriha nahiyesi) İngiliz Protestan Cemaati Mektebinde 20 öğrenciye Muallim Yusuf Efendi’nin eğitim verdiğini görmekteyiz (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 271-286). 1323/1905-1906 yılında İdlib kazasında Protestan Mektebinde ise 23 öğrenci bulunmakta muallimin ise Yusuf Efendi olduğu görülmektedir (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905, 287-319). Handek Tariki mevkiinde Protestan kız Mektebinin, Kaste’l-Cura mevkiinde ise kız ve erkeklere eğitim veren Protestan Mekteplerinin açıldığını görmekteyiz. Misyonerlik faaliyeti yapan gayrımüslimlerin bir kısmı Mektep sayılarını arttırarak amaçlarına daha hızlı ulaşmayı hedeflemişlerdir. (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 123-142-144-145). 1326/1908-1909’da İdlib kazasındaki İbtidaiye Mekteplerinden bir tanesi Rum Ortodoks Mektebi, 2 tanesi ise Protestan Mektebidir. Rum Ortodoks Mektebinde 29 öğrenciye Muallim Şemas Pavlis Efendi, Protestan Mektebinin erkek kısmında 11 öğrenciye, kız kısmında ise 6 öğrenciye Yusuf Abud Efendi eğitim vermiştir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908, S. 304, 357). 1326’da Maraş’ta Bahtiyar Yokuşu mevkiinde faaliyet gösteren Protestan Mektebinde 100 öğrencinin arttığı görülmektedir (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 304, 453). 4.6.6.5. Maraş Protestan Mektebi 1324/1906-1907 yılında Maraş sancağında Bahtiyar Yokuşu’ndaki Protestan Mektebinde 300 erkek öğrenciye; Şeker Dere’deki Protestan Mektebinde 200 erkek, 80 kız 275 öğrenciye; Akdere’deki Protestan Mektebinde 100 erkek, 50 kız öğrenciye eğitim verilmiştir (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 360). Maraş’taki Protestan Mektepleri sayı itibari ile en çok ikinci Mektep olarak görülse de öğrenci sayısı itibari ile birinci sırada yer almaktadır. Tablo: 84 Maraş kazası Yüksek Gayrimüslim Mektepleri (SVH, 34. Def’a, H. 1324/1906-1907, S. 460-469). 1324 yılı Maraş’taki Yüksek Gayrimüslim Mekteplerinin Nevʻiyle Esâmi ve Mevkiʻleri Sıra Mektebin Adı Nev’i Aded-i Derecesi Mevk’i şakirdân 1 Yüksek Protestan Erkek 100 Âlî Zonbatanlı Mektebi 2 Yüksek Protestan Kız 12 Âlî Zonbatanlı Mektebi Âli Mektebi Maraş’ın Zonbatanlı mevkisinde açılmıştır. Haleb’in Maraş kazasının gayrimüslim faaliyetlerinin en yoğun yaşandığı yerlerin başında geldiğini söylemek mümkündür. Yukarıda belirttiğimiz gibi Protestanların âli (yüksek din eğitimi) düzeyinde 112 öğrenci bulunmaktadır. Tablo: 85 Maraş kazası Yüksek Gayrimüslim Mektepleri (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 453-461). 1326/1908-1909 Maraş’taki Yüksek Gayrimüslim Mekteplerinin Nevʻiyle Esâmi ve Mevkiʻleri Aded-i Derecesi Mektebin İsmi Nevʻi Mevkiʻi şakirdân Protestan Âlî Zükûr 15 Sarı Velili’de Mektebi Protestan Âlî İnâs 95 Sarı Velili’de Mektebi 1326/1908-1909 yılında âli (yüksek din eğitimi) düzeyindeki Protestan Mektebi Maraş’ın Sarıveli mevkiinde eğitim vermiştir. Bu mektepte kız öğrenciler sayıca fazladır. Mektep 1. Dünya Savaşı’na kadar öğrenci sayısında küçük bir azalma yaşayarak eğitime devam etmiştir. 276 4.6.6.6. Beylan Protestan Mektebi Beylan kazasında Rumi 22 Ağustos 1308 (3 Eylül 1892) yılında Müdür İbrahim Melekyan adıyla ruhsat alınmıştır. Protestan cemaatine ait mektepte 1316 yılında 30 erkek öğrencisi bulunmaktadır. Mektebin açılış tarihi 1295/1878-1879 olup Mektebe 14 yıl sonra ruhsat alınmıştır. 4.6.6.7. Urfa Protestan Mektebi Urfa’da Protestan Cemaati’ne ait Mektep Rumi 28 Nisan 1314 (10 Mayıs 1898) tarihinde Manok Efendi adıyla ruhsat almıştır. Mektebin 1316/1898-1899’da 35 erkek öğrenci bulunmaktadır. Mektebin açılışı 1295/1873-1874 yılı olup 15 yıl sonra ruhsat alınmıştır. Bu Mektebin kız şubesi 1295/1878-1879 yılında açılmış olup 1316/1898-1899’da 46 kız öğrenciye eğitim verilmiştir. 4.6.7. Musevilere Ait Mektepler Haleb’de varlıkları bilinen ve eğitim faaliyeti yürüten gayrımüslimlerden biri Musevilerdir. Haleb’de Alyans İsrail Cemiyetinin52 açtığı mektepler, Avrupa devletlerinin açtıkları mektepler kadar etkili olamamışsa da bölgenin karmaşık eğitiminde misyonerlik yapmışlardır. Haleb’de özel okullar talimatnamesi hükümlerine uygun ve mahallince mahzurlu görülmediği takdirde bir haham mektebi açılmasına ruhsat verilmiştir (BOA, DH. UMVM. 69/6-6 Aralık 1915). Tablo: 86 Osmanlı Devleti’nde 1908 yılında Alyans İsrail Mektepleri (Haydaroğlu, 2002, S. 104) Erkek Mekteplerı Kız Mektepleri Vilayet Kuruluş Öğrenci Öğretmen Kuruluş Öğrenci Öğretmen Tarihi Öğretici Tarihi Öğretici Haleb 1869 330 11 1889 217 7 Beyrut 1869 291 9 1878 272 8 Hayfa 1881 204 6 1895 169 5 Şam 1880 253 12 1883 236 9 Talmud Torah - 867 18 - - - Yafa 1892 169 7 - - - Kudüs 1882 415 17 1906 280 52 Yahudiler Osmanlı topraklarında İsrailat adlı bir merkezi Paris’te olan örgüt kurmuşlardır. Ticaret, din ve kültür hakları imtiyazları koruma amacıyla çalışmış bir cemiyettir. Ayrıca İsrail Devletini kurmayı hedeflemişlerdir. Baknz: ŞAN, H. A. (2008). Kurtuluş Savaşında Derneklerin Rolü, İçişleri Bakanlığı Dernekler Dairesi Başkanlığı. Ankara. S. 60. 277 Safed 1897 88 4 1897 170 6 Sayda 1902 86 4 - - - Tüberia 1897 113 5 1900 254 9 Yahudiler, Rumeli de 13, Anadolu da 8, Suriye’de 9 ve Irak’ta 4 tane Mektep açmış olduklarını görmekteyiz. Alyans İsrailler, Suriye’nin Haleb, Beyrut, Hayfa, Şam, Yafa, Kudüs, Safed, Sayda, Tiberia bölgelerinde mektep açmışlardır (Dumont, 1980, S75; Vahapoğlu, 1997, S. 97). Yahudi Mektepleri, Haleb’in belli bölgelerinde yoğunlaştıkları da görülmektedir. Beyyin mevkiinde 5, Cebb-i Esedullah bölgesinde 4 mektep kurulmuştur. Haleb’in bu bölgeleri ekonomik ve sosyal özellikleri bakımından önem arz ettiğinden Yahudi Mektepleri burada yoğunlaşmışlardır. Alliyans teşkilatı ve hahamhane iş birliğinde açılan mektepler arasında kız ve erkek mektepleri ile erkek çırak ve kız sanat mektepleri bulunmaktadır. Haleb’de Alyans İsrail Mekteplerinin 1891 – 1892 Eğitim ve Öğretim yılında Maraş’ta 58’i Ermeni, 1’i Rus, 1’i Amerikan ve 1’i Müslüman olmak üzere 61 öğrencisi bulunmaktadır (Kocabaşoğlu, 1989, S. 171). 4.6.7.1. Şirket-i İsrailiye Mektebi Rumi 23 Temmuz 1307 (4 Ağustos 1891) tarihli ruhsata sahip Musevi cemaatine bağlı Şirket-i İsrailiyeMektebi 1316/1898-1899’da 60 erkek öğrenciye eğitim vermiştir. Mektebin açılış yılı 1285/1868-1869’dur. 1868-1869’de açılmış olan bu Mektebin H. 1307/1889-1890 yılına kadar 22 yıl boyunca ruhsatsız olarak çalıştığı görülmektedir (SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 255). Şirket-i İsrailiyeMektebi'nin erkek öğrenci sayısının 1319 eğitim yılında 3 öğrenci arttığını tespit etmekteyiz. (SNMU, İstanbul, 1319/1901-1902, 4. def’a, S. 542-543). Haleb’deki Şirket-i İsrailiye Mektebi, Osmanlı Devleti’ndeki kanuni boşluklardan faydalanarak 22 yıl ruhsatsız olarak rüşdiye kademesinde hem kızlara hem de erkeklere eğitim vermiştir (SNMU, 1316/1898-1899, 3. def’a S. 1004-1005). Museviler, 1317 yılında on tane mektep ile bölgede eğitime devam etmişlerdir (SNMU, 1317/1899-1900, 4. def’a S. 1122- 1125). Şirket-i İsrailiye Haleb’de, Hanü’l-harîr, Ceb-esedallah mevkii merkez olmak üzere rüşdîye kademesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir (SVH, 35. Def’a H. 1326/1908-1909, S. 142, 143). Resmi kayıtlara göre bu Mektepler kuruluşlarından Suriye’nin işgaline kadar geçen dönemde yer değişikliği yapmamışlardır (SVH, 33. Def’a, H. 1323/1905-1906, S.156). 278 Haleb’de İdâdi ve âli kademesinde Alyans İsrailiyat Mekteplerinin bulunmayışı sebebiyle üst kademelerde etkili olamamışlardır. Haleb vilayetinde Alyans İsrail Mekteplerinde yoğun Rusça, Arapça dersleri verilmiş olup Lisân-ı Osmânî derslerine Müslüman muallimlerin görevlendirildiğini Muallim Mustafa Reşid Bey’in bu mektepte eğitim vermesinden anlamaktayız (MF. MKT. 996. 32. 17/R/1325). Osmanlı hükûmeti, Haleb’de Alyans İsrail Mektebinde gerçekleşen piyes ve oyunların incelenmesini sağlayarak denetim altına almaya çalışmıştır. Haleb’deki Allyans İsrailiyet Mektebi menfaatine hazırlanan piyeslerin vilayet-i şahane ve vilayet tercümanı tarafından teftiş edilmesi ile ilgili bilgi bulunmaktadır (DH. MKT. 2411/59. 11/C/1318). Haleb’deki Alyans İsrail Mektebinin yararına olarak basımına izin verilen Amerika’nın Keşfi adlı piyesin oynanacağına dair yazışmalar vardır (DH. MKT. 2389/31-17/R/1318). Bu piyes ile ilgili araştırma ise mahalli hükûmete ait olduğu bilinmektedir (MF. MKT. 525. 7. 13/Ca/1318). 4.6.8 Musevilere Ait Diğer Mektepler 4.6.8.1. Şirket-i Museviye Mektebi Musevi şirketi kız Mektebi Cebb-i Esedullah’ta kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). Rumi 1 Eylül 1307 (13 Eylül 1891) tarihli ruhsata sahip Musevi Cemaati’ne mensup olan Şirket-i Museviye Mektebinin 1316/1898-1899’da 35 kız öğrencisi bulunmaktadır. Mektebin açılışı 1306/1888-1889 yılı olup ruhsatnamesi ise 1 yıl sonrasına aittir (SVH,26. Def’a, H.1316/1898-1899, S. 255). Rüşdiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 1319’da Şirket-i Museviye Mektebinde eğitim gören kız öğrencilerin sayısının 4 öğrenci arttığı görülmektedir (SNMU, İstanbul, 1319/1901-1902, 4. def’a, S. 542-543). 4.6.8.2. Haham Yakub Dübek Mektebi Din adamı Haham Yakub Dübek adı ile açılmıştır. Haham Yakup Dübek Erkek Mektebi Mesabin mevkii olan Beyyin’de kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142- 143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.3. Haham Azroşbobe Mektebi Din adamı Haham Azroşbobe adı ile açılmıştır. Haham Azraşbuya Erkek Mektebi Mesabin mevkii olan Beyyin’de kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142- 143). Mektep erkek öğrencilerin eğitimini yürütmüştür (SVH, 32. Def’a, H. 1322/1904, S. 148- 149). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 1324 yılından sonra Haham Azroşbobe Mektebinin kayıtlarına ulaşılamamaktadır. 279 4.6.8.4. Haham Musa Devik Mektebi Din adamı Haham Musa Devik adı ile açılmıştır. Haham Musa Devik Erkek Mektebi Mesabin mevkii olan Beyyin’de kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142- 143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.5. Haham Abraham Melin Mektebi Din adamı Abraham Melin adı ile açılmıştır. Haham Abraham Melin Erkek Mektebi Mesabin mevkii olan Beyyin’de kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142- 143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.6. Haham Mamiye Mektebi Din adamı Mamiye adı ile açılmıştır. Haham Mamiye Erkek Mektebi Mesabin mevkii olan Beyyin’de kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidai düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.7. Safdiye Musevi Mektebi Din adamı Safdiye adı ile açılmıştır. Safdiye Musevi Erkek Mektebi, Cebb-i Esedullah’ta kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidai düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.8. Ferci Musevi Mektebi (Ferec) Din adamı Ferec adı ile açılmıştır Ferci Musevi Erkek Mektebi, Cebb-i Esedullah’ta kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.9. Şeboni Musevi Mektebi Din adamı Şeboni adı ile açılmıştır. Şeboni Erkek Mektebi Cebb-i Esedullah’ta kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.8.10. Canani Musevi Mektebi Din adamı Canani adı ile açılmıştır Canani Musevi Erkek Mektebi Bahsitâ’da kurulmuştur (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, sf 142-143). İbtidaiye düzeyinde eğitim verilmiştir. 4.6.9. Haleb Gayrımüslim Mekteplerinde Lisan-ı Osmani Muallimleri Osmanlı Devleti Gayrımüslim tebaayı devlete bağlı tutmak, resmi işleri kolaylaştırmak, gayrımüslim mekteplerini denetlemek için Osmanlı Türkçesinin öğretimini teşvik etmiştir (Karcı, 2019, S.19-44). Kosova vilayetindeki tebligatta Rüşdiye ve İdadilerin bulunduğu vilayetlerde bu işi fahri olarak yapacak 70-80 kuruş maaş alan kişilerin görevlendirilmesi 280 belirtilmiştir. İdadi ve Rüşdiyelerin bulunmadığı yerlerde bu işi nitelikli olarak yapabilecek 100-150 kuruş maaşının ve ihtiyaçlarının Maarif bütçesinden verilmesi kararlaştırılmıştır (BOA. MF. MKT.721/49- 05/05/1321; Karcı, 2019, S. 19-44). Diyarbakır Gayrımüslim mekteplerinde Lisân-ı Osmânî dersleri verilerek muallimlerinin maaşları önce vilayetin umumi bütçesinden daha sonra da vilayetin hususi bütçesinden karşılanmasına karar verilmiştir (Yıldız, 2014, S. 313-327). Gayrimüslim Mekteplerinin Lisân-ı Osmânî derslerini en iyi öğretenlerin Müslüman muallimler olduğu bilinen bir gerçektir. Gayrimüslimler, Müslüman muallimleri Lisân-ı Osmânî dersleri için zorunluluk olarak kadrolarına dâhil etmişlerdir. Tablo: 87 Haleb vilayetinde Gayrimüslim Mekteplerinde görevli Lisân-ı Osmânî Muallimleri (SVH, 35. Def’a, H. 1326/1908-1909, S. 143) Husûsiyle Lisân-ı Osmânî Muallimleri. Ermeni Katolik Mektepleri (2 tane) İbrahim Hakkı Efendi Rum Katolik Mektebi Ahmed Rıfat Efendi Rum Katolik Mektebi Yusuf Efendi Rum Ortodoks Mektebi Ahmed Rıfat Efendi Ermeni Mektebi Abdulkadir Efendi Elyans Mektebi Reşid Bey Seryan Mektebi Abdüsselâm Efendi Haleb’deki Ermeni Bilan Katolik Mektebinde Lisân-ı Osmânî muallimlerinin maaşlarının vilayetin bütçesinden karşılanmasının gerekliliği ile ilgili talepte bulunmuşlardır (MF. İBT. 509/67-02 N 1332) Bu durum bize Gayrimüslimlerin, Mekteplerindeki Lisân-ı Osmânî dersi için muallim ihtiyaçlarının Osmanlı Devleti tarafından karşılaması gerektiğine ve sorumluluğun Osmanlı Devleti’ne ait olduğuna dair düşünce içerisinde olduklarını da göstermektedir. Osmanlı vilayetlerindeki bütçenin bu konu için münasip olmadığını Ermeni Katolik Mektebi için talep edilen Lisân-ı Osmânî Muallimleri maaşlarının Kilis kazası adına mümkün olamayacağı ile ilgili merkezden isteğe karşı ret cevabı verilmiştir (MF. MKT. 1088/49-28. Za. 1326). 281 4.6.10. Haleb Vilayetinde Yabancıların Eğitim Faaliyetleri Osmanlı Devleti’nde yabancı devletlerin Mektepler açarak faaliyet gösterdikleri yerlerin başında Haleb vilayeti gelmektedir. Bu durum Maarif Nazırı ve Maarif Müfettişi tarafından tespit edilerek rapor hâline getirilmiştir. Maarif Nazırı Zühdü Paşa53, Osmanlı Devleti’ndeki yabancı Mekteplerin zararlarını tespit ederek rapor hazırlamıştır. Bu raporda Haleb’de zararlı faaliyetleri olan 22 tane Mektebin bulunduğunu belirtmiştir.54 Zühdi Paşa raporunda yabancı mekteplere öğrencilerin gitmemesi için alınması gereken önlemleri işaret etmiştir. (BOA., Y. PRK. AZJ. 42/11-09/01/1319). Anadolu Umumi Islahat Müfettişi Şakir Paşa ise Anadolu’da 9 tane vilayeti gezerek yabancı mekteplerin durumlarını tespit etmiş ve bu Mektepların yıkıcı etkilerine karşı alınması gereken tedbirlerden bahsetmiştir. Şakir Paşa Anadolu vilayetlerindeki yabancı Mektepleri zararlarına göre kademelere ayırmıştır. Birinci derecede olan Mektepler bir Ermeni tarafından Erzurum’da kurulan Ermeni Sanasoryan Mektebi, Amasya Merzifon ve Haleb’deki Amerikan kolejleridir. İkinci derece de olan Mektepler Antakya ve Mardin’deki Katolik Mektepleri, Harput, Erzurum, Bitlis’teki Protestan Mektepleridir. Haleb’deki mektepler en zararlı mektepler arasındadır. Gerek Zühdi Paşa’nın raporunda gerekse Şakir Paşa’nın layihasında yabancı okulların çocukları eğitim yoluyla, ailelerini ise maddi yardım yoluyla etkileyip Osmanlı Devleti’nin birlik ve beraberliğini engellemeye çalıştıkları vurgulanmaktadır (Akyüz, 1970, S. 316-324). Osmanlıda mektep açan yabancı devletler emellerini gerçekleştirmek için en etkili silahları olan misyonerliği kullanmışlardır. Yabancıların Osmanlı topraklarındaki emelleri ile Gayrımüslim Osmanlı vatandaşlarının Osmanlı Devleti hakkında besledikleri düşünceler örtüştüğü için bu vatandaşlar yabancı emellerine hizmet etmişlerdir. Bu mektepler azınlıkların din ve milliyet duygularını 53 Ahmed Zühdü Paşa 3 Şubat 1834’te İstanbul’da dünyaya gelmiştir. Ahmed Zühdü ilk eğitimini Maarif-i Adliyye Mektebin’de görmüştür. Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Beyazıd Camiinde ‘Büyük Kıbrıslı’ lakablı Hoca Mehmed Efendi ile Ayaşlı Mustafa Tevfik Efendi’den Şerhu’l -Akâid okuyarak icazet almıştır. Bu sırada defter tutmayı ve mali usulleri ve hesap işlerini öğrenmiştir. 1847 yılında Maliye Hazinesi kaleminden esham muhasebesinde çalışmıştır. 1868’de Bank-i Osmânî-yî Şâhâne muhasebecisi olarak görev yapmıştır. 1871’de Dîvân-ı Muhâsebât başaknlığı ve Maliye Nezaret müsteşarlığına tayin edilmiştir. Ardından Saruhan Sancağı, Beyrut Mutasarrıflığı, ikinci defa Dîvân-ı Muhâsebât reisliği, 1873’te Maliye Nezareti Müsteşarlığı, Orman ve Maâdin Bnakası, Eshâm- ı Umûmiyye Emaneti ve Rüsûmat Emaneti Umumi müdürlüğü, 1878’de Maliye Nazrılığı, 1886 Bursa valiliği, Nâfia Nazırlığında vezirlik, 1891’de Maarif-i Umumiyye Nazırı, 1901’de dördüncü kez Maliye Nazırlığı görevini yürtümüştür. 1901’de maliyeden ayrılıp sa