T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI BİR MİZAH KAYNAĞI OLARAK İBN ‘ÂSIM EL-ENDELÜSÎ’NİN HADÂİKU’L-EZÂHİR ADLI ESERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Şükrü DİNÇER BURSA- 2017 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI BİR MİZAH KAYNAĞI OLARAK İBN ‘ÂSIM EL-ENDELÜSÎ’NİN HADÂİKU’L-EZÂHİR ADLI ESERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Şükrü DİNÇER Danışman: Doç. Dr. Şener ŞAHİN BURSA- 2017 ÖZET Yazar : Şükrü DİNÇER Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Temel İslam Bilimleri Bilim Dalı : Arap Dili ve Belagatı Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Sayfa Sayısı : XV+112 Mezuniyet Tarihi : 12/12/2017 Tez Danışmanı : Doç. Dr. Şener ŞAHİN “BİR MİZAH KAYNAĞI OLARAK İBN ‘ÂSIM EL-ENDELÜSÎ’NİN HADÂİKU’L-EZÂHİR ADLI ESERİ” İslam’ın ilk asırlarında yaşanan büyük fetihler neticesinde geniş bir coğrafyaya hükmeden Müslümanlar siyasi ve askeri alandaki başarılarını ilim faaliyetlerinde ve edebi sahada da göstermişlerdir. Bir yandan telif çalışmaları yoğun bir şekilde devam ederken diğer yandan tercüme faliyetlerine başlanmıştır. İşte bu döneme tekabül eden Müslüman Arap mizahının gelişimi sürecinde ortaya konulan edebi malzeme mizah derleyicileri tara- fından kayda geçirilmiş ve bu alanda modern Türk araştırmacısı tarafından da keşfi bekle- yen geniş bir litaratür ortaya konmuştur. Endülüs’te kurulan bağımsız bir İslam devleti Arap coğrafyasında doğup gelişen İslam kültür ve medeniyetinin en önemli sacayakların- dan birini oluşturmuştur. Bu kültür ve medeniyetin taşıyıcıları olan ilim adamları ve edipler içerisinde önemli isimlerden biri olduğu, telif ettiği eserlerden anlaşılan İbn ‘Âsım el-Endelüsî el-Gırnâtî’nin (ö. 857/1426) Hadâiku’l-Ezâhir adlı mizah derlemesi bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Ortaya konulan tezde İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-Ezâhir’inde yer verdiği bazı önemli mizahi şahsiyetler, tipolojiler, konu ve temalar tespit edilmiş, ilgili başlıklara dair örnek anekdotlar sunulup bazı değerlendirmeler yapılmış, böylelikle eserin hem mizah di- siplini hem de mizah tarihi açısından değeri saptanmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: İbn ‘Âsım el-Endelüsî el-Gırnâtî, Hadâiku’l-Ezâhir, Mizah, Müslüman Arap mizahı, Anekdot, Nükte, Endülüs. V ABSTRACT Name /Surmane : Şükrü DİNÇER University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Master of Science : Temel İslam Bilimleri Science Fellow : Arap Dili ve Belagatı Degree Awarded : Master Page Number : XV + 112 Degree Date : 12/12/2017 Supervisor : Doç. Dr. Şener ŞAHİN THE BOOK OF “HADÂIKU’L-AZÂHIR” BY IBN ‘ÂSIM AL-ANDALUSİ AS A SOURCE OF HUMOUR Muslims who ruled a wide geography as a result of great conquest in the first centu- ries of Islam had also spectacular success in science and literature fields as it was in politi- cal and military areas. While compilation works were continuing, translation process had also started. During that period of the development of Muslim Arabic humor, the literary works had been recorded by the humor compilers. That wide literature opened a door to the modern Turkish researcher to investigate the area. The independent Islamic state in Andalusia played an important role for the devel- opment of Islamic culture and civilization. Also many important scientists and literature authors were raised in the area. Among those scholars, İbn‘Âsım al-Andalusî al-Gırnâtî (857/1426) was examined in this study with his humor compilation work, called Hadâ- iku’l-Azâhir. In this research, some of the important humorous characters, typologies, sub- jects and themes were identified and evaluated with the examplfying anecdotes related with the topics. It is aimed to reveal the value of the work in the aspect of humor discipline and humor history. Keywords: İbn ‘Âsım al-Andalusi al-Gırnâtî, Hadâiku’l-Azâhir, Humor, Muslim Arabic humor, Anecdotes, Wit, Andalusia VI İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ................................................................. II YÜKSEK LİSANS İNTİHAL YAZILIM RAPORU .......................... III YEMİN METNİ ........................................................................ IV ÖZET ...................................................................................... V ABSTRACT ............................................................................. VI İÇİNDEKİLER ........................................................................VII KISALTMALAR ........................................................................ X ÖNSÖZ ..................................................................................XII GİRİŞ A. İBN ‘ÂSIM EL-ENDELÜSÎ’NİN HAYATI ............................................................. 2 B. ESERLERİ ................................................................................................................. 2 C. HADÂİKUL-EZÂHİR’İN EBÛ HEMMÂM TAHKİKİNDE YARARLANILAN NÜSHALARIN TANITIMI .................................................................................. 3 1) Fas Taş Baskı Nüshası .............................................................................................................. 3 2) Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye Nüshası ........................................................................................ 3 3) Escurial Nüshası. ........................................................................................................................ 4 D. HADÂİKUL-EZÂHİR’ DE KULLANILAN KAYNAKLAR ................................. 4 E. HADÂİKUL-EZÂHİR’İN İSPANYOL EDEBİYATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ .. 5 F. HADÂİKUL-EZÂHİR’İN HEDEF KİTLESİ VE TELİF AMACI ........................... 6 G. BİR MİZAH KAYNAĞI OLARAK HADÂİKUL-EZÂHİR’İN ÖNEMİ ............... 7 H. HADÂİKUL-EZÂHİR’DE YAPI VE DÜZEN ........................................................ 7 VII I. BÖLÜM HADÂİKU'L-EZÂHİR'DE MİZAHİ KARAKTERLER VE MEŞHUR NÜKTEDANLAR A. MİZAHİ KARAKTERLER VE TİPOLOJİLER ..................................................... 14 1) Ahmaklar ve Dalgınlar ........................................................................................................... 14 1.a. Tescilli Ahmaklar ............................................................................................................................... 15 1.b. Saf Çocuklar ................................................................................................... 16 1.c . Küttâp Hocaları, Muallimler ....................................................................................................... 16 1.d. Saf veya Ahmak Rolü Oynayanlar ........................................................................................... 18 2) Zekiler ......................................................................................................................................... 19 2.a. Zeki Adamlar .................................................................................................. 20 2.b. Zeki Çocuklar ................................................................................................. 22 2.c. Zeki Hayvanlar ................................................................................................ 23 3) Cimriler ................................................................................................................. 23 4) Bedeviler .................................................................................................................................... 25 5) Tufeylîler ................................................................................................................................... 28 6) Oburlar ........................................................................................................................................ 31 7) Sahte Peygamberler ................................................................................................................ 34 8) Hırsızlar ...................................................................................................................................... 36 9) Dilenciler ve Arz-ı Hacette Bulunanlar ............................................................................ 37 10) Sakiller ..................................................................................................................................... 41 11) Körler, Şaşılar, Tek Gözlüler .............................................................................. 44 12) Çirkinler .............................................................................................................. 46 13) Sarhoşlar ............................................................................................................. 48 14) Muhannesler ........................................................................................................................... 50 B. MEŞHUR VE POPÜLER NÜKTEDANLAR ......................................................... 51 1) Eş‘ab ............................................................................................................................................ 51 2) Ebû Nüvâs ................................................................................................................................. 54 3) Ebü’l-‘Aynâ .............................................................................................................................. 55 VIII 4) Cemmâz ................................................................................................................ 59 5) Müzebbid ................................................................................................................................... 60 6) Ferezdak ..................................................................................................................................... 63 7) Ebû Dülâme............................................................................................................................... 64 8) Cuhâ ............................................................................................................................................ 66 C. NASRETTİN HOCA FIKRALARI ........................................................................ 68 II. BÖLÜM HADÂİKU'L-EZÂHİR'DE ÖNE ÇIKAN MİZAHİ KONU VE TEMALAR A. DİNİ MUHTEVALI MİZAH ................................................................................. 72 1) Dini tipolojiler .......................................................................................................................... 72 1.a. İmamlar ve Müezzinler ................................................................................... 72 1.b. Zahitler, Sûfiler ............................................................................................... 74 1.c. Fakihler ve Kadılar .......................................................................................... 75 1.d. Halk Vaizleri (Kussâs) .................................................................................... 78 2) Kur’an’la Nükte ....................................................................................................................... 79 3) Hadisle Nükte ........................................................................................................................... 85 B. MEZHEPSEL TARTIŞMALARA DAYALI MİZAH ............................................ 87 C. MUFÂHARE KONULU ANEKDOTLAR ............................................................. 89 D. TAHKİR İÇERİKLİ ANEKDOTLAR ................................................................... 91 E. HAYAT KURTARAN CEVAP MUHTEVALI ANEKDOTLAR ........................ 92 F. GRAMER KONULU VE KELİME OYUNLARINA DAYALI MİZAH .............. 94 G. KADIN FİGÜRÜ ETRAFINDA KURGULU MİZAH .......................................... 96 H. MÜCUN (MÜSTEHCEN İÇERİKLİ NÜKTE) BAHİSLERİ ............................. 100 I. FABLLAR ............................................................................................................... 102 SONUÇ........ ..................................................................................................... 105 KAYNAKÇA........ ........................................................................................... 109 IX KISALTMALAR X b. bin, İbn bkz. Bakınız çev. Çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi h. Hicrî haz. Hazırlayan Hz. Hazreti md. Madde, Maddesi nşr. Neşreden ö. Ölümü s. Sayfa şerh. Şerheden thk. Tahkik t.y. Tarih yok vb. Ve benzeri vd. Ve diğerleri y.y. Yer yok XI ÖNSÖZ XII Bir fenomen olarak, beşer tarihinde insanın yaşadığı tüm zaman ve mekânlarda va- rolagelen mizah, çağlar boyunca insanoğlunun onsuz yapamadığı entelektüel etkinliklerin- den biri olmuştur. Güldürme ve eğlendirme gibi sosyal bir işlevi yerine getiren mizahtan, eğitme ve yönlendirme maksadıyla da çokça istifade edilmiştir. Bu yönleriyle insanın kül- türel hayatında temel bir boşluğu doldurmuş, tarihi süreç içerisinde evrilerek günümüze kadar hem halkların şifahi geleneğinde hem de yazılı edebiyatlarında varlığını dinamik bir biçimde sürdürmüştür. Dünya edebiyatının mizah bıranşında kayda geçen materyalin teknik bakımdan kurgulanışı, anlatılarda yer alan kahramanlar, hadiselerin yaşandığı zaman- mekân unsurları, gülmeyi sağlayan temaler ve konular toplumdan topluma farklılık arzetse de son tahlilde insanlığın sempatik bir ortak paydası vardır: Güldürü. Konu ve tema bakımından oldukça zengin ve geniş bir yelpazeye sahip olan klasik Arap mizahı, Arap edebiyatı içerisinde önemli bir yerde konumlanmaktadır. Mizahi anlatı- lar İslamın ilk asırlarında Müslüman Arap coğrafyasında yetişen ilim adamları tarafından ansiklopedik tarzda yazılan eserler başta olmak üzere geniş bir literatürde kendine genişçe yer bulurken, mizaha dair müstakil çalışmalar şeklinde kaleme alınan eserlerin de ana çer- çevesini oluşturmuştur. Mizahi anekdotların yer aldığı, farklı usüllerle telif edilen eserlerin tamamı göz önünde bulundurulduğunda klasik Arap mizahı literatürü oldukça ciddi bir bi- rikim olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha çok Müslüman Doğu’da yaşamış müelliflerin ilgi alanına giren mizahi anekdotları derleme çalışmaları Endülüslü bazı müellifler tarafından da dikkat çekmiş ve bu alanda bazı eserler telif edilmiştir. Bu tür telifler içerisinde İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’i çok önemli bir yere sahiptir. Bizim tezimizde adı geçen eseri temel kaynak olarak almamızın altında yatan en önemli saik, tespit edebildiğimiz kadarıyla, eserin Endülüs coğrafyasında mizah alanında yazılmış tek müstakil eser olmasıdır. Bizi böyle bir çalışmayı tercih etmeye sevkeden ikinci bir neden ise Hadâiku’l-ezâhir’in Arap mizahını özelde Endülüse genelde ise Avrupaya taşımada köprü vazifesi görmesidir. Aka- XIII demik çevrelerde hak ettiği ilgiyi yeterince göremeyen klasik Arap mizahını bir nebze de olsa tanıtma ve özellikle bu mizah anlayışını Endülüse yansıyan biçimiyle insanımıza ak- tarma arzusu tercihimizi bu yönde kullanmamızdaki bir başka nedendir. “Bir Mizah Kaynağı Olarak İbn ‘Âsım El-Endelüsî’nin Hadâiku’l-Ezâhir adlı eseri” şeklinde isimlendirilen yüksek lisans çalışmamızda değerlendirmeler ve aktarımlar, iki farklı tahkiki bulunan Hadâiku’l-ezâhir’in Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim’e ait tah- kiki temel kaynak alınarak yapılmıştır. Diğer muhakkik Afif Abdurrahman’ın tahkikine ise tüm çabalarımıza rağmen ulaşılamamıştır. Bir “Giriş” ve iki ana “Bölüm”den oluşan tezimizin “Giriş” bölümünde Hadâiku’l- ezâhir’in müellifi İbn ‘Âsım’ın hayatına kaynaklarda yer aldığı kadarıyla değinilerek eser- leri hakkında kısaca bilgiler verilmiştir. Sonrasında ise eserin elimizde bulunan iki el yazma nüshası ve Fas taşbaskısı hakkında özet bilgiler verilmiş ve bazı değerlendirmelerde bulu- nulmuştur. Bunları takiben İbn ‘Âsım’ın, eserin telifinde yararlandığı temel kaynak adları sıralanmış, eserin yapı ve düzeni, bir mizah kaynağı olarak önemi, Endülüs edebiyatı üze- rindeki etkileri ve telif amacı gibi konu başlıklarıyla eserin ehemmiyetine dair genel bir fotoğraf verilmeye çalışılmıştır. Eserin ana gövdesini oluşturan iki bölümden birincisi “Tipolojiler ve Karakterler” başlığı altında, İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’ini okumalarımız sırasında, genel olarak eserin muhtelif Hadika ve Bap’larında dağınık bir biçimde yer verildiğini tespit ettiğimiz tipolojiler ve karakterler bir düzen içerisinde alt başlıklar haline getirilmiştir. Klasik Arap mizahında yer alıp aynı zamanda Hadâiku’l-ezâhir’de de kaydedilen belirli mizahi karak- terle ilgili tanıtıcı bilgiler verilerek kısa değerlendirmeler yapılmış, bu karakterlerin mizah felsefesini ve dünya görüşlerini yansıttığını düşündüğümüz temsilci niteliğindeki bazı anekdotlar tercümeleriyle birlikte sunulmuştur. Yine bu bölümde Müslüman Arap coğraf- yasında hayat sürmüş, nüktedan kişilikleri ile toplumda ün yapmış, Hadâiku’l-ezâhir başta olmak üzere Endülüs’te kaleme alınan mizah içerikli eserlerle bu bölgede de tanınmış dö- nemin popüler nüktedanları hakkında kısa bilgiler verilerek bizzat kahramanı oldukları mi- zahi anekdotlar aktarılmıştır. XIV Hadâiku’l-ezâhir’de “Konu ve Temalar” başlıklı ikinci bölümde ise yine okumala- rımız sonucunda eserin muhtevasında yer aldığını tespit ettiğimiz mizahi muhtevaya sahip bir dizi konu ve tema belirli bir disiplin içerisinde alt başlıklar haline getirilmiştir. Klasik Arap mizahında kayda alınan anekdotlardan edindiğimiz bilgilerden istifadeyle her konu ya da tema girişinde ilgili konu ya da temaya dair temel bilgiler verilerek mizah tarihi açısın- dan bazı saptamalarda bulunulmuştur. Yine alt başlıkların içeriğinde de ilgili bir tema ya da konuyu en güzel şekliyle örneklediğini düşündüğümüz anekdotlara yer verilmiştir. Metinle- rin Arapça’dan Türkçe’ye aktarılmasında ise, zaman zaman hikâyenin mizahi vurgusunu öne çıkaracak biçimde serbest bir çeviri tercih edilmiştir. Sonuç bölümünde ise çalışmamız süresince fark ettiğimiz, genelde Arap mizah tarih ve kültürü özelde de Hadâiku’l-ezâhir açısından önemli gördüğümüz hususlar maddeler halinde sıralanmıştır. Bu vesileyle, Hadâiku’l-ezâhir’in baştan sona okunmasında, kendisinden sürekli yardım gördüğüm, ayrıca gerekli uyarı, yönlendirme ve değerlendirmeleriyle tezin oluşması ve olgunlaşması noktasında her türlü desteği veren değerli danışman hocam Doç. Dr. Şener Şahin Beye; bu alana adım atmamızda payları bulunan ve bu sahada ufkumuzun açılmasın- da değerli katkıları olan kıymetli hocam Doç. Dr. Hüseyin Günday Beye akademik alanda görüşlerinden istifade ettiğim Yrd. Doç. Ali İhsan Akçay Beye ve manevi kahramanlarım eşim ve kızlarıma teşekkürü bir borç bilirim. XV GİRİŞ 1 A. İBN ‘ÂSIM EL-ENDELÜSÎ’NİN HAYATI Maliki fıkıh ekolünün Endülüs topraklarında yetiştirmiş olduğu en seçkin fıkıh otoritelerinden İbn ‘Âsım hicri 760 (miladi 1359) senesinde Ğırnata’da doğmuştur. Tam adı Muhammed b. Muhammed b. Muhammed Ebû Bekir İbn ‘Âsım el-Kaysî el-Endelüsî el-Ğırnâtî’dir. İbn ‘Âsım künyesi dedesinin dedesi olan Âsım’a nispetledir.1 Kaynaklarda, henüz çocuk yaşlarda kitap ciltçiliği ile meşgul olduğu belirtilen İbn ‘Âsım nahiv, mantık, beyan ve fıkıh ilimlerinde derinleşerek döneminin en seçkin âlim, şair ve ediplerinden biri olmuştur.2 Birçok ilimde elde ettiği derinliği siyaset sahasındaki tecrübeleri ile de birleşti- rerek telif ettiği Hadâiku’l-ezâhir’i Nasrîler Devleti sultanı II. Yusuf’a takdim etmiş bu suretle 1391 senesinde onun veziri olma mertebesine kadar yükselmiştir. Ancak Nasrîler Devleti sarayında yaşanan siyasi entrikalar ve devlet içerisinde süregelen iç çekişmeler nedeniyle bu makamda uzun süre kalamamış, vezirlik görevinden sonra ise kendisine Gırnata’da kâdilkudâtlık vazifesi tevdi edilmiştir. Kaynaklarda hakkında fazla bilgiye rastlanmayan İbn ‘Âsım 11 Şevval 829’da (16 Ağustos 1426) Gırnata’da vefat etmiştir. B. ESERLERİ Terâcim kitaplarında İbn ‘Âsım’a nispet edilen birkaç eser adı zikredilmektedir. Ancak bunlardan en meşhuru Maliki mezhebinin el kitapları arasında da yer alan ve man- zum olarak recez vezniyle telif edilmiş olan Tuhfetü’l-hükkâm fî nüketi’l-‘ukûd ve’l-ah- kâm adlı çalışmadır. 1698 beyitlik bu kitap sahasının en popüler eserlerinden olup şöhre- tinden dolayı ayrıca müellifinin ismine nispetle “el-‘Âsımiyye” şeklinde de adlandırılmış- tır. Muhtasar bir fıkıh kitabı olan eser, Mısırda neşredilmiş ve Fransızcaya da tercüme edilmiştir. Fas camiinde öğrenciler tarafından halen mütâlâ edilmesi nedeniyle eser şöh- retini günümüzde de sürdürmektedir. Eser, II. İbn Hatîb olarak adlandırılan ve babası gibi vezirlik makamına kadar yükselmiş -ayrıca kâtiplik görevlerinde de bulunmuş olan- İbn ‘Âsım’ın oğlu Ebû Yahya İbn ‘Âsım tarafından şerh edilmiştir. 1 Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), “İbn ‘Âsım Ebû Bekir” md., Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988, XIX; s. 327. 2 Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed b. ‘Âsım el-Ğırnâtî, İbn ‘Âsım, Hadâiku’l-ezâhir, fî müstehsini’l- ecvibe ve’l-müdhikât ve’l-hikem ve’l-emsâl ve’l-hikâyât ve’n-nevâdir, Dârü’l-kütübi ve’l-vesâikı’l kav- miyye, thk. Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim, Kahire, 2014, s. 35. 2 Müellifimizin bir diğer meşhur eseri, çalışmamızın da ana konusunu teşkil eden Hadâiku’l-ezâhir min müstahseni’l-ecvibe ve’l-mudhikât ve’l-hikem ve’l-emsâl ve’l-hikâ- yât ve’n-nevâdir’dir. Farklı kategorilere dair zengin bir fıkra malzemesini derleyen bu kitap hakkında ayrıntılı bilgi ve yorumlar ileride gelecektir. Kaynaklarda İbn ‘Âsım’a nispet edilen diğer eserlerin isimleri ise şöylece sırala- nabilir: 1. Mürteka’l-vüsûl ilâ (ma‘rifeti) ‘ilmi’l-usûl 2. el-Emelü’l-merkûb fî kırââti Ya‘kûb 3. Îzâhu’l-me‘ânî fi’l-kırââti’s-semânî (fî kırâati’d-dânî) 4. Neylü’l-münâ fi’htisâri’l-Muvâfakât 5. Mehye (Menbe)‘ü’l-vüsûl fî ‘ilmi’l-usûl 6. el-Mûcez fi’n-nahv 7. Kenzü’l-müfâviz fî ‘ilmi’l-ferâiz 8. Îzâhu’l-ğavâmiz fî ‘ilmi’l-ferâiz. C. HADÂİKU’L-EZÂHİR’İN EBÛ HEMMÂM TAHKİKİNDE YARAR- LANILAN NÜSHALARIN TANITIMI İlmi kriterler bakımından Hadâiku’l-ezâhir’in en sağlam tahkikini ortaya koyan Ebû Hemmam Abdüllatif Abdülhalim, mukaddimede verdiği bilgilere göre eserin tahki- kinde üç farklı nüshadan yararlanmıştır. Önce bu nüshaları kısaca tanıtalım. 1) Fas Taşbaskı Nüshası Her bir sayfası 18 satırdan oluşan 319 sayfalık bu nüshada baskı tarihi bulunma- maktadır. Nispeten daha az sayıda hata içeren bu nüshada dipnot sayısı da oldukça azdır. Diğer nüshalarla karşılaştırıldığında, bu nüshanın basımını yapan şahsın eserin tertibine açıkça müdahalede bulunduğu, sözgelimi 5. Hadika’nın büyük ölçüde kısaltılıp hacimce neredeyse üçte bire düşürüldüğü dikkatlerden kaçmamaktadır. Yine bu nüshada basımı gerçekleştiren kişinin eserdeki bazı hataları düzeltme yoluna gittiği, zaman zaman da me- tinde unutulduğunu varsaydığı kelimeleri metne ilave ettiği göze çarpmaktadır. 2) Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye Nüshası Hadâiku’l-ezâhir’in Mısır Hidiv Kütüphanesi mührü taşıyan ve 1833 numarada kayıtlı görünen bu nüshası 147 varaktan oluşmaktadır. 20 satırlık sayfalardan oluşan nüs- hanın bazı bölümlerinde sayfa düzenini ihlal edecek şekilde büyükçe delikler mevcuttur. 3 Eserde varakların tertibinde görülen bu türden düzensizliklerin yanı sıra şair İbn ‘Abbâd el-Endelüsî el-İşbilî’ye ait olduğu anlaşılan bazı şiir parçalarının da yine müstensih tara- fından esere ilave edildiği görülmektedir. Diğer nüshalara nispetle bu nüshada sayfa ke- narlarına hiç de gerekli olmadığı halde fazlaca açıklama ve yorumlar düşülmüştür. Nüsha, müslüman telif geleneğine uygun biçimde Hz. Peygambere salâvat ile bitirilmiştir. 3) Escurial Nüshası Escurial kütüphanesinde 1875 numarada kayıtlı 264 sayfalık bu nüshanın üzerinde daha önce kayda geçmiş olduğuna işaret eden bir rakam (42 rakamı) bulunmaktadır. Di- ğerleriyle mukayese edildiğinde orijinaline en yakın ve en az hata içeren nüsha olma özel- liği taşıyan eser yine diğerlerinden farklı olarak besmele ve salvele ile başlamaktadır. Abdüllatif Abdülhalim’in eserin tahkikinde kullandığı yukarıda zikri geçen üç nüshanın dışında yine Hadâiku’l-ezâhir’e ait olduğunu ifade ettiği lakin kendisinin ula- şamadığı iki el yazması daha vardır ki biri eserin Londra nüshası diğeri ise Rabat kütüp- hanesinde bulunan nüshasıdır. Muhakkikin değerlendirmesine göre Londra nüshası diğer nüshalar içerisinde en eskisidir. Eserin muhakkiki Abdüllatif Abdülhalim yukarıda bahse- dilen ve Hadâiku’l-ezâhir’in tahkikinde ele alınan üç nüshanın ilk ve son sayfalarının birer kopyalarını İbn ‘Âsım’ın mukaddimesinin hemen öncesine almıştır.3 D. HADÂİKU’L-EZÂHİR’DE KULLANILAN KAYNAKLAR İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’in telifinde yararlandığı kaynaklar genel itibariyle Müslüman doğuda kaleme alınan eserler olmakla birlikte içlerinde, özellikle halk deyişle- rinden oluşan 5. Hadika’nın telifinde istifade edildiği bilinen İbn ‘Abdi Rabbih, İbn Hi- şam el-Lahmî, İbn Kuzmân gibi Endülüs coğrafyasının yetiştirdiği seçkin âlim, şair ve ediplere ait eserler de bulunmaktadır. Bu üç isimden biri olan İbn Abdi Rabbih’in müellifi olduğu el-‘Ikdü’l-ferîd 5. Hadika’yla beraber diğer bölümlerin telifinde de İbn ‘Âsım tara- fından en fazla yararlanılan kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Ebû Hemmâm’ın ifade- sine göre eserin telifinde yoğun olarak yararlanılan temel kaynaklar şunlardır:  el-Beyan ve’t-tebyîn (el-Câhız)  el-Buhalâ (el-Câhız)  el-Hayevân (el-Câhız)  Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn (İbn Cevzî)  el-Emâlî (Ebû Ali el-Kali) 3 Hadâiku’l-ezâhir, s. 39-44. 4  Tabakâti fuhûli’ş-şuarâ (İbn Selâm)  el-Eğânî (el-İsfahânî)  Zehrü’l-âdâb (el-Husrî)  Divânü Beşşâr  Divânü Ebî Nüvâs  Divânü Di‘bil  Divânü’l-Mütenebbî 4 Ancak bu tezin kaynakça kısmındaki zenginlikten de anlaşılacağı üzere, İbn ‘Âsım zikri geçen on küsur eserden çok daha kabarık sayıdaki bir eser listesinden yararlanmıştır. E. HADÂİKU’L-EZÂHİR’İN İSPANYOL EDEBİYATI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ İbn ‘Âsım’ın yaşadığı dönemde bazen barış içerisinde ama genellikle savaş halin- de olan Endülüs Müslüman toplumu ile Kastilya halkının iç içe oluşu; keza vezirlik ve kadılık gibi önemli bazı devlet görevlerinde bulunması İbn ‘Âsım’ın Kastilya krallığında konuşulmakta olan İspanyolca’ya vakıf olabileceğini akla getirmektedir. Nitekim Hadâi- ku’l-ezâhir’de geçen birçok nüktenin eski ve yeni İspanyolca kaynaklarda yer aldığına tanık olmaktayız. Bu durumdan kaynaklanmış olmalı ki bazı çevrelerde Hadâiku’l- ezâhir’in İspanyolcaya tercüme edildiği kanaati yaygınlaşmıştır. Ne varki bu iddiaları doğru kabul etmemizi gerektirecek herhangi bir bilimsel kanıt bulunmamaktır.5 Her ne kadar İspanyolcaya nakledilen bazı rivayetlerin İbn ‘Âsım’ın yaşadığı dö- nemden daha önceki kimi yazılı kaynaklara aidiyeti biliniyorsa da İspanyol halkının dilin- de tedavül eden rivayetlerden en azından bir kısmının kaynağının Hadâiku’l- ezâhir olabi- leceği de ihtimalden uzak tutulmamalıdır. Hadâiku’l-ezâhir’in İspanyol edebiyatı üzerindeki en belirgin etkisi, İbn ‘Âsım’ın muasırı olan Endülüs Müslümanları ile Kastilyalılar arasında sınır bölgesinde cereyan eden savaşta Castilya ordusunun komutanı olarak görev yapan Markez Di Santiana’ın kaleme aldığı Emsal kitabında görülmektedir. Zira Hadâiku’l-ezâhir’in muhakkiki Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim’in belirttiğine göre bu kitapta yer alan halk emsali ile Hadâiku’l- ezâhir’de bulunan halk emsali arasında büyük benzerlikler söz konusudur.6 4 Hadâiku’l-ezâhir, s. 25. 5 Hadâiku’l-ezâhir, s. 26. 6 Hadâiku’l-ezâhir, s. 27. 5 Yine Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim’in tespitlerine göre, 16. yüzyılın son çeyreğinde Melchor de Santa Cruz de Duenas tarafından telif edilen Floresta Espanola adlı eser de İbn ‘Âsım ve eserinden etkilenmiş görünmektedir. Ebû Hemmâm, Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan mizahi karakter ve temalara bu eserde fazlaca yer verildiğini, ayrıca eserin muhteva ve üslup açısından Hadâiku’l-ezâhir’le büyük benzerlikler gösterdiğinin altını çizmektedir.7 Aynı zamanda Endülüs Arap edebiyatının İspanyol edebiyatı üzerinde bıraktığı somut etkilerden biri anlamına gelebilecek kritik bir husus da, bizzat İbn ‘Âsım’ın Hadâi- ku’l- ezâhir’inde yer alan bir hikâyenin kendisinden yaklaşık iki asır sonra yaşamış olan Don Kişot müellifi Cervantes’in bir hikâye derlemesinde aşağı yukarı aynı şekliyle yer almasıdır.8 Sözü edilen hikâye Cervantes’in hikâyesinden sadece ana kahramanının erkek oluşu farkıyla ayrılmaktadır. Hadâiku’l- ezâhir, telif edildiği tarihten itibaren yakın zamanlara kadar muhteva- sındaki mizahi birikim sayesinde hem dünün hem bugünün derlemelerine kaynaklık et- meye devam etmektedir. Sözgelimi Arjantinli şair yazar Jorge Luis Borges’ın 1986 yılın- da kaleme aldığı ve Fas’ta Arapça olarak yayınlanan Bin Bir Gece Masalları adlı derle- mesinin “Aynalar ve labirentler” başlığını taşıyan hikâyenin kaynağı Hadâiku’l-ezâ- hir’dir.9 F. HADÂİKU’L-EZÂHİR’İN HEDEF KİTLESİ VE TELİF AMACI Eser hakkında doyurucu bilgiler bizzat müellifin kendisinden gelmektedir. Gırna- ta’daki Müslüman halka kadılık yapan İbn ‘Âsım, halk ile iç içe yaşamış olmasının verdi- ği tecrübe ile onların mizah alanındaki ihtiyacıyla ilgilenmeyi de ihmal etmemiş, hatta kaleme aldığı eserinin Mukaddime’sinde böyle bir eserle ne gibi ulvi gayelere hizmet edilebileceğini açıkça ifade etmiştir: Eserim kalp ve gönülleri rahatlatır, eğlenceli meclislere kapı aralar, gündüz ve gece sohbetlerinde yarenliğine ihtiyaç duyulur, ayrıca misafirler için bir ikram, yolcular içinse bir yol azığı mesabesindedir.10 Kanaatimizce, yaşadığı dönemin siyasi çalkantılarla dolu oluşu, keza Müslüman Endülüs coğrafyasının emirler arasındaki rekabet ve ihtilaflar sebebiyle yürek burkan bir 7 Hadâiku’l-ezâhir, s. 28. 8 Hadâiku’l-ezâhir, s. 30. 9 Hadâiku’l-ezâhir, s. 31. 10 Hadâiku’l-ezâhir, s. 51. 6 manzara arz etmesi de İbn ‘Âsım’ı böyle bir eser telif etmeye sevk etmiş olabilir. Hatta İbn ‘Âsım’ın bu eseri, müslüman halkı ve ulemayı yaşanan dramatik tarihsel olaylar sebe- biyle rehabilite etmeye dönük bilinçli bir çabanın ürünü olduğu izlenimi de vermektedir. G. BİR MİZAH KAYNAĞI OLARAK HADÂİKU’L-EZÂHİR’İN ÖNEMİ Hadâiku’l-ezâhir muhtevasının büyük bir kısmı itibariyle doğu Müslüman kültü- rünün izlerini taşımaklatır. İbn ‘Âsım’ın eserini telif ederken kullandığı kaynaklara baktı- ğımızda bu durumu kolaylıkla anlayabiliriz. Temel kaynaklarının doğu menşeli olması Hadâiku’l-ezâhir’in, doğu Müslüman mizahının Avrupa kıtasına taşınmasında büyük va- zife icra ettiğini göstermektedir. Diğer taraftan da eserin Endülüs orijinli anekdotları bün- yesinde barındırıyor olması, müellifinin yaşadığı çevrenin izlerini taşıdığı anlamına gel- mektedir. Hadâiku’l-ezâhir, kendisinden önceki dönemde telif olunan ansiklopedik mahiyet- teki edebiyat antolojilerinden yararlanmakla kalmamış, asılları gün yüzüne çıkmamış pek çok kaynaktan yaptığı nakillerle de bu değerli tarihi malzemenin korunmasına vesile ol- muştur. Bunu eserde yer alan bazı rivayetlerin mizah içerikli klasik Arap edebiyatı kay- naklarında geçmemesinden yola çıkarak söylememiz mümkündür. Bu durum bir mizah kaynağı olarak eserin önemini ve değerini daha da artırmaktadır. Ayrıca eser Endülüs’ün yetiştirdiği ünlü âlim ve şair İbn Abdirabbih’in (ö. 328/ 940) zengin bir ahbâr ve nevâdir malzemesi içeren sekiz ciltlik eseri el-‘Ikdü’l-ferîd’inden11 sonra eğlence edebiyatı ala- nında Endülüs coğrafyasında kaleme alınmış en önemli mizahi kaynaktır. H. HADÂİKU’L-EZÂHİR’DE YAPI VE DÜZEN Hadâiku’l-ezâhir’in muhtevasındaki anekdotik malzemeyi mizah boyutuyla ince- lemeye geçmeden önce İbn ‘Âsım’ın, eserine nasıl bir şekli düzen verdiğinden söz etmek yararlı olacaktır. Esasen bu şekli düzene ve belirli ölçüde planlı oluşa bizzat müellif eseri- nin mukaddimesinde dikkat çekmektedir: 11 Kendisi de hazırcevap ve nüktedan bir kişiliğe sahip olan İbn ‘Abdi Rabbih, her biri kıymetli bir taşın adını taşıyan 25 bölümden oluşan el-‘Ikdü’l-ferîd’inin bazı bölümlerini mizahi temalara tahsis etmiş görünmek- tedir. Bilhassa 6, 11, 12, 22 ve 25. bölümler, klasik mizahın çoğu komik tiplemesine ya da gülmece teması- na yer veren zengin bir mizahi içerik sunmaktadır. 7 Okuyanlara ve dinleyenlere kolaylık sağlaması ve de yararlı olması bakımından ki- tabımı olabildiğince sistematik bir biçimde telif etmeye gayret ettim. Birbirine ben- zer (konu, tema, tipoloji) hususları bir araya getirmeye çalıştım.12 Endülüs edebiyatı telif geleneğinde olduğu gibi İbn ‘Âsım da altı bölümlük eseri- nin her bir bölümünün başına “hadîka” (bahçe) üst başlığını koymuştur. “Hadîka” olarak adlandırılan bu bölümler daha sonra baplara ayrılmış, bazı bapların altında da duruma göre ayrıca fasıllar açılmıştır. Ancak ifade etmek gerekir ki, yukarıda bizzat müellif tara- fından belirtilen durum eserin tümüne şamil kusursuz bir planı da işaret etmemektedir. İlgili bölümlemeler, muhtevasındaki mizahi materyalin temel tipolojilerini ve temalarını belirgin bir çizgiyle kategorize etmemize imkân verecek ölçüde titiz ve sağlam bir düzene göre planlanmış değildir. Zira müellif her ne kadar altılı bir taksimat yapıp ayrıca baplandırmaya gitmişse de, aynı kategoride yer alması mümkün olan bazı anekdotların farklı bölümlerde yer aldı- ğına keza aynı bap ve fasıllar altında yer alması uygun düşmeyen kimi anekdotların da aynı kategoriye dâhil edilmeye çalışıldığına tanık olmaktayız. Sözgelimi, klasik mizahın popüler karakterlerinden çirkin ve hacamatçı ile ilgili anekdotlar kitabın neredeyse her yerine serpiştirilmişken, dilenci, doktor kör, ağıtçı gibi bazı mizahi karakterlerle ilgili anlatılar aynı kategoride ve peş peşe zikredilebilmektedir.13 Esasen bu durum başka bir- çok tema ve karakter için de geçerlidir. Muhtevaya dair bilgi vermeye geçmeden önce Hadâiku’l-ezâhir’in başlık, alt baş- lık ve içerik durumlarını gösteren genel bir planını resmetmeye, bu suretle eserin muhte- vasına panoramik bir bakış imkânı sunmaya çalışacağız. I. HADÎKA Pratik cevaplar ve hoş diyaloglar Birinci Bap: Susturucu Cevaplar Bu bap altında yer verilen uzunlu kısalı tüm anekdotlar incelendiğinde bunların genelde susturucu bir cevapla final yapan rivayetler olduğu görülmektedir. İkinci Bap: Söyleyenin zekâsını ortaya koyan nitelikli cevaplar Klasik Arap mizahının birçok karakter ve temasını içerisinde barındıran bu bap al- tında ağırlıklı olarak, sözü söyleyenin zekâsına işaret eden ve hüsn-ü tahallus sanatı muci- bince hayat kurtaran cevap örneklerinin yer aldığı anekdotlar bulunmaktadır. Nasrettin 12 Hadâiku’l-ezâhir, s. 51. 13 Bkz. 1. Hadika’nın 2. Bab’ı. 8 hoca, zeki çocuklar, fırlamalar, bedevi, ahmak, cimri, kadı, hırsız, dilenci gibi hemen her tema ve karakter bulunmaktadır. Üçüncü Bap: Diyaloglarda duruma uygun bir şiir parçasının cevap olarak kullanılması Bu bölümde yer alan her bir anekdotun kısa veya uzun şiir parçalarıyla bezendiği dikkati çekmektedir. II. HADÎKA Keyif verici şakalar, kalbe hoş gelen komiklikler Birinci Bap: Nitelikli mizah ile ruhları rahatlatma Bu bapta Hz. Peygamberin mizahı kullandığına ancak şaka yaparken mutlaka doğ- ruyu söylediğine vurgu yapılarak bizzat Hz. Peygamberin dâhil olduğu mizahi anekdotla- ra yer verilerek bazı sahâbenin yaşadığı mizahi hadiselere de örnekler verilmiştir. Ayrıca bazı önemli dini, tarihi, edebi şahsiyetlerin mizah felsefesiyle ilgili değerlendirmeleri bu bap altında yer almış ve yine bazı mizahi tema ve karakterlerle ilgili nüktelere yer veril- miştir. İkinci Bap: İfadesi dile kolay hoş nükteler Bu bap mizahi karakterler ve temalar açısından eser içerisinde yer alan en zengin baplardan biri olma özelliği taşımaktadır. Üçüncü Bap: İçeriğinde mücûn (kaba mizah) bulunan mizahi anekdotlar Bu bap altında şu konulara yer verilmiştir: Erkek kadın cinselliği, karı koca ara- sında geçen cinsel içerikli diyaloglar, muhanneslerle ilgili mizah, hayvanlarla cinsel te- mas, kadın erkek diyaloglarındaki cinsel tema, çocuklarla cinsel temas, çocuk ve anne arasında cinsel içerikli konuşmalar, baba kız arasında cinsel içerikli konuşmalar, cinsel organın büyüklüğü üzerinden kurgulanan mizah, karı koca arasında yaşanan bazı cinsellik içeren durumları kadıya taşıma, cariye üzerinden kurgulanan cinsel temalı hikâyeler Dördüncü Bap: Muhtevasında şiir bulunan mizahi anlatılar Bu bapta 1. Hadika’nın 3. Babı’nda geçen şiirli nüktelere benzer bir şekilde anek- dotik malzeme yine şiir ile harmanlanarak verilmiştir. Beşinci Bap: Nispeten uzun mizahi hikâyeler Bu bapta yer alan hikâye tarzındaki anekdotik malzemenin diğer bölümlerdeki ne- vadir ile kıyaslandığında oldukça uzun olduğu görülmektedir. 9 III. HADÎKA Akıllı ve zeki kimselerin nükteleri; Düşük ahlaklı ve ahmak bedevilerin hikâyeleri Birinci Bap: İlginç anekdotlar, hoşa giden nükteler Bu bap tema ve karakter çeşitliliği açısından diğer baplara nazaran daha zengin bir yapı arz etmektedir. Ayrıca 2. Hadika’nın 3. Babı müstakil olarak tamamen mücûn içeren bahislere ayrılmışken burada tekrardan mücûn içerikli anekdotların varlığı göze çarpmak- tadır. İkinci Bap: Bedevi ve sahte peygamber hikâyeleri; edepsiz ve ahlaksızların nükteleri Bu babın baş tarafında Kur’an metni üzerinden nükte sanatına başvurmayı içeren anekdotlar yer alırken, ardından bedevi nüktelerine yer veriliyor. Bu babın başlığında zik- ri geçen edepsiz ve ahlaksızlara dair nüktelere ilginçtir ki eserin içeriğinde pek rastlan- mamaktadır. Bu babın bir faslı bütünüyle sahte peygamber nüktelerine tahsis edilmiştir. Üçüncü Bap: Aptallara, ahmaklara, meczuplara ve akılsızlara ait nükteler Bu babın içeriği başlığı ile tamamen uygunluk arz etmekte, ahmak, meczup ve mecnun hikâyelerinden oluşmaktadır. IV. HADÎKA Tavsiyeler, öğütler ve hikemi sözler Bu Hadîka âlim zâtlara, zâhit ve sûfîmeşrep şahsiyetlere, filozoflara, ilmi ve ahlakı ile halk arasında saygınlık kazanmış bazı önemli kişilere atfedilen tavsiye cümlelerinden ve hikmetli sözlerden oluşmaktadır. V. HADÎKA Halk arasında cari atasözleri ve hikemi ifadeler Halk arasında tedavül eden atasözleri ve deyişleri konu alan bu bölüm alfabetik olarak sıralanmış ve birçok harfin altında ayrı fasıllar açılmıştır. Bu bölümde bahsi geçen emsâle ve hikemiyâta dair örneklerin sayısı sekiz yüzden daha fazla olup bunlardan bir kısmı ammî (halk) diliyle kaleme alınmıştır. M. Marugán Güémez, tarafından İspanyolca- ya çevrilmiştir.14 VI. HADÎKA İlginç hikâyeler ve enteresan rivayetler Birinci Bap: Sıradışı hikâyeler ve hoşa giden nükteler. 14 DİA, “İbn ‘Âsım Ebû Bekir” md. XIX, s. 327. 10 İnanılması güç bazı fantastik hikâyelerin anlatıldığı bu bapta klasik Arap mizahı- nın farklı karakter ve temalarına da yer verilmektedir. İkinci Bap: Şiir parçaları içeren hikâye ve rivayetler 1. Hadikanın 3. Babı ve 2. Hadikanın 4. Babında olduğu gibi şiir içeren anekdotla- ra yer verilmiştir. Üçüncü Bap: Evliyalara, salih zatlara ve zühd erbabına dair hikâyeler. Bu bapta tamamen salih, âbid ve zâhit zevât ile ilgili hikâyelere yer verilmiştir. İbn Âsım’ın kitabın mukaddimesinde kullandığı ifadeye göre müellif tarafından bu babın ön- ceki bölümlerde yazılanlara kefaret olması temenni edilmektedir.15 15 Hadâiku’l-ezâhir, s. 52. 11 I. BÖLÜM HADÂİKU'L-EZÂHİR'DE MİZAHİ KARAKTERLER VE MEŞHUR NÜKTEDANLAR 12 Hadâiku’l-ezâhir’in hikemiyât ve öğütler içeren dördüncü bölümü ile emsâle dair beşinci bölümünde anekdotik nitelikteki anlatılara yer verilmemiş olup, bunun dışında kalan diğer dört bölümde olabildiğince yoğun bir mizahi malzeme ele alınmıştır. Bazı Hadika ve baplarda mizahî anekdotların yoğunluğu dikkat çekerken diğer bazı bölümlerde bu yoğunluğun kısmen düşük olduğu görülmektedir. Esasen İbn ‘Âsım eserin mukaddi- mesinde Hadâiku’l-ezâhir’in mizahi muhtevasına dair bilgileri bizlere bizzat kendisi ver- mektedir. Bu kitaba ilginç anlatıları, nitelikli şiirleri, (yöneltilen sorulara verilen) hoş cevap- ları, bedevilerin ve sonrakilerin komik rivayetlerini, hikemiyyâta ve emsâle dair nadir sözleri, keza nükteli ve esprili bulduğum ilginç anekdotları sıra dışı fıkraları, faydalı olabileceğini düşündüğüm hikmetli sözleri, enterasan diyalogları vs. derc ettim. (...) Valilerden, emirlerden, kâtiplerden, şairlerden, imamlardan, hatiplerden, müezzinlerden, fakihlerden, vaizlerden, bilgelerden, bedevilerden, gariplerden, mücûn ve zarf ehlinden, mecnunlardan, zekilerden, tufeylilerden, cimrilerden, cari- ye ve kadın zümrelerinin iş bilenlerinden, riyakâr takımından, zahid ve ariflerden söz ettim.16 Yukarıdaki paragrafta zikri geçenler haricinde Hadâiku’l-ezâhir’in muhtevasında şu mizahi karakterler de yer almaktadır. Dâhiler, ahmaklar, çirkinler, körler, şaşılar, tek gözlüler, zenciler, topallar, sarhoşlar, hadımlar, hırsızlar, oburlar, tamahkârlar, hacamatçı- lar, doktorlar, öğretmenler, dilenciler, muhannesler, mecnunlar, akıllı deliler, sakîller, ödlekler, dalgınlar, unutkanlar, kadılar, palavracı hocalar, sahte peygamberler, yalancılar vs. Ayrıca eserde şu temalarla ilgili mizahi malzeme örnekleri fazlaca bulunmaktadır: Kuran âyetleriyle ve hadislerle nükte yapma, yellenme temalı nükteler, boşama jargonu üzerinden yapılan espriler, nikâh ve mehir ile ilgili nükteler, hayat kurtaran pratik cevap- lar, rüya tabirleri, ibadet hayatına dair mizahi hikâyeler, güldürücü sürç-ü lisanlar, sofra mizahı, mücûn sahneleri, kelime oyunlarına ya da gramere dayalı didaktik nükteler, fabıl- lar, farklı mezhepler arasındaki rekabeti yansıtan hikâyeler, mahkeme sahnesinde cereyan eden kadı ve davalı diyalogları vs. 16 Hadâiku’l-ezâhir, s. 50,51. 13 A. MİZAHİ KARAKTERLER VE TİPOLOJİLER 1) Ahmaklar ve Dalgınlar Arap edebiyatının velûd müelliflerinden İbnü’l-Cevzî’nin muhtevasında sadece ahmak ve dalgın hikâyelerine yer verdiği oldukça geniş hacme sahip Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn adlı kitabından da anlaşılacağı üzere ahmaklık ve dalgınlık klasik Arap edebiyatında hakkında en fazla espri üretilen temalardandır. Bahsi geçen müstakil eserle birlikte ahmaklık ve dalgınlık temasıyla ilgili klasik edebiyatta ansiklopedik tarzda yazı- lan kitaplarda da özel baplar açıldığı görülmektedir. İbn ‘Âsım da Hadâiku’l-ezâhir’de bu geleneği bozmayarak delilerle birlikte ahmak ve dalgın hikâyelerine tahsis ettiği 3. Hadîka’nın üçüncü babını Fî ahbâri’l-muğaffelîn ve ehli’l-beleh vemâ yuhkâ ‘ani’l- mecnûnîn ve men lâ ‘akle lehüm olarak adlandırmıştır. Hadâiku’l-ezâhir’deki anekdotlar- da bahsi geçen ahmak tipi bazen toplum tarafından tanınan meşhur bir ahmak olurken, kimi zaman ismi meçhul bir şahıs, bazen ise belli bir mesleği icra eden biri olmaktadır. Örneğin eserde yer alan bir anekdotta imamlık yapan bir adamın cemaatiyle yaşadığı di- yalog tipik bir ahmaklık sahnesini tasvir etmektedir: Bir mahallenin dillere destan ahmak bir imamı vardı. Bir defasında bu imam cemaate namaz kıldırdıktan sonra arkasına dönerek “Neden namaz esnasında benden önce rükuya gidip yine benden önce secdeye varıyorsunuz?” diye onlara çıkışmıştı. Ce- maat “Bunu nasıl anladın hoca?!” dediklerinde ise imam onlara “Nasıl anlayacağım. Her rükû ve secdeden sonra dönüp arkama bakıyor ve sizlerin benden önce rükuya ve secdeye vardığınızı görüyorum!” demiş.17 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ahmak hikâyelerinin bir kısmında günlük yaşamın gerektirdiği en temel bilgilerden yoksun veya en küçük bir kıyası yapmaktan aciz bazı ahmak tiplere de yer verilmiştir. Ünlü nüktedan fakih eş-Şa‘bî’ye nispetle anlatılan meşhur bir fıkrada böyle bir ahmak tipolojisi resmedilmiştir: Ahmağın teki bir mesele danışmak için eş-Şa‘bî’nin makamına uğramıştı. Tesadüfen Şa‘bî’nin yanında o sırada karısı da bulunmaktaydı. Ahmak huzura girdiğinde “İçi- nizden hanginiz Şa‘bî?” diye sorunca Şa‘bî karısını işaret ederek “O” dedi. Bu sefer adam kadına döndü ve “Efendim, adamın biri mübarek Ramazan’ın daha birinci gü- nünde bana kötü bir laf etti. Sizce bu kişi tuttuğu oruçtan sevap kazanabilir mi?” di- ye meselesini arz etti. Ancak Şa‘bî hemen araya girerek “Eğer sana ‘Budala herif!’ dediyse bence bundan büyük mükâfat kazanır” deyiverdi.18 17 Hadâiku’l-ezâhir, s. 249. 18 Hadâiku’l-ezâhir s. 70. Hikâyenin daha farklı versiyonları için bkz. İbn ‘Abdi Rabbih, el-‘Ikdü’l-ferîd (I- IX), thk. Müfîd Muhammed Kumeyha, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1983, VII, 167; el-Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. el-Hüseyn, Nes-rü’d-dür fi’l-muhâdarât (I-VII), thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz, Dârü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, Beyrut, 2004, II, 106; ‘ed-Dîneverî, İbn Kuteybe, ‘Uyûnü’l-ahbâr (I-IV), Dârü’l- 14 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan dalgın, unutkan nükteleri mizah kalitesi yüksek anekdotlardan oluşmaktadır. Bu anekdotlarda ana kahraman zaman zaman sevimli pata- vatsızlıklar sergilemekte, bazen ise farkında olmadan büyük gaflara imza atmaktadır. Ör- neğin ağır hasta olan birisini ziyarete giden dalgın, hastaya moral vermek yerine “Her canlı ölümü tadacaktır [ ُِّل نَْفٍس ذَائِقَةُ اْلَمْوت -ayetini okuyabilmekte;19 keza bir başka sah ”[ُك nede namazdaki tilaveti esnasında takılan bir imama yardımcı olmak isteyen bir şahıs yine bir ahmak tarafından “Biraz bağır, zira imam sağır!” şeklinde uyarılmaktadır.20 İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde zikrettiği aşağıya aldığımız örnekte ise unut- kan bir hatibin durumu kurtarmak için başvurduğu kurnazlık ele alınmıştır: Mus‘ab b. Hayyân hitap etmek üzere çağrıldığı bir nikâh töreninde konuşmaya baş- lamış fakat konuşmasının bir bölümünde takılıp ne söyleyeceğini bilememiş. Böyle olunca da işi şakaya vurarak “Mevtanıza telkinde bulununuz ‘Lailaheillallah’ deyi- niz” demiş. Ancak gelinin annesi “Allah asıl senin canını bir an evvel alsın! Bura- ya bunun için mi çağırıldın, bre ahmak!” deyince meclis gülmekten yıkılmış.21 Ahmak tipolojisi kendi içinde pek çok mizahi figürü barındırır. Hebenneka ve Cuhâ gibi ahmaklığıyla şöhret yapmış şahsiyetler, bedevi, kussas ve küttap hocaları gibi değişik sosyal zümreler, yine akıl yetisini kaybettiği için ahmak olarak nitelendirilen deli- ler, meczuplar ve yaşı gereği saf olarak görülen çocuklar hep bu mizahi tipolojiye anekdo- tik malzeme sağlarlar. Ancak bunların bir bölümü, ayrı başlıklar altında müstakil olarak tanıtılıp örneklendirilecektir. 1. a. Tescilli ahmaklar Klasik Arap edebiyatı kaynaklarında ahmaklıklarıyla meşhur bir takım isimlerle ilgili mizahi rivayetlere yer verilmektedir. Bu isimler arasında en çok dikkat çekenlerin başında Hebenneka gelir. Müellifimiz İbn ‘Âsım da başkahramanı tescilli bir ahmak olan Hebenneka ile ilgili birkaç nükteyi Hadâiku’l-ezâhir’ine almıştır. Eserde geçen ve aşağıda yer verdiğimiz bir fıkra Türk edebiyatındaki meşhur mizahi karakter Nasrettin Hoca’mıza nispet edilen bir fıkrayla benzeşmesi itibariyle dikkat çekicidir: kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1997, I, 435; İbnü’l-Cevzî, Ahbârü’z-zırâf ve'l-mütemâcinîn, nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Cânî, Dârü İbn Hazm, 1. Baskı, Beyrut, 1997, s. 62; İbn-i Hatîb Muhammed b. Ka- sım, Ravzü’l-ahyâri’l-müntehab min rebî‘ı‘l-ebrâr, Dârü’l-kalemi’l-‘Arabî, Halep, 2002, s. 125. 19 Hadâiku’l-ezâhir, s. 248. 20 Hadâiku’l-ezâhir, s. 248. 21 Hadâiku’l-ezâhir s. 129; el-Câhız, el-Beyân ve’t-Tebyîn (I-III), Dârü ve mektebetü’l-hilâl, Beyrut, 2002, II, 272; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 164; el-Kütübî, el-Vatvât, Ebû İshak Burhâneddîn, Gurerü’l- hasâisi’l-vâziha ve ‘urerü’n-nekâizi’l-fâziha, nşr. İbrâhîm Şemseddîn, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2008, s. 224; Ahmed Zeki Safvet, Cemheretü hutabi’l-‘Arab, el-Mektebetü’l-‘ilmiyye Beyrut, y.y., III, 359. 15 Bir gün devesini kaybeden Hebenneka kayıp devesini bulup getirene ödül olarak iki deve vereceğini duyurmuş. Çevresindekiler kendisine “Bir deveye mukabil iki katını mı veriyorsun?” dediklerinde Hebenneka “Siz malını kaybeden birisinin onu bulduğunda yaşadığı sevinci nereden bileceksiniz?!” diye yanıt vermiş.22 Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir ahmak nüktesinde Hebenneka, ahmaklığı nedeniyle kendi malına sahip çıkmaktan aciz bir tablo çizmekte tescillenmiş ahmaklığını bir kez daha teyit etmektedir. Kurdun biri Hebenneka’nın otlattığı sürüdeki bir kuzuyu kapıp parçalamış. Umur- samaz bir şekilde manzaraya seyirci kalan Hebenneka’nın yanına bir adam yakla- şarak “Kurdun pençesindeki kuzuyu kurtarabilirim, ama bunu başardığımda hay- van benim olur, ne diyorsun?” diye sormuş. Hebenneka “Böyle davrandığında se- nin kurttan ne farkın kalır” diyerek kurdun kuzuyu alıp götürmesine izin vermiş.23 1. b. Saf Çocuklar Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ahmak nüktelerinden bir kaçı çocukluktan kaynakla- nan saflığa ilişkin nüktelerden oluşmaktadır. Hikâyelerin başkahramanı olan çocuğun yaşı gereği algılamakta zorlandığı bazı olayları farklı yorumlamasıyla mizahi bir durum ortaya çıkmaktadır. Bu duruma verilebilecekgüzel bir örnek aşağıda yer alan ve tespitlerimize göre sadece Hadâiku’l-ezâhir’de zikredilen şu rivayettir: Bir çocuk babasına “Babacığım, yerden kuzu bitmesi için toprağa ne ekmek gere- kir?” diye sormuş. Babası boynuz ekmesi gerektiğini söyleyince, çocuk çevreden bulduğu birkaç boynuz kalıntısını toprağın içine gömüp bir ay boyunca sulamış. Ancak yerden bir şey bitmediğini gören çocuk elleriyle toprağı kazmaya başlamış, o esnada da elini akrep sokmuş. Canı yanan saf çocuk bu durumdan memnun ka- larak “Daha yerden bitmeden boynuz atmaya mı başladınız, keratalar?!” deyi- vermiş.24 1. c. Küttap Hocaları, Muallimler Klasik dönemde, ilköğrenim çağındaki öğrencilerin dini eğitimlerinden ve ilk Kur’an öğreniminden sorumlu küttap hocaları, muallimler klasik Arap edebiyatında daha çok ahmaklıkları öne çıkarılarak mizaha konu olmuşlardır. Kaynaklarda muallimler, eği- tim öğretim yöntem ve teknikleri pedagojik olmayan, öğrencileriyle ilişkilerinde çocuksu 22 Hadâiku’l-ezâhir, s. 250; el-Câhız, el-Mehâsin ve’l-ezdâd, Mektebetü’l-hâncî, 2. Baskı, Mısır, 1994, s. 87; el-Beyhakî, Muhammed b. İbrâhîm, el-Mehâsin ve’l-mesâvi’, haz. Friedrich Schwally, Leipzig, 1902, s. 635; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 188; en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (I-XXXIII), thk. Müfîd Kumeyha ve ekibi, Dârü’l-kütü-bi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2004, II, 136; İbn-i Hıcce, Se- merâtü’l-evrâk fi’l-muhâdarât (I-II), Mektebetü’l-Cumhûriyyeti’l-‘Arabiyye, Mısır, t.y., s. I, 161; ez- Zemahşerî, el-Müstaksâ fî emsâli’l-‘Arab (I-II), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1987, s. I, 85. 23 Hadâiku’l-ezâhir, s. 250; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 71. 24 Hadâiku’l-ezâhir, s. 25. 16 davranışlar sergileyen toplumla iletişimlerinde ahmaklıklarıyla alay edilen figür olarak karşımıza çıkmaktadır. İbn ‘Âsım Hadâiku’l-ezâhir’inde daha çok ahmak hikâyelerine yer verdiği 3. Hadika 3. Babında küttap hocaları, muallimlerle ilgili ardarda toplamda 9 anek- dot zikretmiştir. Muallimlere ilişkin eleştirel hikâyelerin birçoğunun ravisi durumundaki Câhız’a nispetle 4 anekdot aktarmış olması ise ayrıca kayda değerdir. Zira Câhız’ın bu bapta Nevâdirü’l-mu‘allimîn adıyla müstakil bir eser dahi telif etmeyi düşündüğünü bili- yoruz.25 Anekdotlarda cahilliğine vurgu yapılan muallim tipi genel olarak ders verdiği sıra- da öğrencileriyle yaşadığı diyaloglarda ya da insanlarla ilişkilerinde ahmakça tavırlar ser- gilemekte, öğrencileri tarafından kolayca aldatılmakta ya da bir öğretmenin göstermemesi gereken çocuksu tavırlar sergilemektedir. Hadâiku’l-ezâhir’deki muallim nüktelerinin bir bölümü, aşağıdaki örnekte olduğu gibi, Kur’an öğretimi esnasında küttap hocasının yaptı- ğı kritik hatalar nedeniyle ortaya çıkan mizahi durumları konu almaktadır: Ebûbekir el-Kıbtî anlatıyor: Bir keresinde bir küttap muallimine rastlamıştım. Bu muallim, önündeki bir talebeye َّسِعيرِ ﴾ ﴿فَِريٌق فِي اْلَجنَِّة َوفَِريٌق فِي ال (O gün) bir grup cennette, bir grup ise cehennemdedir. (Şûra: 7) ayetini yazdırırken ر ِ َّسِعي َّشِعيرِ sözcüğünü ال biçiminde dikte ettiriyor, halbuki bu ال durumda mana bozularak “bir grup cennette, bir grup ise arpadadır” halini alıyor- du. Ben müdahale ederek “Cenab-ı Hak böyle bir şey buyurmadı” diye itiraz edip doğrusunu söyleyince o muallim bana “Sen İbn Âsım b. ‘Alâ el-Kisâî kıraati üzeri- ne okuyorsun, ben ise Ebû Hamza b. Âsım el-Medenî kıraatine göre okuyorum” şeklinde bir savunma yaptı. Bunun üzerine ben “Maşallah” dedim “kurra bilgin, kıraat bilgininden daha iyiymiş!”26 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ahmak muallim nükteleri içerisinde en ilgi çekicile- rinden bir tanesi aşağıya aldığımız öğrencisine küsen hoca tipidir: Asmaî anlatıyor: Bir defasında Basra’da öğrencisini döven bir muallime rastlamış- tım. Sonra baktım ki bu muallim, yanındaki bütün öğrencileri bir saf haline getirip çevrelerinde dolaşmaya başladı, bu esnada da sırayla öğrencilere derslerini okuttu- ruyordu. Okuma sırası az önce patakladığı öğrencisine geldiğindeyse bitişiğinde 25 el-İbşîhî, el-Müstetref fî külli fennin müstazraf (I-II), nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha, Dârü’l-kütübi’l- ‘ilmiyye, 2.Baskı, Beyrut, 1986, II, 520. 26 Hadâiku’l-ezâhir, s. 238; İbnü’l-Cevzî, Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn, şerh: Abdülemîr Mehennâ, Dâ- rü’l-fikri’l-Lübnânî, 1. Baskı, Beyrut, 1990, s. 140-41. 17 oturan arkadaşına döndü ve “Şu yanındakine söyle dersini okusun, çünkü ben onunla konuşmuyorum” deyiverdi.27 Câhız’ın ravisi olduğu bir muallim nüktesinde ise öğrencileriyle seviyesiz diyalog- lara giren dayakçı bir hoca mercek altına alınmakta ve hikâyenin satır aralarında, gerisin- de yatan sebeplere bakılarak muallim dayağının desteklendiği görülmektedir: Câhız anlatıyor: Medine’de elinden sopayı düşürmeyen bir muallim vardı ve çevre- sindeki insanlar aşırı sertliği yüzünden kendisini eleştiriyorlardı. Ben neden bu ka- dar sert davrandığını anlamak için bir gün Kur’ân dersi verdiği sırada yanında bu- lunmaya karar verdim. İçeride gördüğüm diyalog sahneleri inanılacak gibi değildi. Zira hoca okuma sırası kendisine gelen öğrenciye “Başla” dediğinde çocuk kasten ِ ن﴾ ِدّي َلى يَْومِ ال ِإ َن ةَ َ ك اللَّْع َلْي َّ ن َع ِإ ﴿َو (Ey İblis) Kıyamet gününe kadar lanet senin üzerine olsun! (Hicr:35) ayetiyle giriş yapıyordu. Muallim bu tarize “Lanet asıl senin anne ve babana olsun” diye karşılık verince, öbür taraftan bir başka çocuk da hocasına “Efendim” deyip sonra da ٌ م﴾ ﴿فَاْخُرجْ ِمْنَها فَإِنَّكَ َرِجي Buradan çık git, sen kovuldun! (Hicr:34; Sad:77) ayetini okuyor yine muallim bu sataşmaya da “Orada kastedilen ben değilim, Ce- hennem zebanisi” cevabını veriyordu.28 1. d. Saf veya ahmak rolü oynayanlar Klasik Arap edebiyatındaki ahmaklık veya akıl yoksunluğu ile ilgili anlatılan hikâyelerin bir kısmı esasında yaptığı eylemin bilincinde olduğu halde kahramanın işi ahmaklığa vurması şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ve esa- sen bir Nasreddin Hoca nüktesi olarak da bilinen aşağıdaki anekdot bunun güzel bir örne- ğini teşkil etmektedir: Cuhâ bir gün sokakta oyun oynamakta olan çocuklara rastlar ve “Cübbemin altında ne olduğunu kim söylerse ona kocaman bir şeftali vereceğim” der. Çocuklardan bi- ri “Hocam cübbenizin altındaki şey şeftali” deyince hoca “Söyle bakayım, bunu sa- na hangi piç kurusu haber verdi?” deyiverir.29 27 Hadâiku’l-ezâhir, s. 239; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 220; et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, III, 284. 28 Hadâiku’l-ezâhir, s. 238. Anekdotun Türkçe çevirisi Hüseyin Günday’a aittir. Bkz. GÜNDAY Hüseyin, Klasik Arap Edebiyatında Mizahi Karakterler, Emin Yayınları, Bursa, 2013, s. 307-8; Nesrü’d-dür fi’l- muhâdarât, V, 222. 29 Hadâiku’l-ezâhir, s. 133, Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 210; ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım, Rebîü'l-ebrâr ve füsûsu'l-ahbâr (I-II), thk. Târık Fethî es-Seyyid, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye,1. Baskı, Beyrut, 2006, I, 217; İbn Hamdûn, et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye (I-X), nşr. İhsân Abbâs, Bekr Abbâs, Dârü Sâdır, 1. Baskı, Bey- rut, 1996, III, 276; Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn, s. 49. 18 Keza tipik bir Cuha nüktesinde de ahmaklıkla saflığın bir arada sunulduğuna tanık olabiliriz: Ölü bir kazla oynamakta olan çocuklara rastlayan Cuha, kazı bir dirheme satın alır ve eve annesine götürür. Kazın daha önce ölmüş olduğunu fark eden annesi “Ne yapacağız bu leşi oğlum” diye azarlamaya kalkınca Cuhâ “Sakın sesini çıkarma ana” der “eğer diri olsaydı hayatta onu bir dirheme vermezlerdi!”30 2) Zekiler Klasik Arap edebiyatında “zekâ” ve “akıllı oluş”, haklarında en fazla edebi mal- zeme üretilen temalardandır. İslami ilimlerin hemen her dalında eserler telif eden Ebü’l- Ferec İbnü’l-Cevzî (ö. 597/1201) zeki hikâyelerine yer verdiği uzunlu kısalı yüzlerce anekdottan oluşan “Kitâbü’l-Ezkiyâ” adında müstakil bir mizah antolojisi derlemiştir. Klasik edebiyatın en canlı ve renkli figürlerinden olan, çeşitli stratejilerle sofralara sızma- yı başaran tufeylî; akla hayale gelmedik yöntemlerle hedeflediği soygunu gerçekleştiren hırsız; muhatabını süslü ifadelerle ikna ederek nihayetinde ondan bir şeyler koparan di- lenci vb. onlarca tip zekâlarıyla gerçekleştirdikleri eylemleri sayesinde edeb kaynakların- da mizaha konu olmuşlardır. Aklın iki yönüyle de ilgilenen klasik Arap edebiyatı bir taraftan “zekâ” temasını mizah boyutuyla ele alırken diğer taraftan da “ahmaklığı” edebi malzeme olarak işlemek- ten geri durmamıştır. Birbirine zıt bu iki tema edep kaynaklarında müstakil çalışmaların konusu olmuş ayrıca birçok klasik kaynakta adlarına baplar açılmıştır. Arap toplumunda her vesileyle ödüllendirilen popüler bir tema olarak zekâ, sahibini birçok örnekte müşkil durumdan kurtarmıştır. Nitekim edep literatüründeki zekânın ve zeki insanların konu edildiği anekdotlara bakıldığında sultanın ya da bir devlet büyüğünün huzuruna suçlu ola- rak getirilen pekçok şahsın, aklı, zekâsı ya da kurnazlığı sayesinde devlet ricalini memnun ederek ceza almak yerine huzurdan hediye ve bahşişlerle ayrıldığı görülmektedir. Hatta anekdotların hatırı sayılır bir bölümünde, idam edilmesi beklenen bir suçlunun affedilmek suretiyle ödüllendirildiğine ya da iftiraya kurban giden bir masumun yine kurnazlığı saye- sinde kendisini ipten aldığının örneklerine tanık olmaktayız. Hicri 1061 (miladi 1651) telif tarihli müellifi meçhul bir antoloji (Rekâiku’l-hulel fî dekâikı’l-hiyel (es-Siyâse ve’l- hîle ‘ınde’l-Arab) sözü edilen temayı konu alan 100’den fazla hikâyeyi bize aktarmakta- dır. 30 Hadâiku’l-ezâhir, s. 135. 19 İbn ‘Âsım da Hadâiku’l-ezâhir’inde Arap edebiyatında öne çıkan ve övgüye değer görülen “zeki” tipolojisine dair çok sayıda nükte zikretmiştir. Esasen zekâ, toplumun her tabakasından insana ait bir akli meziyet olmakla birlikte biz bu mizahi karakteri aşağıda üç alt başlık altında takdim etmeye çalışacağız. 2. a. Zeki adamlar İbn âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’de yer verdiği zeki tiplemelerinden bir tanesi “zeki adamlar”dır. Bu başlık altına her sosyal sınıftan ve meslekten zeki tiplerle ilgili anlatılan nevadir malzemesini koymak mümkündür: Âlimler, nedimler, edipler, şairler, kadılar, müneccimler, kâtipler, rüya tabircileri, vergi tahsildarları (âmiller), tufeylîler, oburlar vs. İlgili anekdot malzemesinin bir bölümü mizahi içeriklidir, ancak diğer bir bölümü mizahi olmaktan ziyade ilginç tespit ve değerlendirmeler içeren zekâ ve feraset örneklerini konu almaktadır. Arap tarihinde ve edebiyatında zekâ, kurnazlık ve deha denilince hemen akla bir- kaç isim gelmektedir. Arap kaynakları Kadı İyâs, Kadı Şurahbîl gibi isimlerin de araların- da olduğu bir dizi zeki şahsiyetten hep övgüyle söz etmiş, onlara dair nevadir malzemesi- ni bol bol işlemek suretiyle ölümsüzleştirmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan zeki nükte- lerinden birkaçı Kadı İyâs’a ait olup onun zekâsının keskinliğine ve kavrayışının üstünlü- ğüne işaret eder. Mesela onunla ilgili bir hikâye şöyledir: Bir defasında Kadı İyâs beraberindekilere, bir şeyden korkmuş üç kadını eliyle te- ker teker göstererek “Bu hamiledir, şu emziklidir, diğeri ise bekârdır” demiş. Ger- çekten işin iç yüzünün aynen İyâs’ın söylediği gibi olduğu kadınlara sorulduğunda anlaşılmış. Beraberindekiler İyâs’a bunu nereden anladığını sorduklarında İyâs şu cevabı vermiş: “Kadınlardan her biri korktuklarında ellerini en fazla ehemmiyet verdikleri yerlerine götürdü: hamile karnına; emzikli göğüslerine; bekâr ise ön ta- rafına.”31 Hadâiku’l-ezâhir’deki zeki adam nüktelerinde en çok, cezaya maruz kalacağını anlayan bir kişinin kendisini cezalandırma konumundaki kimseye verdiği kurnazca cevap- lar sayesinde kendini kurtardığı, deyim yerindeyse “hayat kurtarıcı cevaplar” içeren sah- nelerle de sıkça karşılaşılmaktadır. Sözü edilen hadiseler kimi zaman halife, emir, vali gibi devlet ricali ile suçlular arasında yaşanırken kimi zaman da birbirine hasım taraflar arasında cereyan etmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ve siyasi mezhepçilik sebebiy- 31 Hadâiku’l-ezâhir, s. 193; el-‘Âmilî, Bahâüddîn, el-Keşkûl (I-II), thk. Muhammed ‘Abdülkerîm en-Neme- rî, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1998, I, 292; el-Yûsî, Hasan b. Mesud b. Muhammed, Ebû Ali, Zehrü'l-ekem fi'l-emsâl ve'l-hikem (I-III), thk. Kusay el-Hüseyin, Dârü ve mektebetü'l-hilâl, 1. Baskı, y.y., 2003, I, 113. 20 le insanların birbirlerini katlettiği bir dönemde cereyan ettiği anlaşılan aşağıdaki hadise ikinci duruma bir örnek teşkil etmektedir: Haricilerin reisi Şebîb b. Zeyd Fırat nehrinde yüzmekte olan bir delikanlı görmüş ve ona “Çabuk sudan çık, seni sorgulayacağım” demiş. Gence bir takım sorular yönelten Şebîb kendi mezhep görüşünden olmadığına hükmettiği genci öldürmeye karar vermiş. Gözü dönmüş haricinin niyetini sezen genç ise “Bari şu elbiselerimi giyinceye kadar bana eman (dokunmama sözü) ver” demiş, o da vermiş. Elbisele- rini eline alan genç “Vallahi bunları bugün giymeyeceğim” diye Allah’a yemin edince Şebib “Beni aldatmayı başardın, seni kurnaz herif” demiş ve delikanlıya ilişmeden oradan ayrılmış.32 Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer anekdotta, savaş ve siyaset meydanın- da kaybetmeyen Arap dâhilerinden Muğire b. Şu’be’nin kurnaz bir genç tarafından nasıl aldatıldığının bir itirafına tanık olmaktayız: Muğire bin Şu’be, Şa‘bî’ye başından geçen şu hadiseyi anlatmış: Ömrüm boyunca Hârisoğulları kabilesinden bir genç müstesna beni kimse aldatamamıştır. Şöyle ki: zamanın birinde Hârisoğullarından bir kadınla nişanlanmayı kafama koymuştum. Ben bu niyetimi açığa vurduğumda yanımda aynı kabileden bir genç de vardı. Bu genç kulağıma eğilerek “Emir hazretleri, bu kadından sana hayır gelmez” deyiver- di. Ben “Nedenmiş o?” diye sorduğumda ise “Efendim ben onu bir erkeğin öptüğü- nü gördüm” dedi. Bu haberi duyduğumda başımdan kaynar sular döküldü ve o ka- dınla evlenmekten vazgeçtim. Ancak bir süre sonra öğrendim ki bu genç o kadınla evlenmiş. Hemen bir adam yollayıp kendisinden şu sorunun cevabını istedim: “Hani bana bir erkeği bu kadını öperken gördüm demiştin, şimdi ne oldu da kendin onunla evlendin?” Genç de be- nim gönderdiğim adama şu açıklamayı yapmış: “Vallahi zerre kadar yalanım yok! Zira bu gözler, babasının o kadını öptüğüne defalarca şahit oldu!”.33 Klasik mizahta zekâ ve kurnazlık temalı anekdotlar içerisinde bazı zeki kimselerin düştüğü zor durumdan kurtulmak için bir hadiseye sıra dışı bir yorum getirerek dikkatleri başka yöne çektiklerine de şahit olmaktayız. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki anekdot buna güzel bir örnektir: Çölde başıboş gezen bir aslan Rifka denilen bir şehre girerek ahaliye saldırır. O es- nada olanlardan habersiz bir adam şehre girince aslanla burun buruna gelir. Üzerine atlayan aslandan adamı kurtarmak için ahali koşar ve zor bela aslanı korkutarak adamı kurtarır. Çevresindekiler adama “Nasılsın? Bir şeyin var mı?” diye sordukla- 32 Hadâiku’l-ezâhir, s. 96; el-Mehâsin ve’l-ezdâd, s.126; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, IV, 93; el-Mehâsin ve’l- mesâvi’ , s. 62. 33 Hadâiku’l-ezâhir, s. 217; İbn ‘Abdi Rabbih, Tabâi‘u’n-nisâ, Mektebetü’l-Kur’ân, Kahire, t.y., s. 79; el- ‘Ikdü’l-ferîd, VII, 110; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, IV, 76; el-İsfehânî, Râgıb, Muhâdarâtü’l-üdebâ (I-II), Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1. Baskı, Beyrut, 1999, II, 230; et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, VIII, 223; el- Müstetref, s. 342; Ravzü’l-ahyâr, s. 189. 21 rında adamın cevabı şu olur: “Çok şükür ben iyiyim de şu ödlek aslan galiba altıma etti!”34 2. b. Zeki çocuklar Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan zeki karakterler arasında çocukları ayrı bir kategori olarak zikretmek mümkün görünmektedir. Eserdeki zeki çocuk anekdotlarının daha çok tarihi ve önemli şahsiyetler üzerinden kurgulandığı görülmektedir. Bu anekdotlarda halife ya da vali gibi devlet erkânından bazı önemli şahsiyetler karşılaştıkları çocuklara yönelt- tikleri sorulara çocuklardan zekice cevaplar almakta ve takdirlerini sunmaktadırlar. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki örnekte, tarihte önemli izler bırakmış meşhur sahabi Abdullah b. Zübeyr’in çocuk yaşta iken diyaloga girdiği halife Hz. Ömer’e verdiği cevapta belirgin bir zekâ pırıltısı sezilmektedir: Aralarında Abdullah b. Zübeyr’in de bulunduğu bir gurup çocuk oyuna daldıkları bir anda halife Hz. Ömer çocukların yanına gelir. Hz. Ömer’i o heybetiyle bir anda karşılarında gören çocuklar sağa sola kaçışırlar, fakat Abdullah b. Zübeyr oralı bile olmaz. O sıralar çocuk yaşta olan bu sahabiye Hz. Ömer “Arkadaşlarınla birlikte sen niye kaçmadın?” diye sorunca Abdullah b. Zübeyr net cevap verir: “Bir suç mu işledim ki köşe bucak kaçayım, keza yol da dar değil ki yol vermek için kenara çe- kileyim!”35 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan zeki çocuklarla ilgili bir diğer tarihsel anekdot ise fe- raseti ile meşhur Kadı İyâs’ın henüz çocuk sayılabilecek yaşlarda halifenin kendisini kü- çümseyen ifadeler kullanması üzerine verdiği susturucu bir cevabı içermekte ve bu yö- nüyle bize “akıl yaşta değil baştadır” atasözümüzü hatırlatmaktadır: Emevi halifesi Abdülmelik b. Mervan Basra’ya geldiğinde orada henüz çocuk sayı- lacak yaştaki meşhur Kadı İyas’ın önden yürüdüğü, koca sarıklı, uzun cüppeli kur- radan dört şahsın da kendisini takip ettiği bir grupla karşılaşmış. Abdülmelik “İçi- nizde cemaatin önünden yürüyecek yetişkin bir âliminiz yok mudur? dedikten son- ra İyas’a dönerek “Yaşın kaç bakayım senin, ufaklık?” diye sormuş. İyas kendinden emin bir eda ile “Allah halifemizi başımızdan eksik etmesin” demiş “bendenizin ya- şı, içlerinde Hz. Ebûbekir gibi bir zat varken Rasûlüllah’ın ordu komutanı olarak tayin ettiği Üsame bin Zeyd’in o sıralardaki yaşıyla aynı.” Halife bu yanıtı öyle beğenmiş ki “Yürü, gazan mübarek olsun!” demekten kendini alamamış. O sıralar İyas’ın yaşı on yediymiş.36 34 Hadâiku’l-ezâhir, s. 252. 35 Hadâiku’l-ezâhir, s. 95; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 79; et-Tevhîdî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Basâir ve'z- zehâir, (I-IX), thk. Vedâd el-Kâdî, Dârü Sâdir, 1. Baskı, Beyrut, 1988, IV, 71; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 227; Rebî-ü’l-ebrâr, II, 47; et-Tezkiretü’l-handûniyye, VII, 217; ‘Uyûnü’l-ahbâr, II, 215. 36 Hadâiku’l-ezâhir, s. 66; el-Keşkûl, I, 292. 22 2. c. Zeki hayvanlar Hadâiku’l-ezâhir’de hayvanları konu edinen mizahi içerikli anekdotlar az da olsa bulunmaktadır. Bu nüktelerden bir kısmı fabl tekniği ile ele alınırken bir kısmı hikâye şeklinde anlatılmıştır. Bu hikâyeler içinde zeki hayvanlarla ilgili aşağıya aldığımız örnek oldukça ilgi çekici bir şekilde kurgulanmıştır: Bir Hıristiyanın bazı ev işlerinde kullanılmak üzere eğitilmiş bir maymunu varmış. Bir gün sahibi tüylerini yolsun diye bir tavuğu maymunun önüne koymuş. May- munu takipte olan ve bir anlık gafletinden faydalanan bir çaylak önünden tavuğu kapıvermiş. Sahibinin hışmına maruz kalacağı korkusuyla maymun kendini yarala- yıp vücudunu toza toprağa bulayıp ölü süsü vererek sırtüstü yere uzanmış. Tavuğu afiyetle yiyen çaylak belki tekrar nasiplenirim niyetiyle aynı yere geri gelmiş. Maymunu o halde görünce onu da yemek için maymuna doğru süzülmüş. Maymun ise kendini kapmaya gelen çaylağı yakalamış. Kafasını koparıp tüylerini yolduktan sonra da onu, olan biteni en başından beri izlemekte olan sahibine sunmuş.37 3) Cimriler Cimri karakterini ve cimrilik temasını Klasik Arap Edebiyatında Sofra Mizahı - Tipler ve Temalar- adlı eserinde yeme içme kültürü bağlamında analiz eden Şener Şa- hin’in ifadesine göre “Klasik Arap edebiyatı, cimri psikolojisi üzerine yapılan özgün de- ğerlendirmeler, teşbihler, retorik tanımlamalar, pintilikleri açığa vuran ilginç hadise ör- nekleri ve de mizah kültürü itibariyle belki de dünyanın en zengin cimri repertuarına sa- hiptir”.38 Buna paralel olarak cimri karakteri Hadika ve Bap başlıklarında doğrudan zik- redilmemekle birlikte Hadâiku’l-ezâhir’in değişik bölümlerinde serpiştirilmiş halde kar- şımıza çıkmaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarıyla eserde toplam 12 adet cimri anekdotu yer almakta olup bunların büyük bir bölümü de ya “Falanca cimri bir adamdı” ya da “Fi- lanca kişi cimrilikte darb-ı mesel haline gelmişti” gibi bir takım klişe ifadelerle başlamak- tadır. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’ine aldığı cimri anekdotlarında bir kişinin pintili- ğinden yola çıkılarak oluşturulan hikâyeler bulunduğu gibi, Câhız geleneğinde olduğu üzere, genelleme yapılarak bir topluluğun tümden cimrilikle damgalandığı hikâye kurgu- ları da yer almaktadır. Bu ikinci kategoride yer alan hikâyelerden ilgi çekici bir örnek şöyledir: 37 Hadâiku’l-ezâhir, s. 207. 38 Şahin Şener, Klasik Arap Edebiyatında Sofra Mizahı (Tipler ve Temalar), Emin Yayınları, 1. Baskı, Bursa, 2011, s. 305. 23 Ebû Zeyd anlatıyor: Dünyanın neresine gittiysem orada yem bulan bir horozun hemen çevresindeki tavukları ona davet ettiğine şahit oldum, Merv hariç. Zira Merv horozları -adeta doğanın bu yasasına muhalefet edercesine- bir yem bulduk- larında tavukları davet etmeyip onu kendi başlarına yiyorlardı. İşte bu sahneyi gö- rünce anladım ki, Mervliler onulmaz bir pinti milletidir ve pintilik onlarda -arizi bir durum olmayıp- milli bir haslettir.39 Klasik edebiyatta cimrilik, muhatabı iğnelemek için her zaman ve her vesileyle başvurulan, bilhassa gündelik bir diyalogun akışı esnasında spontan şekilde karşımıza çıkabilen bir taşlama motifidir. Cimriliği ya da cimrileri aşağılayan bir eleştiri oku her an her yerden muhataba yönelebilir. Mesela Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan şu anekdotta bir bedeviye yöneltilen sıradan bir soru hiç beklenmedik bir anda soruyu sorana yönelik bir taşlamaya dönüşmektedir: Nasr bin Seyyar bir bedeviye sorar “Hiç hayatında mide fesadı geçirdin mi?” Be- devinin cevabı Nasr’ı susturacak türdendir: “Senin ve babanın sofrasından yiyerek mide fesadı geçirmek mi, dalga mı geçiyorsun?!”40 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bazı anekdotlar ise, bir misafire hasbelkader ikram etmek durumunda kalan bir cimrinin içine düştüğü çelişkili durumu ve yaşadığı psikolojik gerilimi yansıtan türdendir. Fıtrat ile kazanılmış ahlak arasındaki karşıtlığı örnekleyen bu hikâyelerin güzel bir örneği şu fıkradır: Adamın biri anlatıyor: Pinti mi pinti bir dostum vardı. Bir gün bu zat hiç umulma- dık bir tarzda beni evine (yemeğe) davet etti, ben de icabet ettim. İlerleyen saatler- de sofra kuruldu ve ortaya kızarmış bir oğlak getirilip konuldu. Biz misafirler tam da yemeğe başladığımız sırada dışarıdan hüzünlü bir meleme sesi duyuldu. Ben la- tife olsun diye yanımdakilere “şu yavrusunu kaybeden hayvan nasıl da acı acı me- liyor, işitiyor musunuz?” deyince sofrasına hücum ettiğimiz için korkudan ağzı yü- reğine gelen ev sahibimiz dayanamıyarak “Sizler biricik yavrusunu böyle hunharca parçalarken zavallıcık nasıl melemesin?!” deyiverdi.41 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan kimi nükteler ise cimriliğin en tipik göstergelerinden biri olan “varyemezlik yoluyla ömür boyu para biriktirme” olgusunu konu yapar. Sözge- limi para biriktirmeyi hayatın gayesi yapan hastalıklı psikolojinin tiye alındığı pek çok Arap nüktesinden biri şu hikâyedir: 39 Hadâiku’l-ezâhir, s. 203; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 194; el-‘Askerî, Ebû Hilâl, Kitâbu cemherati’l-emsâl (I-II), nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm-‘Abdulmecîd Kutâmiş, el-Muessesetü’l-‘Arabiyyeti’l-hadîse, 1. Baskı, Kahire, 1964, I, 531. 40 Hadâiku’l-ezâhir, s. 61, el-Basâir ve'z-zehâir, VIII, 205; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VII, 231; Ahbârü’z- zırâf, s. 117; İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, Kitâbü’l-ezkiyâ, Mektebetü’l-Ğazzâlî, y.y., t.y., s. 135. 41 Hadâiku’l-ezâhir, s. 142. 24 Cimriliği ile nam salmış bir adamın 10.000 dirhem parası çalınmış adam da bu du- ruma çok üzülmüş, kahrolmuştu. Bu olay sonrasında bir adam gelerek onu teselli etmek için kendisiyle şöyle bir diyaloga girdi: Adam: Bu kadar parayı nasıl biriktirdin, hazret? Cimri: 30 yıl boyunca yemedim içmedim, dişimden tırnağımdan artırıp kuruş kuruş biriktirdim. Adam: Peki bu parayla hayır hasenat yapmayı planlıyor muydun? Cimri: Hayır. Adam: Peki bu parayı kendin için harcayıp faydalanmayı tasarlıyor muydun? Cimri: Hayır, hayır. Ben onları sadece başımın altındaki bir kese içine koyuyor ve onların orada olduğunu bilerek bir iç huzuru hissediyordum. Adam, iflah olmaz pintinin bu sözünü duyunca tavsiyesini yapmış: “O halde dos- tum (hayra ve kendine harcamak yerine sırf başının altında bir tümseklik hissi ya- ratmasını istediğin) o parayla ilgili olarak sana pratik bir şey önereyim: İç huzu- runun devamı için bundan sonra yastığının altına bir taş koy ve yatağa öylece gir!”42 4) Bedeviler Klasik Arap edebiyatına en fazla konu olan sosyal sınıfların başında gelen be- devîye ait anekdotların bir bölümünün ahbâr ravileri Hammâd er-Raviye, İbnü’l-A‘rabî ve Ka‘bü’l-Ahbâr tarafından kayda geçirildiği bilinmektedir. Bununla birlikte velût ahbâr râvisi el-‘Asma‘î’nin (ö. 216/831) Nevâdiru’l-A‘râb adlı çalışmasını bedevîlere ait anekdot malzemesini günümüze taşıyan en mühim müstakil eser olduğunu zikredebiliriz. Tüm bun- lara ek olarak klasik Arap edebiyatında ansiklopedik tarzda telif edilmiş birçok eserde de bedevî hikâyelerini içine alan bap ve başlıklar oluşturulmuştur. Arap gramerinin teşekkül ettiği telif ve tedvin döneminin başlangıcında bedevîlerin konuştuğu fasih dil, Arapçanın kavâidinin yazımında en güçlü kaynaklardan biri kabul edil- diğinden, birçok Arap dil bilimcisinin sahrada yaşayan bedevî topluluklara seyahatler ger- çekleştirdiği bilinmektedir. Çöldeki bedevî yaşamına bizzat tanık olan dilciler, edipler, ahbâr râvileri tanışmış olduğu bedevîleri daha sonraları kendi yaşadıkları muhtelif şehirlerde ağır- lamışlardır. Bu etkileşim esnasında bedevîlerdeki şehirli sosyal yaşamına aykırı davranışları gören aydın kesim bedevî zümresinin bu davranışlarını bir edebi malzeme haline dönüştür- meyi bilmiştir. Ayrıca bedevî sosyal sınıfından bir bölümünün yerleşik hayata geçiş aşama- sında yüzyüze geldiği yeni durumlar karşısında sergilemiş oldukları ilginç ve komik tutum ve davranışların da bedevîlere ait mizahi malzemenin oluşumuna büyük katkı sağladığı söy- lenebilir. 42 Hadâiku’l-ezâhir, s. 103. 25 Arap göçebe yaşam tarzının tipik temsilcisi konumundaki bedevînin davranış kalıp- ları sosyo-ekonomik, kültürel ve hatta dini açıdan medenî olarak tabir edilen şehirli insanla- rın (hadarî) davranış kalıplarından ayrılmaktadır. Klasik kaynaklardan anlaşıldığı üzere be- devî, şehirli insanların benimsediği formalitelerden uzak sade bir hayat tarzını benimsemek- te, insani ilişkilerde çoğu zaman dobra bazen de nezaket kurallarının dışına çıkarak kaba ve kırıcı olabilmektedir. Anekdotlarda bedevî kimi zaman hile bilmez saf bir kişilik, kimi zaman da tam ter- sine muhatabına zekice cevaplar veren, Arap dilini incelikleriyle kullanan ve bu manada karşısındakileri kendisine hayran bırakan bir karakter olarak karşımıza çıkmaktadır. İbn ‘Âsım kaynaklarda birbirinden farklı pek çok karakteri temsil eden Arap miza- hının bu canlı ve renkli figürüne Hadâiku’l-ezâhir’inin 3. Hadika’sının fî ahbâri’l-a‘râb ve’l-mütenebbiîn ve nevâdiri’l-müccân ve’l-müstehaffîn başlıklı babında geniş yer ayır- mış, Hadâiku’l-ezâhir’in geneline dağılmış vaziyette yaklaşık 100 civarında bedevî anek- dotu zikretmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’deki anekdotlarda bedevî bazen sofrada ikram edilen- leri silip süpüren tipik bir obur, bazen bir tufeylî tâifesi içerisinde kendine yer bulan pro- fesyonel bir avantacı, zaman zaman da elindeki bir dirheme güneş yüzü göstermemeye ahdetmiş iflah olmaz bir cimri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bazı hikâyelerde ise devlet ricalinin huzuruna bir şekilde çıkmış ya da çıkartılmış olan bedevî, o bilindik tavrıyla gaf üstüne gaflar yapabilmekte, ancak en önemli sermayesi olan dili, kurnazlığı ve nüktedan- lığı sayesinde durumları lehine çevirmeyi başararak muhataplarından armağanlar dahi koparabilmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki anekdot bedevinin bu du- rumu tasvir eden güzel bir örnek teşkil etmektedir: Asma‘î anlatıyor: Bir keresinde Haccâc b. Yusuf’un huzurunda bir bedevi de bulu- nuyordu. Derken Haccâc’ın önüne bir tepsi fâlûzec tatlısı getirilip konuldu. Bedevi kaşla göz arasında bu tatlıdan bir lokma alıp ağzına atıverdi. Bunu gören Haccâc “Tatlıya dadananın boynunu vururum” diye gözdağı verince oradaki herkes tatlı- dan uzaklaştı. Ancak faluzecin tadı damağında kalan bedevi bir Haccâc’a bir tatlıya bakıp “Emir hazretleri evlatlarım önce Allah’a, sonra size emanet” dedi ve yemeye başladı. Bedevînin cevabına gülmekten yerlere yıkılan Haccâc ise bedeviye ayrıca armağanlar takdim etti.43 Hadâiku’l-ezâhir’deki anekdotların bir kısmı ise bedevî karakterinin ibadet hayatıy- la ilgilidir. İslam’la yeni tanışan bir mühtedinin bile kolayca kavrayacağı temel ibadetleri 43 Hadâiku’l-ezâhir, s. 230; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 382. 26 bedevînin yanlış yorumladığı, ibadet hayatını da bu çerçevede şekillendirdiği anlaşılmakta- dır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki anekdot bu türdendir: Asma‘î anlatıyor: Bir gün bedevînin birine “(30 günlük) Ramazan orucunu nasıl tu- tuyorsunuz?” diye bir soru yönelttim. Bana ne dese iyi! “Aramızdan 30 adam tespit ederiz, sırası gelen gününde orucunu tutar”.44 Bazen de bedevînin ibadet hayatı zamana ve zemine göre şekil almaktadır. Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki hikâye bu tema üzerinden kurgulanmış bir örnektir: Bedevînin biri Halife Memûn’un misafiri iken ortaya bir sofra kurulmuş. Halife bedevîyi yemeğe davet etmiş ancak o “Efendim ben bu gün oruçluyum” deyip da- veti geri çevirmiş. Ancak bir süre sonra sofradaki yemekler çeşitlenip hele bir de ortaya kızarmış oğlak servis edilince bedevî hemen ellerini yıkayıp sofraya geçmiş. Memûn “Hayırdır, az önce sen oruçlu olduğunu söylememiş miydin?” deyince be- devi cevabını vermiş: “Halife hazretleri! Kulunuz bugünkü orucu kaza ile de olsa iade edebilir, ama korkarım böyle leziz bir oğlağın kolay kolay kazası olmaz!”45 Bedevi karakterinin dini hayatın ritüelleri konusunda gösterdiği lakaydî ve laubali tavırlar da klasik Arap nüktelerinde önemli bir yoğunlukla işlenmiştir. Dolayısıyla nevadir malzemesinin genelinde namaz sırasında imama hitap ederek konuşan kişinin bir bedevi olması şaşırtıcı olmadığı gibi, Kuran metnini kasıtlı olarak değiştirmeye yeltenerek okuma eğilimiyle ortaya çıkan Kuran metnine dayalı nükteciliğin en seçkin örneklerini veren ka- rakterin bedevi olması da şaşırtıcı değildir. İbadetlerin şekli ve ruhu konusunda yeterince hassasiyet göstermeyen bedevinin bu serazat tabiatini vurgulamak üzere kurgulanmış olan bir anekdot Hadâiku’l-ezâhir’de şöyle kaydedilmiştir: Bedevînin biri, imamın arkasında namaza durur. Bu sırada imam ِ ه﴾ َنا نُوًحا إِلَى قَْوِم ِإنَّا أَْرَسْل ﴿ Biz Nûh’u kavmine gönderdik. (Nûh:1) mealindeki âyeti okumaktadır. Ancak imam tam bu noktada takılır ve “Biz Nûh’u kavmine gönderdik” âyetini üst üste tekrarlamaya başlar. Sabırsız bedevî buna fazla dayanamaz ve hemen imama lafını söyler: “Allah aşkına imam efendi! Madem Nuh gitmiyor, sen de bir başkasını gönder de sen de biz de kurtulalım!”46 44 Hadâiku’l-ezâhir, s. 230; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 307. 45 Hadâiku’l-ezâhir, s. 65; İbn ‘Abdilber, Behcetü’l-mecâlis ve ünsü’l-mücâlis, thk. Muhammed Mürsî el- Hûlî, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1981, II, 79. 46 Hadâiku’l-ezâhir, s. 223; Ahbârü’l-hamkâ, s. 124; el-Müstetref, s. 473. 27 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer fıkrada da, geceyi taat ve ibadetle ihya etme anlamına gelen kıyâmu’l-leyl (gece kalkışı) kavramının onda bambaşka çağrışımlar uyan- dırdığını görmekteyiz: Bedevinin birini, nafile ibadetlerin mevzu bahis edildiği bir ilim meclisine davet etmişler. Sohbet sırasında laf dönüp dolaşıp kendisine gelmiş. Oradakiler “Peki siz geceleri kalkabiliyor musunuz ey Ebû Umâme?” diye sorunca bedevi “Elbette kal- kıyorum?” cevabını vermiş. Dostları merakla sormuş “Peki hazret, kalkıp (geceyi ihya için) ne yapıyorsunuz?” Bedevi yanıtlamış: “Ne yapacağım, çişimi yapıp tek- rar geri yatıyorum!”47 Anadolu sahasında Bektaşi fıkrası olarak tedavül eden meşhur bir fıkranın asırlar öncesine giden kaynaklarından biri yine bir Hadâiku’l-ezâhir nüktesidir. Bu nükte, bedevi nüktelerinin Bektaşi fıkralarına evrilme sürecine işaret eden bir tanık olması itibariyle hayli önemlidir: Bedevinin biri sıcak bir yaz günü dere kenarına gelmiş, suya bir dalıp bir çıkıyormuş. Fakat bedevi sudan her çıkışında, üzerine bir sürü düğüm atılmış olan bir ipten birer düğüm çözüyormuş. Bu duruma şahit olan bir adam bedeviye yaklaşarak “Hayırdır, ne yapıyorsun böyle?” deyince bedevî şu cevabı vermiş: “Ben kış aylarında her cü- nüp oluşumda bu ip üzerine bir düğüm atar, yaz gelip sular ısınınca da biriktirmiş olduğum cenâbetliklerimden toptan kurtulurum”.48 5) Tufeyliler Araplarda misafir ağırlama kültürü kadim bir geleneğe dayanmaktadır. Cömertlik Arap toplumu tarafından erdemli bir davranış olarak kabul edildiğinden, itibarını devam ettirebilmek için tebâsı altındaki insanlara Arap kabile reisleri veya toplumun ileri gelen- leri zaman zaman büyük sofralar kurdurarak ziyafetler tertip etmişlerdir. Arap örfünde cömertlik ve ikram etme hasleti kabile reisi olmanın öncelikli şartla- rından biri olarak kabul edilmiş, halka ziyafet vermekten kaçınan lider bu davranışından ötürü kınanmıştır. Arap örfünden kaynaklanan bu anlayış, İslam’la birlikte Hz. Peygam- berin sünnetinde yerini bulan misafir ağırlama ve bir takım münasebetlerle bir araya gelen topluluklara ziyafet verme anlayışıyla bütünleşince tufeylî zümresine kolayca sofralara dadanabilme fırsatını vermiştir. Türkçede davetsiz misafir kelimesiyle karşılanan tufeyli, yemek yemek üzere bir araya gelen bir topluluğa davetsiz olarak katılıp sofraya konulan yiyeceklerden dilediğin- 47 Hadâiku’l-ezâhir, s. 230; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 302; Ahbârü’l-hamkâ, 126; et-Tezkiretü’l- hamdûniyye, IX, 381. 48 Hadâiku’l-ezâhir, s. 126; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 306; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 378. 28 ce yiyen teknik ifadeyle “bir tatfîl davranışında bulunan” kişi demektir. Klasik edep kay- naklarında gerek tufeylî gerekse tatfîl mizaha konu edilen en önemli karakter ve temalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Hatîb el-Bağdâdî tufeyli hikâyelerinin yer aldığı müstakil bir kitap (Kitâbü’t-tatfîl) telif etmiş, ayrıca klasik Arap edebiyatında ansiklope- dik tarzda kaleme alınan eserlerde ve mizah branşında özel olarak telif edilen bazı eser- lerde tufeylîlerle ilgili müstakil baplar açılmış, bu baplarda tufeyli nüktelerine genişçe yer verilmiştir. Kaynaklardan anlaşıldığına göre tatfîl, önceleri bireysel bir davranış iken tarihi sü- reç içerisinde kolektif hareket eden bir zümrenin ortak -hatta deyim yerindeyse stratejik- davranışı haline gelmiştir. Zamanla tufeylîler davetlere nasıl sızacakları konusunda bir takım taktikler geliştirerek birbirlerine tavsiyelerde bulunmuş, bazı risalelere yansıyan biçimiyle de kendilerince tatfîl davranışının ilkelerini belirlemişlerdir. Diğer tipolojilerle sayısal olarak karşılaştırıldığında, tufeylî karakterinin Hadâi- ku’l-ezâhir’de en çok yer verilen tipolojilerden biri olduğu görülür. Aynı zamanda Hadâi- ku’l-ezâhir’in 3. Hadika 1. Bap’ında yoğun olarak yer verilen tufeylî hikâyelerinin klasik edebiyatta çerçevesi çizilen tatfîl temalı edebi malzemenin bir özeti niteliğinde olduğu da dikkati çekmektedir. Zira klasik Arap edebiyatında olduğu gibi Hadâiku’l-ezâhir’de de tufeylî anekdotlarında tufeylîlerin sofralara sızmak için geliştirmiş olduğu stratejiler, da- vetsiz olduğunun anlaşılması durumunda bir tufeylînin ne gibi savunma mekanizmaları geliştireceği ve baş tufeylî Bünân’ın öğrencilerine vermiş olduğu tavsiyeler gibi tatfîl edebiyatının en temel konuları ele alınmaktadır. “Yemek yeme” bir insan için gündelik hayatta sıradan bir fizyolojik hadise iken sof- ra mizahının canlı figürlerinden tufeylî için Allah’ın bu hayatta insanoğluna bahşettiği en değerli lütuftur. Nitekim tufeylî güruhunun liderlerinden Tufeyl el-‘Arâis’in aşağıdaki sözü- ne göre yemeyi çağrıştıracak her türlü nesne tufeylî için adeta kutsaldır: Yeryüzünde sadece 3 mübarek ahşap nesne bulunmaktadır: Hz. Mûsa’nın âsâsı, Hali- fe hazretlerinin minberi ve sofra.49 Hadâiku’l-ezâhir’deki tufeylî anekdotlarının bir bölümü davet edilmediği bir sof- raya oturmanın yollarını arayan, bunun için çeşitli stratejiler geliştirerek uygulamaya ko- yan açıkgöz davetsiz misafirlere dairdir. Bu anekdotlarda hikâyenin başkahramanı tufeylî 49 Hadâiku’l-ezâhir, s. 194; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 227; Rabî’ü’l-ebrâr, I, 589. Ayrıca krş. es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr, Simârü’l-kulûb fi’l-mudâf ve’l-mensûb, Dârü’l-me‘ârif, Kahire, t.y., I, 205. 29 her defasında uyguladığı taktikte başarılı olmakta mecliste bulunanların kendisini sofraya oturtmamak için geliştirdikleri taktiklere “karşı bir taktikle” mukabele etmektedir. Hazır cevaplılığıyla meclistekileri güldürmeyi başararak sofrada kendine yer bulmakta, ikram edilen yiyeceklerden de gönlünce yemektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki örnekte, bir tufeylînin, verdiği kurnazca cevap sayesinde taktik savaşını kazanarak sofrada nasıl yerini aldığını göstermektedir: Tufeylînin biri yemek yemekte olan bir grup adamın yanına yaklaşarak “Ne yiyorsu- nuz, beyler?” diye takılmış. Oradakiler tufeylînin sofraya yanaşmasını engelleme ga- yesiyle “Zehir!” yanıtını vermişler. Tufeylî hemen ağzına bir lokma atıp akabinde de “Siz öldükten sonra benim yaşamamın ne anlamı var?!” deyivermiş.50 Tufeylilerin davetlere sızabilmek ya da her hangi bir sofraya oturabilmek için bir ta- kım stratejiler geliştirdiklerinden daha önce bahsedilmişti. Hadâiku’l-ezâhir’de geçen bir anekdotta, sofrada kendine yer bulma stratejisinin tufeylî tarafından önceden planlanarak yeri geldiğinde uygulamaya konulduğu anlaşılmaktadır. Hikâyenin avantacı kahramanı ye- mek yiyen şahısları cimrilikle suçlayarak -zoraki de olsa- kendisini sofraya kabul ettirmek- tedir: Yemek yemekte olan bir topluluğa tesadüf eden bir tufeylî “Selâmün aleyküm pinti herifler!” diye meclistekileri selamlamış. Sofradakiler hemen savunmaya geçerek “Biz pinti değil bilakis cömert kimseleriz!” diye itiraz etmişler. Bunun üzerine tufeylî dizini kırıp sofraya oturmuş ve “Allah’ım onları sâdıklardan (sözünün eri kimseler- den) beni ise yalancılar zümresinden eyle!” biçiminde bir dua edivermiş.51 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan kendini zorla sofraya kabul ettirme üzerine kurgu- lanmış başka bir tufeyli anekdotunda anaforcu kahraman kendisini sıkıştırıp sofraya al- mamak için direnen ziyafet sahiplerine zekice bir cevap vererek kaliteli bir mizah ortaya koymakta, nihayetinde sofradan kısmetini almaktadır: Tufeylînin biri, yemek yemekte olan bir topluluğa tesadüf eder. Selam verip aralarına sokulur ve ortaya konulan yiyeceklerden atıştırmaya başlar. Sofradakiler “(yiyebil- mek için) bu cemaat içinden tanıdığın birini bize göstermen gerekir!” deyince, tu- feylî eliyle yemeğe işaret ederek “Ben şu hazreti gayet iyi tanıyorum!” deyivermiş.52 Hadâiku’l-ezâhir’de tufeylîlerin pîri olarak kabul edilen, gerçekte tatfîli profesyo- nel bir meslek haline getiren Bünân hakkında birden çok anekdot yer almaktadır. Bu anek- dotların tabiatıyla teklifsiz sofraya oturabilmek için Bünân’ın geliştirdiği taktiklerini uygu- ladığı nüktelerden oluşmaktadır. Eserde geçen bir anekdottan Bünân’ın Kur’an ayetlerinden sadece yemekle ilgili bölümü mahfuzâtında bulundurduğu görülmektedir: 50 Hadâiku’l-ezâhir, s. 207; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 231. 51 Hadâiku’l-ezâhir, s. 206; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 235; Nihâyetü’l-ereb, III, 302; el-Ğazûlî, ‘Alâuddîn el-Behâî, Metâli‘u’l-budûr fî menâzili’s-surûr (I-II), Matba‘atu idâreti’l-vatan, 1.Baskı, 1883, II, 62. 52 Hadâiku’l-ezâhir, s. 207; Hikâyenin farklı bir versiyonu içn bkz. el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 231. 30 Tufeylilerin reisi Bünân’a “Allahın kitabından ezberinde bir şey var mı?” diye so- rulduğunda şu yanıtı vermiş. “Evet Kur’an’dan bir ayeti ezbere biliyorum”. Peki o ezberlediğin ayet hangisidir?” şeklindeki ikinci soruya ise “Oradan uzaklaştıkların- da Mûsâ yanındaki gence -öğle yemeğimizi getir- dedi” (Kehf sûresi- 62) ayetini okuyarak yanıt vermiş.53 Tarihte ilk tufeylî olarak kabul edilen aynı zamanda toplumsal bir zümre haline ge- len tufeylîlerin reisi sayılan Bünân bu zümreye yeni dâhil olan ya da tatfîl stratejileri hak- kında henüz tam bir birikim elde edememiş çömez tufeylîlere şu tavsiyelerde bulunmakta- dır: Bir düğüne gittiğinizde sakın dikkatleri üzerinize çekecek şekilde sağa sola bakınıp, oturmak için kendinize yer beğenmeye çalışarak vakit kaybetmeyin! Şayet düğün çok kalabalıksa, insanlarla göz teması kurmadan yürüyüp geçin. Bu sebeple kadının sülâlesi sizi erkek tarafı, erkeğin akrabaları da kadın tarafı sanacaktır. Şayet kapıdaki görevli sert mizaçlı ve sözünü esirgemeyen bir adamsa işe oradan başlamalıdır. Me- sela derhal ona, incitici olmayan, tavsiyeyi çağrıştıran ama aynı zamanda (düğün sa- hibi sizmişsiniz izlenimi veren) yarı küstahça bir tavır ile bazı talimatlar verin!54 6) Oburlar Arap mizahının canlı figürlerinden obur, gerek sergilediği mizahi sahneleri dolayı- sıyla gerekse de bu alanda kullanılan özel jargonu sebebiyle klasik sofra edebiyatında üzerinde en fazla durulan tiplerden biri olmuştur. Bu ilgi çekici tipoloji üzerine etraflı bir akademik inceleme Şener Şahin tarafından yapılmıştır.55 Bu incelemeden anlaşıldığına göre oburlara özgü zengin bir terminoloji ve bir jargon bulunmaktadır. Obur karakterine ve oburluğa ait bu jargon ve terminolojinin geniş bir kelime hazinesine tekabül etmesi sözü edilen figürün ve temanın Arap edebiyatındaki yeri hakkında bir fikir vermesi açı- sından önemlidir. Klasik Arap kaynakları sıradışı oburluk davranışları sergileyen hem şahıslarla hem de pisboğazlık yönü öne çıkan kimi Arap kabileleri ile ilgili halk arasında anlatılmakta olan anekdotlara yer vermiştir ki, bu manada Arap edebiyatı zikredilen rivayet sayısı ba- kımından dünya edebiyatları içerisinde en ön sıralarda gelir. Klasik Arap edebiyatında ele alınan bu zengin malzemenin bir bölümüne İbn Âsım da Hadâiku’l-ezâhir’inde yer ver- miştir. 53 Hadâiku’l-ezâhir, s. 194; Hikâyenin farklı versiyonları için bkz. et-Tenûhî, Ebû Ali, Neşvârü’l-muhâdara (I-VIII), y.y., 1971, VII, 152; el-Bağdâdî, el-Hatîb, Kitâbü't-tatfîl, thk. ‘Abdullah ‘Abdurrahîm ‘Useylân, Dârü’l-medenî, 1. Baskı, Cidde, 1986, s. 140. 54 Hadâiku’l-ezâhir, s. 195; Kitâbü't-tatfîl, s.141; Uyûnu’l-ahbâr, III, 232; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 227; Nes-rü’d- dür fi’l-muhâdarât, II, s.174; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 111-13 Nihâyetü’l-ereb, III, 298. 55 Sofra Mizahı, s. 128-206. 31 Arap toplumunda misafire ikram övgüye layık davranışlardan kabul edilmiş, in- sanlara cömertçe ikramda bulunmak izzet ve şeref vesilesi addedilmiştir. Bu anlayışın verdiği sâikle toplumun ileri gelen zenginleri tarafından birçok insanın ağırlandığı büyük, mükellef sofralar kurulmuştur. Arap örfünde siyasi kimliğe sahip bazı şahıslar veya bü- rokraside görev yapan önemli kişilerin dostlarını ağırladıkları, izzeti ikramda bulundukları sofralarını sürekli hale getirdikleri de görülmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de geçen bir nük- tede Muğîre b. Abdullah es-Sakafî Basra valisi iken geleneksel hale getirdiği dost sofrasına bir gün bedevi de iştirak etmiş şehirli yaşamının kurallarından bîhaber bedevi görgü kuralla- rına riayet etmeden yemeye başlayınca vali ile bedevi arasında şöyle bir diyalog yaşanmış- tır: Muğîre b. Abdullah es-Sakafî Kûfe kentinde valilik yaptığı yıllarda her gün yakın dostlarını ağırlar, kurdurduğu özel bir sofrada onlara kızartılmış oğlak ikramında bu- lunurdu. Bir defasında bu sofraya bir çöl bedevîsi de iştirak etmişti. Bedevî sofraya konulan kızarmış oğlağı görünce önüne ardına bakmadan önündeki pişmiş oğlağa saldırdı, hapur hupur yemeye başladı. Muğîre bu pisboğaz bedeviyi kibarca uyarmak için “Galiba bu hayvanın babası sana süsmüş, zira zavallıyı hunharca parçalıyor- sun!” deyince bedevî hemen cevabı yapıştırmış “Herhalde anası da seni emzirmiş olmalı. Zira sen de ona pek bir şefkatle muamele ediyorsun!”56 Obur tayfası bir yemek davetinde hazır bulunduklarında yemeği sabırsızlıkla bek- lemekte, yemek sofraya konur konulmaz da sağlarına sollarına bakmadan yemeğe saldır- maktadır. Aşağıdaki hikâyede bir obur cemaatiyle aynı sofraya oturan küçük bir çocuğun, bu tarz yeme davranışı sebebiyle yaşadığı mahrumiyet mizahi bir dille anlatılmaktadır: Küçük bir çocuk bir toplulukla birlikte sofraya oturmuş, ortaya da ocaktan yeni indi- rilmiş sıcak bir yemek konulmuş. Bir süre sonra çocuk ağlamaya başlamış. Bunu gö- ren yanındakiler sebebini sorduklarında çocuk “Çünkü yemek sıcak” demiş. Adamlar “O halde sen de soğuyuncaya kadar sabrediver!” deyince çocuk “Ama siz sabretmi- yorsunuz ki!” deyivermiş.57 Hadâiku’l-ezâhir’de sabırsızlık temasının oburluk vasfıyla birleştiği nispeten daha uzun bir anekdot da bulunmaktadır. Bir manastır görevlisi ile bir pisboğaz arasında kurgu- lanan söz konusu anekdotta sanki okura satır aralarında yeme adabına dair telkin de ve- rilmektedir: Adamın biri Şam’da bir manastır görevlisinin misafiri olmuş. Manastırcı, misafiri- nin önüne dört adet somun bırakmış, bunlara katık yapması için de içeriye çorba 56 Hadâiku’l-ezâhir, s. 100; ‘Uyûnü’l-ahbâr, III, 283; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 203; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 760; Rebî’ü’l-ebrâr, I, 583; el-Câhız, et-Tâc fî ahlâki’l-mülûk, thk. Ahmed Zekî Paşa, el-Matba‘atü’l-emîriyye, 1. Baskı, Kahire, 1914, s. 12; el-Keşkûl, II, 264. 57 Hadâiku’l-ezâhir, s. 95; Rebî’ü’l-ebrâr, I, 585; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 130. 32 getirmeye gitmiş. Pisboğaz misafir adam mutfağa gider gitmez somunların tümünü mideye göndermiş. Manastırcı çorbayı getirip önüne koyarken ekmeklerin bittiğini fark etmiş ve bu sefer çorbayı ekmeksiz içmesin diye yine mutfağa ekmek getir- meye gitmiş. Geldiğinde bu defa da misafirinin çorbayı yalayıp yuttuğunu görmüş. Tekrar elindekileri bırakıp çorba getirmek üzere mutfağa yönelmiş. Elinde bir ça- nak çorba ile geldiğinde aynı manzara ile karşılaşmış ve bu sahne bu şekliyle üç beş kez tekrar etmiş. Nihayet mutfaktakiler tükenince manastırcı misafirine sorma ihtiyacı duymuş: “Hayırdır birader, yolculuk nereye böyle?” Adam cevap vermiş “Ürdün’e. Öğrendiğime göre orada hazık bir hekim varmış. Üzerinize afiyet ben- denizde bir süredir hazımsızlık ve iştahsızlık var da!” Bunu duyan manastırcı dayanamayıp “Allah aşkına dostum” demiş “eğer tedavin işe yarar da şifa bulacak olursan sakın dönüşte bu güzergâhı kul- lanma. Zira manastırımız -sağlıklılar değil- düşkünler için!” Bu sözler üzerine pisboğaz misafir büyük mahcubiyet yaşamış ve manastırcının ri- casına çaresiz “Olur” yanıtı vermiş.58 Mizahi içerikli anlatılarda obur, yemek yeme hızını kontrol altında tutamayarak yangından mal kaçırırcasına seri bir şekilde lokmaları midesine indirmekte, tükenmek bilmeyen bir iştahla önüne geleni silip süpürmektedir. Bu yüzden klasik Arap edebiyatın- da pisboğazlık üzerinden kurgulanmış anlatılarda sofraya oturan bir oburun yiyeceği ye- mek miktarı konusunda tahminde bulunmak pek mümkün gözükmemektedir. Hatta bazı nüktelerde oburun yeme davranışı aklın sınırlarını zorlayacak ölçüde çok fazla abartılmış adeta bu anekdotlara efsanevi unsurlar katılmıştır. İbn Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’indeyer alan ve bir karı-koca arasında cereyan ettiği ifade edilen aşağıdaki hadise, başkahramanla- ra oburluk sıfatını fazlasıyla hak ettirecek türden bir oburluk sahnesini canlandırmaktadır: Ebü’l-Kayzân anlatıyor: Hilal b. Eşkar et-Temîmî kelimenin tam anlamıyla gerçek bir oburdu. Bir defasında onunla ilgili şöyle bir iddia ortaya atılmıştı: Hilal bir gün koca bir deveyi yalayıp yutmuş, karısı da ondan geri kalmayarak bir deve yavrusunu midesine in- dirmişti. Akşam olduğunda Hilal karısıyla cima etmek istedi ancak buna muvaffak olama- dı. Onun bu konudaki acziyetini gören karısı da espriyi patlattı: “(Biri senin midende di- ğeri benim midemde olmak üzere) aramıza iki deve girmişken aklından geçirdiğin o şeyi yapabileceğini mi sanıyorsun?!”59 Oburlar çoğu zaman âdâb-ı muâşeret kurallarını hiçe sayarak çevresindeki diğer insanların varlığını dikkate almadan yemeğe saldırmakta, avını parçalamak üzere harekete geçen vahşi bir hayvan gibi adeta yemeğe hücum etmektedir. Aynı zamanda yemek esna- 58 Hadâiku’l-ezâhir, s. 213; el-‘Ikdü’l-ferîd, VIII, 13. 59 Hadâiku’l-ezâhir, s. 145; ‘Uyûnü’l-ahbâr, III, 249; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 101; el-İsfehânî, Ebü’l- Ferec, Kitâbü’l-Eğânî (I-XXIV), thk. Semîr Câbir, Dârü’l-fikr, 2. Baskı, Beyrut, t..y., III, 68; Nihâyetü’l- ereb, III, 316. 33 sında sergilemiş oldukları ve insanlar tarafından tasvip edilmeyen bu iflah olmaz tavırları nedeniyle mizaha konu olmuşlardır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki hikâyede, bir obur güruhunun kendilerine sunulan ikramlara sırtlan kümesini andırır tarzda saldırışı ve yine bu davranışın ev sahibi üzerinde yarattığı dehşet duygusu gayet yerinde bir üslupla anlatılmıştır: Adamın biri bir gurup arkadaşını ziyafete davet eder. Yemek hazırlanır ve sofraya oturu- lur. Her birinin birer obur olduğu hallerinden aşikâr olan misafirler, yemekler gelir gelmez sofraya öyle bir hücum ederler ki manzara gerçekten dehşet vericidir. Oburların ahvalin- den şaşkına dönen ev sahibi daha fazla sabredemez ve karşı karşıya olduğu tabloyu şu cümleyle özetler: “Vallahi kıyamet dedikleri şey her halde böyle bir şey!”60 7) Sahte Peygamberler Daha önce de değinildiği üzere genel olarak İbn ‘Âsım, Hadâiku’l-ezâhir’in belirli başlıkları altında birden fazla karaktere yer vermiş, zaman zaman da belirli bir başlıkta yer almadığı halde farklı konu, tema ve karakterleri o başlık altında zikretme yolunu ter- cih etmiştir. Ancak sahte peygamberlerle ilgili bölüm bunun bir istisnasını teşkil etmekte- dir. Zira müellifimiz Hadâiku’l-ezâhir’in 3. Hadika’sının 2. Bab’ında “Fasl fi’l-müteneb- biîn” adı altında bir fasıl açmış ve bu bölümü sadece sahte peygamberlere tahsis etmiştir. Sözü edilen fasıl içerisinde 12 adet sahte peygamber nüktesi bulunmakta olup eserin diğer bölümlerinde bu konulu herhangi bir anekdota tesadüf edilmemektedir. Klasik Arap edebiyatındaki sahte peygamber figürüne odaklı mizahi anlatıları bir makale bünyesinde toplayıp değerlendiren Hüseyin Günday’ın tespitine göre61 edeb litera- türünün nevadir malzemesi içerisinde bu kategoriye giren nüktelerin sayısı 36’yı bulmak- tadır. Dolayısıyla klasik Arap literatürünün mizah branşında telif edilen eserlerdeki sahte peygamber nüktelerinin sayısı ile Hadâiku’l-ezâhir’deki sayıyı karşılaştırdığımızda Hadâiku’l-ezâhir’in bu kategoriye giren nüktelerin üçte birini eserine aldığını söyleyebili- riz. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan sahte peygamber nüktelerinin girizgâhları bu konu- daki geleneğe bağlı kalarak ya ل ٌ َ َرُج ََنبَّأ ”Adamın biri peygamberlik iddiasında bulunmuş“ ت ya da ََّو ة ٌ ل ا َلن ُّ بُ ُ ج َ عى رَ َّ د ِ ا “Bir adam peygamber olduğunu iddia etmiş” şeklindeki yaygın klişeleri kullanır. Bu anekdotlarda hikâyenin ana kahramanı peygamber olduğu iddiasıyla 60 Hadâiku’l-ezâhir, s. 142. 61 Hüseyin Günday, Klasik Arap Mizahında Sahte Peygamber Figürü, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakül- tesi Dergisi Cilt: 21, Sayı: 2, 2012, s. 217. 34 ortaya çıkan düzenbaz bir şahıs olmakta, genel olarak da iddia sahibi bu kişi, tarihi tecrü- belerin de sevk ettiği sâikle Müslüman toplumda bir infiale yol açmasın diye, ya doğrudan sultan veya halifenin huzuruna çıkarılmakta ya da önemli bir devlet adamıyla yüz yüze getirilmektedir. Anekdotların hemen hepsinin finalinde peygamber olduğunu ve vahiy aldığını iddia eden kişinin ya bir meczup/mecnun olduğuna hükmedilmekte ya da ciddiye alınmayacak ölçüde cahil biri olduğu anlaşılmaktadır. Ancak durum ne olursa olsun ilgili anekdotlarda tasvir edilen sahte peygamberler, yüksek bir özgüven hissine sahip, muhatabına kolayca cevaplar verebilen, ilginç kelime oyunlarına başvurup komiklik yapabilecek derecede söz canbazlıkları sergileyen, yeri geldiğinde ise muhatabını susturabilmek için ayeti kerimeler okuyan, bu manada dini lite- ratürü ve argümanları kullanmaktan geri durmayan bir kişiliktir. Sahte peygamberlere ilişkin anekdot müktesebatı içerisinde sadece bir örnekte, ku- lağına nübüvvet iddiası söylentileri gelen halifenin, durumun mahiyetini merak edip teb- dili kıyafet ederek şarlatanın mekanına gittiğini görmekteyiz. Uzunca bir diyalog içeren bu hikâyede final -esasen ağır bir hakaret unsuru taşımasına rağmen- halifenin kimliğinin deşifre olmaması dolayısıyla yine de şarlatanın affı ile neticelenmektedir: Muhammed b. Gıyas anlatıyor: Adamın biri halife Me'mün devrinde peygamberlik iddiasıyla ortaya çıkmıştı. Me'mün, kadısı Yahya b. Eksem'e “Hadi tebdil-i kıyafet edelim de şu adamın neyin peşinde olduğunu öğreniverelim” dedi ve sonra birlikte hazırlanıp gece vakti adamın kapısına vardılar. Kimliğini gizleme çabasında olan adam çalınan kapıya “Kim o?” dediğinde, dışarı- dakiler “Senin vasıtanla hidayete erip Müslüman olmak isteyen iki kişi” karşılığını verdi. Bu cevap üzerine sahte peygamber kapıyı açtı, Me'mün ve kadı Yahya içeri girdi. Me'mün adamın sağ yanına Yahya da sol yanına oturdu. Arkasından halife ile sözde peygamber arasında şu diyalog geçti: Me'mun: Kime gönderildin? Sahte Peygamber: Tüm insanlara. Me'mun: Peki vahiy sana hangi kanaldan geliyor? Doğrudan Cebrail’den vahiy mi alıyorsun; rüya-ı sâdıka yoluyla mesaj mı alıyorsun, yoksa gaypten bazı ilhamlar mı geliyor? Sahte Peygamber: Bendeniz vahye hem ilham yoluyla, hem de bizzat konuşarak mazhar oluyorum. Me'mun: Peki vahiy kelam türünde olduğunda seninle kim konuşuyor? Sahte Peygamber: Tabii ki Cebrail. Me'mun: O sana genelde hangi saatlerde geliyor? 35 Sahte peygamber: Mesela bu gece siz gelmeden az önce teşrif buyurdu. Me'mun: Peki bu geldiğinde sana ne dedi? Üst üste sorulan bu sorulara canı çok sıkılan sahte peygamber, Memun'un kendisi- ne yönelttiği bu son soruya şöyle cevap verdi: Sahte peygamber: Az sonra yanına iki adam gelip biri sağına diğeri soluna otura- cak. Sol tarafına kurulacak olan adam var ya, işte o Allah’ın bu dünyada yarattığı 1 numaralı lûtidir. Memun şarlatanın bu beklenmedik sözü üzerine kahkahayı patlattı ve “Ben senin Allah'ın elçisi olduğuna kesinlikle iman ediyorum!” dostum deyip Yahya ile birlik- te gülüşerek oradan ayrıldı.62 Yukarıda da işaret edildiği üzere Hadâiku’l-ezâhir’deki sahte peygamber nüktele- rinde genel olarak halife huzuruna çıkarılan sahtekâr ciddiye alınmayacak kadar basit, hatta bazen halifeyi güldürecek türden komik cevaplar vermekte ve hikâyenin finalinde halife tarafından affedilmektedir. Eserde geçen sahte peygamber nüktelerinde bu durumun hilafına kaydedilen tek örnek aşağıya aldığımız, adı Nuh olan ve kendisini Hz. Nuh’la özdeşleştirmeye çalışarak peygamberlik iddiasında bulunan şahsın hazin sonu ile netice- lenen şu hikâyedir: Adı Nuh olan bir adam peygamber olduğunu söyleyip duruyordu. Yakın bir dostu onun bu taşkınlıklarına mani olmak istiyor, ancak o bir türlü akıllanmıyordu. So- nunda halife, fitnenin önünü kesmek için Nuh'un ölüm fermanını imzaladı, gemi direği gibi bir kazığa oturtulmasını emretti. Cezanın infazından hemen sonra ona bu vaziyette tesadüf eden arkadaşının söylediği şu oldu: “Ey Nuh, sonunda Nuh peygamberin o çok özendiğin gemisinden sahip olabildiğin yegâne şey geminin di- reği oldu!”63 8) Hırsızlar İbn ‘Âsım, her ne kadar kendisine ait özel bir başlık açmamış olsa da, klasik Arap mizahının hile ve entrikaları konu alan en ilgi çekici mizah figürlerinden hırsız karakteri- ne ilişkin Hadâiku’l-ezâhir’de azımsanmayacak oranda bir nükte malzemesi sunmaktadır. Tespitlerimize göre eserde 13’ü, içerisinde şiir parçaları da barındıran ya bir hırsızlık ha- disesi ya da bir hırsız karakter üzerine söylenen şiirlerin yer aldığı anekdotik malzeme- den; 16’sı ise yine farklı Hadika ve Bap’lar içerisine serpiştirilmiş halde ancak tamamen nesir kategorisinde değerlendirilebilecek nükte örneklerinden oluşmaktadır. 62 Hadâiku’l-ezâhir, s. 234; el-'Ikdü'l-ferîd, VII, 161; el-İtlîdî, İ'lamu'n-nâs bi-mâ vaka'a li'l-berâkime ma'a Beni'l-'Abbâs. thk. Emin Abdülcâbir el-Buhayrî, el-Âfâku'l- 'Arabiyye, l.Baskı, Kahire, 1998, s.311. 63 Hadâiku’l-ezâhir, s. 235. Anekdotun Çevirisi Hüseyin Günday’ın makalesinden olduğu gibi alınmıştır. Bkz. Klasik Arap Mizahında Sahte Peygamber Figürü, s, 217. 36 Eserdeki bazı anekdotlar bazen ilginç bir hırsızlık girişimini tasvir ederken, bazen de hırsızlık kavramı üzerinden karşılıklı şakalaşmalara konu olabilmektedir. Ayrıca hır- sızlık eylemini gerçekleştiren kişinin cezaya muhatap olmasından veya Halife tarafından affa mazhar oluşundan bahseden nüktelerle birlikte, hırsız bir baba ile hırsız oğlu arasında geçen ve babanın oğluna tavsiyesini içeren diyalogları da eser içerisinde görmemiz müm- kündür. Hırsızlık hadisesinden bahseden nüktelerden anlaşıldığına göre bazı hırsızların hır- sızlık eylemini gerçekleştirirken kendilerine göre stratejiler ve savunma mekanizmaları geliştirdikleri görülmektedir. Gece etrafı denetlemeye çıkan kolluk görevlileri ya da vali ve emir gibi yönetici sınıfıyla karşılaşıldığında yaşanan sahneler mizah kalitesi açısından önemlidir. Şu hikâyede olduğu gibi: Valinin biri bir gece vakti asayiş amacıyla şehrin sokaklarında devriye gezerken bir evin duvar dibini kazmakta olan bir hırsız fark eder ve “Gecenin bu saati burada ne yapıyorsun?!” diye çıkışır. Soğukkanlı hırsız ise “Efendim, bir cenazemiz var da onun için evin bitişiğine mezar kazıyorum” diye kendini savunur. Durumdan işkil- lenen vali “İyi de ortalıkta ne bir cenaze havası ne de bir ağıt var” deyince bu defa hırsız “Aman efendim” der “sabah olsun da siz feryadı figanı o zaman görün!”64 Doğrudan herhangi bir hırsızlık hadisesi yaşanmadığı, dolayısıyla ortada bir hırsız figürü de bulunmadığı halde yine de tematik olarak bu kapsamda yorumlanabilecek bazı nükteler de söz konusu olabilmektedir. Dalgınlığıyla meşhur İbn Cessâs’la ilişkilendirilen ve mizahi bir durum tasvirini içeren aşağıdaki hikâye bunun güzel bir örneğidir: Soğuk bir kış gecesi kolunu farkında olmadan yorganın içerisinden çıkaran İbn Cessâs bir süre sonra üşüyen kolunu gayri ihtiyari yorganın içine almış, ancak buz kesen kolunun sıcak vücuduna temas etmesiyle birlikte derin uykusundan uyanmış. Bu esnada elin bir başkasına ait olduğu vehmine kapılan İbn Cessâs öbür eliyle so- ğuk kolunu kavramış sonra da “Yetişin komşular, hırsız! Herifi yakaladım, elinde de bir demir var” diye bağırmaya başlamış. Feryadı işiten komşuları koşup eve geldiklerinde bir de ne görsünler, İbn Cessâs bir kolunu öbür eliyle sımsıkı tutmuş, korku içerisinde kendilerine bakıyor.65 9) Dilenciler ve Arz-ı Hacette Bulunanlar Her toplumda ve her dönemde karşımıza çıkabilecek dilenci figürü uğraş edindiği alan gereği zengin edebi malzeme oluşturmuştur. Dilenme faaliyetleri sırasında sergile- dikleri yöntem ve stratejilerle ya da el açtıkları kişilerle girdikleri diyaloglarda ortaya 64 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91. 65 Hadâiku’l-ezâhir, s. 245. 37 koydukları komik tavır, tutum ve söyledikleri süslü, mizahi ifadelerle anekdotik malze- menin öznesi konumundaki dilenciler mizah edebiyatında en önemli konu başlıklarından biri olmuşlardır. Kaynaklarda geçen dilenci nüktelerinden anlaşıldığına göre hiç yüksün- meden doğrudan isteme yoluna giden, camileri kendine mesken tutan dilenci tipi, çarşı pazar gezip insanlardan bir şeyler istediği gibi bazen kovulmayı bazen de hakarete uğra- yıp küfredilmeyi göze alarak bizzat insanların evlerine giderek isteklerini bildirmiştir. Dilenci sınıfı içerisinde fakirlikten dolayı veya başına gelen felaket neticesinde zor duruma düşerek geçici bir süreliğine dilenenler olduğu gibi çalışarak ihtiyacını karşılama- ya gücü yettiği halde dilenmeyi bir meslek haline getirenler de bulunmaktadır. Bununla birlikte doğrudan istemek yerine dolaylı olarak arz-ı hacette bulunan kimseler de Arap edebiyatının ve mizahının konusudur. Arz-ı hacette bulunan insan profili ile dilenci figürü arasında talep etme bakımından fark olmasa da isteme tarzı, sosyal statüsü ve bu durumu meslek haline getirmemesi bakımından fark bulunmaktadır. Arz-ı hacette bulunan kişi yüzsüzlük göstermeden, dolaylı olarak istemekte ve bu durumu sürekli hale getirmemek- tedir. Birçok şair, edip, nedim ve benzeri kişiler zaman zaman halife veya devlet büyükle- rine arz-ı hacette bulunmuşlar ve kullandıkları edebi üslup nedeniyle de devlet ricali tara- fından genelde taltif edilmişlerdir. Biz burada öncelikle -tabiri caizse- dilenme konusunda çingenelik edenlere ait anekdotlardan örnekler verip değerlendirecek, sonrasında da arz-ı hacet nüktelerini mercek altına alacağız. Klasik Arap edebiyatında mizahi anekdotlarda zikri geçen karakter ve temaların neredeyse tümünü ele alma özelliği ile temayüz eden İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde dilenci ve arz-ı hacet nüktelerine de -yaklaşık 20 anekdotla- geniş yer verilmiştir. Söz gelimi Hadâiku’l-ezâhir’de bazı nüktelerde arsız dilenci tipinin dilenme stratejilerine yer verilirken bazı nüktelerde zarif ve edebi bir üslupla insanlara arz-ı hacette bulunan kimse- lerin hikâyelerine de alan açılmıştır. Örneğin Hadâiku’l-ezâhir’de tasviri yapılan, yüzsüz- lüğü son raddeye vardırıp talepte bulunduğu kimseden bir şey koparmadan geri dönme- meye azmetmiş arsız dilenci tipine ilişkin bir anekdot şöyledir: Dilencinin biri bir gün Hamza bin Nusayr’a gelerek “Efendim Allah size uzun ömürler versin kardeşim vefat etti, lakin onu kefenleyecek ne bir kumaşım ne de onu alabilecek maddi imkânım var” demişti. Dilencinin talebini yerine getirmeye pek niyeti olmayan Hamza “Vallahi aksi gibi bende de bu gün sana verebileceğim bir şey yok, zahmet olmazsa sonra uğrayıversen” deyince eli boş dönmeye niyeti olmayan, feleğin çemberinden geçmiş arsız dilenci ısrarını sürdürmüş: “Efendim o zaman emredin de hizmetkârlarınız bari bir dirhem getirip versinler de onunla tuz alayım”. Bir dirheme tuz alma söylemini garipseyen Hamza “Tuzu ne yapacaksın 38 birader?” deyince dilenci yanıtlamış: “Ne yapayım efendim Allah’ın izniyle kefen buluncaya kadar çürümesin diye kardaşcağızımın cesedini tuzlayacağım!”66 Kimi zaman dilenciler dilenme eylemi esnasında insanların merhametine dokunup kendini acındırmak için bir takım ifadeler kullanarak karşısındakilerden bir şeyler kopar- ma yoluna gitmektedirler. Bu durum dilenci tarafından ironik bir biçimde dile getirilerek lehine bir duruma çevrilmeye çalışılmaktadır. Mesela bir dilenci “Kendisinde iki kusuru bir arada bulunduran şu zavallıya merhamet edin” dediğinde “Nedir o iki kusur” diye yöneltilen soruya “Körlük ve dayanılmaz çirkinlikte bir ses”67 diye bir cevapla karşılık vermektedir. Bazen bir ümitle maddi durumu iyi olan birisinin yanına gelerek kendisinden bir şeyler isteyen dilenci kapıdan çevrildiği gibi hakarete de uğramaktadır. Yine Hadâi- ku’l-ezâhir’de yer alan şu fıkrada olduğu gibi: Adamın biri dilenmek üzere bir adamın kapısını çalmış. Ancak ev sahibi adama me- telik koklatmadığı gibi bir de rahatsız ettiği için adama sövüp saymaya başlamış. Gördüğü muameleye içerleyen adam “Eli boş çevirdiğin yetmiyormuş gibi bir de kü- für mü ediyorsun?!” diye çıkışınca, vicdan yoksunu ev sahibi şöyle karşılık vermiş: “Bilakis bu küfürleri, seni eli boş göndermemek için savuruyorum!”68 Dilencilerin istekte bulundukları insanlardan bir şeyler alabilmek için çeşitli yön- tem ve stratejilere başvurdukları bilinmektedir. Ne var ki bazen bu stratejilerin işe yara- madığı durumlar da görülmektedir. Sözgelimi bazen dilenci uyguladığı yöntemlerle el açtığı şahsı kendisine bir şeyler vermeye mecbur ederken kimi zaman da bizzat el açtığı şahıs tarafından vermeme stratejisinin kurbanı olmaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki hikâye bu durumla ilgilidir: Adamın biri Sümâme b. Eşres’ten borç isteyip aynı zamanda borçtan doğacak olan alacağını da ertelemesini istemişti. Sümâme adama: “Senin talebinde iki hacet bir- den var ve ben bunlardan sadece birisini karşılayabilirim” deyince adam sevinip “Peki” demiş. Bunun üzerine Sümâme “O halde birinci değil ama ikinci talebini kabul ettim” deyivermiş.69 Arz-ı hacet nüktelerinde dolaylı bir şekilde isteme söz konusudur. Dolayısıyla bu isteme biçiminde arsızlık olmadığı gibi dilenciliktekine benzer süreklilik arz eden bir is- teme de olmayabilir. Esasen arz-ı hacette bulunan kimse genelde bir mesleğe sahip ol- makta ve icra ettiği sanatından geçimini temin etmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan 66 Hadâiku’l-ezâhir, s. 96; el-Besâir ve'z-zehâir, IV, 72. 67 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91. 68 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91; el-Husrî, el-Kayrevânî, Cem‘ül-cevâhir fi'l-mülah ve'n-nevâdir, thk. Ali Muham- med el-Becâvî, Dârü'l-cîl, Beyrut, 1987, s. 298; Ravzü’l-ahyâr, s. 195. 69 Hadâiku’l-ezâhir, s. 125; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 181, VIII, 135. 39 arz-ı hacet nüktelerinde talepte bulunulan şahıs ya cömertliği ile ünlü bir şahıs, ya da hali- fe, vali, emir ve benzeri devlet ricalinden biri olmaktadır. İhtiyacının giderilmesi talebinde bulunan kişi karşısındakine etkileyici bir üslupla ya yazılı ya da sözlü olarak talebini ilet- mekte nihayetinde de emeline ulaşmaktadır. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’ne aldığı aşa- ğıdaki anekdotta arz-ı hacette bulunan kişinin zekice örülmüş bir planla umduğu ihsanları elde etmeyi başardığı görülmektedir: Adamın biri, içerisinde herhangi bir yazı olmayan beyaz bir kâğıdı bir ihtiyaç dilek- çesi olarak cömertlik ve ikramperverliği ile tanınan vezir Fazl b. Yahyâ’nın (ö. 193/808) önüne getirip bırakmıştı. Kâğıdın sağını solunu inceleyen ve herhangi bir yazı ya da işaret göremeyen Fazl “Ey filan, bıraktığın kâğıtta herhangi bir hâcet arzı göremiyorum” deyince kurnaz adam “Öyleyse efendim, adınıza yaraşır şekilde70 o kâğıda siz bir şeyler karalayıverin” demiş. Bu iltifattan çok hoşlanan vezir adama yüklü miktarda bir şeyler verilmesi için kâğıdı doldurmuş.71 Arz-ı hacet nüktelerinde esas olan latif bir üslupla talebi gerekli mercie iletmektir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan konuya ilişkin iki nüktede taleplerin zarif birer kinaye yo- luyla muhataplara başarıyla nasıl iletildiğini göstermesi bakımından hayli dikkat çekicidir: (a) Bir kadın Kays b. Ubâde’nin yanına gelerek “Evimdeki farelerin azlığından sana şikâyette bulunuyorum ey Kays” deyince Kays “Bu ne güzel bir kinaye böyle” de- miş ve derhal hizmetkârlarına “Şu kadının evini un, et ve yağ ile dolduruverin” ta- limatını vermiş.72 (b) Haccac güneşin iyice kavurduğu sıcak bir günde çevresindekilere “Keşke şöyle ba- şımızı sokup da serinleyeceğimiz bir sığınağımız olsa!” deyince mecliste bulunan- lardan Sa’id b. Mut‘im el-Mârizî ortaya atılarak “Bende bu özellikte bir mekân var ey emir hazretleri” demiş. Haccac bu mekânın neresi olduğunu sorunca da “Evim- deki fırın, ey emir hazretleri” deyivermiş “zira 30 gün oldu, hiç ateş yüzü görmedi de!” Bu arz-ı hacet üslubunu çok beğenen Haccac “Bir talep ancak bu kadar güzel ifade edilebilir” demiş, sonra da ona bazı hediyeler takdim etmiş.73 70 Halife Harun Reşid’in vezirinin adı olan “Fazl” sözcüğü lügatte “lütuf ve ihsan” anlamına gelmekte, arz-ı hacette bulunan kimse de bu ince nükteden hareket etmektedir. 71 Hadâiku’l-ezâhir, s. 104. 72 Hadâiku’l-ezâhir, s, 197; el-Câhız, Kitâbu’l-hayevân (I-VIII), nşr. Muhammed ‘Abdüsselâm Hârûn, Dâ- rü’l-cîl-i dârü’l-fikr, Beyrut, 1988, V, 256; İbn Ebû ‘Avn, el-Ecvibetü’l-müskite, thk. Muhammed ‘Abdül- kâdir Ahmed, Matâbi‘ü'n-nâşiri'l-‘Arabî, Kahire, 1983, s. 111; Ahbârü’z-zırâf, s. 145; ‘Uyûnü’l-ahbâr, III, 145; Semerâtü’l-evrâk,I, 126. 73 Hadâiku’l-ezâhir, 204. 40 Dilenci nüktelerinde olduğu gibi zaman zaman arz-ı hâcet temalı anekdotlarda da belirli bir talebin uygun mizahi bir üslupla geri çevrildiği olmaktadır. Kimi zaman ise böyle bir işe aracılık etmek üzere âyetlerden de yararlanılmıştır. Bilhassa ısrarcı dilencile- ri reddetmede sık sık başvurulan bir üslup, dilencinin yüzüne ﴿بَِواٍدَغْيِرِذي َزْر عٍ﴾ Ekin bitmez bir vâdiye (İbrahim:37) ayetinin okunuvermesi olduğunu biliyoruz. Keza Yusuf suresinin 44. ayeti de Hadâiku’l- ezâhir’deki bir anekdotta benzer bir maksatla araçsallaştırılmıştır: Bir keresinde şair Ebû Sâid, emir el-Ğanevî’nin sarayına varıp (ondan birşeyler koparabilmek için) mâbeyinci kanalıyla ona şu şiirini iletmişti: Rüyamda bir at ve bir hizmetçiye sahip olduğumu, bir de cebimde dinar- ların bulunduğunu gördüm. İlim irfan sahibi kişiler bana “Ne güzel bir rüya görmüşsün, ama unutma rüyaların tevilleri vardır” dediler. Eğer rüyanı emirin sarayında anlatırsan gördüğün rüyanın gerçekleşece- ğine de tanık olacaksın! Ancak emir fırsatçı şairin bu şiirini görünce hemen kâğıdın arkasına şu ayeti yazı- verdi: َ ن﴾ ﴿أَْضغَاُث أَْحَالٍم َوَما نَْحُن بِتَأِْويِل اْألَْحَالِم بِعَاِ لِمي Bunlar karma karışık düşlerdir. Biz böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz. (Yusuf: 44)74 10) Sakiller Ünlü tarihçi ve edip İbnü’l-Merzubân el-Muhavvelî’nin (ö. 309-921) telif ettiği ve müstakil olarak sakil anekdotlarına tahsis ettiği Zemmü’s-sükalâ adlı eserinden ve diğer klâsik Arap edebiyatı kaynaklarında sakillere ayrılan bölümlerden hareketle diyebiliriz ki “sakîl” Arap toplumsal hayatının en renkli ve reel karakterlerinden biridir. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’i telifi esnasında en fazla yararlandığı kaynakların başında gelen İbn ‘Abdi Rabbih’e (ö. 328/940) ait el-‘Ikdü’l-ferîd adlı eserde de sakillerle ilgili edebi mal- zeme genişçe yer tutmaktadır. Dilimizde ise sakîl karakterini etraflıca ele alıp inceleyen iki makale çalışmasından birincisinde sakîl tipi tüm boyutlarıyla mercek altına alınmış75 74 Hadâiku’l-ezâhir, 325; el-ezkiyâ, s. 91-92; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha, s. 379-80; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 645. 75 Bkz. Hasan Taşdelen, Şener Şahin, Klâsik arap edebiyatında ‘sakîl tipi’ ve bu tip çevresinde oluşan edebi- yat, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, Yıl: 2009. 41 diğerinde ise gerçek bir sakîl düşmanı olan el-A‘meş’in sakîl eleştirilerinden oluşan nük- teleri bir araya getirilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur.76 Esasen İbnü’l-Merzubân’ın eserine verdiği isim “Zemmü’s-sükalâ” (sakillerin ye- rilmesi) sakîlin tarifi konusunda bize bir ipucu vermektedir. Sakîl; davranışlarındaki an- layışsızlık ve kabalık nedeniyle toplum tarafından sevimsiz, antipatik, itici bulunan kimse demektir. Gerçekten de klasik edeb kaynaklarında çok fazla yer verilen, nerede ne şekilde davranacağını bilmeyen sakîl karakteri insanları rahatsız etmesi nedeniyle toplum tarafın- dan sevimsiz olarak görülmekte, bu yüzden de eleştiri oklarının hedefi olmaktadır. Sakîl kâh ilminden istifade edilmek için bir âlimin etrafında oluşturulan ilim hal- kasında, kâh dostların bir araya geldiği sohbet meclislerinde, kâh farklı vesilelerle kurulan ziyafet sofralarında karşımıza çıkmakta ve o sevimsiz tavrını takınarak insanları rahatsız edecek bir takım davranışlar sergilemektedir. Hz. ‘Âişe Peygamber efendimizin evine misafir olan ashaptan bazı kişilerin misafirliği uzatınca rahatsız olması ve bunu açıkça kendilerine ifade edememesi nedeniyle nâzil olan Ahzap sûresi 53. ayetin tam da bu sakîl tipler için indirildiğini bildirmektedir ki ayetin ilgili bölümü şöyledir: “Yemeği yediğiniz- de sohbete dalmayın, hemen dağılın”. Kuran-ı Kerim’deki bir diğer ayetin de sakîl davranışlarını tenkit sadedinde nazil olduğu bazı kimselerce iddia edilmiştir. Örneğin Hammâd b. Seleme sakil tıynetli biriyle karşılaşıp da tavırlarından bunalınca hemen şu ayeti okuyarak ironi yaparmış: ﴿َربَّنَا اْكِشْف َعنَّا اْلعَذَاَب إِنَّا ُمْؤِمنُونَ ﴾ Ey rabbim! Bizden bu azabı kaldır. Zira biz inanan kimseleriz. (Duhân:12) İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde 3.Hadika 1. Bap’ında obur, tufeyli gibi klasik Arap mizahında ele alınan canlı ve reel karakterlere ait nüktelerin yanında tespitlerimize göre 22 anekdot ile sakil karakterine de geniş yer ayrılmıştır. Bu nüktelerin bir kısmı uzunca hikâyelerden meydana gelirken bir kısmı nispeten daha kısa anekdotlardan oluş- maktadır. Hadâiku’l-ezâhir’deki sakîl nükteleri mizah kalitesi açısından değerlendirildi- ğinde genelinin nitelikli güldürü unsurları ihtiva ettiği görülmektedir. Sakîl, sohbetinden hoşnut olunmayan, girdiği bir meclisin olumlu atmosferini anında negatife dönüştüren bir tip olduğundan her defasında insanların eleştirilerinden nasibini almaktadır. Sakîlin maruz kaldığı eleştiriler bazen küçük dokundurmalar biçi- 76 Bkz. Şener Şahin, Nevâdir kültüründe ‘sakîl’ motifi ve bir sakîl düşmanı: el-A‘meş, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, Yıl: 2010. 42 minde gerçekleşirken bazen de sakîli ciddi manada zora sokacak türden hicivler şeklinde olmaktadır. Edep kaynaklarındaki kimi anekdotlarda sakîl ile tam zıddı bir karaktere sahip “zarîf” (nüktedan) arasında yaşanan ve zarîfin sakîli edebi bir üslupla eleştirdiği diyalog- lar da yaşanmaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıya aldığımız anekdot bu duruma güzel bir örnek teşkil etmektedir: Sakîl mizaçlı bir adam nükte erbabı bir zata gelerek “Efendim, duyduğuma göre zat-ı âlinizin repertuarında 4000 ayrı durumda söylenebilecek 4000 hazırcevap varmış. Rica etsem bunlardan birkaçını bana da öğretir misiniz?” demiş. Nüktedan, bu ada- ma yardımcı olacağını belirterek “Olur, sen sor ben söyleyeyim” diye karşılık vermiş. Bunun üzerine adam sormuş “Eğer birisi bana ‘Ey sakîl’ diye hitap edecek olursa ona ne şekilde karşılık vereyim?” Adamın gerçekten de can sıkıcı bir tabiata sahip olduğunu fark eden nüktedan “Doğru söze ne denir, burada söyleyeceğin tek şey ‘haklısın!’ demek” deyivermiş. Aldığı cevaptan utanan sakîl derhal oradan uzaklaş- mış.77 Sakîl güruhu zaman zaman ilim meclislerine katılarak ulemanın ilminden istifade etmeyi düşünmekte, ne var ki sorduğu lüzumsuz sorularla ulemayı bunaltmaktadır. Sakîl- lerden sadır olan olumsuz etki bazen ders halkasının başındaki zatı o derece etkilemekte- dir ki mesela bir fıkıh otoritesi olan imam Şa’bî’ye “Kim sabah namazını kaçırırsa kefaret olarak sakîllere lanet okusun!”78 sözünü söyletebilmektedir. Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer anekdota bakılırsa imam Şafiî de sakîl tayfasından yeterince nasibini almış bir ilim adamıdır: Ziyâd b. Abdullah anlatıyor: İmam Şâfiî’ye bir gün “Hiç ruh hasta olur mu?” diye bir soru sordum. O da bana “Evet ruh sakîllerin insan üzerinde oluşturdukları negatif havadan hasta olur” diye yanıt verdi. Yine bir gün yanına uğradığımda baktım ki sa- ğında ve solunda birer sakîl duruyor, ben de hemen önceki konuşmamıza telmihen “Üstad, ruhtan ne haber?!” diye sordum. Bana cevabı şu oldu “Gördüğün üzere, ruh şu anda can çekişiyor!”79 Hadâiku’l-ezâhir’deki sakîl fıkraları içerisinde, arası sakîllerle hiç de barışık olma- yan ünlü muhaddis A‘meş’e nispet edilenlerin sayısı da mühim bir rakam (12) tutmakta- dır. Sakîl mizaçlı birinin konuşmaya başladığını gördüğünde hemen klişe َيتََكلَُّم َوقَْلبِي يَتَأَلَّم؟! َّلِذي َمْن َهذَاا Konuşurken can yakan şu adam da kim?!80 77 Hadâiku’l-ezâhir, s. 37. 78 Hadâiku’l-ezâhir, s. 196; el-‘Ikdü’l-ferîd, II, 153; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha s. 576; Zehrü’l-ekem, II, 10. 79 Hadâiku’l-ezâhir, s. 196; Ahbârü’z-zırâf, s. 62; Zehrü’l-ekem, II, 11. 80 Hadâiku’l-ezâhir, s. 196; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha, s. 222; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 92. 43 cümlesini sarf eden A‘meş, semtine uğramak istemediği itici tipleri görünce de “Pardon ama, daha bu diyarda ne kadar ikamet etmeyi düşünüyorsunuz?!” biçimindeki bir soruyla muhatabını tacize çalışırdı.81 Her vesileyle sakîl yapıdaki insanlara yüklenmeyi kendine vazife edinen A‘meş Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir anekdotta hadis öğrenmek için eşek kiralayarak uzaklar- dan kendisine gelen böyle bir adamı kovmaktan kaçınmamaktadır: Sakîl bir adam A‘meş’in yanına gelerek “Ey Ebû Muhammed, senden hadis öğ- renmek için yarım dirheme bir eşek kiralayıp yanına geldim” demiş. Tecrübelerin- den hareketle adamın sakîl bir tip olduğunu hemen sezen A‘meş “Sana tavsiyem” demiş “kalan yarım dirheminle de derhal bir eşek kirala ve gerisin geriye dön. Zi- ra bende sana öğretilecek bir tek hadis yok!”82 Hadâiku’l-ezâhir’in müellifi İbn ‘Âsım’ın bizzat dayısından rivayet ettiği bizim de Hadâiku’l-ezâhir’ dışında başka bir kaynakta tesadüf etmediğimiz, dolayısıyla bu yönüyle orijinal kabul edebileceğimiz bir sakîl fragmanıyla bu bahsi kapatalım: Kitabın müellifi ibn ‘Âsım anlatıyor: Dayım üstad Abdullah b. Muhammed b. Cüzey’in şu iki beyti okuduğunu işittim: ِ ن َ حا ِ ت َ وامْ ٍ ب َ ع ذَا ِف ي ُ ن مِ ـْ نـه ُ ْ ح َ و ثَقِ يلٍ نَ َ خانِ ِإ ذَا أ َ تَانَا ِب دُعَ اءٍ فِـي الد ُّ ْ ونَا َ ع ْ د دَ َق Öyle bir sakil ki o, varlığıyla azap ve imtihan içindeyiz Uğrarsa eğer bize Duhan’daki dua ile yardım talep ederiz.83 11) Körler, Şaşılar, Tek Gözlüler Göze ait tedavi yöntemlerinin yeterince gelişmediği bir dönemde, doğuştan kör olanlara, yanlış tedavi yöntemleri, savaş vb. nedenlerle tek gözünü veya iki gözünü kay- bedenler de eklenince Arap toplumunda azımsanmayacak oranda kör ve tek gözlü insan sayısı ortaya çıkmıştır. Öyle ki, velud edip es-Safedî ünlü Müslüman âmâ şahsiyetlerin bi- yografilerine yer verdiği Neksü’l-himyân fî nüketi’l-‘umyân adında müstakil bir eser dahi telif etmiş, eserinin muhtevasına dağılmış vaziyetteki nüktelerin yanı sıra,“Nevâdiru’ul- umyân” bap başlıklı kısmını da tümüyle kör nüktelerine tahsis etmiştir. 81 Ahbârü’z-zırâf, s. 66. 82 Hadâiku’l-ezâhir, s. 100; Ahbârü’z-zırâf, s. 62; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, II, 106. 83 Hadâiku’l-ezâhir, s. 195. 44 Klasik Arap edebiyatında ansiklopedik tarzda telif edilen eserlerin genelinde ele alınan bu mizahi tema Hadâiku’l-ezâhir’de de ihmal edilmemiş, İbn ‘Âsım mizah kalitesi yüksek çok sayıdaki kör, tek gözlü ve şaşı nüktesini eserin muhtelif bölümlerine serpiş- tirmiştir. Eserdeki bazı anekdotlar ikinci şahısların körlerle ilgili yaptığı mizahi değerlendir- meler üzerinden kurgulanırken, kimi anekdotlar da kör bir insanın bizzat kendi durumunu alaya alması üzerinden hikâye edilmiştir. Tabiatıyla sosyal yaşamda kör şahıs sağlıklı bir insana göre daha dezavantajlı bir konumdadır. Zira görme yetisi bulunmayan kişi karşılaşabileceği tehlikeleri göremeyecek, tehlike esnasında da bir savunma geliştiremeyecektir. Bu bağlamda Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir anekdotta hırsızlar tarafından soyulma korkusu yaşayan bir kör kendince bu duruma karşı şöyle bir tedbir almaktadır: Medine’de kör bir adam vardı. Bir defasında bu adam bir su kaynağının başına gele- rek üzerindeki elbiselerle birlikte suya girerek yıkanmaya başladı. Çevreden kendisi- ni görenler “Lüzumsuz yere elbiselerini ıslattın” diye davranışını garipsediklerinde, onlara -muhtemelen daha önceki bir tecrübesine dayanarak- şöyle dedi: “Bu elbisele- rin ıslak olarak benim üzerimde bulunması, kuru olarak başkasının üzerinde durma- sından daha iyidir.”84 Hadâiku’l-ezâhir’de aktarılan görme yetisini kaybetme temalı bir anekdotta ise, tek gözlülükten tam körlüğe intikal eden bir şahsın, patavatsız bir dostu tarafından teselli edi-liş biçimi mizahın özünü oluşturmaktadır: Bir adamın gözleri ileri yaşından ötürü artık görmez olmuş, çevresindeki sevenleri de kendisini teselli için ziyarete gelmişlerdi. Mecliste bulunan patavatsızın biri güya te- selli için “Üzülmene hiç gerek yok kardeşim. Eğer sağlam bir uzvu yitirmenin ne ka- dar sevap olduğunu bilseydin, Cenâb-ı Hak’tan el ve ayaklarını da almasını temenni ederdin!” şeklinde bir laf edince, âmâ ihtiyar da “O sevaba ve daha fazlasına inşal- lah siz nail olursunuz” biçiminde bir dua (beddua!) edivermiş.85 Maddi ve manevi körlük arasındaki karşıtsal ilişkinin kurulduğu ironi biçimleri de Arap mizahının temalarından birini oluşturmuştur. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan tarihsel bir anekdot bu durumun güzel bir örneğini teşkil etmektedir: (Hz. Peygamberin amcaoğlu Abdullah’ın (ö. 68/688) babası ‘Abbâs, onun babası ‘Abdümuttalib ve onun da babası Hâşim her üçü de körmüş. Bu du-rumu bilen) Mu‘âviye bir defasında asabiyet damarıyla Abdullah b. Abbas’a yüklenerek “Ey Hâşimoğulları, sizin soyunuzun gözlerinde problem var!” sözleriyle hakaret etmek 84 Hadâiku’l-ezâhir, s. 107; el-‘Ikdü’l-ferîd, VIII, 148. 85 Hadâiku’l-ezâhir, s. 254. 45 isteyince, o da ona “Ey Emevîoğulları! Sizin de sülalenizin kalp gözlerinde problem var” şeklinde karşılık vermiş.86 Safedî’nin mutlak körlerin yanı sıra tek gözlü ünlü şahsiyetlerin biyografileri için de müstakil bir eser (eş-Şu‘ûr bi’l-ûr) telif ettiğini biliyoruz. Bu geleneği izleyen pek çok nükte derleyicisi gibi İbn ‘Âsım da Hadâiku’l-ezâhir’de bazı tek gözlü nüktelerine yer vermiştir. Eserde geçen ilginç bir hikâye şöyledir: Bir grup arkadaş yolda giderken el ele yürüyen iki tane tek gözlü insana tesadüf et- mişler. Gruptakilerden birisi “Ben karşımda iki tane tek göz, bir tane de âmâ görüyo- rum” şeklinde bir laf etmiş. Arkadaşları “Ama biz sadece iki adet tek gözlü adam” görüyoruz deyince şöyle bir izahatta bulunmuş: “Bunlardan birinin görmeyen tek gö- zünü diğerinin görmeyen tek gözüne ekleyin, tam ortalarında bir adet kör belirecek!” Gerçekten de arkadaşları yan yana duran bu iki tek gözden birinin sağ, diğerinin sol gözünün görmediğini fark edince yapılan şakanın güzelliğini anlamışlar.87 Hadâiku’l-ezâhir’de tek şaşı nüktesi olarak kayda geçen mizahi örnek ise tarihsel gerçekliği bulunan bir hadiseye, esasen bir şaşı olan Emevi halifesi Hişâm b. Abdülmelik ile bir bedevi arasında cereyan eden bir diyaloga dayanır: Bir gün Hişâm b. Abdülmelik, meclisinde bulunanlara “Kim bana hakarete vardır- madan laf sokmayı başarabilirse, sırtımdaki şu kaftanı kendisine hediye edeceğim” demiş. Bu sırada mecliste bulunan bir bedevi öne atılarak “Şu kaftanı at bakalım bu tarafa, şaşı!” diye seslenmiş. Gerçekten de gözlerinden biri şaşı olan Hişâm tebes- süm ederek “Allah canını almasın, yakala!” demiş ve kaftanı ona fırlatmış.88 12) Çirkinler Yaratılıştan gelen veya sonradan kazanılan çirkinlik vasfı toplumların hayatında kimi zaman hiciv kimi zaman da bir dışlanma nedeni olarak görülmüştür. İslam ahlak öğretisinde insanların fiziksel kusurlarıyla alay etme ve birbirlerini hoşlanmayacakları lakaplarla çağırma hoş karşılanmamış Hucurât sûresinin 11. ayetiyle yasaklanmıştır. Bu sakındırmaya rağmen eski cahiliye döneminden gelen alışkanlıklarla İslamî dönemde de insanlar birbirlerine lakaplar takmaya devam etmişlerdir. İnsanların isimlerinden çok künyeleriyle anıldığı Arap toplumunda bazı fiziksel kusurları ifade eden kelimeler kimi meşhurların isimlerinin önüne geçmiş, el-A‘meş (sulu göz), el-Câhız (pörtlek göz), el-Ahvel (şaşı) örneklerinde olduğu gibi kişilerle künyeleri 86 Hadâiku’l-ezâhir, s. 53; Semerâtü’l-evrâk, I, 134; el-Müstetref, I, 133; el-Besâir ve'z-zehâir, V, 144; el- Keşkûl, I, 153; el-‘Ikdü’l-ferîd, IV, 91; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha, s. 260; Muhâdarâtü’l-üdebâ, II, 315. 87 Hadâiku’l-ezâhir, s. 193. 88 Hadâiku’l-ezâhir, s. 136; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 491; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 311; el-Ezkiyâ, s. 92. 46 tamamen özdeşleşmiştir. Çirkinlik eleştirisi üzerinden üretilen mizah klasik Arap edebiya- tının hem nazım hem de nesir branşında kendine önemli bir yer bulmuştur. Kaynaklarda esasen kendisinden bir çirkin olarak bahsedilen Câhız, ünlü nüktedanlar Ebû’Aynâ ve Cemmâz gibi şahsiyetler de Arap edebiyatında çirkin eleştirisi konusunda öne çıkan isim- lerdir. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde de çirkin eleştirisi üzerinden kurgulanmış bazı anekdotlar bulunmaktadır. Eserde yer alan bu tür anekdotların giriş kısımlarında çirkin şahsın bu vasfına “Falanca çirkin birisiydi”; “Filanca yüzüne bakılamayacak kadar çirkin bir adamdı”; “filanca çirkinliği ile meşhur biriydi” gibi ifadelerle vurgu yapılmış, akabin- de ana hikâyeye geçilmiştir. Aşağıya aldığımız örnekte karı koca arasında geçen bir ko- nuşmada çirkinliği sembolize eden şeytan figürü üzerinden kadının kocasına ağır bir şe- kilde çirkinlik eleştirisi yaptığı görülmektedir: Yüzüne bakılamayacak çirkinlikte bir adam, karısına “Hanım, şeytanın yüzünü o kadar merak ediyorum ki bilemezsin!” deyince karısı “Sen hiç tasalanma efendi, ben sana onu şimdi gösteririm” demiş. Adam şaşkınlıkla “Peki nasıl olacak bu?” demeye kalmadan içeriden elinde bir ayna ile çıkagelen karısı “Bak Efendi! Şu ay- naya iyi bak ki muradına eresin!” deyivermiş.89 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan nüktelerde çirkin eleştirilerinde kullanılan dilin dozu genel olarak ağır olmakta, bu nedenle eleştiri oklarının hedefi konumundaki çirkin karak- ter birçok zaman zor anlar yaşamaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki anekdot- ta bunun güzel bir örneği bulunmaktadır: Hadis âlimi el-‘Avvâm b. Havşeb (ö. 148/765) bir gün Îsâ b. Mûsâ’ya kim tarafından emzirilerek büyütüldüğünü sormuş. Îsâ herhangi bir sütanneye ihtiyaç duymadan sa- dece kendi annesi tarafından emzirilmeyi büyük bir onur sayarak “Beni sadece kendi annem emzirmiş” diye böbürlenmeye kalkınca el-‘Avvâm şu sözüyle onu mahcup etmiş: “En başında tahmin etmeliydim. Zira bu çirkin surata insanın annesinden başkası katlanamaz!”90 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir başka çirkin hikâyesinde ise “kişi isminin ifade ettiği anlam” ile “isim sahibinin taşıdığı vasıf” arasındaki zıtlık ele alınmıştır: Bir davada aleyhinde şahitlik yapılan bir kadın mahkeme kâtibine gelmiş, resmi iş- lemlerini yaptırıyormuş. Kâtip, ismi kayıtlarda Cemîle (alımlı ve güzel kadın) olarak yer alan bu kadının gerçekte son derece meymenetsiz bir surata sahip olduğunu far- kedince derhal elindeki resmi evrakı fırlatarak “Kusura bakma bacı” demiş “beyan 89 Hadâiku’l-ezâhir, s. 54. Hikâyenin farklı birkaç versiyonu için bkz. Ahbârü’z-zırâf, s. 93; Cem‘ü’l-cevâ- hir, s. 114; el-‘Askerî, Ebû Hilâl, Kitâbü’s-sınâ‘ateyn, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebü’l- Fazl İbrâhîm, el-Mektebetü’l-‘unsuriyye, Beyrut, 1998, s. 50; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 138. 90 Hadâiku’l-ezâhir, s. 146; el-‘Ikdü’l-ferîd, VIII, 145. 47 ettiğiniz isimle sizdeki bu surat birbiriyle örtüşmüyor, dolayısıyla benden hakikate muhalif işlem yapmamı beklemeyiniz!”91 13) Sarhoşlar İslam’ın haram kılmasına rağmen klasik dönemde içki, bazı mahfillerde üretilip muhtelif mekânlarda tüketilegelmiştir. Gerek Emevi, gerekse Abbasi sarayında devlet ricalinden birçok ismin içki müptelası olduğu kaynaklarda zikredilmektedir. Yasak olu- şunda hiçbir tereddüdün olmadığı ‘hamr’ın yanında haramlığı konusunda bazı fıkhî mü- nakaşaların ve ihtilafların olduğu ‘nebiz’ de Arap toplumu içerisinde kullanılan bir içki türüydü. Hatta İslam’ın herhangi bir yasak getirmediğine kânî bazı hadis ve fıkıh otorite- lerinin de nebiz kullandıkları bilinmektedir. Böylelikle sarhoş edici içeceklerin Arap top- lumunda belirli yaygınlıkta tüketildiğini söylemek mümkündür. Sarhoşluk ve işret meclisi tasvirleri cahiliye dönemi edebiyatının en önemli başlık- larından biri olduğu gibi klasik dönem edebiyatında da özellikle mizah boyutuyla ele alı- nan konu başlıklarından biri olmuştur. İçki insana sağlıklı düşünme yetisini kaybettirdiği ve kişiyi normalin dışında bir takım davranışlara sevk ettiği için, kullanıldığı ortamlarda içki içenlerle ya da dışarıdan bir takım muhataplarla yaşanılan diyaloglarda ortaya komik durumlar çıkmakta ve bu da çeşitli mizahi hikâyelere kaynaklık etmektedir. Kaynaklarda işret meclisindeki ortamlarla ilgili tasvirler yapılarak bu ortamların müdavimleri tarafın- dan söylenen sözlerle veya bu kişilerin sergiledikleri bir takım komik tavırlarla ilgili bazı hikâyelere yer verilmiştir. Müzik ve eğlencenin de olduğu bazı münâdeme meclislerinde söylenen ve yaşananlar, keza müğanniyeler ile bazı nüktedanlar arasındaki şakalaşmalar da mizahi edebiyatın konusu olmuştur. Klasik mizah edebiyatının temel başlıklarından biri olan sarhoşluk ve sarhoşlarla ilgi nüktelerden bazılarına İbn ‘Âsım tarafından da Hadâiku’l-ezâhir’de yer verilmiştir. Eserde içkinin akıl üzerindeki olumsuz etkilerini ele alan nükteler olduğu gibi, içki denet- çisi-sarhoş ikilisinin çekişmesini içeren anekdotlara hassaten yer verilmiştir. Mesela aşa- ğıdaki anekdot bir devlet yetkilisiyle bir sarhoş arasında cereyan eden komik bir hadiseyi konu almaktadır: Valinin biri teftişe çıktığı bir gecede yola boylu boyunca uzanmış bir sarhoş gör- müş. Maiyetindeki hizmetkârlara derhal sarhoşun hapse atılmasını emretmiş. Hiz- metkârlar bu zil zurna sarhoş adama “Kalk seni rezil herif, doğru kodese!” diye çı- 91 Hadâiku’l-ezâhir, s. 206. 48 kıştıklarında beriki şu yanıtı vermiş: “Kodese kadar yürüyecek mecalim olsaydı si- ze hiç zahmet vermez, doğruca kendi evime giderdim!”92 İslamî hükümlere göre içki içmek had cezasını gerektiren bir davranıştır. Kaynak- lardan anlaşıldığına göre sarhoş olarak yakalanan kimselere uygulanması gereken had cezası çoğu zaman göz ardı edilmekte, muhatabın durumuna göre nadiren uygulanmakta- dır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir başka sarhoş nüktesinde, kıskıvrak yakalanan birinin zekice bir manevrayla had cezasından kurtulma çabası mizahi bir dille anlatılmaktadır: Haşimoğullarından bir genç içki içtikten sonra naralar atıp çevredeki insanlara sa- taşmaya başlamıştı. Durum kadı olan amcasına intikal ettiğinde amcası kendisine had cezası uygulanmasına karar verdi. Ancak delikanlı şu zarif ifadesiyle kendisini amcasına afettirdi: “Amcacığım, ben bir halt ettim, lakin aklım başımda değildi. Seninse aklın başında, herhalde beni cezalandırıp bir halt ta sen işlemezsin!”93 Sağlıklı düşünme yetisini kaybeden sarhoş, içkinin verdiği tesirle çevresindekilere aldırış etmeden zaman zaman etik olmayan bir takım davranışlar sergileyebilmekte, bu davranışlarıyla insanları zor duruma sokabilmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki örnekte selamına karşılık alamayan sarhoşun intikamı kötü olmaktadır: Yunus b. Muhammed anlatıyor: Bir gün arkadaşlarla toplanmış sohbet ediyorken zil zurna sarhoş biri çıkageldi ve bizi selamladı. Biz ise sarhoş oluşuna bakıp heri- fin selamını almadık. Ancak adam bu duruma bozulmuş olmalı ki meclisimizin tam ortasına gelerek çöğdürmeye başladı. Biz “Arsız edepsiz herif seni, ne yapıyorsun böyle” diye çıkışınca adam“Pardon” dedi “selamım alınmayınca etrafta kimsecik- ler yok sandım da!”94 Klasik mizah sarhoş nükteleri bakımından zengin olduğu kadar, içki edebiyatı açı- sından da oldukça zengin bir malzemeye sahiptir. Birçok anlatıda içkiye dair bir takım yorumlara yer verilirken bazı anekdotlarda yine sembolizm üzerinden içki ile ilgili bazı tanımlamalara başvurulmuştur. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inden aldığımız iki örnekle bu bahsi kapatalım: Ahnef b. Kays’a “İçecekler içerisinde en üstünü hangisidir?” diye sorulmuş, o da “Şarap” demiş. “(Haramlığı dolayısıyla) içemediğin halde onun en iyisi olduğuna nereden kanaat getirdin?” şeklinde ikinci bir soru yöneltilince de “kullananların bir türlü ondan vazgeçememesinden, içmeyenlerinse çevresinde pervane olmasın- dan” cevabını vermiş.95 92 Hadâiku’l-ezâhir, s. 88. 93 Hadâiku’l-ezâhir, s. 99; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 226; Muhâdaratü’l-edebâ, I, 288; et-Tezkiretü’l- hamdûniyye, IV, 115; el-Keşkûl, II, 290. 94 Hadâiku’l-ezâhir,92; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 334; Ravzü’l-ahyâr, s. 311. 95 Hadâiku’l-ezâhir, s. 106; el-‘Ikdü’l-ferîd, VIII, 48, el-Eğânî, VIII, 426. 49 Birgün Hârise bin Zeyd, Ziyad’ın yanına girdiğinde Ziyad halinden içki içtiğini fark ederek sorar. Ziyad: Bu halin ne böyle ey Hârise? Hârise: Kumral ata bindim, serkeşlik etti beni bu hale getirdi. Ziyad: Kır ata binseydin ya, başına bir şey gelmezdi. Hârise burada kumral at ile şarabı, Ziyad ise kır at ile sütü kastetmektedir.96 14) Muhannesler Hemcinslerinden farklı cinsel algılara sahip, giyim kuşam, jest mimik, konuşma tarzı ve benzeri bir takım tavır ve davranışlarıyla kadınlara benzeyen ya da benzemeye çalışan kadınsı (efeminen) erkekler Arapçada ث ٌ -kelimesiyle ifade edilmektedir. Ka ُمَخنَّ dim Arap geleneğinde sarayda istihdam edilen muhannesler tam olarak erkek kabul edil- mediklerinden harem ağası gibi bir takım özel görevlere getirilmişler, bu sayede sultanın yakınında yer almışlardır. Müstakil bir esere konu olmasa da Klasik Arap edebiyatı kay- naklarında َِثين bap başlıkları altında muhanneslerle ilgili أَْخبَارُ اْلُمَخنَِّثينَ ve نََواِدرُ اْلمُ َخنَّ anekdo-tik malzemeye bol miktarda yer verilmiştir. Klasik kaynaklarda kendine geniş yer bulan bu mizahi karakterle ilgili anekdotlara az da olsa İbn ‘Âsım tarafından Hadâiku’l-ezâhir’de yer verildiğini görmekteyiz. Mesela ağzı bozuk ve sözünü sakınmaz bir tip olan muhannesin hazırcevap tabiatı bu anekdotla- rın bir bölümünde ele alınmıştır. Şöyle ki: Arap kültüründe bir hitap biçimi olarak “Ey muhannes” ifadesi bir erkek için kullanılabilecek en ağır hakaretlerden biri kabul edilmiş- tir. İşte Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir anekdotta ünlü nüktedanlardan Ebü’l-‘Aynâ ile sürekli atışma halinde olduğu anlaşılan bir arkadaşı arasında, muhtevasında bu hitabın yer aldığı hicivli şu diyalog aktarılmaktadır: Bir defasında bir arkadaşı َُيا ُمَخنَّث biçiminde hitap ederek Ebü’l-‘Aynâ’yı aşağılma- ya kalkınca hemen şu ayetle karşılık vermiş: ﴿َوَضَرَب َلنَا َمثًَال َونَِسَي َخْلَق هُ﴾ Kendi yaradılışını unutup bize örnek vermeye yelteniyor. (Yâsin:78)97 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer ilginç muhannes hikâyesi ise aynı zamanda tarihsel bir hadiseye işaret etmesi dolayısıyla belgesel bir değer de ifade etmektedir: 96 Hadâiku’l-ezâhir, 87; el-‘Ikdü’l-ferîd, II, 294; Nihâyetü’l-ereb, IV, 95; el-Besâir ve’z-zehâir, III, 111. 97 Hadâiku’l-ezâhir, s. 219; el-Keşkûl, II, 252; Zehrü’l-âdâb, II, 188; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 467; Mu‘ce- mü’l-üdebâ, II, 2607; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 135; ; es-Safedî, Halîl b. Aybeg, Neksü’l-himyân fî nüketi’l-‘umyân, nşr. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2007, s. 454. 50 Halife Süleymân b. Abdülmelik, kâtibine “Beldendeki muhanneslerin bir listesini çı- kar [ َِثيـن -şeklinde bir emirnâme yazdırıp Medine valisi göndermiş. An ”[أَْحِص اْلُمَخنَّ cak kâtip ‘saymak, sayımını yapmak’ manasına gelen [أَْح ِص] fiilini yazdığı sırada or- ta harfi teşkil eden ح üzerine farkında olmadan mürekkep sıçratınca “Beldendeki mu- han-neslerin sayımını yap” ifadesi “Beldendeki muhannesleri iğdiş et [ أَخْ ِص َ ن ِثيـ .anlamına gelen bir ibareye dönüşmüş ”[اْلُمَخنَّ Vali fermanı alınca bütün muhannesleri toplayıp bir hekime hepsini iğdiş ettirmiş. Bunlar içerisinde meşhur muhannes ed-Delâl de varmış. Delâl hadım edildikten son- ra bir dostu kendisine gelip “Bu ne bu hal?” diye sorunca “Bu ikinci sünnettir. İşte şimdi gerçekten sünnet tamam oldu!” şeklinde bir nükte yapıvermiş.98 B. MEŞHUR VE POPÜLER NÜKTEDANLAR Klasik Arap mizahı kaynaklarında cimri, bedevi, obur, tufeylî, sarhoş gibi bir ta- kım anonim karakterlere ait nüktelere yer verilmiş ve Kitâbü’l-bühalâ örneğinde olduğu gibi bazı karakterlere ait anekdotlara tahsis edilen müstakil eserler telif edilmiştir. Bu anonim karakterlere ait hikâyeler genel itibariyle her hangi bir isim zikredilmeden oluştu- rulmuştur. Bununla birlikte ehl-i zarf olarak nitelendirebileceğimiz Eş‘ab, Ebü’l-‘Aynâ, Ebû Nüvâs, Cemmâz, Ferezdak ve Ebû Dülâme gibi isimler klasik mizahta oldukça önemli yere sahip nüktedan şahsiyetlerdendir. Arap edebiyatında ansiklopedik tarzda ya- zılan eserlerin bazılarında alt başlıklar altında kendilerine yer verilen bu isimlerden bir kısmı Nevâdiru Cemmâz, Nevâdiru Ebi’l-Aynâ, Nevâdiru Eş‘ab örneklerinde olduğu gibi müellifler tarafından bizzat müstakil eserlere de konu edinilmiştir. Çalışmanın bu nokta- sında biz, meşhur ve popüler nüktedanlar başlığı altında yukarıda ismi geçen ehl-i zarf şahsiyetlere nispet edilen kimi anekdotlara yer verecek ve sergiledikleri mizah biçimleri hakkında bazı değerlendirmelerde bulunacağız. 1) Eş’ab Kaynaklarda sahabi Abdullah b. Zübeyr’in (ö. 63/692) mevlâsı olduğu belirtilen tam adı Eş‘ab b. Cübeyr (ö. 154/771) olarak kayıtlara geçen Eş‘ab, klasik Arap edebiya- tında kendine haklı bir yer edinmiş en popüler nüktedanların başında gelir. Arap edebiya- tında tamahkârlıkla nitelendirilebilecek pek çok obur ve tufeyli olmasına rağmen bir Arap 98 Hadâiku’l-ezâhir, s. 101; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 51-52; el-Eğânî, IV, 273; es-Sûlî, Ebû Bekir Muhammed, Edebü’l-küttâb, haz. Muhammed Behcet el-Eserî, el-Matbaatü’s-selefiyye, Mısır, 1922, s. 59; Ahbârü’l- hamkâ, s. 83; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 55; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 179; el-Müberred, Ebü’l-‘Abbâs. el-Kâmil fi’l-lüğa ve’l-edeb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, Dârü’l-fikri’l-‘Arabî, 3. Baskı, Kahire, 1997, II, 195; el-Mehâsin ve’l-ezdâd, s.192. 51 meseline99 de konu olacak düzeyde açgözlülükte zirve yapmış olan Eş‘ab, Alman asıllı Amerikalı oryantalist Franz Rosenthal’in (1914-2003) Humor in Early Islam (Erken İs- lam’da Mizah) adlı monografik çalışmasına da konu olmuştur. Rosenthal bu eserinde Eş‘ab’a ait 161 fıkra ve hikâyenin çevirisine yer vermiş, ayrıca Eş‘ab’ın tarihsel kişiliği hakkında önemli tespit ve değerlendirmelerde bulunmuştur. İlerleyen yaşlarında Emevi sarayının en meşhur nedimi olarak karşımıza çıkan Eş‘ab, şahsına nispet edilen nüktelerden anlaşıldığına göre nerede bir menfaat varsa oraya koşan, her durumdan kendine bir çıkar devşirme gayretinde olan tipik bir oportünisttir. Yine Eş‘ab üzerinden kurgulanan anekdotlarda “Tamahkârlığın hangi seviyeye ulaştı?” şeklinde kendisine yöneltilen bir dizi soruyu yanıtlayarak tamahkârlığının sınır tanımaz boyutlarını bizzat kendisi ifade etmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’inde toplamda 13 Eş‘ab’ nüktesine yer veren İbn ‘Âsım, yukarıda zikri geçen soruya verilen yanıtları içeren anek- dotlardan 3 tanesini eserine almıştır. Şöyledir ilgili malzeme: (a) Bir keresinde Eş‘ab’a “Hiç hayatında kendinden daha tamahkâr birine rastladın mı?” diye sormuşlar. “Evet” demiş Eş‘ab “Ümmü Havmel’in köpeği. Zira bu hay- van bir defasında beni, ağzımda çiğnemekte olduğum sakızı çıkarıp kendisine ata- rım ümidiyle iki fersahlık bir mesafe boyunca takip etmişti. İşte ben onun bu ya- pışkan tavrına hayran kaldım!”100 (b) Bir defasında Eş‘ab, hasırdan meyve tabağı veya sepet gibi örme kaplar imal eden bir adamın yanına uğramış ve adama “Onu biraz daha büyük örebilir misiniz?” diye ricada bulunmuştu. Sepetçi, Eş‘ab’ın müşteri olduğunu sanarak “Herhalde almaya niyetlisiniz?” deyince Eş‘ab “Yooo, müşteri falan değilim. Ama olur ya, eşraftan biri bir gün o sepeti alır ve içerisine bir şeyler koyarak bana bir hediye göndermek ister!”101 (c) Yine bir keresinde adamın biri Eş‘ab’a gelerek “Tamahkârlığın ne noktaya var- dı?” diye kendisine sormuştu. Eş‘ab bu adama da şu yanıtı verdi: “Ne zaman da- ْ ن أَْشعَب] 99 ُ ع ِم -Eş‘ab’dan daha aç gözlü”. Bkz.el-Müstaksâ, I, 224; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 228; Muhâ“ [أَْطَم darâtü’l-üdebâ, I, 736. 100 Hadâiku’l-ezâhir, s. 198; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 215; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, III, 140; Nihâye- tü’l-ereb, III, 347; es-Safedî, Halîl b. Aybeg, el-Vâfî bi’l-vefeyât (I-XXIX), thk. Ahmed el-Arnâ’ût, Türkî Mustafa, Dârü ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 2000, IX, 160. 101 Hadâiku’l-ezâhir, s. 198; el-Eğânî, XIX, 161; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, III, 140; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 228; Cem‘-ü’l-cevâhir, s. 67; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 214; Nihâyetü’l-ereb, III, 347; el-Bağdâdî, el-Hatîb, Târîhu Bağdâd (I-XIV), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye,1. Baskı, Beyrut, 1996, VII, 43; İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân (I-VII), thk. İhsan ‘Abbâs. Dârü Sâdir, Beyrut, 1994, II, 472. 52 mada götürülmek üzere tahtırevana bindirilen bir gelin görsem hemen eve gidip kapıyı açıyor, içeriye çeki düzen verip evimin önünü süpürmeye başlıyorum!”102 Kaynaklardan anlaşıldığına göre Eş‘ab, tufeylîlik, tamahkârlık, pisboğazlık ve fır- satçılık gibi birçok olumsuz hasleti şahsında barındırıp aynı zamanda bunları en uç boyut- larda yaşayan ender tiplerden biridir. Onun toplum tarafından sevilmeyen özelliklerinden bir tanesi de en yakınlarıyla bile ilişkilerinde kendini gösteren cimriliğidir. Sözgelimi Hadâi- ku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki örnekte Eş‘ab’ın en küçük bir hediyeyi dahi sevgilisin- den esirgediği anlaşılmaktadır: Bir gün aşığı Eş‘ab’tan kendisine bir yüzük hediye etmesini istemişti.Eş‘ab kız arkadaşına o yüzüğü ne yapacağını sordu. Kız “Bu sayede onu her görüşümde se- ni hatırlayacağım” diye onu etkilemek isteyince Eş‘ab buna fırsat vermek isteme- yerek şöyle dedi: “Eğer mesele beni hatırlamaksa, sen o yüzüğü benden istemiş, ben de sana onu vermemişim olarak beni hatırla!”103 Anlaşılan kadınlarla ilişkilerinde ayran gönüllü bir yapıya sahip olan Eş‘ab, Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir örnekte tamahkârlığından haberdar bir şarkıcı tarafından yukarıdakine benzer bir muameleye bu defa kendisi maruz kalmaktadır: Eş‘ab Medine’de icrâ-i müzik eden bir şantözün yanına sık sık uğrar, birlikte şar- kılar söyleyip eğlenirlerdi. Yine böyle bir defasında bu ikili müziklerini söylediler, Eş‘ab oradan ayrılacağı sırada bu yâreninden bir şeyler koparmayı umarak “Bana yüzüğünü versene, bu sayede onunla seni hatırlayayım” dedi. Onun gelgeç ve ta- mahkâr tabiatını bilen genç kız ise Eş‘ab’a şöyle nükteli bir cevap verdi: َِّنهُ ِمْن ذََهٍب َوأََخاُف أَْن تَذَْهَب ؛ َولَِكْن ُخْذ َهذَا اْلعُودَ فَلَعَلََّك أَْن تَعُودَ! إ Yüzüğüm altından, onu bir kaparsan çeker gidersin. İyisi mi sen şu çöpü al, belki bir gün geri dönersin!104 Eş‘ab’ın yukarıda farklı bağlamlarda zikredilen menfi özelliklerine onun insanlarla iletişimde kullandığı dilin kaba ve müstehcen oluşunu da ilave edebiliriz. Zira annesiyle şakalaşırken dahi kullanmaktan çekinmediği edebe mugayir dil yine Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız bir örnekte kendisini net bir biçimde göstermektedir: Eş‘ab bir gün annesine “Anneciğim seni rüyamda bütün vücudun balla kaplı bir şekilde gördüm, maalesef benim vücudum ise baştan aşağıya dışkı ile sıvalıydı” deyince oğlunu çok iyi tanıyan annesi “N’olacak oğlum bu hep senin pis işlerin yüzünden” karşılığını vermiş. Lafı tam da bu noktaya getirmek isteyen Eş‘ab “An- ne yalnız rüyamdan anlatmadığım küçük bir bölüm kaldı” demiş. Annesi “Söyle 102 Hadâiku’l-ezâhir, s. 198; el-Eğânî, XIX, 191; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 736; el-Müstetref, s. 165; el-Kütübî, Muhammed b. Şâkir, Fevâtü’l-vefeyât (I-IV), thk. İhsân ‘Abbâs, Dârü Sâdir,1. Baskı, Beyrut, 1973-74, I, 198. 103 Hadâiku’l-ezâhir, s. 95; el-Eğânî, XIX, 161; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 67; el-Husrî, Zehrü’l-âdâb ve semerü’l- elbâb (I-II), thk. Yûsuf Ali Tavîl, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1997, s. 156; et-Tezkiretü’l- hamdûniyye, VI, 226. 104 Hadâiku’l-ezâhir, s. 89; el-Müstetref, II, 344; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 68. 53 bakayım, neymiş o?” diye meraklanınca da bombayı patlatmış: “Ben senin vücu- dunu yalıyordum, sen de benim!”105 Ahlak dışı (mücûn) nüktelerin yaratıcısı Eş‘ab’ın yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer nüktesinde bu defa sohbet arkadaşlarını kaba üslubunun hedefi yaptığı gö- rülmektedir: Eş‘ab bir gün arkadaşlarına “Dün gece, yarısı hak yarısı batıl çıkan bir rüya gör- düm” deyince arkadaşları meraklanarak “Bu nasıl olur?” diye sormuşlar. Eş‘ab de- miş ki: “Rüyamda kendimi bir altın sikke taşırken gördüm. Bu para o kadar koca- mandı ki ağırlığından resmen altıma sı…mıştım. Sonra uyandığımda baktım: Orta- da altın maltın yoktu, donum ise pislik içindeydi!”106 2) Ebû Nüvâs Klasik Arap şiirinin en güçlü kalemlerinden Ebû Nüvâs (ö. 198/813) edebi kişiliği ve methiyedeki ustalığı nedeniyle Abbasi halifelerinden Harun Reşid tarafından nedimlik vazifesine getirilmiş ve Harun Reşid’in oğlu Emîn döneminde de bu görevini sürdürmüş- tür. Aslında İslami ilimlerde de tahsil sahibi olan Ebû Nüvâs edebi kişiliğinin oluştuğu dönemde mücûn şairleriyle düşüp kalkması ve düşük ahlaklı insanlarla dostluk kurması nedeniyle zamanla her türlü dünya zevkini mübah gören bir çizgiye gelerek bu dünya gö- rüşüne paralel bir hayat yaşamıştır. Ebû Nüvâs sapkın düşünceleri ve bu minvalde yazdığı şiirleri nedeniyle kendisini daha önce saraya alan Harun Reşid ve işret meclislerinde za- man zaman birlikte düşüp kalktığı halife Emin tarafından hapse atılmış, hapis hayatından sonra kendisi gibi sefih bir hayat süren bir dostunun yanında ya da bir meyhanede ölmüş- tür. Mücûn şairi olarak şöhret bulan Ebû Nüvâs aynı zamanda klasik Arap edebiyatının mizah branşında telif edilen eserlerde nüktelerine sıkça yer verilen bir kişiliktir. Ebû Nü- vâs ile ilgi kurgulanan anekdotlarda onun dünya görüşünü yansıtan bir takım ifadelere rastlamak mümkündür. Örneğin kendisine “Evinde niçin Mushaf bulundurmuyorsun?” şeklinde yöneltilen bir soruya “Karanlık ile nur bir araya gelmez [ ظ َالمُ َال َّ َ وال ُ ر ا َلن ُّو ِ ن َع ا ْ ج تَمِ .diyerek nasıl bir karaktere sahip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır 107 ”[ َي Ebû Nüvâs söylemleri ve şiirleri nedeniyle toplum içerisinde zındıklığına hükme- dilmiş bir şairdir. Hatta İslam toplumu içinde söylediklerinin ve yazdıklarının fesada se- 105 Hadâiku’l-ezâhir, s. 128. Hikâyenin kısmen farklı versiyonları için bkz. Rebî‘ü’l-ebrâr, II, 459; Muhâda- râtü’l-üdebâ, I, 192. 106 Hadâiku’l-ezâhir, s. 128; el-‘Ikdü’l-ferîd, VIII, 135; el-Besâir ve’z-zehâir, IV, 46-47; Nesrü’d-dür fi’l- muhâdarât, III, 179; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 192. Hikâyenin çevirisi aynıyle Hüseyin Günday’dan alın- mıştır. Bkz. Klasik Arap Edebiyatında Mizahi Karakterler, s. 336. 107 Hadâiku’l-ezâhir, s. 94. 54 bebiyet verdiği iddiasıyla onu hayatının bir bölümünde baş zındık olarak kabul edenler de olmuştur. Hadâiku’l-ezâhir’de Ebû Nüvâs’a nispet edilen bir anekdotta onun dinin sınırla- rını zorlayan bir bakışa sahip olduğu bizzat kendisi tarafından ifade edilmektedir: Ebû Nüvâs kadın şarkıcıların bulunduğu bir işret meclisine dâhil olmuş. Orada bu- lunan ve kendisine hayranlık duyan genç kızlar “Keşke bizler senin kızların olsay- dık!” diye masum bir temennide bulununca Ebû Nüvâs kızların bu saf düşüncesini “Ve de Mecusi dininden olsaydık!” sözüyle bambaşka bir tarafa çekmiş.108 Ebû Nüvâs sarayda geçirdiği zaman süresince halifenin en yakınlarından birisi ol- duğundan halifeler ve devlet erkânıyla yaşadığı bazı diyaloglar mizahi anekdotlar şeklin- de edebiyatta yerini almıştır. Hadâiku’l-ezâhir’de daha çok şiirlerinden bir bölüm alınarak hakkında nükteler oluşturulan Ebû Nüvâs ile ilgili olarak eserde yer alan şu hikâye onun edebi ve mizahi kişiliğini ortaya koyması bakımından önemlidir: Halife Harun Reşid üzerinde kendi mührünün olduğu bir beraati kel bir ulak vası- tasıyla Ebû Nüvâs’a göndermiş. Beratı açıp baktığında hiçbir yazı ve işaret göre- meyen Ebû Nüvâs uzun uzun düşündükten sonra kendisine beratı getiren ve he- men bir cevap bekleyen ulaka “İlle de benden bir cevap bekliyorsan onu ancak kafana yazabilirim, aksi halde elin boş dönersin” demiş. Ulak teklifi çaresiz kabul edince de Ebû Nüvâs adamın kafasına birkaç beyit yazmış, sonra da altına halife- ye hitaben “Şiiri okuduğunuzda kâğıdı imha ediniz” notunu düşmüş. Postacısının kafasında yazılı olanları okuyan Harun Reşid adamın kel kafasının tokatlanmasını emretmiş. Halife karşısındaki manzaraya kahkahalarla gülerken cellâtlar yazı silinene kadar adamın kafasını tokatlamayı sürdürmüş.109 3) Ebü’l-‘Aynâ Arap dilini fasih ve beliğ bir şekilde kullanma vasfıyla öne çıkmış Ebü’l -‘Aynâ (ö. 283/896) hazır cevap ve hoş sohbet kişiliği ile bilinen Halife Mütevekkil devrinin göz dolduran bir nedim ve ahbâr râvisidir. Önceleri görme yetisiyle ilgili bir şikâyeti bulun- mayan Ebü’l-‘Aynâ bir hastalık neticesinde gözlerini kaybetmiş, bu hadiseden sonra da bu lakapla anılır olmuştur. Saray çevresinde ve edebi mahfillerde şakacı kişiliği ve sivri dili ile tanınan Ebü’l-‘Aynâ âmâ olmasına rağmen şahsında topladığı birçok meziyet sa- yesinde saray nedimliğine kadar yükselmeyi başarmıştır. Onun saraya nedim olarak kabul edilmesini hikâye eden bir anekdot körlük engelini zekâ enstrümanı ile nasıl aştığını gös- termesi bakımından ilginçtir. Şöyledir Hadâiku’l-ezâhir’de sözü edilen hikâye: 108 Hadâiku’l-ezâhir, s. 107. Bu konudaki bazı değerlendirmeler için bkz. Nasır Niray, Sâsânî İmparatorluğunun Devlet Yapısı Üzerinde Bir İnceleme, SBE Dergisi (Muğla Üniversitesi), 2001, Sayı: 5, s. 19. 109 Hadâiku’l-ezâhir, s. 128. 55 Bir defasında halife Mütevekkil Ebül-‘Aynâ’ya “Şayet gözlerin görüyor olsaydı seni sarayımda nedim olarak istihdam ederdim” deyince Ebül-‘Aynâ hemen “Halife haz- retleri” demiş “şayet yüzük kaşlarındaki mühürlerin kime ait olduğunu teşhis için bir mühürdâr veya Ramazan hilâlini gözetleyecek bir eleman olarak çalıştırmayacaksa- nız, nedimlik hizmetinize bendenizden iyisini bulamazsınız, haberiniz olsun!”110 Genel olarak hazır cevaplılığı ve keskin zekâsı üzerinden kurgulanmış hikâyeler- den oluşan 26 adet Ebü’l-‘Aynâ nüktesine İbn‘Âsım tarafından Hadâiku’l-ezâhir’de yer verilmiştir. Tahmin edilebileceği üzere, bu anekdotlardan bir bölümü Ebü’l-‘Aynâ ’nın âmâlığını konu almaktadır. Nitekim Halife Mütevekkil’in bir sorusuna verdiği aşağıdaki beliğ yanıtında da vurgu bu yöndedir: Halife Mütevekkil bir gün Ebü’l-’Aynâ ’ya “Gözlerini kaybetmenin sende oluştur- duğu en büyük talihsizlik nedir?” diye sorunca Ebü’l-’Aynâ hemen şu mültefit ce- vabı vermiş: “Tüm ümmetin üzerinde ittifak ettiği o cemalinizden mahrum kal- mak!”111 Edeb kaynaklarında Ebü’l-Aynâ’nın muhatabını susturmadaki yetkinliği ile ilgili yeterince malzeme yer almaktadır. Örneğin Kalkaşendî, nitelikli bir kâtip sınıfının yetişti- rilmesi için kaleme aldığı Subhu’l-a’şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ adlı eserinde, klasik dönemde yaşayan ünlülerden hangisinin hangi özelliği ile meşhur olduğuna dair uzunca bir liste sıralamış ve kâtip sınıfının bunları mutlaka bilmesi gerektiği üzerinde durmuştur. Bu lis- tede ismine yer verilen Ebü’l-‘Aynâ için yapılan tespit dikkat çekicidir: ِ َة] ِفي اْألَْجِوبَِة اْلُمْسِكت [... َوأَبُو اْلعَْينَاِء (...) Ebü’l-‘Aynâ da susturucu cevaplarıyla (hazırcevaplılıkla) ünlüdür.112 Teracim kitaplarında verilen bilgilerden iyi bir hafız olduğunu anladığımız Ebü’l- Aynâ, özellikle tariz ve kinayeler yoluyla sergilediği hiciv ve tahkirlerinde muhatapları açısından son derece rahatsız edici bir şahsiyete dönüşmektedir. Kuvvetli hafızasının da sağladığı avantajları iyi değerlendiren nüktedanımız, alay ve ironilerinde Kur’an kültürü- ne ait vukufiyetinin bir işareti olan “ayetlerin diliyle muhatabı iğneleme” usulüne sık sık 110 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91; Neksü’l-himyân, s. 48; Rebî’ü’l-ebrâr, II, 301; Nihâyetü’l-ereb, IV, 25; et-Tez- kiretü’l-hamdûniyye, VIII, 399; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 146; el-Vâfî bi’l-vefeyât, II, 71; el-‘Abbâs el-Hüseynî el-Kâşânî, Hadâiku’l-üns fî nevâdiri’l-‘Arab ve’l-fürs (I-V), Dârü’l-âfâki’l-‘Arabiyye, 1. Baskı, Kahire, 2003, I, 416; Antuvân el-Kavvâl, Dîvânu Ebi’l-‘Aynâ, Dârü Sâdir, 1. Baskı, Beyrut, 1994, s. 58-59. 111 Hadâiku’l-ezâhir, s. 66; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha, s. 258; Şeyho, Rizkullah b. Yusuf, Mecânî’l-edeb fî hadâikı’l-‘Arab, Matbaatü’l-Âbâü’l-yüsûiyyûn, Beyrut, 1913, I, 79. 112 Belirli hasletlerde kendi zamanının rakipsizi durumundaki şahsiyetlerin tanıtıldığı bu uzun listenin ta- mamını görmek içinbkz. ِِبِه اْلَمثَُل فِي أَْمثَاِله ِنِه بَِحْيُث يُْضَرُب ِفي َزَما -başlığı altındaki bölü َمْن َكاَن فَْردًا me.El-Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ (I-XIV), Dârü’l-kütübi’l-mısriyye, y.y, 1922, I, 516; el- Keşkûl, I, 250. 56 başvurmaktadır. Bu bağlamda aşağıda, onun kutsal metne ait pasajlardan yararlanarak ortaya koyduğu tasvir ve nüktelere ilişkin birkaç örnek sunulmuştur: (a) Bir keresinde Halife Mütevekkil, Ebü’l-‘Aynâ’ya “Şu Hıristiyan dostun İbn Nûh var ya, senin hakkında durmadan ileri geri konuşuyor!” deyince hemen şöyle de- miş: َّبَِع ِملَّتَُهمْ ﴾ ْ ن تَْرَضى َعنْ َك اْليَُهودُ َوالَ النََّصاَرى َحتَّى تَت ﴿َولَ Zaten dinlerine girmedikçe ne Yahudileri ne Hıristiyanla- rı memnun edebilirsin! (Bakara:120)113 (b) Musâ bin Abdülmelik114 Necâh bin Seleme'yi115 yanında içki içtiği gerekçesiyle adamlarından birine öldürtmüştü. Halife Mütevekkil bu suikastten epey bir süre sonra Ebü'l-‘Aynâ'ya “Necâh’ın öldürülmesi hakkında ne diyorsun?” diye sormuş o da “Allah’ın dediğini diyorum” deyip ِ ه﴾ َ ع َلْ ي َ ضى َ سى فَق َ ُ مو َ ز هُ َ ك َ َو ﴿ف Mûsâ bir darbeyle onu öldürdü. (Kasas:15) ayetini okumuştu. Ebü'l-‘Aynâ'nın bu sözü Musâ’nın kulağına gidince Ebü'l- ‘Aynâ'ya gelerek “Necâh’ı benim öldürdüğümü söylemişsin” diye sitemde bulundu, o da kendisinden özür diledi ve böylece taraflar sulh edip ayrıldı. Bu hadiseden epey bir zaman sonra Ebü'l-‘Aynâ ve Mûsa tekrar karşılaştılar. Mûsa “Hani seninle sulh etmiştik, uzun zaman oldu, neden yanımıza uğramadın?” diye sorunca Ebü'l-‘Aynâ meramını yine bir ayetle ifade etti: َُلنِي َكَما قَتَْلَت نَْفًسا بِاْألَْم ِس﴾ ﴿أَتُِريدُ أَنْ تَْقت Dün birini öldürdüğün gibi, bugün de beni mi öldürmek istiyorsun?! (Kasas:19) Bunu duyan Musâ “Anlaşılan benimle ilgili kanaatin değişmemiş Ebü'l-‘Aynâ” de- di.116 (c) Detone bir sesle şarkı icrasında bulunan bir muğanniyeyi dinleyen Ebü’l-‘Aynâ’nın yorumu şöyle olmuş: 113 Hadâiku’l-ezâhir, s. 219; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 284; Zehrü’l-âdâb, I, 265; Nesrü'd-dür fi’l-muhâdarât, III, 135; el-Merzubânî, Nûrü’l-kabes. nşr. Rudolf Sellheim, Beyrut, 1964, s.323. 114 Ebû İmrân Musâ b. Abdulmelik el-İsfehânî: Abbâsi devletinin vergi idâresinden sorumlu önemli şah- siyetlerinden. Başarısından ötürü birkaç Abbâsi halifesi kendisini bulunduğu mevkide tutmuştur. 115 Necâh b. Seleme: Halife el-Mütevekkil döneminde vergi memurlarının denetiminden sorumlu kişi. Vâli- lerden ve vergi memurlarından zorla kopardığı paralarla servet yapmış, ancak bu davranışının cezâsını canıyla ödemiştir. 116 Hadâiku’l-ezâhir, s. 219; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 395; Neksü’l-himyân, s. 254; Nesrü'd-dür fi’l- muhâdarât, III, 136; el-Hamevî, Yâkût, Mu‘cemü’l-üdebâ (I-VII), nşr. İhsân ‘Abbâs, Dârü’l-Ğarbi’l- İslamî, 1. Baskı, Beyrut, 1993, VI, 2608; Zehrü’l-âdâb, I, 265; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 284. 57 َِّن أَْنَكَر اْألَْصَواِت لََصْوُت اْلَحِميرِ ﴾ ﴿إ Şüphesiz seslerin en çirkini eşeklerin sesidir. (Lokman:19 )117 Diğer bazı nedim ve nüktedanlarda olduğu gibi Ebü’l-‘Aynâ’nın da dönemin var- lıklı insanlarına zaman zaman arz-ı hacette bulunduğu olmuştur. Bilhassa gözlerini kay- bettikten sonra ortaya çıkan acziyet ve muhtaçlığa paralel olarak bu tavrının nispeten art- tığı görülmektedir. Dolayısıyla onun nüktelerinin bir bölümü, mühim zevattan bir şeyler talep edip de bunların karşılanmaması durumunda yapılmış şaka ve nüktelerden oluşur. Nitekim Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir fıkrasında, Ebü’l-‘Aynâ’nın, talebini karşılamak istemeyen birine verdiği zarif bir cevapla emeline ulaştığı görülmektedir: Bir gün Ebü’l-‘Aynâ eşraftan Ahmed b. Sâlih’e bir ihtiyacını arz etmiş, o da bu is- teğini karşılayacağına dair ona söz vermişti. Ancak Ahmed bu taahhüdünü zama- nında yerine getiremeyince Ebü’l-‘Aynâ bu sözü ona hatırlatma gereği duydu. Ahmed’in “Şu yağmuru çamuru görmüyor musun?” diye bir bahaneye sığındığını görünce de lafı sokmuş: “O halde benim hacet yazlıkmış!” Bu söz Ahmed’i güldürmüş ve hemen Ebü’l-‘Aynâ’nın ihtiyacını görmüş.118 Ebü’l-‘Aynâ’nın nükteleri aynı zamanda içinde yaşadığı çağın politik ve dini eği- limlerini yansıtan bir karakteri haizdir. Dolayısıyla mizah formatında okunabilecek nice anekdotunda dönemin hâkim polemikleri hakkında fikir edinmek mümkündür. Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan Ebü’l-‘Aynâ nükteleri bu açıdan da ilham vericidir. Mesela aşağıdaki tarihsel hikâye, birkaç asra damgasını vuran mühim bir siyasal fenomene, asabiyeye dair- dir: Birgün Abbasoğulları sülalesinden bir adam Ebü’l-‘Aynâ’ya gelerek “Allah’ım, Muhammed’e ve onun ailesine salât ve selam olsun” demekle, yani bana salât-ü selam getirmekle emrolunduğun halde benden nasıl nefret edersin?” diye çıkış- mıştı. Ebü’l-‘Aynâ bu adama “Hazret” dedi “Ben ayrıca duama [O soydan gelen temiz ve salih kimselere] ibaresini de ekliyor, böylece seni onlardan ayırmış oluyorum!”119 Ebü’l-‘Aynâ’nın durum tasviri içeren nükteleri hatırı sayılır bir rakama ulaşır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bu nükte biçimine ilişkin bazı örnekler varsa da, o, bulundu- ğu mecliste spontan biçimde sergilenen şakaların da rivayetçisi olmuştur. Yine Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan sofra mizahı temalı aşağıdaki hikâye bunun güzel bir örneğidir: 117 Hadâiku’l-ezâhir, s. 224. Hikâyenin farklı bir versiyonu için bkz. Muhâdarâtü’l-üdebâ, II, 669. 118 Hadâiku’l-ezâhir, s. 104; el-Besâir ve'z-zehâir, V, 135; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 141; et-Tezkire- tü’l-hamdûniyye, II, 485. 119 Hadâiku’l-ezâhir, s. 60; Rebî‘ü'l-ebrâr, II, 85-86; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 189. 58 Ebü’l-‘Aynâ anlatıyor: Bazı devlet erkânının da bulunduğu bir sofrada önümüze kızarmış oğlak getirilmişti. İnsanlar kollarını sıvayıp birden oğlağa büyük bir iştah- la saldırınca ev sahibi “Müslüman değil misiniz siz?” dedi “Zavallıcağıza acıyın ki Allah da size acısın. Ne de olsa bir hayvan o!”120 4) Cemmâz Abbasi dönemi ünlü saray şairi ve nedimlerinden Cemmâz’ın (ö.242/857) mizaha yatkınlığı çocuk yaşlarında iken küttap hocası tarafından keşfedilmiştir. Edebiyatta ve mizahta mücûn olarak adlandırılan müstehcen edebiyatın en tanınmış simalarından kabul edilen Cemmâz Abbasi halifesi mütevekkil tarafından saraya davet edilmiş, nüktedan kişi- liği ile kısa sürede sarayın gözde isimlerinden biri olmuştur. Kaynaklarda kendisine nispet edilen anekdotlardan anlaşıldığına göre betim sanatında usta olan Cemmâz çirkinlik gibi bir takım fiziksel kusurları eleştirme, cimri, davetsiz misafir, sakîl ve ahmak gibi kimi sosyal sınıf ve tiplere sataşmada son derece mahir bir nüktedandır. 44 adet Cemmaz anekdotunu bir araya getirdiği “Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedîmi el-Cemmâz”121 adlı makalesinde Hüseyin Günday, Cemmâz’ın hayat hikâyesine yer vererek şahsı ve mizahı ile ilgili geniş tahlillerde bulunmuştur. Bu makalede yer alan Cemmâz anekdotlarından hareketle Arap edebiyatındaki Cemmâz’a ait nükte sayısının hatırı sayılır bir rakama ulaştığını söyleyebiliriz. Ancak bu tesbiti İbn ‘Âsım’ın Hadâi- ku’l-ezâhir’i için yapmak mümkün görünmemektedir. Zira eserdeki Cemmâz anekdotu sayısı 3 rakamı ile sınırlıdır. Bununla birlikte sözü edilen üç anekdot Cemmâz’ın genel felsefesini, dünya görüşünü ve mizahtaki yerini ortaya koyması bakımından önemlidir. Ayrıca İbn ‘Âsım’ın verdiği üç Cemmâz nüktesinden iki tanesinin sadece Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan nükteler oluşu bunları orijinal kılmaktadır. Ağzı bozuk bir nüktedan olan Cemmâz’ın cinsel bir uzva odaklı son derece por- nografik içerikli bir fıkrasını eserinde zikreden122 İbn ‘Âsım, onun, hafif tonda müsteh- cenlik içeren bir fıkrasına daha yer vermektedir: Muahmmed b. Yezid el-Mühellebî anlatıyor: Bir gün Cemmâz’ın da bulunduğu bir mecliste halife Muntasır’ın yanındaydım. Bir ara halife bana dönerek “Sor bakalım Cemmâz’a, kendisinde kadınlara karşı bir arzu kalmış mı?” dedi. Ben de bir fırsa- tını bulup Cemmâz’a sordum. Bana “Evet” dedi “şimdi de onlara pezevenklik etme arzusundayım!”123 120 Hadâiku’l-ezâhir, s. 142; el-Besâir ve'z-zehâir, VII, 179; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 197. 121 Günday Hüseyin: Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedîmi el-Cemmâz, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2010/1 c.12.sayı: 1. 122 Hadâiku’l-ezâhir, s. 60. 123 Hadâiku’l-ezâhir, s. 93; el-Besâir ve'z-zehâir, IV, 54. 59 Cemmâz nüktelerindeki ısırgan aşağılamaların çarpıcı bir örneği ise ünlü Abbasi veziri Feth b. Hakan’la Cemmâz arasında cereyan ettiği anlaşılan ve pek çok edep kayna- ğında zikredilen şu diyalogda görülebilmektedir: Bir gün vezir Feth b. Hakan “Halife ile konuştum, seni köpeklere ve maymunlara vali tayin ettiğini söyledi” diyerek Cemmâz’a takılınca Cemmâz hemen karşılık vermiş “O halde söyleyeceklerimi dinle ve itaat et!”124 5) Müzebbid Mücûn adı verilen müstehcen edebiyatı sahasında fıkralar üreten Arap edebiyatının en önemli şahsiyetlerinden kabul edilen Ebû İshâk Müzebbid el-Medînî (ö 114/732) biyogra- fisi hakkında diğer önemli Arap nüktedanlarının aksine yeterince bilgi bulunmamaktadır. Müzebbid ile ilgili olarak Gâlib ‘Anâbise’nin “Nevâdiru Müzebbid el-Medînî: beyne’l- müsteve’l-edebiyyi’ş-şa‘biyyi’l-latîf ve’l-müsteve’l-bezî’ (İnce mizah ve kaba mizah bağlamında Müzebbid el-Medînî’nin popüler nükteleri)” adlı bir makalesi125 ve Şener Şahin’nin “Nevâdir malzemesinden hareketle bir biyografi inşası denemesi: Müzebbid el- medînî örneği: hayatı-mizahı” adında bir makale çalışması hali hazırda devam etmektedir. Daha çocuk yaşta iken ilme düşkünlüğü, zekâsı ve güçlü hafızasıyla bilinen Mü- zebbid Emevi-Abbasi geçiş döneminde yaşamıştır. Müstehcen edebiyat alanındaki meşhur fıkralarının yanında nispeten daha nezih fıkraları da bulunmaktadır. Müzebbid’in mizah edebiyatında yetkin olduğu alanlardan birisi de Kur’an metnine dayalı nüktedir. Edeb literatüründe Müzebbid’e nispet edilen anekdotların daha fazlası kaba mizah türünden örneklerdir. Onun edep yoksunu biri olduğu ilgili anekdotlarının yanı sıra şahsi- yeti ile ilgili söylenen sözlerden de anlaşılmaktadır. Mesela onunla ilgili bir tanımlama şöyledir: َل ى َّخ ًال إِ ُ م َب ِ ل، فَ إِ نَّ هُ كَ انَ ْ خ َ ر ةٌ ِفي اْ ل بُ ٌ ر كَ ثِي َ ر ِة، َل هُ أَخْ بَا ِ د َ و ال نَّا ُ حْ ل ِ ن ُ جو ُ م َ ر اْ ل َ كث ِي َ كانَ ] الْ َغايَ ةِ .] 124 Hadâiku’l-ezâhir, s. 93; hikâyenin kısmen farklı ve oldukça detaylı versiyonları için bkz. Târîhu Bağdâd III, 126; ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm (I-LII), thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî, Dâru’l-kütübi’l-‘Arabiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1987, XVIII, 203; İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (I-X), Dârü Sâdır, 1. Baskı, Beyrut, 1939, V, 18; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 175; Cem’ü’l-cevâhir, s. 115; Zeh- rü’l-âdâb, I, 157; el-Vâfî bi’l-vefeyât IV, 205 125 Mecelletü’l-mecma‘ , Sayı: 2, 2010, Mart Sayısı. Bu makale vesilesiyle Müzebbid nevadiri konusunda geç dönemde Yûsuf b. el-Vekîl el-Mîlevî tarafından yapılmış bir derlemenin (İthâfü’l-müteveddid bi nevâdiri Müzebbid) varlığından haberdar olmaktayız. Derlemenin yayınlanmamış el yazma nüshası, Gâlib ‘Anâbise’nin belirttiğine göre Yale Amerikan Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Bkz. İlgili makalenin Özet (Mülahhas) bölümü. Mecelletü’l-mecma‘, Sayı: 2, s. 1 60 (Müzebbid) ahlaksız ama hoş nükteli biriydi. Pintiliğine dair pek çok fıkrası bulunup cimrilikte zirveyi temsil etmekteydi.126 Kaynaklarda ayrıca Müzebid’in hazırcevaplılığı, geçimsizliği, çok içki içtiği ve çirkinliği ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Adı, edeb literatürüne ait farklı kaynaklarda د ٌ ٌ د , َمِزي ِب -şek ُمَزبِّدٌ ve ُمَزبَّدٌ , َمْزبِدٌ , ُمْز linde farklı biçimlerde kaydedilen Müzebbid’e nispet edilen anekdot sayısı yaklaşık 100 civarındadır. Bununla birlikte Müzebbid’e ait nükte sayısı Hadâiku’l-ezâhir’de ٌَمِزيد ismi- ne nispetle 7 olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendisine atfedilen anekdotlar, nüktedanımızın hazır cevap bir karaktere sahip ol- duğunu, keza muhataplarını zor durumda bırakmaktan büyük bir keyif aldığını göstermek- tedir. Kimi zaman eleştirilerini doğrudan muhatabına yönelttiği görülürken bazen de ki- naye yoluyla karşısındakini susturduğu görülmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşağıdaki iki örnek, aynı zamanda onun hiciv sanatındaki becerisinin kanıtı mahiyetindeki belgelerdir: (a) Bir gün Müzebbid (Mezîd) Hâlise isimli bir muğanniyenin evine misafir olur. Ora- da evin bir duvarında Adem ve Havva isimlerinin yazılı olduğu bir tablo görünce “Bu tablonun taşıdığı anlam nedir?” diye sorar. Hâlise “İşittiğime göre Hz. Adem ve Havva’nın isimlerinin yazılı olduğu eve şeytan giremezmiş” der. Bunun üzerine Müzebbid “Saçmalama Halise!” diye çıkışır “Şeytan, Adem ve Havva bizatihi yüce Allah’ın katında misafirken Cennet’e sızmayı başardı da, duvarında sadece isimle- ri yazılı diye bir şantözün evine mi giremeyecek?!”127 (b) Bir gün Halife Memûn, Müzebbid’e “Şu Rebîaoğulları sülalesinden ne çok halife çıkmıştır” deyince Müzebbid hemen cevabı yapıştırmış: “Haklısınız halife hazret- leri, lakin hepsinin de tahtı darağacından!”128 Kölelik sistemi Arap-İslam toplumunda bir vakıa olarak bulunmaktaydı. İslam’ın kölelere iyi muamele edilmesi gerektiğine dair bir yaklaşımı olmasına rağmen, hatta efen- dinin evinde yenilen yemeğin köle ile de paylaşılması gerektiği şeklinde tavsiyeleri var- ken, kimi zaman efendileri tarafından kölelerin baskı ve şiddete maruz bırakıldıkları gö- rülmektedir. Daha önce olumsuz birçok özelliğine vurgu yaptığımız Müzebbid’in Hadâi- 126 Fevâtü’l-vefeyât, IV, 131. 127 Hadâiku’l-ezâhir, s. 225. 128 Hadâiku’l-ezâhir, s. 81; ‘Uyûnü’l-ahbâr, I, 438. Hikâye ayrıca el-‘Ikdü’l-ferîd’de üç farklı yerde bazı nüanslarla yer almaktadır. II, 9, IV, 121, VII, 276. 61 ku’l-ezâhir’den aldığımız bir örneğe bakılırsa vicdani sorumluluk gereği hafif tonda bir mizah kullanarak kölesine eziyet eden birisini eleştirdiği görülmektedir: Müzebbid (Mezîd) komşularından birinin, kölesini ölesiye dövdüğünü görünce da- yanamayıp “Neden onu böyle yalvarta yalvarta dövüyorsun, be insafsız?!” diye çı- kışmış. Komşusu “Sen onun suçunu bilmezsin” demiş. Müzebbid, suçunun ne oldu- ğunu merak edince de izah etmiş: “Bu köle bozuntusu, babamın hacca, anamın da umreye giderken develerini bağlamak için yanlarında götürdükleri ipi çaldı!” Bunu duyan Müzebbid “Bak dostum” demiş “kölen, değil o değersiz ipi, gidip Kâbe-i Muazzama’yı aşırsa, insanlar da sırf bu yüzden tavaf edemeyip hacsız kalsa- lar yine de böyle bir dayağı hak etmiyor!”129 Tıynetindeki bozukluğa rağmen şakalarıyla insanları güldürmedeki başarısı, hazır cevaplılığı ve hoş sohbeti nedeniyle döneminin ileri gelen bazı devlet adamlarıyla iyi iliş- kiler içerisinde olduğu anlaşılan Müzebbid’in onlara sohbet arkadaşlığı yaptığı da bilin- mektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir anekdotta Müzebbid ile bir vali arasında yaşa- nan diyalog onun devlet ricali ile ilişkilerinin boyutunu göstermesi açısından önemlidir: Müzebbid (Mezîd) kendisinin sohbetinden hoşlanan Medine valisinin yanına her gün uğrardı. Bir gün gecikmeli olarak yanına gelince halife Müzebbid’e “Seni bu kadar geciktiren nedir?” diye sordu, o da gerekçe olarak şunu aktardı: “Efendim uzun süredir beraber olmayı arzuladığım güzel bir kadın komşum vardı, sonunda dün gece muradıma erdim, haliyle de biraz geciktim”. Vali, Müzebbid’in bu fütursuzca itirafına öfkelendi ve “Yemin ederim ki suçunu itiraf ettiğin için seni cezalandıracağım” dedi. Müzebbid ise “Bu kadar öfkelen- meyin vali hazretleri, müsaade edin de sözümü bitireyim” dedi ve şöyle devam et- ti: “Sabah olduğunda rüyamı yorumlasın diye bir rüya tabircisine gittim ama adam yerinde yoktu. İşte gecikmemin sebebi de budur”. Vali bunu duyunca sakinleşerek “Allah canını almasın” dedi “demek bütün bunlar rüyanda oldu?!”130 Esasen mücûn edebiyatı denilince ilk akla gelen isimlerden olan Müzebbid’in bu yönü Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan nüktelerine pek yansımamış görünmektedir. Zira müs- tehcen fıkra üreticilerinin önde gelen isimlerinden biri olan Müzebbid’in -hafif tonda müs- tehcenlik içeren bir nüktesi haricinde-Hadâiku’l-ezâhir’de kaba sayılabilecek bir anekdo- tuna tesadüf edilmemektedir. Aşağıya aldığımız yellenme temalı anekdot ise diğer müs- tehcen örneklerle kıyaslandığında ahlaki bakımdan sorunsuz görünmektedir: Bir gün Müzebbid (Mezîd) Medine’de bir şarkı meclisine uğrar. Ortamda bir mu- ğanniye şarkı okumakta hemen yanında da hizmetçisi durumundaki genç bir kız beklemektedir. 129 Hadâiku’l-ezâhir, s. 225. 130 Hadâiku’l-ezâhir, s. 97. 62 Bir ara muğanniye ters bir hareket yapar ve elinde olmadan sesli bir şekilde yelle- nir. Hemen başını kaldırır ve hışımla yanıbaşındaki hizmetçisine bir tokat aşk eder. Durumu fark eden Müzebbid bir süre bekledikten sonra kendisi gürültülü bir şekilde yellenir, o da başını kaldırır ve yine hizmetçinin suratına okkalı bir tokat yapıştırır. Bunu gören muğanniye hizmetçisini niçin tokatladığını sorar. Bunun üzerine Müzebbid “Her gaz kaçıran hizmetçiye bir tokat atmıyor muydu?” der.131 6) Ferezdak Daha çocuk yaşta iken ilme düşkünlüğü, zekâsı ve güçlü hafızasıyla tanınan Fe- rezdak esasen tâbiûn neslindendir. Alt dudağının somuna benzemesi nedeniyle bu anlama gelen “Ferezdak” lakabının kendisine verildiği Ebû Firâs Hemmâm b. Gâlib et- Temîmî’nin (ö. 114/732) henüz küçük yaşlarda yazdığı şiirlerinden bir bölümünü babası- nın teşviki ile Hz. Ali’ye okuduğu, Hz. Ali’nin de bu şiirleri çok beğendiği rivayet edil- miştir.132 Uzun bir ömür süren Ferezdak hayatının belirli dönemlerinde dini vecibelere ilgi duysa da büyük bölümünde manevi hayata lakayt kalmış, hayatının sonuna kadar içkiye ve eğlenceye düşkünlüğü devam etmiştir. Olumsuz birçok hasletinin yanında cömertliği bilinmektedir. Yetiştiği dönemde ilim ve kültür merkezi olan Basra’da hayat süren Ferez- dak, çevresindeki hiciv şairlerinin etkisiyle yazmaya başladığı bu alanda ısırgan eleştirile- riyle usta bir heccava dönüşmüştür. Nitekim en yakınındaki dostları bile onun hiciv okla- rından nasibini almıştır. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’i Emevi devrinin bu ünlü hiciv ustasına ait birkaç edebi anekdot içermektedir. Bunlardan birisi fiziksel bakımdan çirkinliği üzerinden ken- disine yüklenen bir şahsa, muhatabının yöntemine başvurarak bir Kuran ayetinden ihlamla yönelttiği aşağıdaki eleştirisidir: Bir gün Halid b. Safvân çirkinliği ile maruf Ferezdak’la karşılaşınca ona “Ey Ebû Firâs, senin َّ ن﴾ ََّطْعَن أَْيِديَُه َنهُ أَْكبَْرنَهُ َوق َّما َرأَْي ﴿فَلَ Kadınlar onu gördüklerinde gözlerinde pek büyü- tüp şaşkınlıktan ellerini kestiler” (Yusuf:31) ayetinde kastedilen yakışıklı olmadığın kesin!” deyince Ferezdak dayanamamış: “Sen de herhalde genç kızın, babasına ‘Babacığım onu ücretle tut, çalıştırdıkların içerisinde en hayırlısı, güçlü ve güvenilir olan (bu adam) dır’ hitabında bulunduğu o delikanlı değilsin!”133 131 Hadâiku’l-ezâhir, s. 141. 132 DİA, “Ferezdak” md., XII, 374. 133 Hadâiku’l-ezâhir, s. 220; Cem'ül-cevâhir, s.140; el-Ikdü’l-ferîd, IV, 42; et-Tevhî-dî, Ebû Hayyân el- Endelusî, el-İmtâ’ ve’l-müânese, thk. Muhammed Hasen İsmâîl, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye 1. Baskı, Beyrut, 63 “Ferezdak olmasaydı Arap dilinin üçte biri olmazdı” övgüsüne mazhar olan Fe- rezdak dile vukûfiyeti ve şiirdeki eşsiz kabiliyeti nedeniyle en büyük üç Arap şairinden biri kabul edilmiştir. Ancak İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde yer verdiği bir hikâye örneğinde, hazır cevaplılıktaki ustalığı ve muhatabını susturmadaki üstünlüğü çocuk yaş- taki biri tarafından zor duruma düşürülmesine engel olmamaktadır: Bir gün Ferezdak şiir okurken o zamanlar çocuk yaşta olan Kümeyt b. Zeyd’in (ö. 126/744) kendisine kulak kabarttığını fark etmiş, bu alaka ve yetenekten memnun da kalmıştı. Bir ara Ferezdak, Kümeyt’e, dinlediği şiiri nasıl bulduğunu sormuş, çocuk da “Güzel” cevabını vermiş. Bunun üzerine “Peki baban olmamı ister misin?” diye çocuğa muzipçe takılmaya kalkışınca çocuk da taşı gediğine koyuvermiş: “Babam değil de (babamın nikâhı altındaki) annem olmanı ne kadar isterdim!” Aldığı cevap karşısında şaşkına dönen Ferezdak “Amcaoğlu” demiş “bu konuştu- ğumuz aramızda kalsın, zira hayatımda hiç böyle köşeye sıkışmamıştım!”134 Hadâiku’l-ezâhir bize, Ferezdak’ın hayatına dair önemli bazı ayrıntılar içeren ta- rihsel hikâyeler de aktarmaktadır. Bunlardan birinde ünlü hiciv ustasının kendisi gibi mi- zahtan anlayan ve lafını sakınmayan bir kızı olduğunu öğrenmekteyiz: Ferezdak’ın Ziyâd el-Akta‘ adında bir işret arkadaşı vardı. Bir gün kendisini ziya- rete gelen bu zatın karşısına Ferezdak’ın küçük kızı çıkmıştı. Ziyâd “Sen kimin kı- zısın?” diye sorduğunda çocuk “Ferezdak’ın” cevabını verdi ve sonrasında arala- rında şu diyalog cereyan etti: Ziyad şakayla: Zenci gibi bu kapkara halin ne böyle? Kız: Ya senin şu kesik kolunun haline ne demeli? Ziyad: O kol Haruriye savaşında gazi oldu. Kız: Hadi oradan, asıl bir hırsızlık sebebiyle kesildi, desene! Köşeye sıkışan Ziyâd dayanamaz ve sövmeye başlar: “Allah senin de, babanın da belasını versin!” Daha sonra bu hadise Ferezdak’a anlatılınca “Şimdi gerçekten inandım ki bu kız benim kızımmış!”135 7) Ebû Dülâme Kûfe’de dünyaya gelen Ebû Dülâme (ö.161/777-78) Emevi-Abbasi geçiş dönemi- nin en velüt hiciv şairlerinden birisidir. Hayatının son dönemlerinde Abbasi halifeleri Mansur ve Mehdi’ye nedimlik yaptığı sırada halifeleri nükte ve fıkralarıyla eğlendirmeyi başararak asıl şöhretini bu dönemde kazanmıştır. Ahlaken düşük bir karaktere sahip olan Ebû Dülâme’nin söylediği şiirlerde dine muhalif ifadeler yer aldığından zındıklıkla itham 2003, s. 366. Hikâyenin kısmen farklı varyantları için bkz. Muhâdarâtü'l-üde-bâ, II, 307; Me'mûn b. Muhyiddîn el-Cennân, el-Ecvibetü'l-müskite, Dârü'l-kütübi'l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1984, s. 151. 134 Hadâiku’l-ezâhir, s. 74; el-Mehâsin ve’l-ezdâd, s. 18; Mecânî’l- edeb, I, 100. 135 Hadâiku’l-ezâhir, s. 71. Hikâyenin farklı bir versiyonu için bkz. Muhâdarâtü’l-üdebâ, s. 188. 64 edilmiştir. Ancak bunun yanında herkesin hoşlanacağı türden nükteler yapan tatlı dilli bir şair ve nüktedan olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Arap edebiyatında nazmın en yaygın temalarından biri olan hicvi kullanmadaki ustalığı ile bilinen Ebû Dülâme çevresindeki en yakınlarını dahi iğnelemekten geri durmamıştır. Annesini hatta kendi kendisini dahi hic- vettiği bilinmektedir. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde yer verdiği Ebû Dülâme nükteleri -geneli iti- bariyle- muhtevasında şiir parçalarının bulunduğu anekdotlardan oluşmaktadır. Birkaç anekdot ise nesir türünde olup Ebû Dülâme’nin mizah anlayışını ortaya koyması bakımın- dan önem arz etmektedir. Bilindiği üzere bazı nüktedan, şair ve nedimler saraylarda tertiplenen edebi meclis- lerde ya da şiir inşadı için oluşturulan ortamlarda meclis eşrafından maddi çıkar sağlama gayesiyle tamahkârca davranmaktadır. İşte Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen uzunca bir hikâyeden anlaşıldığına göre Ebû Dülâme de sözü edilen kervana katılmaktadır: Ebû Dülâme halife Mehdî’nin huzurunda bulunduğu bir defasında bir kaside oku- muş, o da şiiri beğenip “Dile benden ne dilersen” diyerek kesenin ağzını açmıştı. Ebû Dülâme “Ey emîr, bana bir av köpeği bağışlasanız” deyince halife “Ben sana, ne ihtiyacın varsa söyle diyorum, sen ise isteye isteye bir tazı mı istiyorsun ben- den?!” diye kendisine hiddetlendi. Ebû Dülâme hiç istifini bozmadan “Ey halife, ihtiyaç sizin mi yoksa benim mi?” diye sordu. Halife “Senin” deyince de “Öyleyse sizden bir av köpeği istiyorum” diyerek talebini yineledi. Bunun üzerine halife Ebû Dülâme’ye bir av köpeği verilmesini em- retti. Sonrasında ise aralarında şu diyalog gelişti: Ebû Dülâme: Ey emir! Farz edin ki avlanmaya çıktım, o tazının peşinden ben mi koşacağım? Bunun üzerine halife ayrıca bir binek verilmesini emretti. Ebû Dülâme: Peki bu hayvanı kim kullanacak? Bunun üzerine halife bir de uşak verilmesini emretti. Ebû Dülâme: Tut ki bir hayvan avlayıp getirdim, onu kim pişirecek? Bunun üzerine halife bir de câriye verilmesini emretti. Ebû Dülâme: Peki bu kadar insan nerede yatacak? Bunun üzerine halife bir ev verilmesini emretti. Ebû Dülâme: Ey halife, vallahi hiç derdim yokken bu kadar insanı başıma sardın, bu insanlar ne yiyip ne içecek? Bunun üzerine halife “Öyleyse sana rızkını temin etmen için 1000 cerîb (1 Cerîb: 60 x 60 arşın ölçeğindeki arazi) kadar اِمر اِمر bir o kadar da ,َع özelliğinde toprak َغ bağışlıyorum” dedi. Ebû Dülâme “‘âmiri (verimli arazi) anladık, ancak ğâmir nedir ey halife?” diye sordu. Halife “Üzerinde bitki yetişmeyen arazi” cevabını verdi. Bunun üzerine Ebû Dülâme “Öyleyse ey halife, ben size ğâmir vasfına sahip 100.000 cerîblik çöl arazi- si vereyim, sizse bana ‘âmir vasfına sahip 1 cerîblik bir arazi daha verin” deyince halife durakladı “O bir cerîblik araziyi sana nereden bulup da vereyim?” diye sor- du. Ebû Dülâme “Beytülmâlden, hazineden” dedi. Mehdî son bir jest daha yaparak 65 onun bu isteğini de kabul etti ve “O bir cerîblik araziyi de verin kendisine” diye ta- limat verdi. Bütün bu olanlar üzerine Ebû Dülâme “İşte şimdi Halife hazretlerinin hazinesi tam anlamıyla ğâmir (bomboş) vasfını kazandı!” dedi ve son nüktesiyle halifeyi kahka- hadan yerlere yıktı.136 Arap edebiyatı literatüründe “kendi kendini hicveden şair” diye anılan Ebû Dülâme’nin bu namı kazanmasına sebep olan komik hikâye ise esasen Halife Mehdî’nin sarayında yaşandığı rivayet olunan ve Hadâiku’l-ezâhir’de de yer verilen şu hadisedir: Bir gün Ebû Dülâme, yanında Hâşimoğullarından mühim zevatın bulunduğu bir sırada Halife Mehdî’nin huzuruna girmişti. Mehdî, Ebû Dülâme’ye “Eğer şu mec- liste olan zevattan birini hicvetmezsen dilini keseceğim diye Allah’a bir söz ver- dim” dedi. Ebû Dülâme meclisteki ahaliye bir göz gezdirdi. Ancak gözü kime ilişse o kişi kaş göz işareti yaparak kendisini hicvetmemesi hususunda uyarıyordu. Böylece Ebû Dülâme kendinde o değerli zevattan birini hicvetmeye cesaret bulamadı ve “Her- halde en selametli yol kendi kendimi hicvetmek” dedi ve aşağıdaki dizeleri okudu: َ رامَ ـةِ َ ك َ وَال َ رامِ َ ن الْ كِ َ س مِ أَ َال أ ُبْ ـلِ ـغُ لَ ـد َيْ ـكَ أ َبَ ـا د َُال مَ ـة َ َف َلْ ي َ مـ ةَ َ مـا ِ ع َ ع اْ ل َنـزَ ً را ِإ ذَا ِ زيـ ِ خْ ن َ و ْ ر دًا َ مـامَ ـة َ كَ ـانَ ِقـ َ س الْ عِ ِب َ ل إِ ذَا َ مـة ُ َ ما ْ ؤُ م تَـ تَّ بِع ُـ هُ ال ذَّ َ ك ذَاكَ ال لُّ ً ما ْ ؤ َ ت ل ُ ْ ع َ مامَ ة ً وَ جَ مَ ْ عتَ ذ َ َ م َ ج ِ ت الْ ِ ق َيامَ ة ُ َن ْ د دَ َف قَ َ رحْ ، ِ عيمَ دُْ ن يَا ف ََال ت َْ ف َن َ ت َ صْ ب ْ د أَ ُ ك َق ْ ن ت َ َف إِ Bilmiyorsan da bil ki Ebû Dülâme Ne soylusun, ne soyunda var nane Taktın mı sarığı kafana bir maymun Çıkardığında da halis domuzsun Çirkinlikle alçaklığı cem ettin amma Alçaklığın bir adım öndedir daima Her yanını kuşattıysa da nimet Fazla sevinme, kapıdadır Kıyamet!137 8) Cuhâ I-II. (VII-VIII.) yüzyıllarda Kûfe’de yaşamış Arap mizahının en renkli karakterle- rinden biri olan Cuhâ’nın hayatı ve ailesi hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Gerçek ismi ile ilgili çeşitli spekülasyonlar bulunmakla birlikte muhtelif rivayetlerden yola çıkıl- dığında adının Ebü’l-Gusn Düceyn b. Sâbit el-Kûfî el-Fezârî olduğu görüşü öne çıkmak- tadır. 100 yıldan fazla yaşadığı da iddialar arasındadır.138 İbnü’n-Nedîm her nekadar Cu- 136 Hadâiku’l-ezâhir, s. 312; Ahbârü’z-zırâf, s. 119; el-Ezkiyâ, s. 103; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 111; el-Hayevân, II, 170; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VIII, 182; el-‘Ikdü’l-ferîd, I, 122; el-Müstetref, II, 112; Semerâtu’l-evrâk I, 86-87; Nihâyetü’l-ereb, IV, 39. 137 Hadâiku’l-ezâhir, s. 169-170; Nihâyetü’l-ereb, IV, 44; el-Müstetref, II, 7. 138 DİA, “Cuhâ” md.,VIII, 82. 66 ha’ya nispet edilen anekdotların yer aldığı Nevâdiru Cuhâ adında bir eserden bahsetse de139 bu eser günümüze ulaşmamıştır. Arap folklorunda Türk mizah kahramanı Nasrettin Hoca “Cuhâ” lakabıyla meşhur olduğundan farklı kültür ve coğrafyalarda yaşamış bu iki önemli nüktedanın, birçok za- man şahsiyetleri ve fıkraları birbirine karıştırılmaktadır. Buna ilaveten bu iki mizah kah- ramanının aynı kişi olduğu kanaatinde olan ilim adamlarının bulunduğunu ifadeyle birlik- te her ikisinin tarihi şahsiyetlerini inkâr edenlerin varlığını da kabul etmek gerekir. İbn ‘Âsım Hadâiku’l-ezâhir’inde 7 adet Cuhâ anekdotu kaydetmiştir. Bu anekdot- lardan 2 tanesine “Tipolojiler ve Karakterler” ana başlığı altında “Ahmaklar ve Dalgınlar” bölümünde yer vermiştik. Bu bölümde ise Cuhâ’ya nispet edilen diğer birkaç anekdota yer verilecektir. Cuhâ klasik Arap edebiyatında ahmaklığı ile temayüz etmiş nüktedanların başında gelmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan ve Cuhâ’ya nispet edilen 7 nüktenin tümünde onun ahmak bir karakter olduğuna vurgu yapılmaktadır. Bu nüktelerde Cuhâ başına gelen sıradan hadiselere makul olmayan yorumlar yaparak ahmaklığını tescillemektedir. Klasik dönemde (buhur) tütsü yakma hem şifa amaçlı hem de güzel koku gayesiy- le başvurulan bir yöntemdi. Bu uygulamayı yapacak kişi kumaştan küçük bir çadırın içeri- sine girer ve o kapalı mekânda hapsolan hoş kokunun üzerine sinmesi için bir süre bek- lerdi. İşte Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen bir anekdot böyle bir tütsülenme sırasında Cuhâ’nın içine düştüğü komik durumu tasvir etmektedir: Bir gün tütsü yaptığı esnada Cuhâ’nın içine girdiği kumaş çadır alev alır ve kendi- ni yanmaktan zor kurtarır. Buna canı sıkılan Cuhâ bundan sonra tütsüyü sadece anadan doğma bir vaziyette yapacağına dair yemin eder.140 Klasik mizahta yer alan bazı anekdotlar kadim Arap örfünde mevcut bazı uygula- malar hakkında bizi aydınlatmaktadır. Mesela Hadâiku’l-ezâhir’de yer verilen bir anekdot vasıtasıyyla evliliklerde başlık parası uygulaması olduğunu öğrenmekteyiz. Ancak ilgili anekdotta Cuha’nın da hadiseye mizahi bir boyut kazandırdığı görülmektedir: Bir gün Cuhâ babasına şöyle demiş: Babacığım sen zamanında annemi 500 dirhem başlık parası karşılığında almıştın, şimdi ise kız kardeşimi yine 500 dirhem karşılı- ğında kocaya veriyorsun. Bu durumda ben de sana kâr olarak kalıyorum!141 139 Ebü’l-Ferec, Muhammed b. İshak en-Nedm, el-Fihrist, Dârü’l-ma‘rife, Beyrut, 1978, s. 375. 140 Hadâiku’l-ezâhir, s. 135; el-Basâir ve’zehâir, V, 108; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 209. 141 Hadâiku’l-ezâhir, s. 130. 67 Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız bir diğer Cuhâ nüktesinde kahramanımız günlük yaşamda karşılaşılabilecek normal bir hadiseye kendince derin anlamlar yükleyerek ölüm olgusundan kaçış olarak yorumlamaktadır: Eline aldığı bir taşla badem kırmakta olan Cuhâ bir seferinde ıskalayınca badem bir tarafa fırlar. Kendisini sakarlıkla suçlamaya yeltenmesinler diye de “Fesüpha- nallah, görüyorsunuz değil mi?” der “ölümün yüzü ne soğuk. Cansızlar bile ondan korkup kaçıyor!”142 C. NASREDDİN HOCA FIKRALARI Hangi yıllar arasında yaşadığı konusunda tam bir ittifakın olmadığı Nasrettin Ho- ca’nın tarihi şahsiyeti ve ailesi hakkındaki bilgiler de tartışmalıdır. Genel kabule göre 1208 yılında Sivrihisar’da doğan Hoca 1284 tarihinde Akşehir’de ölmüştür. Müslüman Türk halkının mizah sembolü konumundaki Nasreddin Hoca’ya nispet edilen fıkralar incelendiğinde Hoca’nın hazır cevap, dobra, yeri geldiğinde kendisiyle alay edebilen bir tip olduğu göze çarpmaktadır. Hoca’yı fıkralarında kimi zaman bir köylü, imam, devlet adamlarıyla halk arsında bir elçi, bazen de doktor olarak görmemiz müm- kündür. Çok yönlü mizahi bir içeriğe sahip olan Nasreddin Hoca fıkraları genel olarak güldürücü, düşündürücü, öğretici, eğlendirici ve şaşırtıcı olma vasıflarını taşımaktadır. Nasrettin Hoca fıkralarının ulaştığı alanı ifade etmesi bakımında şu cümleler önem arz etmektedir: “Çin’den Kafkasya’ya, Azerbaycan’dan Arabistan’a, Türkiye, Mısır ve Akdeniz kıyılarından Tunus, Kırım ve Kazakistan’a kadar her yerde hoca vardır. Daha önce Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetinde kalmış Romanya, Bulgaristan, Sırbistan, Hırva- tistan, Yunanistan ve Arnavutluk’ta da Nasrettin Hoca fıkralarına yaygın biçimde rast- lanmaktadır.”143 Klasik Arap mizahı kaynaklarında aktarılan birçok anekdot bazen birebir kimi za- manda ufak bazı farklılıklarla Türk edebiyatında Nasreddin Hoca’ya ait olarak bilinen fıkralarla örtüşmektedir. Bu fıkraların ana kahramanları birçok zaman muhtelif mizahi karakterler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sözgelimi Nasreddin Hoca fıkrası bazen bir bedeviye, bazen bir sultana, bazen Arap mizahında popüler olmuş bir nüktedana nispet edilirken bazen de bu nükteler “Bir adama denildi/soruldu; Adamın biri şöyle şöyle yaptı” 142 Hadâiku’l-ezâhir, s. 130; Ahbârü’l-hamkâ, s. 51; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 350. 143 DİA, XXXII, 419. 68 şeklindeki klişe ifadelerle başlayabilmektedir. Tespitlerimize göre 10 kadar Nasrettin Ho- ca fıkrasının yer aldığı Hadâiku’l-ezâhir’de de durum farklı değildir. Nasreddin Hoca fıkralarıyla büyük ölçüde ya da kısmen kurgulanışında paralellik bulunan klasik Arap mizahındaki anekdotların kayda geçme tarihlerinden hareketle Arap mizahının Türk mizahına kısmen kaynaklık ettiğini ifade mümkündür. Keza Hadâiku’l- ezâhir’den aldığımız ana kahramanı meçhul bir Nasreddin Hoca fıkrasıyla neredeyse öz- deş sayılabilecek bir anekdot el-Câhız’ın Buhalâ’sında biraz yalın haliyle yer almaktadır. Bu eserin telif tarihi ise Nasredin Hoca’mızın yaşadığı tarihten asırlar öncesine gitmekte- dir. Şöyledir ilgili anekdot: Bir adam kasaptan üç kilo et alarak karısına pişirmesini söyler sonra da işlerini halletmek için evinden ayrılır. Eti pişirdikten sonra kocasının gelişini bekleyeme- yen kadın etin hepsini yer. Akşam eve dönen adam “Hanım, getir şu pişirdiğini de şöyle güzel bir ziyafet çekelim” deyince kadın çaresiz “Bey”der “eti kör olası kedi yemiş”. Ortalıkta dolaşan kediyi yakaladığı gibi teraziye koyan adam bakar ki kedi üç kilo. Bir elinde kedi karısına döner ve hesap sorar: “Bre kadın! Kabul edelim ki bu bi- zim et; peki o zaman kedi nerede?!”144 Yine Nasreddin Hoca’mıza nispet edilen ve Türk folkloründe popüler olmuş bir nüktenin, Hoca’nın eşeğinin çalınması fıkrasının, bazı nüanslarla iki farklı kahramana atfedilerek kurgulanmış biçimi Hadâiku’l-ezâhir’deki hırsız nükteleri içerisinde yer al- maktadır. Bu iki fıkranın birinci versiyonu başkahramanının Ebû Cehm olduğu şu nükte- dir: Ebü’l-Cehm’in eşeği çalınır, bu duruma şükrettiğini gören dostları “Rabbimiz yüce Kur’an’ında ْ م﴾ ِئْن َشَكْرتُْم َألَِزيدَنَُّك َل ﴿ “Şükrederseniz artırırım” (İbrahim: 7) dediği halde niçin şükrediyorsun?” dediklerinde Ebü’l-Cehm’in yanıtı şu olur: “Eşek çalınırken üzerinde olmadığıma şükrediyorum. Aksi halde ben de eşekle bir- likte çalınıp gidecektim!”145 Bu fıkranın ikinci ve daha kısa olan bir versiyonu ise ilim irfanıyla tanınmış ancak dalgınlığı da dillere destan olmuş Endülüslü nahiv âlimi Ebû Ali eş-Şelevbînî’nin başın- dan geçmiş olarak hikâye edilmektedir. Şöyledir nüktemiz: 144 Hadâiku’l-ezâhir, s. 104; el-Buhalâ, II, 76. 145 Hadâiku’l-ezâhir, s. 175. 69 Hizmetçisi, Ebû Ali eş-Şelevbînî’ye “Efendim eşeğiniz çalındı” diye bir haber geti- rince Şelevbînî’nin aldığı bu habere tepkisi “Hamdolsun ki eşeğin üzerinde ben yokmuşum!” şeklinde olur.146 Hadâiku’l-ezâhir bize, zaman içerisinde bir Nasreddin Hoca fıkrasına dönüşmüş ve esasen klasik Arap fıkra kültüründe oldukça popüler bir diğer rivayet daha aktarmakta- dır. İlgili rivayet klasik müezzin fıkraları içerisinde tasnif olunan şu hikâyedir: Müezzinin biri ezan okurken bir yandan da koşuyormuş. Kendisine “Neden koşu- yorsun böyle, müezzin efendi?” denildiğinde “Ezan sesinin nereye ulaştığına an- lamaya çalışıyorum” deyivermiş.147 Kültürümüzde ana fikrini “Eşekten düşenin halini ancak eşekten düşen anlar” şek- linde özetleyebileceğimiz yine meşhur bir Nasreddin Hoca fıkrası da kısmen farklı bir kurgu içerisinde Hadâiku’l-ezâhir’de şöyle sunulmuştur: Bir adamın kolu kırılmış. Ziyaretine gelen dostları “Nasılsın, iyi misin?” dedikle- rinde hemen “İçinizde kolu kırılan var mı?” diye bir soru yöneltmiş. “Hayır” ceva- bını alınca da “O halde nereden bileceksiniz siz benim ızdırabımı?!” deyivermiş. 148 146 Hadâiku’l-ezâhir, s. 244. 147 Hadâiku’l-ezâhir, s. 248; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 163; Ahbârü’l-hamkâ, s. 118. 148 Hadâiku’l-ezâhir, s. 141. 70 II. BÖLÜM HADÂİKU'L-EZÂHİR'DE ÖNE ÇIKAN MİZAHİ KONU VE TEMALAR 71 A. DİNİ MUHTEVALI MİZAH 1) Dini Tipolojiler Sosyal hayatın her alanında varlığını gösteren, toplumun aynası durumundaki ede- biyat bu işlevini klasik Arap edebiyatında da fazlasıyla göstermektedir. Nitekim sosyal sınıfların her nevinden karakterlerle ilgili şaka ve nükteleri gelecek nesillere aktaran ilgili kaynaklar, dini hayatın renkli figürlerinden imamlar, müezzinler, hatipler, vaizler, zahitler, âbidler ve sûfiler gibi birçok karakterle ilgili muazzam bir yekün tutan mizah malzemesi aktarmıştır. Tezimizin bu bölümünde, İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l- ezâhir’inde yer verdiği bu karakterlerden bir kısmı dini tipolojiler başlığı altında tanıtıla- cak ve mizahi yönü ağır basan anekdotlarla örneklemelere gidilecektir. 1. a. İmamlar ve Müezzinler Dini hayat denilince ilk akla ibadet hayatının en canlı biçimde yaşandığı mekânlarda görev yapan din görevlileri olan imam ve müezzinler gelmektedir. Müslüman toplumda sosyalleşmenin en fonksiyonel mekânlarından biri olan cami, kutsal bir buluşma mekânı olmasının yanında spontan biçimde gelişen kimi komik hadiselere de ev sahipliği yapmış, böylece cami görevlileri (imam ve müezzinleri) ile cami müdavimleri (cemaat) arasında yaşanan nice hadise bir komedi malzemesi olarak edebiyat ve kültür kitaplarına intikal etmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen imam-müezzin nüktelerinde mizahın konusunu daha ziyade bu iki karakterin cami içinde ve çoğunlukla da bir ibadet esnasında cemaatle yaşadıkları ilginç tecrübeleri veya komik diyalogları oluşturmaktadır. Bunların dışında imam ve müezzin figürünün yer yer dini ahlak itibariyle onayla- namayacak bazı davranışlar içerisinde tasviri, kuşkusuz edebiyat sahasında toplumsal kesimden dini sınıfa yönelen eleştirilere uygun bir platform teşkil etmektedir. Mesela ma- hallenin müezzini ile bir kadın arasında var olduğu anlaşılan ve parolalar aracılığıyla yü- rütülen yasak bir gönül ilişkisinin deşifre edildiğini gösteren aşağıdaki hadisede dolaylı olarak müezzinin çapkınlığı mahkûm edilmektedir: Bir müezzinin gönül ilişkisi içerisinde olduğu bir kadın vardı. Müezzin ezanı bi- tirmeye yakın kadın pencereye çıkar ve eğer kocası evdeyse hem “Ya rabbi! Sen 72 her yerdesin, her şeyi görürsün” anlamına, hem de “Kocam evde ve uyanık” anla- mına çekilebilecek “Hâzır ve Nâzır” ibaresini yüksek sesle tekrarlardı. Kadın “Bir- sin ey dost, senin ortağın yok!” dediğinde ise bu onun evde yalnız olduğu anlamına gelir, müezzin de namazdan sonra hemen maşukunun evine damlardı.149 Bilindiği üzere klasik mizahta ahmak nükteleri önemli bir yer tutmakta, edeb kay- nakları da ahmaklıklarıyla nam salmış Cuhâ, Hebenneka gibi bir takım tescilli ahmakların nüktelerine, keza ahmaklıkları ile meşhur küttab hocaları ve muallimler gibi bazı anonim karakterlere ait şakalara yer vermişlerdir. Sözü edilen anonim ahmak karakterleri içerisinde müezzin tiplemesinin de belirli bir ağırlığı olduğunu söyleyebiliriz. Bir Nasreddin Hoca fıkrası olarak bildiğimiz, esasen klasik mizah koleksiyonlarında da ilk örneklerine rastladığımız ve bu kaynaklardan Hadâiku’l-ezâhir’e de intikal ettiğini düşündüğümüz aşağıdaki hikâye bu türden bir ör- nektir: Ezber kabiliyeti sıfır olan bir müezzin bir namaz vakti yine ezanı kâğıttan yüzüne bakarak okuyormuş. O esnada aniden bir rüzgâr çıkıvermiş, elindeki kâğıt havala- nıp uçmaya başlamış. Ezanı yarım kalan ve derhal minareden inen müezzin kâğıdın peşine takılmış ve mahalleliye “Ezanımı yakalayın! Ezanımı yakalayın!” diye ses- lenmiş.150 İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde yer verdiği imam figürü üzerinden kurgulanan cami nüktelerin sayısı ise birkaç taneyi geçmemektedir. Sayısının azlığına rağmen bu anekdotlar kaynaklarda ele alınan imam karakterini ve cami temasını özetle yansıtması açısından değerlidir. Sözgelimi kaynaklardaki imam nüktelerinin bir kısmında hikâye imamın abdestinin bozulması veya namaz kıldırdığı esnada okuduğu bir ayette takılması sonrası gelişen diyaloglar üzerinden kurgulanırken benzer temalar Hadâiku’l-ezâhir’deki nüktelerde işlenmektedir. Mesela bir örnek şöyledir: İmamın biri namaz kıldırırken kıraati esnasında bir ayette takılmış. Cemaatten biri- si kısık bir sesle ayeti tekrar ederek imama hatırlatmada bulunmak isteyince cema- atte yer alan başka biri duruma müdahale etmiş: “Birader, sesini biraz yükselt, zira imam biraz sağırca!”151 Bir diğer Hadâiku’l-ezâhir anekdotunda cami ritüelleri konusunda bilgi ve dene- yimden yoksun bir Müslümanın karşı karşıya kaldığı komik hadise tiye alınmaktadır: Bir imamın namaz kıldırdığı sırada abdesti bozulmuş. Kendisi yavaşça geriye çeki- lirken imameti devam ettirsin diye ön saftan birinin kolundan tutarak yerine geçir- 149 Hadâiku’l-ezâhir, s. 133. 150 Hadâiku’l-ezâhir, s. 248. 151 Hadâiku’l-ezâhir, s. 248. 73 miş. İmamet konusunda bilgi ve tecrübesi olmayan bu adam namazı kıldırmaya devam etmesinin caiz olmadığını düşünerek öylece imamı beklemeye başlamış. Kıyam gereğinden fazla uzayınca cemaat arkadan söylenmeye başlamış. Cemaatin baskısına daha fazla dayanamayan adam sinirlenerek geriye dönmüş ve “Ne ho- murdanıyorsunuz?!” demiş “Hoca efendi yerini tutayım diye mihrabı bana emanet etti. Bendeniz de emanete sahip çıkıyorum!”152 Klasik kaynaklarda geçen bazı anekdotlarda cemaat içerisinde yaşlı, hasta ya da acelesi olan birinin bulunabileceği ihtimalini kimi zaman göz ardı eden imamların uzun okumalarına tahammül edemeyen cemaatin imama gösterdiği tepkiler de mizahi bir üs- lupla aktarılmaktadır. Örneğin Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen bir anekdotta uzun tutulan bir kıraatin kurbanı bir çöl bedevisi olmaktadır: Bir bedevi sabah namazında imamın arkasında saf tutmuş. İmam zamm-ı sure ola- rak Bakara suresinin tamamını okuyunca namaz sonrasında yapmayı planladığı iş- leri yetiştirememiş. Ertesi gün yine sabah namazında aynı imama tabi olmuş. Bu defa imam Fatiha’dan sonra Fil suresini okumaya kalkınca bedevi fırçasını kaymış: “Sen kesin Şeytanın adamısın. Zira dün Bakara’nın tümünü okuyup gün ortasına ancak bitirebilmişken bugün Fil suresini tamamlamaya kalkışıyorsun. O sure gece yarısına ancak biter, haberin olsun! ”153 1. b. Zahitler, Sûfîler Zahitlik veya sûfî meşrep yaşam Müslümanların ilk dönemlerinden itibaren dini hayatta kendini hissettiren olgulardandır. Dünya nimetlerinden el etek çekip mümkün olduğunca dini pratiklere yönelerek sade bir hayat sürmeye çalışan bu sınıfla ilgili anek- dotik malzeme klasik Arap mizahı kaynakları tarafından kayda geçirilmiştir. Anekdotlar- daki genel tema, bir zahite ya da sûfîye sorulan sorulara bu sınıfa mensup kişilerce sofis- tike cevaplar verilmesi, bu yolla muhatapların dini konularda ya da dünyevi meselelerde düşünmeye sevk edilmesidir. Esasen gülmeye mesafeli olan mistik yaşam tarzının mizah üretmesi ve bunu bir eğlence aracı olarak kullanması pek mümkün olmadığından, zahit ya da sûfîlere ait nevâdir malzemesinde yer alan nükteler muhatabını güldürmek yerine daha çok züht hayatının temel kavramlarını düşündürmeye sevk etmek şeklinde karşımıza çık- maktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen zahit ve sûfîlere ait birkaç anekdottaki diyaloglar- da da mistik bakış açısının hâkim olduğunu görebiliriz. Eserde yer alan bir hikâyede meş- 152 Hadâiku’l-ezâhir, s.249; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 163. 153 Hadâiku’l-ezâhir, s. 228; Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn, s.125; Semerâtü’l-evrâk, I, 169. 74 hur sûfî İbrahim b. Ethem’in zenginlik, fakirlik kavramlarına bakışı farklı bir pencereden ele alınmıştır: Bir adam meşhur sûfî İbrahim b. Ethem’e “Lütfen şu cüppeyi benden hediye kabul buyurunuz” demiş. İbrahim bin Ethem de “Bu hediyeyi senden ancak sen zengin bi- ri isen kabul edebilirim” deyince adam “Efendim ben çok zengin biriyim” şeklinde karşılık vermiş. İbrahim bin Ethem “Ne kadar malın var?” diye sormuş. Adam “Bin dinar” yanıtı- nı vermiş. İbrahim bin Ethem “Peki bu paranın dört bin dinar olmasını ister mi- sin?” şeklindeki ikinci sorusuna da “Evet” cevabı verince İbrahim b. Ethem “O halde evlat, sen fakir bir adamsın! Ben de bunu senden kabul edemem”154 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir diğer anekdotta ise bir zahidin para ile imtihana bakışı klasik züht anlayışıyla çelişmekle birlikte durumun zahit tarafından kendi iç dünya- sında tutarlı bir çerçeveye oturtulduğu görülmektedir. Şöyle ki: Zahidin birine “Seni dünyaya yaklaştırdığı halde neden parayı bu kadar seviyor- sun?” diye sorulmuş. Şöyle yanıt vermiş: “Doğru, para beni dünyaya yaklaştırı- yor; ama (bazı bakımlardan) ondan koruyor da ”155 1. c. Fakihler ve kadılar İslam toplumunda sosyal ve dini hayatın en önemli figürlerinden fakih ve kadılar icra ettikleri vazife nedeniyle toplum tarafından yüksek değer görmüşlerdir. Klasik Arap edebiyatında kadı nüktelerine yer veren Medâinî’ye ait Nevâdiru’l-kudât ve Vekî‘e ait Ahbâru’l-kudât adlı iki müstakil eser telif edilmiştir. Hakkında yazılan iki müstakil eser- den de anlaşılacağı gibi kadı sınıfı klasik mizahta kendisine en fazla yer verilen karakter- ler arasında gelmektedir. Bu nüktelerde bazen zekâsı ve tecrübesiyle karmaşık bir davayı kolayca çözümleyiveren kadı tipiyle karşılaşılırken, kimi zaman da bir kadının kurnaz bir adam tarafından aldatıldığını örnekleyen hikâyelere tanık olmaktayız. Klasik kaynaklarda ağırlıklı olarak Şüreyh, Şüreyk, İyâs b. Mu‘âviye, İbn Şübrüme, Yahya b. Eksem gibi dönemlerinde meşhur olmuş bir kısım kadılarla ilgili nükteler kaydedilmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’de ise fakih ve kadılara ait 40’a yakın anekdot bulunmaktadır. Bu anekdotların çoğunluğunu kadı nükteleri oluştururken özellikle fakih nüktelerinde ağırlığın Ebû Hanife ve eş-Şa‘bî gibi popüler bazı fakihlere verildiği görülmektedir. Eser- de ayrıca yukarıda zikri geçen bazı meşhur kadılarla ilgili nüktelere de yer verilmiştir. Bu 154 Hadâiku’l-ezâhir, s. 80; Rebî‘ü'l-ebrâr, V, 83; el-‘Ikdü’lüferîd, I, 232. 155 Hadâiku’l-ezâhir, s. 99. Hikâyenin farklı varyantları için bkz. Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, IV, 116, 125; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 583; Rebî‘ü'l-ebrâr, V, 82; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VII, 104; Ravzü’l-ahyâr, s. 124. 75 nüktelerde genel olarak kadının zekâsına vurgu yapılırken mahkemede çözdüğü bazı il- ginç davalar mizahi bir üslupla aktarılmıştır. Hadâiku’l-ezâhir’deki kadı nüktelerinde genelde mizahı, kadı efendinin dava es- nasında davalı ya da davacıya verdiği cevaplar oluştururken kimi zaman da bizzat davalı- nın ya da davacının şikâyet şekli veya üslubu mizahın kaynağı olmaktadır. Hadâiku’l- ezâhir’den aldığımız aşağıdaki örnekte ise kadı Ebû Damdam’a şikâyete gelen bir adamın meramını anlatış biçimi ile Ebû Damdam’ın ona verdiği cevap ikisi birlikte gülmeyi sağ- layan neden olmaktadır: Adamın biri satın aldığı bir hayvanda çıkan kusurlar nedeniyle kadı Ebû Damdam’a şikâyete gelmiş. Ebû Damdam hayvanda ne gibi bir kusur bulunduğunu sorunca müşteki “Efendim, kulağının arkasında nar tanesi, sırtında elma büyüklüğünde, kuyruk tarafında cevize benzer, karnının üzerinde ise badem şeklinde bir şey var” diye sıralamaya başlamış. Adamın teşbihlere boğulmuş bu tasvirini abartıya yoran kadı “Kusura bakma” de- miş “sen bana hayvan değil, bildiğin bahçe tarif ediyorsun!”156 Kadılık toplumda statüsü yüksek mesleklerden olmakla birlikte aynı zamanda so- rumluluk gerektiren bir makamdır. İnsanlar davalarda ince eleyip sık dokuyarak adalet çiz- gisinden şaşmadan hüküm veren kadılara itibar ederken adalet duygusunu yitirmiş olanları- nı da alay konusu etmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız bir örnekte, kurnaz bir ada- mın adaletinden emin olmadığı bir kadının çifte standardını nasıl deşifre ettiği hikâye edilmektedir: Bir adamın katırı yolda giderken bir başka katıra çifte atıp hayvanın ayağını kırmış- tı. Aslında bu katır kadı efendiye aitti. Adam katırını oracıkta oğluna teslim edip, başkaları haberi kadıya uçurmadan kendisi soluğu kadının makamında aldı. O sıra- da kadının meclisinde bir grup dostu da bulunuyordu. Adam onların da şahitliğinde kadıya “Efendim, sizin katırınız benim katırımın ayağını kırdı, bu hususta sizden davacıyım” dedi. Kadı hemen bir fıkıh ilkesine dayanarak “Hayvanlar bir zarar verdiğinde onlara herhangi bir ceza terettüp etmez” dedi ve kendisini kurtarmak istedi. Adam bu sefer orada bulunan cemaate “Görüyor musunuz Müslümanlar, kadı efendi nasıl hüküm veriyor?” diye mağdur rolünü yineledi. Meclistekiler “Kadı efendinin söylediği şe- riate aynen uygundur” diyerek verilen hükmü tasdik ettiler. Bunun üzerine kurnaz adam “O halde itiraf edeyim” dedi “ayağı kırılan katır benimki değil, kadı efendi- ninkiydi!”157 Kadı huzurunda görülen mahkemelerde şahitlik yapmak son derece önemli bir so- rumluluktur. Zira kadı büyük ölçüde şahidin verdiği malumata göre hükmünü vermekte- 156 Hadâiku’l-ezâhir, s. 101; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 298-99. 157 Hadâiku’l-ezâhir, s. 135. 76 dir. İslam hukukunda şahidin taşıması gereken şartlar açıkça belirtilmiştir. Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan kadı nüktelerinden birinde davalıya aleyhte şahitlik etmek üzere gelen bir şahsın mahkemede söyledikleri espriye sebep olmaktadır: Adamın biri bir davada birisine aleyhte şahitlik etmek üzere kadının huzuruna ge- tirilmiş. Aleyhinde şahitlik yapacağı adam kadıya “Efendim bu adamın şahitlik yapması caiz değildir. Zira ömründe bir defa bile haccetmedi” deyince adam “Vallahi kadı efendi hac yaptım” diye yemin etmiş. Bunun üzerine adam “Efendim dilerseniz zemzem kuyusunun nerede olduğunu so- run şu yalancı herife” diyerek kadıya telkinde bulunmuş, kadı da sormuş: “Söyle bakalım zemzem kuyusu nerede?” Adam “Efendim nerede olduğunu bilmiyorum” deyip eklemiş “Çünkü hac görevimi ifa ettiğim sene zemzem kuyusu henüz kazıl- mamıştı!”158 Yukarıda da değinildiği üzere, Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen fakih anekdotları- nın büyük bir bölümü Ebû Hanife’ye nispet edilen nüktelerdir. Sözü edilen nüktelerde Ebû Hanife fıkha dair problemleri fakih sıfatıyla ve keskin zekâsı sayesinde kolayca çö- züme kavuşturmaktadır. Aşağıdaki hikâye, kendisine intikal eden bir meseleyi adeta tere- yağından kıl çekercesine hallettiğini gösteren ilginç bir örnektir: Zamanın birinde bir adam Ebû Hanife’ye gelerek “Efendim bir grup hırsız evime girerek tüm malımı çaldı. Üstelik eğer isimlerini verirsem ‘karım boş olsun’ diye bana bir de yemin ettirdiler” demiş. Ebû Hanife hemen adama “Git bana cami imamını, müezzinini ve yakın komşularından bir kaçını getir” demiş. Bir süre sonra yanına gelen zevata “Allah’ın izniyle şu garibanın malını geri almak ister misiniz?” diye sormuş, onlar “Tabi ki isteriz” deyince de talimatı vermiş: “Öyleyse şimdi gi- dip civarda ne kadar ipsiz sapsız (potansiyel hırsız) varsa bir eve ya da mescide toplayın. Arkasından topladığınız bu adamları teker teker o mekândan dışarı çıkar- tın, bu arada da her biri çıkartılırken mağdur komşunuza ‘Bu kişi hırsızlardan biri mi?’ diye sorun. Şayet o adam hırsız değilse açıkça “Hayır” desin, yok eğer hırsız ise bu durumda sadece sükût etsin, böylece siz de tespit ettiğiniz o hırsızı hemen derdest edin”. Ahali Ebû Hanife’nin bu söylediklerini birbir uygulayınca gerçekten de hırsızlar adları söylenmeden deşifre olmuş, mağdur da yeminini bozmadan mallarına ka- vuşmuş.159 Ebû Hanife’nin meseleleri çözüme kavuşturmada zaman zaman başvurduğu “hile-i şeriyye” tekniği, mizah kapsamında değerlendirilebilecek bazı sahnelere de konu olmuş- 158 Hadâiku’l-ezâhir, s. 131; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, III, 85. 159 Hadâiku’l-ezâhir, s. 211; Kitâbü’l-ezkiyâ, s. 73; Semerâtü’l-evrâk, I, 147; el-Hamevî, Takiyyüddîn Ebû Bekr İbn Hıcce, Tîbü’l-mezâk min semerâti’l-evrâk, nşr. Ebû ‘Ammâr es-Sehâvî, Dârü’l-feth, y.y., 1997, s. 130. 77 tur. Onun ta’rîz sanatıyla ortaya koyduğu bir çözümleme biçimi, konusunun “oğlan-kız” olması dolayısıyla ayrıca ilgi çekicidir. Şöyledir hikâye: Ebû Hanife’nin gariban öğrencilerinden birisi evlenmek ister fakat maddi imkân- sızlığından dolayı evlenecek uygun bir aday bulamaz. Bu durumu hocasına açar hocası “Peki evladım anladım, ama önce şu elini erkeklik organının üzerine bir koy bakalım, sonra da gidip dilediğin kızla nişan yap. Maddi durumunu soran olursa da bana gönder” der. Söylenenleri emir telakki eden öğrencisi bir kıza talip olur. Bir süre sonra kız ya- kınlarından bir adam Ebû Hanife’ye gelerek o öğrencisinin malı olup olmadığını sorar. Ebû Hanife de adama “Bu çocuğun elinde malı olduğuna bizzat ben şahidim, üstelik onu nakde çevirmeye kalktığınızda beş yüz dinara bile alamazsın” der. Bu- nun üzerine kızla o züğürt delikanlıyı evlendirirler.160 1. d. Halk Vaizleri (Kussâs) Karşısındaki topluluğa hikâye anlatmayı meslek edinen kıssacıların ortaya çıkış zamanı olarak Cahiliye dönemi zikredilmekte ise de esasen kıssacılık daha çok İslami dönemde varlığını hissettirmiş, önce Emeviler sonra da Abbasiler döneminde kitleleri etkileyen bir meslek haline gelmiştir. Genel olarak cahillikleri ile bilinen kıssacılar, bazı hikâyeleri halka abartarak ya da aslı astarı olmayan bir takım hadiseleri süslü ifadelerle aktarmayı bir yöntem olarak benimsemişlerdir. Kıssacılar genelde dini bilgileri zayıf olan insanlar tarafından teveccüh görmüşler ve bu durumu maddi çıkarları doğrultusunda kul- lanmışlardır. Palavracı vâiz olarak da bilinen kıssacılar anlattıkları hikâyelerin garipliği, vaazları esnasında kullandıkları dil ve cemaate yaptırdıkları ilginç dualar nedeniyle klasik Arap edebiyatında mizaha konu olmuşlardır. Cemaatin nabzını iyi kollayan kıssacılar ateşli bir şekilde, cemaati coşturarak verdikleri vaazlarının ardından caminin ortasına bir bez parçası açarak cemaatten para talep etmişlerdir. Kıssacıların para talep etme biçimi dilenciliği andırmakla birlikte, yaptıkları bir hizmet karşılığında olması nedeniyle dilenci- likten farklılık arz etmektedir. İşte İbn ‘Âsım’ın, Hadâiku’l-ezâhir’inde kaydettiği nispeten az sayıdaki (5 adet) palavracı vaiz nüktesinde de göze çarpan en belirgin özellik kıssacı taifesinin cehaletidir. Örneğin vaaz ettiği esnada bir kıssacı “Bir kimse şu şu sureleri okuyarak bilmem şu kadar namaz kılarsa kendisine Cennet’te hakkında bilgi sahibi olmadığımız bir makam veri- lir”161 şeklinde bir takım garip ifadelerle lafı dolandırarak aslında cemaate hiçbir şey söy- 160 Hadâiku’l-ezâhir, s. 206. 161 Hadâiku’l-ezâhir, s. 134. 78 lememektedir. Başka bir palavracı cahil vâiz ise “Allahım bana ve bütün Müslümanlara şahadeti nasip eyle”162 biçimindeki absürd talebi ile cehaletini ortaya sermektedir. Halk vâizlerinin nüktelerinde hikâyeler temelde kıssacının cehaleti üzerinden kur- gulanırken aynı zamanda onların en ufak bir kıyası yapmaktan, en basit bir meseleyi dahi çözümlemekten aciz, düşük zekâya sahip kişiler olduğuna da zımnen dikkat çekilmekte- dir. Mesela aşağıya aldığımız Hadâiku’l-ezâhir anekdotunda palavracı vâiz Hz. Ham- za’nın ciğerine taliptir: Sümâme b. Eşres anlatıyor: Bir gün Hz. Hamza’nın şehadetini anlatan bir kıssacıya rastladım. Vaazında hikâyeyi şu şekilde aktarıyordu: “Hz. Hamza şahadete erdi- ğinde Hint onun ciğerini yerinden çıkardı, çiğnedi, çiğnedi fakat bir türlü yutama- dı. Bunun üzerine Hz. Hamza’nın şehadet haberini alan Peygamber efendimiz de şayet Hint, Hamza’nın ciğerini yutsaydı Cehennem ateşi ona asla dokunmazdı, bu- yurdu!” Palavracı vaiz bu şekilde kıssayı tamamladıktan sonra ellerini yukarıya kaldırdı ve “Allah’ım bana ve şurada hâzır bulunan cemaate şehitlerin efendisi Hz. Hamza’nın ciğerinden yemeyi nasip eyle” diye dua etti.163 Palavracı vaiz nüktelerinde bir önceki örnekte geçtiği üzere kıssacının düşük zekâya sahip olmasıyla birlikte, bazen dini vecibelere çok da duyarlı olmayan, hatta kimi zaman dinin koyduğu yasaklara uymayan bir karakterde olduğuna da tanık olmaktayız. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıya aldığımız anekdotta olduğu gibi: Ediplerden biri anlatıyor: Kussaslık mesleğiyle iştigal eden bir adam görmüştüm; insanlara dini mevizeler anlatıp öğütlerde bulunuyordu. Daha sonra bu zatı bir nebiz imalatçısının dükkânında elinde şarap kadehiyle birlikte görünce “Ne iş?!” diye kendisine takıldım. Bana “Bunda şaşılacak ne var?!” deyip ekledi: ٌّص! ٌّص َوبِاْلعَِشّيِ َما ِة قَا أَنَا بِاْلغَدَا (Bir elimde kitap) gündüz hitâb ederim (Öbür elimde kadeh) gece şerâb içerim!164 2) Kuran’la nükte "Hüsnü't-tevessül", "el-istişhâd bi'l-Kurân","et-temessül bi'l-Kurân", "iktibâs" ve "tazmin" gibi bir takım kavramlarda ifadesini bulan Kur’an’la nükte, Kur’an ayetlerinden 162 Hadâiku’l-ezâhir, s. 257; el-‘Ikdü’lüferîd, VII, 173. 163 Hadâiku’l-ezâhir, s. 257; el-‘Ikdü’lüferîd, VII, 173; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, III, 279; Nesrü’d-dür fi’l- muhâdarât, IV, 203; el-Basâir ve'z-zehâir, III, 157; ‘Uyûnü’l-ahbâr, II, 55. 164 Hadâiku’l-ezâhir, s. 199. Hikâyenin kısmen farklı bir versiyonu için bkz. el-Kayrevânî, el-Rakîk, Muhtârât min kutbi’s-sürûr fî evsâfi’l-enbize ve’l-humûr, el-İntişârü’l-‘Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 2008, s. 231. 79 birinin ya da bir bölümünün nesir olsun nazım olsun bir diyalog esnasında mizah amaçlı kullanılması olarak ifade edilebilir. Klasik Arap edebiyatında Kur’an metnine dayalı nüktelerin oluşturduğu anekdotik malzemeye tahsis edilerek telif edilen müstakil bir eser her ne kadar karşımıza çıkmasa da Kur’an’la nükte Arap mizahının en önemli temalarından biri olmuş, klasik mizaha dair yazılan tabakat kitaplarında ve ansiklopedik tarzda kaleme alınan eserlerde geniş bir bi- çimde başvurulan mizahi bir üslup olmuştur. Arap kültüründe Kur’an’la nükte oldukça yaygın kullanılan bir güldürü biçimi ola- rak kaynaklarda yerini almıştır. Edip, şair ve nüktedanların birçok vesileyle başvurduğu bir mizah şekli olmakla birlikte, sıradan halk tabakalarının da sıkça başvurduğu bir mizah unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla beraber Arap mizahında Ebü’l-Aynâ, Haccâc b. Yusuf, Eş‘ab gibi isimleri Kur’an metnine dayalı nükte yapmada ustalaşan nük- tedanlar olarak sayabiliriz. Kur’an’la Nükte’ye dair bir eser kaleme alan Hasan Taşdelen ve Şener Şahin165 ki- tabın önsözünde, seküler yaşamın gerekliliği konumundaki mizahın araçsalı haline getiri- len Kur’an metninin bu bağlamda kullanılmasının dine uygun olup olmadığı ile ilgili de- ğerlendirmelere yer vermiştir. Aynı zamanda bu kitap Kur’an ayetlerinin nükteye mevzu edilerek oluşturulan hikâyelerden derlenip yazılan tek eser olma özelliğini taşımaktadır. Bununla birlikte Tübitak destekli bir proje çerçevesinde hâlihazırda çalışılmakta olan yine Kur’an metnine dayalı nükteyi konu alan “Klasik Arap Edebiyatında, Bir Mizah Tekniği Olarak Kutsal Metnin Gücünden Yararlanma” adında bir doktora tezi de bulunmaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’in muhakkiki Ebû Hemmâm Abdüllatîf Abdülhalim’in eserin sonuna aldığı ayetler fihristine göre Kur’an ayetleri İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde 98 farklı yerde nesir ya da şiirden oluşan nüktelere konu edilmiştir. Söz konusu nüktelerin 3. Hadika 3. Bapta yoğun olarak yer aldığı görülmektedir. Bununla birlikte eserde Kur’an metnine dayalı olarak yapılan nüktelerin konu ve temalarının çok geniş bir yelpazeye ya- yıldığı anlaşılmaktadır. Söz gelimi klasik mizahta sivrilmiş bazı nüktedanların dilinden dökülen Kur’an ayetleriyle yapılan nüktelere sıkça rastlandığı gibi kadı, kassâs, bedevi, dilenci, zeki gibi bazı anonim karakterlerin Kutsal kitabın metnini mizaha konu ettiklerine de tanık olmaktayız. Biz de bu duruma uygun olarak tezimizin bu bölümünde bir taraftan 165 Taşdelen Hasan, Şahin, Şener, Kur’ân’la Nükte (Kur’ân-ı Kerim’e Dayalı Nükte Kültürü), Emin Yayınları, İstanbul, 2009. 80 anonim karakterlerin nüktelerine yer verirken diğer taraftan kimi meşhur nüktedanlara ait anekdotlardan önemli gördüklerimizi örnek olarak zikredecek, yer yer de bunlardan hare- ketle değerlendirmelerde bulunacağız. Kadılar görevleri gereği İslam hukukunda vukûfiyeti tam kişilerdir. Bu durum da açıkça Kutsal kitabın metnine hâkimiyeti gerektirmektedir. İşte gerek baktıkları davalarda gerekse dost meclislerinde, kadıların bu yönlerini nükte yapmada başarılı bir şekilde kul- landıkları görülmektedir. Bu duruma en güzel örneklerden birisi bilgisi, adaleti, pratik zekâsı ile davaları çözmedeki kabiliyeti nedeniyle 60 yıl boyunca bu makamda kalan Ebû Ümeyye Şüreyh b. Hâris’in (ö. 94/713) ana kahramanı olduğu şu hikâyedir: Kadı İbn Şerâhil eş-Şa‘bî anlatıyor: Kadı Şüreyh’in yanında bulunduğum bir sırada, bir kadın, kendisinden davacı olduğu kocasıyla birlikte mahkemeye gelmişti. Ben, kadının daha mahkeme salonuna girer girmez gözyaşlarına boğulduğunu görünce “Ey Ebû Ümeyye! Zerre kadar şüphem yok ki bu kadıncağız davanın haklı tarafı!” dedim, dava sonucuna dair tahminimi de onunla paylaştım. Ancak Şüreyh bana dö- nerek “Şerâhil” dedi َيْبُكونَ ﴾ ْ م ِعَشاءً ﴿َجاُؤوا أَبَاُه Hz. Yûsuf ’un kardeşleri (de), babalarına, yatsı vakti gözyaşları içerisinde gelmişlerdi. (Yûsuf:16)166 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan Kur’an metninden yararlanılarak kurgulanan bir di- ğer anekdotta ise bir şahıs hak etmediği halde kendisine öfkelenen kadı tarafından cezaya çarptırılmakta, cezaya gerekçe olarak da bağlamından saptırılmış bir Kur’an ayeti göste- rilmektedir: Bir keresinde has dostlarına özel fıkralar anlatmakta olan kadı Ebû Dam- dam bir adamın bu fıkralara kulak kabarttığını fark edince sinirlenip elinde- ki diviti adama doğru fırlatmış, arkasından da bir süreliğine hapsedilmesi talimatını vermiş. Kâtipler “Aman efendim, bunun için divan defterine bir gerekçe uydurmak lazım, ne yazacağız?” diye telaşlanınca Ebû Damdam “Yazın” demiş: ٌ ن﴾ َّسْمَع فَأَت َْبَعهُ ِشَهاٌب ُمِبي ﴿اْستََرَق ال Kulak hırsızlığı yaptı; alevli bir meteor da peşine düştü. (Hicr:18)167 166 Hadâiku’l-ezâhir, s. 78; Kitâbu’l-ezkiyâ, s. 63; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 92; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 275; İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, Sıfatü’s-safve (I-II), thk. Ahmed b. Ali, Dârü’l-hadîs, 1. Baskı, Kahire, 2000; Ebü’l-Haccâc el-Mizzî, Yusuf b. ez-Zekî, Tehzîbü’l-kemâl (I-XXXV), Müessesetü’r-risâle, 1. Baskı, Beyrut, III, 40. 167 Hadâiku’l-ezâhir, s. 220; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, IV, 215; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 476. 81 Klasik mizahta anonim karakterler içerisinde en renkli ve ilginç tiplerden bedevi ile ilgili Kur’an merkezli anekdotlara da sıkça rastlanmaktadır. Bedevi, cahil tabiatına rağmen kimi zaman Kur’an ayetini tam bağlamında kullanarak bazen de aksine, bağla- mından kopararak yaptığı tefsirle esprili bir duruma neden olmaktadır. Yine Hadâiku’l- ezâhir’de zikri geçen ve kadınların söz konusu edildiği bir anekdotta bedevi, bir ayeti bir kabilenin kadınlarının aleyhine şöyle tevil etmektedir. Bir gün bir bedevinin de bulunduğu bir ortamda ُ ن﴾ َّن اْليَاقُوُت َواْلَمْرَجا ََّنُه ﴿َكأ (Cennet’teki) o eşler, adeta yakut ve mercan gibidirler. (Rahman:58) ayeti okununca, muzip bedevi hemen meclistekilere hitaben “Beyler, bu hatunlar sizin sıska ve çelimsiz karılarınıza benzemez ha, bilesiniz!” deyivermiş.168 Yukarıda, klasik dönem nüktedanlarının birçoğunun Kur’an’la nükte sanatında mahir kişiler olduğundan söz edilmişti. Bu nüktedanların bir kısmı -Ebü’l-‘Aynâ gibi- hafız, diğer bir kısmı ise en azından dini tedrisat görmüş şahsiyetler olduğundan Kur’an metnine hâkimiyetlerinin yüksek bir düzeyde olduğundan bahsedilebilir. Ancak yaşam felsefesi itibariyle Kur’ani öğretilere taban tabana zıt bir tercihte bu- lunan Müzebbid gibi şahsiyetlerin de bu vadide mizahi ürünler verdikleri görülmektedir. Şimdi sözü edilen iki nüktedanla ilgili birer Kur’an’la nükte örneği sunulacaktır. Aşağıya aldığımız ilk hikâye Müzebbid’e nispet edilen ve sadece Hadâiku’l-ezâhir’de yer aldığını düşündüğümüz, aynı zamanda Müzebbid’in tecâhül-ü arif sanatının ustalıkla kullandığını gösteren bir nükte örneğidir: Bir dostu Müzebbid’e (Mezîd’e) gelerek dişlerinin dökülmeye başladığından dert yanmıştı. Müzebbid o adama “Dostum, bunun yegâne sebebi sensin, başkası değil” dedi ve şu açıklamayı yaptı: “Sabah akşam Kuran okuyor ve maşallah kelam-ı ila- hiyi ağzından hiç düşürmüyorsun. Halbuki Cenab-ı Hak, kendi kelamının çok çetin bir ceviz olduğu hususunda bizleri şöylece uyarmıyor mu: ْ وًال ث َِ قي الً﴾ َ ك ق َ ﴿ إِ نَّا سَ ن ُْ لقِ ي عَ لَ ْ ي Biz sana çok ağır bir söz yükledik! (Hicr:46)169 Ebü’l-‘Aynâ ile ilgili aşağıdaki anekdot ise onun uzmanı olduğu “edebi tahkir” sahasına dair meşhur bir örnektir: 168 Hadâiku’l-ezâhir, s. 221. Hikâyenin farklı versiyonları için bkz. Ahbârü’l-hamkâ, s. 141; Nesrü’d-dür fi’l- muhâdarât, IV, 200; el-Basâir ve'z-zehâir, IV, 49. 169 Hadâiku’l-ezâhir, s. 225. 82 Bir gün Ebü’l-‘Aynâ’ya İbn Mükerrem ve Abbas Rüstem hakkında ne düşünüyor- sun diye sorulmuş, o da “O ikisi şarap ve kumar gibidir” deyip eklemiş: ِإثُْمُهَما أَْكبَُر ِمْن نَْفِعِهَما ﴾ ﴿ Zararları faydalarından çok daha fazladır!170 Klasik dönemde Kur’an metnine hâkimiyet birçok insanda görülebilecek sıradan bir durum gibi gözükmektedir. Zira o dönemde insanların geneli Kur’an okumaya ve met- nini anlamaya yönelik eğitim alırlardı. Kur’an okumasını bilmeyen insanlar dahi ya ilim meclislerinde konuşulanlardan veya kürsüde anlatılanlardan asgari bir Kur’an kültürüne sahip olurlardı. Haliyle Kur’an metnine ve manasına nüfuz edebilen bir toplumun bireyle- rinin, onu sadece ibadetleri esnasında kullanmakla kalmayıp farklı alanlara da taşımaları beklenebilir. Dolayısıyla mizah da bu alanlardan biri olmuştur. Hadâiku’l-ezâhir’de geçen şu örnekte de bu durum açıkça görülmektedir: Şair heveslisi bir adam çevresindekilere şiirler okur ancak insanlar okunanlardan haz etmeyip şiirlerine burun kıvırırmış. Adam bu durumu dostlarının kıskançlığına yormuş ve birgün onlara “Hadi ünlü şair Beşşâr aramızda hakem olsun” demiş. Gerçekten de ahali Beşşar’ı çağırmış, o da gelip adamın okuduğu şiiri dinlemiş, dinledikten sonra da “Zannımca siz Ehl-i Beyt’tensiniz” demiş. Koltukları kabaran adam “Bunu nereden anladınız, hazret?” diye sormuş. Beşşâr “Cenab-ı Hak bu du- rumu bizzat Kuran’da bildirdi” deyip şu ayeti okumuş: َ ل هُ﴾ َ بغِ ي َ ما ي َْ ن َ و َنا هُ الشِّ عْ رَ َ ما عَ لَّمْ َ و ﴿ Biz ona şiir öğretmedik; zaten şiir ona yakışmaz da! (Yasin:69)171 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan Kur’anla nükte örnekleri içerisinde hatırı sayılır bir bölümü namaz esnasında yapılan hataları ele alarak kurgulanan anekdotlar olup, bunlar- dan kıraat sırasındaki sürçmelerle ilgili nükteler en ilgi çekici ve komik olanlarıdır. Eser- de yer alan aşağıya aldığımız örnekte esasen kendisi meşhur bir dalgın olan Ebû Ali eş- Şelevbînî’nin namazdaki hatası mizahi bir dille aktarılmıştır: Bir defasında cemaate namaz kıldırırken birinci rekâtta Fatiha’dan sonra zammı sûre olarak Nâs sûresini okuyan Üstad Ebû Ali eş-Şelevbînî ikinci rekâta kalktıktan sonra Fatiha sûresini okuyup zammı sûre konusunda tereddüt etmiş. Cemaatten 170 Hadâiku’l-ezâhir, s. 93; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, III, 134; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 380; Rebîü'l-ebrâr, II, 317; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, V, 173; Müstetref, 257; Ravzü’l-ahyâr, s. 237. 171 Hadâiku’l-ezâhir, s. 225. Se‘âlibî ilgili ayetin usta şairler tarafından sözde şairleri (ر ٌ küçümsemek (ُمتََشاِع gayesiyle kullanıldığına ilişkin bir değerlendirmede bulunmaktadır. Bu bilgi için elektronik kütüphane programı ŞAMİLE’den yararlanılmış olup (Resâilü Se‘âlibî, s.75) kitabın matbu versiyonuna ulaşıla- mamıştır. 83 muzip bir adam hocanın hatasını düzeltmek yerine “Valla üstad Elifbâyı okumak- tan başka çaren kalmadı” deyince cemaat hep birden kahkahayı basmış.172 Klasik mizaha konu olan namaz esnasında ayette takılma genel olarak cemaatle namaz kılınırken imamın yaptığı hatalarla ilgili olurken, kimi zaman da bu durumun ferdi namaz kılan kimsenin başına geldiği görülmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız aşa- ğıdaki anekdotun bu durumu örneklediğini görmekteyiz: İbn Ebû Meryem, Harun Reşid’i gece namazı kılarken َ ما ِلَي َال أَْعبُدُ الٍَّذي فََطَرنِي﴾ َ و ﴿ Bana ne oluyor ki beni yaratana ibadet etmekten uzağım (Yasin:22) ayetini tekrarlayıp durduğunu fark etmiş. Hemen yatağından doğrulup “halife haz- retleri vallahi bunu ben de anlamış değilim” deyince Harun Reşid namazı terk edip gülmeye başlamış.173 Klasik Arap mizahında bedevi anonim karakteri diğer tüm mizahi karakter ve te- malara dair verilen örneklerin neredeyse tümünde kendini göstermektedir. Sözgelimi be- devi; tufeylî, obur, cimri, ahmak gibi birçok karakterle ilgili rivayet edilen anekdotlarda karşılaşabileceğimiz bir figürken, Kur’anla nükte, talak ve asabiyet üzerinden övünme gibi bazı temalarda da karşımıza çıkan bir tiptir. Bedevi nüktelerinde ana kahraman genel olarak bir erkek iken Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız yine Kur’an ayetinde takılıp tekrar- lama ile ilgili bir anekdotta espriyi üretenin bu defa bir bedevi kadın olduğu görülmekte- dir: Adamın biri Ramazan ayında ön tarafta erkeklerin arka tarafta kadınların saf tuttu- ğu bedevilerden oluşan bir cemaate namaz kıldırmak için öne çıkmış. Fatiha sûre- sinden sonra bir ayet okurken “İçinizdeki yetim bekârları evlendirin” kısmında ta- kılarak tekrar etmeye başlamış. Nihayet imam ayeti toparlayıp namazı bitirince cemaatten bir kadın namaz sonrasında arkadaşlarına şöyle demiş: “Vallahi kızlar imam üst üste “bekârları evlendirin” deyip durdu ya, inanın bir an namazda üzeri- mize saldıracaklar diye korktum!”174 Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan Kur’an metni üzerinden yapılan nüktelerin büyük çoğunluğu bir ayet ya da bir ayet parçası anekdotun içerisine dercedilerek oluşturulurken, nispeten daha az bir bölümü sûre isimleri konu edilerek kurgulanan anekdotlardan mey- 172 Hadâiku’l-ezâhir, s. 243. 173 Hadâiku’l-ezâhir, s. 224; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VII, 320; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VII, 167; Mu- hâdarâtü’l-üdebâ, I, 169. 174 Hadâiku’l-ezâhir, s. 227; Gurerü’l- hasâisi’l-vâziha, s. 226; Muhâdarâtü’l-üdebâ, II, 465. 84 dana gelmektedir. Eserden aldığımız aşağıdaki fıkra zikri geçen üsluba güzel bir örnek teşkil etmektedir: Bedevinin birine Fatiha sûresi kastedilerek “Ümmü’l Kur’an’ı (Kitabın anasını) usulüne uygun okuyabiliyor musun?” diye sorulduğunda muzip bedevi “Ben daha kızını doğru dürüst okuyamıyorum anasını nasıl okuyacağım” cevabını veriver- miş.175 Bir diğer örnekte ise fıkradaki temel mizahi vurgunun Kuran’da yer alan bir sure adına yapıldığı görülmektedir: Adamın biri bir köye misafir olmuş, köylü de onu vakit namazlarını kıldırması için imam tayin etmiş. Ancak pinti köylü zavallı adama sadece kuru ekmek ve sirke ik- ramında bulunuyormuş. Bu durum adamın canına tak edince bir namaz vakti birin- ci rekâtta Fatiha’yı şerifi bitirdikten sonra zamm-ı sure niyetine başlamış okuma- ya: ً ما، فَ إ ِنْ ْ ح ْ ل َل َب َ كامِ خً ا، ُ كْ م َ م ُ موا إمَ ا ِ ع ْ ط َ و َال تُ َ م نُوا ا تَّق ُوا هللا َ َ ن آ ِ ذي َ ها ال َّ يَا أ َ يُّ َ ك ْ م ي َفْ ع َلْ ذٰ ِ ل َ منْ لَ ً ضا، وَ ً ما ف َ َبْ ي ْ ح َ ش ْ م تَجِ د ُوا ْ ن َل ً ما، فَ إِ ْ ح ْ حمً ا، فَشَ ْ ن ل َ ُ ك ل َمْ َي ِبينًا﴾ َفقَْد َخِسَر ُخْسَرانًا ُم ﴿ Ey iman edenler, Allah’tan korkun. İmamınıza sirke değil et ikram ediniz; et bula- mazsanız yağ ikram ediniz; yağ da bulamazsanız yumurta ikram ediniz. Herkim de bu denilenleri yapmazsa “kuşkusuz o, apaçık bir hüsrana uğramıştır (Nisâ:119)” İmam ikinci rekâtta da yine Fatiha’dan sonra kaldığı yerden devam etmiş: َ ك ٰ ذِ ل ْ ل ْ م يَْ ف َع ْ ن َل َ م َ و َ مكً ا ف َ َل َب نًا، َ س ْ م يَكُ نْ ْ ن ل َ ً كا، ف َ إِ َ م َ س ِ ج دُوا َبيْ ضً ا ف َ ْ م تَ ْ ن َل َف إِ َّل َضَالًال بَِعيدًا﴾ َقْد َض ﴿فَ Şayet yumurta bulamazsanız balık ikram ediniz; balık bulamazsanız süt ikram edi- niz. Kim bu denilenleri de yapmaz ise “kuşkusuz o büsbütün sapıtmıştır (Nisâ:116, 136)” İmam namazı bitirince cemaatten mürekkep yalamış olanları sormuşlar: “Hoca efendi, bu okudukların hangi surede geçiyor?” Hoca pişkin pişkin cevap vermiş: “Hangi surede geçecek, elbette Mâide (Sofra) suresinde!”176 3) Hadisle nükte Kutsal metinden bazı pasajlar alınıp hikâye içerisine dercedilerek oluşturulan nük- te biçimlerinden biri de hadis lafızlarının kullanıldığı anekdotlardır. Kur’an metni üzerin- den oluşturulan nükte Arap mizahında oldukça geniş yer tutarken Hadis metninin tamamı 175 Hadâiku’l-ezâhir, s. 227. 176 Hadâiku’l-ezâhir, s. 223; Gurerü’l- hasâisi’l-vâziha, s. 291. 85 ya da bir kısmı kullanılarak kurgulanan nükte biçimi mizah kaynaklarında nispeten daha az yer almaktadır. Klasik mizahta hadisle nüktede daha çok kısa metinlerden oluşan hadislere yer verildiği görülmektedir. Klasik Arap edebiyatı mizah kaynaklarında yer alan nüktelerden anlaşıldığına göre hadis âlimleri kimi zaman anekdotlarda yaşanan hadiselerin şahidi du- rumunudaki râviler olurken kimi zaman da hikâyelerin ana kahramanı olmaktadırlar. Ör- neğin Medine’nin önde gelen hadis âlimlerinden Yahyâ b. Sa‘îd (ö.143/ 760), daha önce zikri geçtiği üzere sakîl düşmanlığı ile ün salmış muhaddis el-A‘meş (ö. 148/765) bazen şahit oldukları anekdotları ya da işittikleri fıkraları rivayet etmiş, zaman zaman da hikâye- nin bizzat kahramanları olmuşlardır. Klasik dönemde sosyal ve ilmi hayatın bir parçası haline gelen hadis halkalarında da mizaha konu teşkil edecek bir takım hadiselerin cereyan ettiği görülmektedir. Özellikle bu ilim halkalarının müdavimi sakîl tiplerin yersiz tutum ve davranışlarına karşı mizahi eleştiri yine muhaddisler tarafından gelmektedir. Edeb kaynaklarındaki genel eğilime paralel olarak hadisle nükte Hadâiku’l- ezâhir’de de son derece sınırlı düzeyde yer alan bir mizah biçimi olarak karşımıza çık- maktadır. Hz. Peygambere ait birçok hadise yer verilen eserde hadisler daha çok tavsiye niteliği taşırken muhtelif Hadika ve Baplara serpiştirilmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’den aldı- ğımız aşağıdaki örnekte ise, Kur’an’la nükte yapmada mahir olarak bildiğimiz Ebü’l- ‘Aynâ’nın bir hadis metninden istifadeyle nükte yaptığına tanık olmaktayız: Ebü’l-‘Aynâ’nın bir çocuğu olmuş, muzip arkadaşı İbn Mükerrem de tebrik etmek için kendisini ziyarete gitmiş. Selam verip içeri girdikten sonra muhabbet sırasında Ebü’l- ‘Aynâ’ya hissettirmeden çocuğun önüne bir taş bırakmış, sonra da evden ayrılmış. Ebü’l-‘Aynâ bir süre sonra taşı fark ederek “Bu taşı buraya kim getirip bıraktı?” diye sormuş. Hane halkı “İbn Mükerrem” cevabını verince de “Allah İbn Mükerrem’e lanet etsin!” demiş Ebü’l-‘Aynâ “o bununla ancak Hz. Peygamberin ُ ر. َ ج ِ ر الْ حَ َ راِش وَ لِ ْ ل َعاهِ َ ول َد ُ لِ لْ ِ ف ا َْ ل Çocuk yatağa (doğuran kadının kocasına) aittir zina edene ise taş(lanma cezası) vardır.177 mealindeki hadisine (ve dolayısıyla ondaki tahkir edici manaya) telmihte bulun- du!”178 177 Hadâiku’l-ezâhir, s. Sahih-i Buhâri, Muhammed b. İsmail, Ebû Abdullah el-Buhâri, el-Ca‘fî, thk. Muham- med Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Dârü tavku’n-necât, 1. Baskı, y.y., 2001, III, 54. 178 Hadâiku’l-ezâhir, s. 208; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 76; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 428; Zehrü’l-âdâb, I, 269. 86 Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen diğer bir hadisle nükte örneğinde ise Hz. Pey- gambere ait bir hadisi tarafların kendi çıkarına yorumlama gayreti mizahın omurgasını teşkil etmektedir: Heysem b. ‘Adiy anlatıyor: Bir defasında İbn Abbas’ın yanında oturuyordum. O sırada yanımıza Mekke’den içerisinde Yemen ve Mısır işi elbiselerin de bulundu- ğu bir hediye bohçası getirilip konuldu. Ben hemen İbn Abbas’a “Hz. Peygambe- rin (a.s.) َ ها. َ كاُؤهُ فِي َ فُهْم ُشرَ َ وِعْن دَهُ قَ ْوٌم ُجلُوٌس ْتهُ هَ ِد يَّةٌ َ مْن أ َت َ Kime bir armağan gelir ve o sırada yanında da dostları bu- lunuyorsa, onlar da o hediyeye ortak olurlar.179 hadisinin ravisi sensin, değil mi?” diye imalı bir soru yönelttim. O da bana “Ağır ol bakalım yeğenim” dedi “sözünü ettiğin hadis sadece hurma, sevîk vb. (ucuz) yi- yecekler için varid oldu, Yemen işi (pahalı) giyecekler için değil!”180 B. MEZHEPSEL TARTIŞMALARA DAYALI MİZAH Hz. Peygamberin vefatından sonra farklı yöntemlerle seçilen ilk dört halife devlet idaresini ele almış, daha ilk dönemlerde İslam coğrafyasında ortaya çıkan birtakım ciddi problemlerin çözümü ile uğraşmak zorunda kalmıştır. Hz. Ali döneminde ise meydana gelen Cemel Vakâsı, Sıffin Savaşı gibi Müslümanlar arasında siyasi ve itikadi alanda bü- yük çatlakların oluşmasına neden olan bazı hadiseler yaşanmıştır. Özellikle Hz. Ali ve Muaviye’nin önderlik ettiği iki ordu arasında cereyan eden Sıffin Savaşı’ndan sonra İslam coğrafyasında Hâricilik, Şia gibi İslam akide anlayışında derin etkiler yaratan mezhepler ortaya çıkmıştır. Takip eden dönemlerde ise, ama siyasi ama itikadi, birçok mezhebin teşekkül ettiği görülmektedir. Bu mezhepler arasında yaşanan fikri münakaşalar kayıt altına alınarak İslam düşünce literatüründe yerini almıştır. Mezhep mensupları arasında yoğun bir şekilde yaşanan tartışmalar meşhur Arap nüktedanlarının ve Arap mizah derleyicilerinin yaşadığı dönem olan İslam’n ilk asırlarına tekabül edince, bu tartışmaların yer aldığı anekdotlar da kayda geçerek günümüze akta- rılmıştır. İlgili anekdotlarda siyasi, itikadi farklı mezhep mensupları arasında cereyan eden diyaloglar, nesir ya da nazım şeklinde kaleme alınmıştır. Bu anekdotların bir kısmı- 179 el-Hindî, el-Müttakî, Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl, nşr. Bekrî Hayyânî-Safvet es-Sakkâ, Müessesetü’r-risâle, 5. Baskı, y.y., 1981, VI, 111. HadisinTaberânî’deki versiyonunda girizgah kısmı biraz farklıdır: Bkz. et-Taberânî, Ebû Kâsım Süleymân, el-Mu‘cemü’l-evsat (I-X), thk. Târık b. ‘Ivaz, Abdül- muhsin b. İbrâhîm, Dârü’l-haremeyn, Kahire, 1994, III, 53. 180 Hadâiku’l-ezâhir, s. 102. 87 nın halife meclislerinde sultanın huzurunda ikinci şahıslar arasında yaşandığı, bir kısmın da bizzat halifelerin tartışmaya dâhil olduğu görülmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de, muhtevasında mezhepsel tartışmalara yer verilen anekdot sa- yısı bir kaçı geçmemektedir. Sayının azlığı ile birlikte müntesipler arasında cereyan eden akide muhtevalı tartışmalara konu olan anekdotlar oldukça ilgi çekicidir. Hadâiku’l- ezâhir’de yer alan bir hikâyede, Hisbâniyye181 mezhebine mensup bir adamın itikadi gö- rüşleri karşısında Sümâme b. Eşres’in söyledikleri ve okuduğu beyitler, gerek mizahi muhtevası gerekse de kurgulanış biçimi bakımından klasik Arap nükteciliğinin karakterini yansıtmaktadır: Hisbâniyye mezhebine mensup bir adam halife Memun’un huzuruna girmiş. Halife o esnada yanında bulunan Sümame b. Eşres’in, bu adamla polemiğe girmesini is- temiş. Sümame mezhebinin ne olduğunu sorunca adam “Ben her şeyin vehim ve zandan ibaret olduğunu, insanların da akılları ölçüsünde bu eşyayı idrak edebildiğini dü- şünüyorum; aslında eşyanın hiçbir gerçekliği yoktur” demek suretiyle temel felse- fesini özetlemiş. Bu laflar üzerine Sümame ayağa kalkıp adamın suratına okkalı bir tokat aşk etmiş. Bir anda feleği şaşan adam “Halife hazretleri” demiş “Zât-ı âlinizin meclisinde mi- safire böyle mi davranılıyor?” Sümame hemen devreye girip “Ne oldu, ne yapmışım ben?” diye bir tecahül-i arifte bulunmuş. Adam hiddetlenip “Az önce bana tokat attın ya!” diye çıkışmış. Süma- me ise “Ne biliyorsun, belki de söğüt sütüyle yanağına masaj yapmışımdır!” demiş ve şu beyitleri okumuş: ِ ب َ هـا َ لى ال ذَّ َ ت ِإ ِ ج ئْ َ وحِ ينَ َ ت ْ م َ ت قُ ْ د َ ك حِ ينَ َق عَ َ سا َف َع َ ب َ كـ َبـا َ سـ بُـ هُ ْ حـ َ فـاكَ وَ أَْ نـتَ تَـ ْ ن قَـ ِ م ُ ل ُ ك َ ك تَـأ ْ َ سا َ ع َ و Bilemezsin oturduğunda kalkmış olduğunu Ve gittiğinde aslında dönmekte olduğunu İhtimal ki arka tarafından yemektesin Ama kebap yediğini zannetmektesin!182 Klasik Arap mizahı kaynaklarında kayda geçen anekdotlar içerisinde mezhepsel tartışmaların yer aldığı nüktelerin bir kısmı İslam’ın ilk asrında ortaya çıkan ve kulun ey- lemlerini gerçekleştirmede tamamen özgür olduğu görüşünü benimseyen ‘Kaderiyye’ mezhebi mensupları ile ilgilidir. Bu tema ile ilgili Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir örnek şöyledir: 181 Hisbâniyye: Batıdakı “şüphecilik (septicism)” kavramını karşılamak üzere İslam düşüncesi klasik kay- naklarında kullanılan terim. Bugün bu terim yerine Batı felsefesinin de etkisiyle “reybiyye” ve “şekkiy- ye” sözcükleri tercih edilmektedir. 182 Hadâiku’l-ezâhir, s. 208. 88 Tufeylimeşrep bir adam, zeval vaktinde yemek yemeği adet edinmiş Riyah el- Cevheri’nin hanesini hergün zeval vaktinde ziyaret eder, her defasında da haneye ya ahali sofraya tam oturmuşken ya da sofra kurulmak üzere iken misafir olurmuş. İşin ilginç yanı tam yemek yenilecek iken “Allah kahretsin şu Kaderiye fırkasını! Levh-i Mahfuzda şu yemeği yiyeceğim yazılı dururken, buna ne mani olabilir ki?” der, güya bununla da Kaderiyye’ye olan husumetini ortaya koyarmış. Davetsiz misafirin bu taktiğini fark eden ve aynı lafları dinlemekten sıkılan Riyah bir gün bu adama “Zeval vakti dışındaki bir vakitte gel de, o zaman bak bakalım yemek namına birşey bulabilecek misin!?” demiş “Korkarım o zaman sadece Ka- deriyye’ye değil onların yedi ceddine de lanet yağdırırsın!”183 C. MÜFÂHARE KONULU ANEKDOTLAR Araplarda kendi soyunu üstün tutma, kabile ile övünme (asabiyet) kadim dönem- lerde katı bir şekilde uygulanan, İslam dininin uyarılarına rağmen, İslami dönemde de varlığını ciddi manada hissettiren çok önemli bir olgudur. Kabileler halinde yaşayan Araplar, mensubu olduğu kabileye kayıtsız şartsız bağlanır, kendi kabilesini diğer tüm kabilelerin üstünde görür, kabileler arası ihtilaflarda haksız da olsa kendi kabilesinin ya- nında yer alırlardı. Emevi siyasetçileri tarafından asabiyet, kendi politik emellerine hizmet etmesi ga- yesiyle kullanılmış, bu duruma tepki olarak da Mevâli içerisinde milliyetçiliğin diğer bir boyutu olan Şuûbiye akımı ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla özellikle İslam’ın ilk asırlarında milliyetçi akımlar tarihi akış içerisindeki hadiselerin meydana gelmesinde temel sâikler- den biri olmuştur. Asabiyet anlayışının, klasik Arap mizahı kaynaklarında yer alan çok sayıda anek- dota rengini verdiği görülmektedir. Zira ilgili anekdotlarda kişinin ailesini, soyunu ve kabilesini övmesi sık karşılaşılan bir durumdur. Esasen edeb literatüründe kaydedilen nüktelerdeki “müfâhare” teması asabiyetle sınırlı değildir. İnsanların sahip oldukları mes- lekleriyle övünmesi, makam ve mevkilerinden ötürü başkalarıyla üstünlük yarışına girme- si, yaşanılan ülke ya da bölgeler ile iftihar etme de müfâhare temasının geniş yelpazesin- deki farklı boyutlardan sadece birkaçıdır. Burada vurgulanması gereken hassa bir nokta da özellikle Arap aristokrasisinde önemli konumlarda yer alan şahsiyetlerin ya da sosyo- ekonomik bakımdan nispeten elit durumdaki varlıklı ve imtiyazlı kesimlerin ellerinde bulundurdukları cariyeler, bunların sayısı, enstrüman çalma, şarkı söyleme, dans etme gibi yetenekleri hatta ve hatta zeka düzeyleri ve espritüellik becerileri vesilesiyle de za- man zaman amansız bir övünme yarışına girmeleridir. 183 Hadâiku’l-ezâhir, s. 103; el-Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Buhalâ (I-II), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, thk. Ahmed el-‘Avâmirî, Ali el-Cârim, Beyrut, 2001, s. 194. 89 Müellifimiz İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde kayda geçirdiği müfâhere konulu anekdot sayısı diğer temalara nispetle daha az bir sayıya tekabül etmektedir ki bunlar içe- risinde asabiyet merkezli olanlarının dikkat çekici olduğunu özellikle vurgulamamız gere- kir. İslam öncesi dönemde Mekke’nin idaresinde söz sahibi Kureyş kabilesi bünyesin- de yer alan Haşimoğulları ve Ümeyyeoğulları sülaleleri arasındaki rekabetin üstü Hz. Peygamber döneminde nispeten örtülmüştür. Ne var ki bu sülaleler arasındaki çekişme Hz. Muhammed’in vefatından kısa bir süre sonra tekrar gün yüzüne çıkmış, Hz. Ali ve Muaviye arasındaki siyasi mücadele ile de had safhaya ulaşmıştır. İktidar Ümeyyeoğulla- rına geçtikten sonra da bu çekişmenin alttan alta devam ettiği görülmektedir. Bu iki süla- lenin en önde gelen isimlerinden ilk Emevi halifesi Muaviye ve Peygamberimizin amca- sının oğlu İbn Abbas arasında geçen bir diyalog Hadâiku’l-ezâhir’de tarihsel içerikli bir anekdot olarak şöyle kaydedilmiştir: Bir gün Muaviye, İbni Abbas’a “Siz Haşimoğullarının gözleri kör olmuş ( تَُصابُوَن -deyince İbn-i Abbas ona “Siz Ümeyyeoğullarının da basireti bağ ”(فِي أَْبَصاِرُكمْ lanmış ( ِْئ ِرُكم ِفي َبَصا deyivermiş.184 ”(تَُصابُوَن Her hangi bir topluluğun yaratılış itibariyle diğerlerine üstün olmadığı noktasında Kur’an aracılığıyla hem Allah’ın hem de elçisinin uyarıları bulunmasına rağmen tarihsel mahiyetteki pekçok mizahi hikâyede bu hususun göz ardı edildiği görülmektedir. Nitekim Hz. peygamberin kabilesi Kureyş’in de mensubu bulunduğu ve Araplar’ın dört ana ko- lundan biri olan Mudar’ın üstün tutulmak istenmesine dair bir anekdot Hadâiku’l-ezâ- hir’de şu şekilde aktarılmıştır: Şair Beşşâr b. Bürd, Yemen soyunun mu yoksa Mudar soyunun mu daha üstün ol- duğu hususunda adamın biriyle tartıştığı sırada ezan okunmaya başlamış. Bunu fır- sata dönüştürmek isteyen Beşşâr muhatabına sormuş: “Şu ezan-ı şerifte Allah’ın adı yanında ismi zikredilen mübarek zat Mudar’dan mı yoksa Sebe’den midir?”185 Yukarıda işaret edildiği üzere, ülke ve bölgeler arasında kıyaslamaya gidilerek hikâye kahramanının kendi coğrafyasını diğerlerine üstün tutması mizahi anekdotlarda 184 Hadâiku’l-ezâhir, s. 53; Kitâbü’s-sınâ‘ateyn, s.323; İbn-i Reşîd el-Abbasî, el-Bedî‘ fi’l-Bedî‘, Dârü’l-cîl, 1. Baskı, y.y., 1990, s. 108; el-‘Ikdü’l-ferîd, IV, 91; ‘Uyûnü’l-ahbâr, II, 229; el-Basâir ve’zehâir, V, 144; Muhâdarâtü’l-üdebâ, II, 315; Rebîü’l-ebrâr, V, 37; Semerâtü’l-evrâk, I, 134; el-Müstetref, s. 69; el-Keşkûl, 153; Müccânî’l-edeb, II, 158; Cemheretü hutabi’l-‘Arab, II, 132. 185 Hadâiku’l-ezâhir, s. 56; Ebü’l-Feth el-Abbâsî, Ma’âhidü’t-tansîs ‘alâ şevâhidi’t-telhîs, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid, ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, t.y, I, 292; Ebü’l-Kasım en-Nihâvendî ez-Zeccâcî, el- Emâlî, thk. Abdüsselam Harun, Dârü’l-cîl, Beyrut, 1987, s. 213. 90 zaman zaman karşılaşılan bir temadır. Aşağıdaki Hadâiku’l-ezâhir örneğinde bu türden bir böbürlenme davranışı mübalağalı bir dille şu şekilde hikâye edilmiştir: Bir gün Ebû ‘Ubeyd Kâsım b. Sellâm’a (ö.223/837) “Üstat, sence hangisi daha üs- tün: Basra mı, Kûfe mi?” diye sormuşlar. “Siz neyden bahsediyorsunuz beyler?!” demiş Ebû ‘Ubeyd “bendeniz Basra’nın yolunu tarif edene, Kûfe’yi bahşiş niyetine veririm! ”186 Müfâhare üzerinden kurgulanan kimi mizahi anekdotlarda ise sempati duyulmayan bir ülke ya da coğrafyanın tümden ve ağır bir dille aşağılandığına da tanık olmaktayız. Öyle anlaşılıyor ki Câhız’ın, Buhalâ adlı eserinde Arap olmayan bölge halklarını cimrilik- le vasfetme çabası, müteakip dönemlerde bambaşka saiklerle pekçok edip ve nüktedan tarafından takip edilmiştir. Hadâiku’l-ezâhir bize müfâherenin bu türünde de mizahi ör- nekler sunmaktadır. Nitekim Ebû Nüvâs ile Ebû Dülâme arasında geçtiği rivayet olunan aşağıdaki diyalog bunun seçkin örneklerinden biridir: Zamanın birinde Ebû Dülâme Mısır’a seyahat edip oradan da Bağdat’a gelir, Bağ- dat sokaklarında dolaşırken Ebû Nüvas’a rastlar. Sonrasında aralarında şu diyalog yaşanır: Ebû Nüvas: Mısır diyarını nasıl buldun bakalım? Ebû Dülâme: Mısır’ı üçe taksimlemek mümkün, hazret. Ebû Nüvas: Peki nasıl? Ebû Dülâme: Efendim Mısır’ın üçte biri köpeklerden, üçte biri binek hayvanların- dan, üçte biri de araziden oluşuyor. Ebû Nüvas: Peki insanlar? Ebû Dülâme: Efendim onların tümü ilk kategoride yer alıyor!187 D. TAHKİR İÇERİKLİ ANEKDOTLAR Hemen her türlü konu, tema ve karakteri ele alan klasik Arap mizahı hiciv, yergi ve taşlama sözcükleriyle ifade edilebilecek tahkir üslubundan faydalanarak kurgulanan anedotlara da yoğun bir şekilde yer vermiştir. Nispeten alışılmışın dışında bir dili olan hakaretin, mizaha oldukça elverişli temalardan biri olduğunu söylemek mümkündür. Bu kapsamda değerlendirilebilecek anekdotlarda kimi zaman hakaretin açık lafızlarla muha- taba yöneltildiği, kimi zaman da muhatabın imalı bir dil kullanılarak yaralanmaya çalışıl- dığı görülmektedir. 186 Hadâiku’l-ezâhir, s. 92; Ebû ‘Ubeyd’in bu tercihinde, muhtemelen mensup olup sempati beslediği Basra ekolünün, hasmı durumundaki Kûfe ekolüne olan üstünlüğüne de üstü kapalı bir gönderme yapılmış gi- bidir. 187 Hadaiku’l-ezahir, s. 94. 91 Anekdotlarda genelde hikâyenin sonuna bırakılan tahkir ifadeleri bazen tek taraflı bir şekilde son bulurken bazen de muhataptan misliyle ya da daha ağırı ile alınan karşılık- la nihayete ermektedir. Aşağılamanın tonunun farklılık arz ettiği anekdotlarda zaman za- man kaba mizaha başvurulduğu da sözkonusu olabilmektedir. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde hakaret içerikli anekdotlar içerisinde muha- tapla alay etme, ironi yapma, küçük görme, yok sayma vb. temalara sıkça yer verilmiştir. Esasen Hadâiku’l-ezâhir nüktelerinin oldukça büyük bir bölümünde bu üsluba başvurul- muştur. Biz burada, yüzlerce anekdottan birkaç tipik örnek üzerinde duracağız. Bunlardan ilki yergici âmâ nüktedan Ebü’l-‘Aynâ’nın saygısız bir muhatabına yönelttiği hiciv okunu hikâye eden şu fıkradır: Ebü’l-‘Aynâ dar bir köprünün ortasında karşı taraftan eşek sırtında gelen hayırsız bir adamla karşılaşmış. (Âmâ olduğu için) geçiş önceliğinin kendisinde olduğunu düşün- se de karşısındaki hödük saygısızlık edip yol vermemiş. Bunun üzerine Ebü’l-‘Aynâ adamla hiç muhatap olmadan el yordamıyla eşeğin başını okşamış, sonra da eşeğe hi- taben “Beyefendi” demiş “üzerinizdeki eşeğe söyleyin de geçmemize müsaade ediver- sin!”188 Hadâiku’l-ezâhir’de hakaret üzerinden kurgulanan anekdotlarda genel olarak ya erkekler hemcinslerine ya da kadınlara yönelik olarak aşağılayıcı ifadeler kullanmaktadır. Ancak aşağıdaki anekdotta, bu yaygın durumun aksine, hakarete maruz kalan taraf kadın diliyle bir erkek olmaktadır: Genç ve güzel bir hanımefendi çamur bir zeminde düşe kalka yürümeye çalışıyor- muş. O esnada oradan geçmekte olan yaşlıca bir adam kadının yanına yaklaşıp bi- raz da kur yaparak “Tatlım” demiş “amcanın sakalından tutuver de şu çamurdan kurtarıversin seni” Kadının cevabı adamı söylediği söze pişman edecek türden ol- muş: “Emin ol bey amca, ayağıma bulaşan çamur ellerime bulaşacak pislikten bin kat daha temiz!”189 Hakaret içerikli son bir örnek ise bir baba-oğul diyaloğunu içermektedir. Evladın babasına karşı sergilediği küstahça tavır, babası tarafından latif bir dokundurma ile ceza- landırılmaktadır: Sicistan’da sultanın işlerini yürüten Ebü’l-Abbas künyesiyle tanınan bir genç var- mış. Bir gün babası bir dostunun özel bir işini halletmesi için oğluna ricacı olmuş, hatta onu bu konuda biraz sıkboğaz etmiş. Oğlu bu durumdan duyduğu rahatsızlığı babasına ifade etmiş ve “Bir daha biri, bir iş için aracı olmanı isterse ona ‘böyle bir evladım yok benim’ deyiver gitsin” demiş. Evladının bu küstah tavrına karşılık 188 Hadâiku’l-ezâhir, s. 208; Cem‘ü’l-cevâhir, s. 285. 189 Hadâiku’l-ezâhir, s. 130. 92 babası “Oğlum” demiş “ben bu hakikati 30 yıldan beri insanlara söylüyorum ama bir türlü kabul ettiremiyorum!”190 E. HAYAT KURTARAN CEVAP MUHTEVALI ANEKDOTLAR Klasik Arap mizahında anekdotlarda hazır cevaplılık olgusu çok fazla karşılaşılan bir durumdur. Mizaha dair anlatılarda iki kişi arasında geçen birçok diyalogda tarafların birbirini sözlü düelloda yenebilme maksadıyla oldukça farklı ve ilginç yöntemler kullan- dıkları görülmektedir. Yukarıda bahsi geçtiği üzere Arap gramerinin gücünden istifade etme ve birden çok manaya gelebilecek ifadeler kullanma bunlardan bazılarıdır. Araplarda hazır cevaplılığı ile öne çıkmış birçok şahsiyet ve nüktedan bulunmaktadır. Cemmâz, Ka- dı Şüreyh, Ebü’l-‘Aynâ bu alanda ilk akla gelen birkaç isimdir. Bunlara ilaveten sıradan halk tabakası içerisinde hazır cevaplılık yeteneğini iyi kullanarak nükte üreten kimselerin varlığı da göze çarpmaktadır. Bazen bu yeteneğin kritik zamanlarda devreye girmesiyle büyük bir cezadan ya da ölümden kurtulma durumları da söz konusu olabilmektedir. Arap nükte derleyicileri “nükte kahramanının hayatını kurtaran pratik cevaplar”ı içeren anlatıla- ra büyük değer vermişlerdir. Edep kaynaklarının pek çoğunda buna dair sayısız örnek bulunabilir. Hatta 17. yüzyılda Rekâiku’l-hulel fî dekâikı’l-hiyel (es-Siyâse ve’l-hîle ‘ınde’l - Arab) adıyla müellifi meçhul bir kitap kaleme alınmış ve ilgili malzemenin seçkin örnek- leri bu eser bünyesinde bir araya getirilmiştir.191 Esasen Hadâiku’l-ezâhir’de hazır cevaplılıkla ilgili birçok nükte yer almaktadır. İbn ‘Âsım da eserinin 1. Hadika 1. Babının başlığını “Susturucu Cevaplar” olarak adlan- dırmıştır. Ancak tezimizin birçok yerinde hazır cevaplılık olgusu ile ilgili anekdotlara yer verdiğimizden bu kısımda, hazır cevaplılığı içermekle birlikte esprinin özünde hayat kur- taran cevapların yer aldığı anekdotlara yer vereceğiz. İslam tarihinde gaddarlığı ve zalimliği ile bilinen Emevilerin meşhur Kûfe valisi ve kumandan Haccâc b. Yusuf es-Sakafî ile ilgili anekdotlar yekün oluşturmaktadır. Bu anekdotlar içerisinde dikkat çekici olan, genelde ceza vermek üzere olan Haccâc’ın karşı- sında duran şahsın bir takım kelime oyunlarına başvurarak ya da latif bir nükteli cevap sayesinde cezadan kurtulması sahnesidir. Aşağıdaki Hadâiku’l-ezâhir anekdotunda Haccâc ile bir bedevi arasında yaşanan diyalog bu durumu örneklemektedir: 190 Hadâiku’l-ezâhir, s. 250. 191 Araştırmacı Rene R. Khawam’ın 1976 senesinde Paris Yazma Eserler Kütüphanesinde keşfettiği eser yine kendisi tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir. 93 Rivayete göre kendini kamufle eden Haccâc Medine yolunda bir bedevi ile karşıla- şır. Haccac’ı bu vaziyetiyle tanıyamayan bedevi ile Haccâc arasında şu diyalog ce- reyan eder: Bedevi: Kervanbaşı, arkandaki topluluk kimin nesi? Haccâc: Onlar Kûfe emirinin (Haccac’ın) kabilesinin şerefli neferleri. Bedevi: O zaman “İnna lillah ve inna ileyhi râciûn” demek vacib oldu. Allah bela- sını versin onun, gün yüzü göstermesin kendisine inşallah! Haccâc: Niçin öyle söylüyorsun? Bedevi: Mekke’yi yakıp yıktığı yetmiyormuş gibi kahrolasıca şimdi de Medineyi harabetmeye mi geliyor?! Bedevinin bu sözü üzerine Haccâc derhal başındaki kamuflajı çıkarır ve “Tanıştı- rayım” der “Bendeniz Haccac b. Yûsuf es-Sakafî!” Bedevi ise hiç bozuntuya ver- meden “Memnun oldum” der “Ben de günde üç defa sara nöbetine tutulan (ve ağ- zından çıkanı kulağı duymayan) Kür’ân’ın kölesi Meymûn!” Haccac bu hazırcevaplılıktan o kadar hoşlanır ki gülmekten kendisini alamaz ve bedeviyi serbest bırakır.192 Bir esirin ya da bir suçlunun hayatının kurtulmasına sebep olan hazırcevaplılık un- suru içeren ifadeler, sözler, zaman zaman cezaya çarptırılacak kişi tarafından vali veya emir gibi mühim bir devlet ricaline hitaben söylenirken bazen de halifenin huzurunda sarf edilmektedir. Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki örnek bu defa Hz. Ali ile bir esir arasında cereyan etmektedir: Cemel vakası esnasında esir edilerek huzuruna getirilen bir adama Hz. Ali “Yazık- lar olsun, sen de mi bana sırt çevirip ihanet edenlerdensin?” diye çıkışır. O sırada Hz. Ali’nin yanında bulunan kumandanlarından Eşter hiddetle “Efendim müsaade edin de şu asinin boynunu vurayım” der. Ancak esir “Halife hazretleri” der “beni affederek Allah’ın huzuruna varmanız benden intikam alarak ona kavuşmanızdan çok daha hayırlı değil mi?” Hz. Ali bu sözdeki derin manayı kavrar ve “Dilediğin yere git, serbestsin” der.193 F. GRAMER KONULU VE KELİME OYUNLARINA DAYALI MİZAH Klasik Arap nevâdirinde anekdotların anlatımında çoğu zaman kelime oyunlarından ve çeşitli söz sanatlarından istifade yoluna gidilmiştir. Pek çok hikâyede kelime oyunlarına başvurularak veya gramer bilgisinden istifade edilerek mizah üretildiği görülmektedir. Bu minvalde kurgulanan anekdotların bir kısmında dil öğretimi amacı güdülürken, bazısında ise bir diyalog sırasında muhatabı zor duruma düşürme hedeflenmektedir. 192 Hadâiku’l-ezâhir, s. 97. 193 Hadâiku’l-ezâhir, s. 98; Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha, s. 503. 94 İslam fetihlerinin geniş bir coğrafyaya yayılması neticesinde farklı dil ve kültürlerle tanışılmış, İslam devleti sınırlarına dâhil olan farklı milletlerin Arap dilini öğrenmesi ve doğru kullanması sorunuyla karşı karşıya kalınmıştır. Bu fetihlerin tabi bir neticesi olarak dili doğru kullanamayan geniş kesimler ortaya çıkmıştır. Arap dilini sonradan öğrenen ya da henüz dili kullanmada yeterince beceri kazanmamış Araplar tarafından sergilenen dil hatala- rı (lahn) nükte avcıları için önemli birer mizah konusu olmuştur. İbn ‘Âsım Hadâiku’l-ezâhir’inde kelime oyunlarına ya da bir kısım gramer kural- larına başvurularak oluşturulan nüktelere dair bazı örnekler zikretmiştir. Bir dönem İslam coğrafyasında ehli sünnet ve mutezile arasında tartışılan ‘halku’l-Kur’an’ Kur’an’ın yara- tılmış olup olmadığı meselesi taraflar arasında şiddetli çekişmelere neden olmuş bu aki- deyi benimseyen bazı halifeler tarafından muarızları şiddetli cezaya maruz kalmışlardır. Aşağıdaki nükte bu meselenin tartışıldığı dönemde Kur’an’ın mahlûk olduğunu savunan halife ile muarızı arasında cereyan eden bir diyalogu ele almaktır: Abbasi halifesi Vâsık Kur’an’ın mahlûk olduğu ilkesini savunur ve bunun aksini iddia edeni de sert bir şekilde cezalandırırdı. Bir gün huzuruna sorgulanmak üzere bir adam getirilir. Halife sorar: “Kur’an yaratılmışlığı hakkında ne görüşün nedir?” Adam işitmemiş gibi davranır. Halife soruyu tekrarlar. Adam “Beni mi kastetti- niz?” deyince halife “tabi ki seni kastettim, kimi kastedecem?!” deyince adam gö- nül rahatlığıyla cevap verir: “Elbette canım, mahluk mahluk!”194 Kelime oyunlarına başvurmada maharet kazanmış, hazır cevaplılığı ile meşhur ka- dı Şüreyh’e nispet edilen bir Hadâiku’l-ezâhir nüktesinde, hikâye kahramanı, yaptığı ki- naye ile muhataplarının farklı bir anlam üzerinde yoğunlaşmalarına olanak sağlamaktadır: Meşhur kadı Şüreyh ruhunu teslim etmek üzere olan Ziyad’ın yanından ayrıldığı sı- rada insanlar Ziyad’ın durumunu sormuşlar. Kadı Şüreyh bu sorulara kinayeli bir şekilde “Onu en son bıraktığımda kimine emirler yağdırıyor, kimine de yasaklama- larda bulunuyordu” cevabını vermiş. Bu sözlerden Ziyad’ın durumunun iyiye gittiğini sanan ahali çok geçmeden içeri- den gelen ağıt sesleriyle irkilip Ziyad’ın öldüğüne kesin kanaat getirmiş. Ancak Kadı Şüreyh’e gelerek “Hani Ziyad sağa sola emirler yağdırıyor, yasaklamalarda bulunu yordu, bu ağıtlar da neyin nesi?” diye sormadan edememişler. Kadı Şüreyh onlara şu cevabı vermiş: “Söylediklerim yalan değil; yanından ayrıldığım sırada yakınlarına vasiyetini emrediyor, ölümünün ardından ağıt yakmamaları hususunda kadınlara da yasaklamada bulunuyordu”.195 194 Hadâiku’l-ezâhir, s. 201. Hikâyenin nispeten farklı bir versiyonu için bkz. el-Müstetref, s. 56. 195 Hadâiku’l-ezâhir, s. 201; ‘Uyûnü’l-ahbâr, II, 217; el-‘Ikdü’lüferîd, II, 299; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, V, 91; Ebû Ubeydullah el-Endelüsî, semtu’l-âli fî şerh-i emâli’l-Kâlî thk. Abdülaziz el-Meymenî, Dârü’l- 95 Gramer içerikli anekdotların bir bölümü Arap dilinin yazım teknikleri (imla) husu- sundaki hataların ya da yanlış anlamaların yol açtığı komik durumlarla ilgilenir. Mesela ٌ Sen fareyi“ [أَتَْهِمزُ اْلفَأَْرةَ؟] fare) sözcüğündeki Hemzenin yazımına ilişkin sorulan) فَأَْرة hemzeler misin?/hemze ile mi yazarsın?” cümlesine, buradaki “HE-ME-ZE” fiilinin diğer bir anlamı olan “cırmalama” manası kast edilerek [مزُ هَ ا ِ ْ ه َي ُّ ر ِ ه -O işi kedi yapar!” bi“ [ اَْ ل çiminde bir cevap verilmiştir.196 Gramer içerikli anekdotların hatırı sayılır bir bölümünde, dil kurallarına sıkı sıkıya bağlı kalma eğiliminde olan ve deyim yerindeyse grameri hayatının anlamı kılan müfrit dil sevdalıları da eleştirilmiştir. Örneğin yazım kurallarına ait bazı istisnaların ele alındığı aşağıdaki mizahi örnekte böyle bir fanatik mahcup duruma düşürülmüştür: Bir grup dostu gramer takıntılı Nadr b. Şümeyyil’i ziyarete gitmişti. Ziyaretçiler- den Ebû Sâlih künyeli biri “Allah sıkıntını gidersin” demek için “ َخ هللاُ َما بِك َ َ س َ م ” şeklinde bir cümle sarf edince dilcilik damarı kabaran Nadr hemen koyulmuş iza- hata: “Sakın böyle söyleme dostum. Zira ibarede Sin harfi değil, Sad harfi olmalıy- dı. Fiil ancak o zaman ‘gidermek’ anlamını kazanır. Bu kullanım Araplarda meş- hurdur!” Bu itirazın altında kalmak istemeyen Ebû Sâlih “Sen de iyi bilirsin ki üstat” demiş “Sin harfi Arapça’da Sad harfine dönüşüp ر ُ ُ ر yerine صَ َق َق َ س ُ ط ; َ را ِّص yerine de ا َل َ راطُ ِّ س .demek pekâlâ caiz oluyor اَل Karşısındaki ukalayı susturmak için eline müthiş bir fırsat geçen Nadr cevabı ya- pıştırmış: “O halde bu durumda sana da ٍ أَبُو َصاِلـح (Salih’in babası) yerine أَبُو Sıçanın babası) demek vacip oluyor!”197)َساِلـح ٍ G. KADIN FİGÜRÜ ETRAFINDA KURGULU MİZAH Klasik Arap mizahında kadının merkeze alındığı anekdotlar oldukça geniş bir yer tutmaktadır. Klasik dönemde Arap toplumunda erkek egemen bir anlayışın hâkim olması nedeniyle sosyal hayatta kadının izleri çok fazla görülmemekle birlikte zaman zaman kimi hadiselerde etkin bir şekilde rol aldığı da görülmektedir. Mizahi anekdotlarda kadın imajı kimi zaman eğlence meclislerinde bir muğanniye, sultanın sarayında ya da zengin taifesi- nin konağında bir cariye bazen de bir erkekle kadının evlenmesine aracı olan bir çöp çatan olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm bunlara ilaveten aile yaşamındaki karı-koca arasında kütübü’l-‘ılmiyye, Beyrut, t.y., II, 241; Rebî‘ü’l-ebrâr, II, 84; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VIII, 285; Ni- hâyetü’l-ereb, III, 158. 196 Hadâiku’l-ezâhir, s. 68; ‘Uyûnü’l-ahbâr, II, 173; el-Basâir ve'z-zehâir, VI, 68; Rebî‘ü'l-ebrâr IV, 65; et- Tezkiretü’l-hamdûniyye, IX, 40. 197 Hadâiku’l-ezâhir, s. 197; Semerâtü’l-evrâk, I, 116; el-Keşkûl, II, 108. 96 yaşanan çekişme ve diyalogları da klasik mizahın konu yelpazesine dâhil etmek gerek- mektedir. Nüktelerde genel olarak kadın ikincil karakter konumunda olup erkek ekseriya anekdotun ana kahramanıdır. Sözgelimi, anekdotta cariye veya bir muğanniye yer alıyorsa efendisi ya da eğlenmeye gelen erkekler tarafından bazen kötü muameleye tabi tutulurken kimi zaman da sözlü tacize uğrayabilmektedir. Bununla birlikte kaydedilen bazı anekdot- larda kadının fâil, erkeğin kurban konumuna yerleştirildiği pek çok örneğe de rastlanmak- tadır. Sözgelimi bir kadın bir erkeğe hakaret edebilmekte ya da bir başka kadın kocasına dayak atabilmektedir. Ayrıca bazı rivayetlerde bir cariyenin efendisine zarif bir biçimde iltifatları gibi dokundurmaları da esprilerin ana konuları arasında yer alır. Hadâiku’l-ezâhir’de kadının bazen fâil bazen de kurban olarak yer aldığı anekdot sayısı 100 civarındadır. Bunlardan 70 kadarı genel olarak kadın temalı anekdotlar iken bu 70’ten yaklaşık 40’ı özellikle mücûn bahislerinde kayda geçmiştir. Geriye kalan takribi 30 anekdot ise nikah, boşanma ve cariyelerle ilişkiler gibi konu ve temaları ele alan anekdot- lardan oluşmaktadır. Dönemin hâkim anlayışında ve doğal olarak İslam dünyasında da yaygın bir şekil- de devam edegelen cariyelik sistemi sebebiyle kadın köle (cariye) figürünün hem saray ve konaklarda hem de çarşı ve sokakta boy gösterdiklerine tanık olmaktayız. İslam köle âzâd etmeyi büyük sevap sayarken Müslümanları bu konuda teşvik edici hükümler de getirmiş- tir. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde yer verdiği bir anekdotta köle âzâd etme konusuna yer verilmiştir. Ne var ki bu girişimin zamanlamasında söz konusu olan bir terslik anlatı- mı mizahi bir yapıya kavuşturmaktadır: Bir adamın cariyesi ölür. Cemaat kadıncağızın tabutunu sırtlanıp mezarlığın yolu- nu tuttuğu sırada adam bağırmaya başlar. “Sen hayattayken efendine gereğince hizmet ettin ben de şimdi seni ödüllendiriyorum, sevgili cariyeciğim. Ey cemaat! Şahit olun ki şu cefakâr cariyemi Allah rızası için hepinizin huzurunda âzâd ediyo- rum!”198 Aktardığımız bu anekdot zımnen kadını aşağılama (mizojini) barındırmaktadır. Zi- ra cariye de olsa kendisine uzun süre hizmet etmiş bir kadının efendisinin nezdinde bir değerinin olmadığı, cariyenin ölümünden sonra âzâd edilme girişiminden anlaşılmaktadır. Aşağıya aldığımız bir diğer Hadâiku’l-ezâhir anekdotunda ise mehir konusunun gündeme 198 Hadâiku’l-ezâhir, s. 253. 97 geldiği bir nikâh sırasında, kadını aşağılama güdüsünün müstakbel damatta ortaya çıktığı görülmektedir: Mahkeme huzurunda nikâh kıydıran bir adam, kadı efendiye mehir olarak az mik- tarda bir para verince kadı “Senin bu verdiğin, mehir için çok az” diye itiraz etmiş. Adam ise pişkin pişkin şöyle demiş: “Az olur mu kadı hazretleri, kısmetse kalan kısmını boşanırken vereceğim!”199 Yine Hadâiku’l-ezâhir’de kaydedilen rivayetlerden anlaşıldığına göre kimi zaman hafif meşrep karakterdeki kadınlar çekinmeden erkeklerin yer aldığı işret meclislerine tek başına katılmakta, sohbetlerine iştirak etmekte, bazen gelişen sohbet esnasında şarabın de etkisiyle imalı bir şekilde fuhşa davet eden ifadeler kullanmaktadır. Şu örnekte olduğu gibi: Câhız anlatıyor: Bir kadın şarap içen genç bir grubun yanına oturur. Gençlerden biri bir kadeh de kadın için doldurur. Şaraptan hoşlanan kadına ikinci kadeh veril- diğinde şarabı çarçabuk içer. Süratle içtiği şarabın etkisiyle yüzü kıpkırmızı kesi- len kadın kendisine uzatılan üçüncü kadehi de devirdikten sonra “Bana Iraklı ka- dınlarınızdan bahsedin delikanlılar” der. “Bu şaraptan onlar da içerler miydi?” Gençlerden “Evet” cevabı alınca da üstü kapalı davetini yapar: “Allah’a yemin ol- sun ki onların hepsi de zinakâr! Eminim şimdi sizler babalarınızın kim olduğunu dahi bilmiyorsunuzdur!”200 Klasik mizahta daha çok eğlence meclislerinde ya da işret âleminde tesadüf etti- ğimiz düşük ahlaklı kadınların kaba lafızlar içeren sözlerinin benzerlerine bazı karı-koca diyaloglarında da rastlamaktayız. Yine Hadâiku’l-ezâhir’den aldığımız bir örnekte, kadın kocasına hakaret ederken dolaylı olarak kendi hayâsızlığını da itiraf etmektedir: Kurban bayramında bir koç alıp eve götüren bir adama, hayvanı zayıf gören karısı “Bu koç bir yönüyle sana, bir yönüyle de bana benziyor” demiş. Karısının sözleri- ne anlam veremeyen adamcağız “Nasıl yani” deyince “Anlatayım” demiş karısı: “Yağlılığı itibariyle aynı ben, boynuzları itibariyle de tıpkı sen!”201 Klasik dönemde erkekler ile kadınlar arasını bulan, onların evliliğine aracı olan “hâtıbe” adı verilen çöpçatanlar vardı. Kaynaklardan kadın zümresinin icra ettiği bir mes- lek olduğu anlaşılan bu hizmeti veren kimseler aynı zamanda sütanne arayan kişilere de aracı olurlardı. İcra ettikleri meslek gereği renkli bir karaktere sahip bu kadınların zaman zaman mizahi anekdotlara konu oldukları görülmektedir. Nitekim Hadâiku’l-ezâhir’de 199 Hadâiku’l-ezâhir, s. 129. 200 Hadâiku’l-ezâhir, s. 193; el-Hayevân, III, 140; Kutbü’s-sürûr, s. 48; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, IV, 38; Muhâdarâtü’l-üdebâ, I, 778. 201 Hadâiku’l-ezâhir, s. 216. 98 yer alan aşağıdaki hikâyede, çöpçatan ile sözde sütanne arayan bir adam arasındaki diya- log mizahi bir dille aktarılmıştır: Adamın biri bir çöpçatana gelerek bebeğini emzirecek bir kadına ihtiyacı olduğunu söyler. Ancak çevresinde çocuğu emzirebilecek kim varsa sıralayan kadına, adam hiç birini istemediğini söyler. Aracı kadın “Ama bunlara ek olarak bildiğim hiç ev- lenmemiş güzeller güzeli, nüktedan bir cariye var. Sabiye o dilberin sütannelik yapmasını ister misin?” deyince heyecana gelen adam “İşte tam da istediğim ev- safta bir sütanne” der. Durumu anlayan kadın “Şunu en başta söylesene be adam” diye takılır “sen kadını oğluna değil basbayağı kendine istiyorsun!”202 Klasik Arap mizahında kadın konulu anekdotlar içerisinde göze çarpan önemli tip- lemelerden bir tanesi de ahmak ya da cahil kadın karakteridir. Hadâiku’l-ezâhir’de zikri geçen bir anekdotta ilk defa tilavet secdesine şahit olan bir kadının yorumu dikkat çekici- dir: Cemaatle namaz kılan bir topluluğa şahit olan bir kadın secde ayeti okunduğunda rükû yapmadan imamla birlikte cemaatin de secdeye kapandığını görünce “Yemin billâh adamlar çarpıldılar ya” deyivermiş.203 Klasik mizahta kadına yer veren pek çok nüktede talak (boşanma) konusu işlene- rek anekdotlar bunun üzerinden kurgulanmıştır. Arap örfünde klasik dönemde boşama tehdidine erkekler tarafından sıkça başvurulduğu, uhdelerine verilen bu hukuki hakkı suis- timal ederek deyim yerindeyse boşama için bir koz olarak kullandıkları görülmektedir. Yine Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bir anekdotta kocasından ayrılmakla yüz yüze gelen bir kadın müşkilini halletmek için Ebû Hanife’den medet ummaktadır: Kadının biri Ebû Hanife’ye gelerek “Efendim, kocam içinde bir kilo tuz bulunan ancak yendiğinde tuzu hissedilmeyen bir yemek pişirmezsem beni boşayacağına dair yemin etti” deyince Ebû Hanife kadına tavsiyesini yapar: “Tencerenin içine bir kilo tuzla birlikte yumurta koy, yumurtayı bir güzel kaynat, sonra da içine tu- zun işlemediği o haşlamayı gönül rahatlığıyla kocana yedir!”204 Kadın merkezli nüktelerin bir bölümünde boşanma konusu ele alınırken, evlilik, nikâh ve mehir gibi konular da işlenen temalar arasında yerini almıştır. Bu konularda olu- şan ihtilafın çözüm mercii fakih, kadı ve mahkemeler olunca sözü edilen şahsiyetlerin, oluşan mizahi literatür içerisinde yer alması kaçınılmaz olmaktadır. Yukarıdaki anekdotta da geçtiği üzere bazen kadın, kimi zaman ise erkek mahkemenin yolunu tutmakta ya da problemini çözebilecek yetkinlikteki kadıya ya da fakihe şahsen başvurmaktadır. Hadâi- 202 Hadâiku’l-ezâhir, s. 209. 203 Hadâiku’l-ezâhir, s. 227; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 305; Cem’ül-cevâhir, s. 275. 204 Hadâiku’l-ezâhir, s. 211; Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât, VI, 97; et-Tezkiretü’l-hamdûniyye, VII, 234. 99 ku’l-ezâhir’de zikri geçen bir örnekte meşhur kadı Şa‘bi’ye benzer bir müracaat gerçek- leşmektedir: Kadı Şa‘bi’ye adamın biri gelerek: “Kadı efendi bir kadınla evlendim sonradan anladım ki kadın topal, şimdi benim kusurundan dolayı bu kadını ailesine iade et- me hakkım var mı?” diye bir soru yöneltince Şa‘bî şu cevabı vermiş. “Şayet onunla yarış yapmak için nikâhlandıysan tabi ki o hak senindir”.205 Klasik mizahta nikâh sırasında yapılan konuşmalar, dualar, nikâhın kıyılması, kadı huzurunda gerçekleşen nikâh şahitliği ve şahitleri, mehrin miktarca azlığı ya da ertelen- mesi gibi nikâhın merkeze alındığı çok sayıda nükte yer almaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de de bu minvalde gerçekleşen hadiselerin gündem edildiği nükteler bulunmaktadır. Eserden aldığımız bir örnekte nikâh yapmak için kadıya gelen bir âmânın mehir miktarına yaptığı itiraz esprinin odak noktasını teşkil etmektedir: Bir âmâ evlenmeye karar verdiği bir kadınla beraber nikâh kıydırmak için kadı efendinin huzuruna gitmiş. Gelin adayına dönen kadı “Peçenizi indirin hanımefen- di” deyince kadın peçesini indirmiş. Gelinin yüzünü gördüğünde ondan hoşlanan kadı ile âmâ damat adayı arasında şöyle bir diyalog gelişmiş: Kadı: Bu hanımefendiye ne kadar mehir verdin? Âmâ: 400 dirhem. Kadı: Miktarı biraz artır, zira güzelliği ile daha fazlasını hak ediyor bu hanım- fedendi. Kadı efendinin bu lafından işkillenen âmâ “Elimde avucumda olan bu, kadı hazretleri” demiş “lakin zatı âlilerinizin parası çoksa üstünü ödemek benden ziyade size yaraşır!”206 Hadâiku’l-ezâhir’de tema olarak kadının ele alındığı nükteler içerisinde yaşlı ka- dınlar da bulunmaktadır. Aşağıya aldığımız örnekte yaşlılığı sebebiyle evlenme arzusunun kalmadığı düşünülen bir kocakarının evlenme talebini oğluna esprili bir dille iletmesi nük- tenin özünü oluşturmaktadır: Saray kâtipliği yapan bir adamın son zamanlarda allanıp pullanmaya merak salmış yaşlı bir annesi varmış. Bir ara rahatsızlanan yaşlı kadıncağız için eve doktor çağ- rılmış. Muayenesi esnasında kadının kokoş halini gören doktor: “Annenizin ihtiya- cı devâ değil cimâdır” deyince kâtip “Sus edepsiz herif seni” diye çıkışmış “anacı- ğım yaşlı ve düşkün bir kadındır, evliliği de nereden çıkarıyorsun?!” Çoktan beri evlilik hayalleri kuran ama bir türlü bunu oğluna söyleyemeyen yaşlı kadın fırsatı 205 Hadâiku’l-ezâhir, s. 124. 206 Hadâiku’l-ezâhir, s. 140. 100 ganimet bilip cevabı yapıştırmış: “A benim şaşkaloz oğlum, dilini eşek arısı sok- sun! Sen doktor amcandan daha mı iyi bileceksin?”207 H. MÜCUN (MÜSTEHCEN İÇERİKLİ NÜKTE) BAHİSLERİ Edebiyatta mücûn (kaba cinsel içerik) ihtiva eden anlatılar, Araplarda cahiliye dö- neminden Emevi-Abbasi dönemine tevarüs eden yaygın bir telif geleneğinin önemli bir karakteristiğini ifade etmektedir. Cahiliye döneminde cinsel içerikli birçok kelime, kav- ram sınır tanımaz bir biçimde edebiyatta kendine yer bulmuştur. İslami dönem edebiya- tında da varlığını devam ettiren mücûna mizah edebiyatı kapsamında da fazlasıyla yer verilmiştir. Bizim bu gün oldukça müstehcen kabul edeceğimiz kimi ifadelerin klasik mi- zahta çok rahat bir şekilde kullanılmış olması dikkat çekicidir. İslami ilimlerde eserler telif etmiş nice âlim zevatın veya kadılık gibi bürokraside önemli vazifelerde bulunmuş birçok önemli şahsın mücûn içerikli nükteler yaptığı ya da bununla ilgili malzemeyi riva- yet ettiği görülmektedir. Cinsel içerikli mizah, sıradan halk tabakaları arasında cereyan eden sohbetlerde gündem edilirken, aynı zamanda saray çevresinde halife huzurunda mec- lislerde de kendisine geniş bir yer bulmuştur. Halife saraylarında sultanı eğlendirme, mec- lisleri şenlendirme maksadıyla bulundurulan meşhur nedimlerin de şaka ve mizahlarında mücûnu sıkça kullandıkları görülmektedir. Klasik dönem mizahında mücûn içerikli anekdotlarda akla gelebilecek her türlü müstehcen içeriğin mizaha konu edildiği görülmektedir. Söz konusu dönem mizahında hafif tonda cinsellik içeren ya da imâ yoluyla cinselliği çağrıştıran ifadelerin yer aldığı nüktelerin yanında, cinselliğin en kaba biçiminin dile getirildiği pornografik tarzda kurgu- lanan anekdotlar da bulunmaktadır. Hatta bazen cinsel içerikli kavramların bulunduğu, müstehcenlik olgusunun yer aldığı bir hadiseyi anlatan anekdotta Kur’an ayetleri bile metnin içerisine dâhil edilebilmektedir. Klasik Arap edebiyatında mizaha dair telif edilmiş birçok eserde mücûn bahisleri- ni ele alan müstakil baplar açılarak bu baplar altında sadece mücûn içerikli anekdotlara yer verilmiştir. Hadâiku’l-ezâhir’deki durum da diğer mizahi eserlerdeki ile paralellik arz etmektedir. Nitekim İbn ‘Âsım eserinin 2. Hadika 3. Babına Fi’l-Mudhikâti’l-müstemleha ve in kânet elfâzuhâ müstekbaha (İfadeleri çirkin ve kaba bulunsa da, hoşa giden komik nüktelere dair) başlığını koymuş ve bu Bab’ı tamamen mücûn içerikli anekdotlara has- retmiştir. Her biri farklı tonlarda cinsellik içeren 65 adet anekdotun yer aldığı bu babın yanında, müellifimiz, eserinin 3. Hadika 1. Babına da müstehcenlik barındıran bazı anek- 207 Hadâiku’l-ezâhir, s. 142. 101 dotları almıştır. Ayrıca yine kitap içerisinde bu iki bap dışındaki birçok bölüm ve bap baş- lıkları altında da benzer nitelikteki anekdotlara yer vermiştir. Hadâiku’l-ezâhir’deki mücûn içeren nükteler kadın erkek cinselliğinden, muhan- neslikle ya da lûtilikle ilgili konulara, hayvanlarla cinsel temastan anne babaların kendi çocuklarıyla kurduğu cinsel içerikli diyaloglara kadar çok geniş alanı kapsayacak şekilde kurgulanmıştır. Bunun yanında bahsi geçenlere göre daha nezih sayılabilecek yellenme temalı anekdotlar da eserde yerini almıştır. Burada vurgulanması gereken kayda değer önemdeki bir husus ise, İbn ‘Âsım’ın, son Hadika’nın “Evliyalara, salih zatlara ve zühd erbabına dair hikâyeler” şeklinde isimlendirdiği babında ele aldığı konu içeriklerinin di- ğer bölümlerde yazdıklarına keffaret olmasını temenni ediyor olmasıdır. Günümüz ahlak anlayışı bakımından ciddi sorunlar taşıyan bu türden müstehcen fıkralara dair fikir vermesi bakımından biz burada yalnızca birkaç örnek zikretmekle yeti- neceğiz. En hafif ve masum görülebilecek türden bir anlatım aynı zamanda tarih ve biyog- rafi kaynaklarında da yer verilen Taifli nüktedan Ebü’s-Sâib el-Mahzûmî’nin rivayet etti- ği şair el-‘Arcînin hikâyesidir. Şöyledir hikâye: Bir kadına âşık olan şair ‘Arcî, maşuğuyla buluşmak için sözleşir. Kadın randevu mahalline dişi bir eşek üzerinde ve yanında cariyesi olduğu halde; ‘Arcî ise erkek bir eşek üzerinde ve beraberinde erkek kölesi olduğu halde çıkagelir. Sevdiğiyle derin bir muhabbete koyulan ‘Arcî bir süre sonra kadınla aşk oyunları oynamaya başlar. Bu esnada tenha bir köşeye çekilen köle de cariye ile beraber olur. Beri tarafta ise azgınlaşan erkek eşek dişisinin üzerine atlar. Bu üç sahnenin aynı anda gerçekleştiğini gören ‘Arcî “Vallahi bugün, kınamaya hiç kimsenin hakkı olmadığı bir gün!” deyiverir.208 Kaba mizah içerisinde değerlendirebileceğimiz yellenme temalı nükteler klasik mizahta çok fazla yer verilen temalardan bir tanesidir. Karı koca arasında bir diyalogdan dost meclisindeki sohbete, bir eğlence mekânından, halifenin huzuruna kadar hemen her durum ve mekânda yellenmeye dair komik bir sahne gerçekleşebilmektedir. Bazen bizzat fail konumundaki kişi tarafından zaman zaman da çevresindeki kişiler tarafından hadise- nin tabiatında olan komikliğe bir de sözlü espri eklenerek komedi daha da güçlü hale geti- rilmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’deki mücûn bahisleri içerisinde hatırı sayılır bir yere sahip olan yellenme temalı anekdotlar arasında aşağıya aldığımız örnek kayda değerdir. Zira tespitlerimize göre bu nükte sadece Hadâiku’l-ezâhir’de geçmektedir: 208 Hadaiku’l-ezahir, s. 149. Hikâyenin daha uzun, daha komik ve daha müstehcen versiyonları için bkz. Kutbü’s-sürûr, s. 187; ‘Uyûnü’l-ahbâr, IV, 101; İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, Ahbârü’n-nisâ, thk. Nizâr Rizâ, Dârü mektebeti’l-hayât, Beyrut, 1982, s. 198; el-Eğânî, I, 380-81. 102 Yaşlı bir adam kandili söndürmek için eğildiği esnada sesli bir şekilde yellenir. Hadiseye kahkahayla gülen karısına da “Ne gülüyorsun be kadın” diye çıkışır “şa- yet içimdeki gazın bir kısmını bu şekilde arkadan tahliye etmemiş olsaydım kandil- den geriye şimdi eser kalmazdı!”209 İ. FABLLAR Sonunda bir ahlak dersi vermeyi amaçlayan fabl, genellikle hayvanların bazen de bitkilerin ve cansız varlıkların insanlar gibi konuşturulduğu veya davranış sergiletildiği bir hikâye tekniğidir. Fabllarda hikâyeler, cesaret, korkaklık, kurnazlık ve adalet gibi in- sanlara özgü bazı hasletler hayvanlara atfedilmek suretiyle oluşturulmaktadır. Daha çok çocuk eğitiminde istifade edilen bu teknik tarihte siyaset adamlarına öğüt verme maksa- dıyla da kullanılmıştır. Beydabâ’nın Kelile ve Dimne’si, Dümeyrî’nin Hayâtü’l-hayeva- nü’l-kübra’sı ve Cahiz'in Kitabü’l-hayevân’ı hep bu teknikle telif edilmiş önemli müstakil klasiklerdir. Edeb kaynaklarında teşhis ve intak sanatlarından yararlanılarak eşek, tilki, karga, maymun, yılan, kuş vb. hayvan cinslerinin insanlara benzetilerek konuşturulduğuna tanık olmaktayız. Genel olarak ahlaki bazı vasıflarına vurgu yapılan hayvan kahramanların di- yalogları güldürü biçiminde sunulurken aynı zamanda bu teknikte kıssadan hisse çıkar- maya yönelik hikâyelere yer verilmektedir. Mizahi karakterler ve temalar bakımından oldukça zengin bir muhtevaya sahip İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde fabl tekniği ile oluşturulmuş anekdot sayısı birkaçı geç- memektedir. Ancak horoz, tilki, kurt, aslan, eşek vb. kahramanların boy gösterdiği bu fabıllarda dahi dini motiflerin canlı bir şekilde işlendiği görülür. Şu hikâyede olduğu gibi: Bir horozun ağaç tepesinden ötmekte olduğunu işiten tilki “Horoz kardeş horoz kardeş, ezan okundu mu acaba?” diye aşağıdan seslenmiş. Horoz “Okundu, tilki kardeş” diye karşılık vermiş. Tilki “O halde aşağı in de birlikte cemaat yapalım” demiş. Tilkinin niyetini sezen Horoz “İki dakika bekle de imamı uyandırayım” de- miş. İkinci bir horozun daha olduğunu düşünen tilki heyecanla beklemeye başlamış. Ancak az sonra cüssesinden daha büyük kuyruğu olan bir köpeğin arka taraftan se- ğirterek geldiğini görünce hemen oradan tüymüş. Tilkiyi kaçarken gören horoz “Nereye tilki kardeş, hani cemaat yapacaktık, çabuk gel vakit çıkıyor?” deyince beriki cevap vermiş: “Az önce abdestim kaçtı da taze- lemeye gidiyorum, nasipse dönerim!”210 209 Hadâiku’l-ezâhir, s. 134. 210 Hadâiku’l-ezâhir, s. 127. 103 Hadâiku’l-ezâhir’de, devlet adamlarına siyaset etme noktasında öğüt verme mak- sadıyla dizayn edilmiş fabıl örnekleri de yer almaktadır. Mesela Türk edebiyatında da meşhur olmuş bir fabl örneği şöyledir: Rivayete göre aslan, kurt ve tilki birlikte ava çıkmışlar. Avda bir yaban eşeği, bir ceylan, bir de tavşan avlamışlar. Aslan kurda “Aramızda şu avları adil bir şekilde pay ediver” deyince kurt “Efendim eşek sizin, ceylan bendenizin, tavşan da şu tilki- nin payına düşer” demiş. Taksimata sinirlenen aslan bir anda saldırıp kurda başını gövdesinden ayırmış ve kellesini önüne koymuş. Bu defa tilkiye dönerek “Şimdi sen şu paylaşımı adaletle yapacaksın” deyince tilki “Efendim eşek öğle yemeğiniz, ceylan akşam yemeğiniz olsun. Şu tavşanı da öğün arası olarak kabul buyurun lütfen” demiş. Paylaşımdan son derece memnun kalan aslan tilkiye “Bu ne güzel taksim böyle, söyle bakayım kimden öğrendin bu adaletli taksimi” demiş. Tilki ürkek bir eda ile “Nereden olacak efendim” demiş “ayaklarınızın dibinde yatan şu rahmetliden!”211 211 Hadâiku’l-ezâhir, s. 301; Ravzü’l-ahyâr, s. 58; Muhâdarâtü’l-üdebâ, II, 752. 104 SONUÇ 105 Kaynaklarda hayatı hakkında pek fazla bilgiye tesadüf edemediğimiz İbn ‘Â- sım’ın, Endülüs’te yetişmiş en önemli devlet adamı, şair, edip ve yazarlardan birisi oldu- ğu, az da olsa hakkında kaydedilen biyografik bilgilerden anlaşılmaktadır. İbn ‘Âsım’ın kaleme aldığı Hadâiku’l-ezâhir adlı eseri Müslüman Arap mizahının Endülüs’te dolayı- sıyla Avrupa’da tanınmasında çok önemli bir rol üstlenmiştir. Ayrıca eser muhtevasında sadece mizahi anlatılara yer verme bakımından -tespitlerimize göre- Endülüs cofrayasında telif edilen yegâne eser olma özelliğini taşımaktadır. Bunun dışında, tezimizde ulaştığımız bazı sonuçları şu şekilde sıralamak mümkündür: 1. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir ismini verdiği mizah derlemesi, muhtevasında farklı sahalara ait birçok konuyu barındıran bununla birlikte mizaha da hatırı sayılır ölçü- de yer veren İbn ‘Abdi Rabbih’e ait el-‘Ikdü’l-ferid adlı edeb klasiğinden sonra En- dülüs’te kaleme alınmış mizah içerikli yegâne müstakil eserdir. Kimi anekdotların sadece el-‘Ikdü’l-ferîd’de yer alıyor olması ise sözü edilen eserin Hadâiku’l-ezâ- hir’in temel kaynaklarından biri olduğunu ortaya koymaktadır. 2. Eserde yer alan anekdotların geneli itibariyle klasik Arap edebiyatı kaynaklarından alıntılanmış olması Hadâiku’l-ezâhir’in kaynaklarının Müslüman Arap müellifle- rin telif ettiği eserler olduğunu göstermektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de kaydedilen anekdotların yaklaşık 50 klasik eserde yer alıyor olması ayrıca İbn-i ‘Âsım’ın Arap edebiyatındaki yetkinliğine de işaret etmektedir. 3. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan nüktelerin bir bölümüne diğer mizah kaynaklarında tesadüf edilmemektedir. Bu durum Endülüs kaynaklı anekdotların varlığına işaret etmekle birlikte, İbn ‘Âsım’ın eserini telif ederken yararlandığı bazı kaynakların günümüze ulaşmamış olabileceği ihtimalini de akla getirmektedir. Çalışmamızda çevirilerini verdiğimiz 168 anekdottan 54 tanesinin (yaklaşık 1/3 oranında) sadece Hadâiku’l-ezâhir’de kaydedilmiş olması eserin hem Arap edebiyatındaki, hem de Endülüs edebiyatındaki yerini tespit açısından büyük önem arz etmektedir. 4. Cem‘ü’l-cevâhir fi’l-mülah ve’n-nevâdir gibi halefi durumundaki mizah koleksi- yonlarının en azından bir bölümünde mizah felsefesine ilişkin yorum ve değerlen- dirmelere yer verilmişken İbn ‘Âsım’ın Hâdâiku’l-ezâhir’inde bu usûlün izlenme- diği görülmekte olup, eser tipik bir mizah antolojisi hüviyeti arz etmektedir. 106 5. Eserde yer alan anekdotlarda Gırnâta, Kurtuba, Mayorka, Bicâye, İşbiliyye, Alme- riye, Şelevbîn gibi Endülüs coğrafyasında bulunan şehir ve yer isimlerinin geçme- si, ayrıca İbn ‘Âsım’ın kendi amcası İbn-i Cüzey’den ve Endülüslü ilim adamı İbn-i Madâ’dan nükteler nakletmesi Hadâiku’l-ezâhir’de yerel kaynaklı anekdotla- rın da bulunduğunu göstermektedir. 6. Hâdâiku’l-ezâhir’deki anekdotlar mizah kalitesi açısından değerlendirildiğinde ise tablo şudur: Anekdotların bir bölümünde mizahi vurgu nispeten zayıftır, ancak nüktelerin kahir ekseriyetinde hem anlatım hem de kurgu sofistike bir mahiyet arz edip güldürü kalitesi de oldukça yüksektir. 7. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan bazı rivayetlerin kurgusunun İbn-i ‘Âsım’ın eserini telifte yararlandığı kaynaklardan farklı oldukları görülmektedir. Bu durum İbn-i ‘Âsım’ın ya da eser müstensihlerinin anekdotlar üzerinde bir takım tasarruflarda bulunduklarını kanıtlamaktadır. Ayrıca İbn ‘Âsım’ın da -nadir de olsa- kimi anek- dotlarda nüktenin daha iyi anlaşılabilmesi adına yer yer kısa açıklamalarda bulun- duğu dikkatlerden kaçmamaktadır. 8. İbn ‘Âsım Hadâiku’l-ezâhir’inde, mizahı konu edinen klasik Arap edebiyatı kay- naklarında kaydedilen konu, tema, tipoloji ve karakterlerin hemen hepsinin yer al- dığı nüktelere yer vermiş, bu bağlamda eserini tematik açıdan son derece zengin bir içeriğe kavuşturmuştur. Ayrıca, eserde yer alan bazı tarihsel anekdotların anla- şılması kuşkusuz ciddi bir tarih ve bibliyografya bilgisine sahip olmayı da gerek- tirmektedir. 9. Klasik Arap edebiyatına kuvvetle damgasını vurmuş olan “müstehcenlik (mücûn)” olgusu İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde de belirgin bir karakter arz etmektedir. Öyle ki, eseri günümüzde online olarak okurla buluşturan kimi derlemeciler Hadâ- iku’l-ezâhir’in belirli bölümlerini tamamen eserden çıkarmak zorunda kalmış, bu konuda daha dürüst davranmaya çalışan bazı muhakkikler ise ilgili bölümleri kıs- mi sansürleme yoluyla aktarabilmişlerdir. 107 KAYNAKÇA 108 KAYNAKÇA el-‘Abbâs el-Hüseynî el-Kâşânî, Hadâiku’l-üns fî nevâdiri’l-‘Arab ve’l-fürs (I-V), Dârü’l- âfâki’l-‘Arabiyye, 1. Baskı, Kahire, 2003. el-Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. el-Hüseyn, Nesrü’d-dürr fi’l-muhâdarât (I-VII), thk. Hâlid Ab- dülğanî Mahfûz, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, Beyrut, 2004. Ahmed Zeki Safvet, Cemheretü hutabi’l-‘Arab, el-Mektebetü’l-‘ilmiyye Beyrut, y.y. Antuvân el-Kavvâl, Dîvânu Ebi’l-‘Aynâ, Dârü Sâdir, 1. Baskı, Beyrut, 1994. el-‘Âmilî, Bahâüddîn, el-Keşkûl (I-II), thk. Muhammed ‘Abdülkerîm en-Nemerî, Dârü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1998. el-‘Askerî, Ebû Hilâl, Kitâbu cemherati’l-emsâl (I-II), nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm - ‘Abdulmecîd Kutâmiş, el-Muessesetü’l-‘Arabiyyeti’l-hadîse, 1.Baskı, Kahire, 1964. ------------Kitâbü’s-sınâ‘ateyn, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, el-Mektebetü’l-‘unsuriyye, Beyrut, 1998. el-Bağdâdî, el-Hatîb, Kitâbü't-tatfîl, thk. Abdullah Abdurrahîm ‘Useylân, Dârü’l-medenî, 1. Baskı, Cidde, 1986. ------------Târîhu Bağdâd (I-XIV), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye,1. Baskı, Beyrut, 1996. el-Beyhakî, Muhammed b. İbrâhîm, el-Mehâsin ve’l-mesâvi’, haz. Friedrich Schwally, Le- ipzig, 1902. el-Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Buhalâ (I-II), Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, thk. Ahmed el-‘Avâmirî, Ali el-Cârim, Beyrut, 2001. ------------ Kitâbu’l-hayevân (I-VIII), nşr. Muhammed Abdüsselâm Hârûn, Dârü’l-cîl - Dârü’l-fikr, Beyrut, 1988. ------------ el-Beyân ve’t-tebyîn (I-III), Dârü ve mektebetü’l-hilâl, Beyrut, 2002. ------------ el-Mehâsin ve’l-ezdâd, Mektebetü’l-Hâncî, 2. Baskı, Mısır, 1994. ------------ et-Tâc fî ahlâki’l-mülûk, thk. Ahmed Zekî Paşa, el-Matba‘atü’l-emîriyye, 1. Bas- kı, Kahire, 1914. ed-Dîneverî, İbn Kuteybe, ‘Uyûnü’l-ahbâr (I-IV), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Bey- rut, 1997. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988. Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed b. ‘Âsım el-Ğırnâtî, İbn ‘Âsım, Hadâiku’l-ezâhir, fî müstehsini’l-ecvibe ve’l-müdhikât ve’l-hikem ve’l-emsâl ve’l-hikâyât ve’n-nevâdir, Dârü’l-kütübi ve’l-vesâikı’l-kavmiyye, thk. Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim, Kahire, 2014. Ebü’l-Ferec, Muhammed b. İshak en-Nedm, el-Fihrist, Dârü’l-ma‘rife, Beyrut, 1978. 109 Ebü’l-Feth el-Abbâsî, Ma’âhidü’t-tansîs ‘alâ şevâhidi’t-tehlîs (I-II) thk. Muhammed Muh- yiddîn Abdülhamîd, ‘Âlemü’l-kütüb, Beyrut, t.y. Ebü’l-Haccâc el-Mizzî, Yusuf b. ez-Zekî, Tehzîbü’l-kemâl, (I-XXXV), Müessesetü’r-risâle, 1. Baskı, Beyrut t.y. Ebû Ubeydullah el-Endelüsî, semtu’l-âli fî şerh-i emâli’l-Kâlî thk. Abdülaziz el-Meymenî, Dârü’l-kütübü’l-‘ılmiyye, Beyrut, t.y. Ebü’l-Kasım en-Nihâvendî ez-Zeccâcî, el-Emâlî, thk. Abdüsselam Harun, Dârü’l-cîl, Bey- rut, 1987. Günday, Hüseyin, Klasik Arap Edebiyatında Mizahi Karakterler, Emin Yayınları, Bursa, 2013. ---------- Klasik Arap Mizahında Sahte Peygamber Figürü, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 21, Sayı: 2, 2012. ---------- Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedîmi el-Cemmâz, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi. 2010/1 c.12.sayı: 1. el-Ğazûlî, ‘Alâuddîn el-Behâî, Metâli‘u’l-budûr fî menâzili’s-surûr (I-II), Matba‘atu idâreti’l- vatan, 1.Baskı, 1883. el-Hamevî, Takiyyüddîn Ebû Bekr İbn Hıcce, Semerâtu’l-evrâk fi’l-muhâdarât (I-II), Mek- tebetü’l-Cumhûriyyeti’l-‘Arabiyye, Mısır, t.y. ---------- Tîbü’l-mezâk min semerâti’l-evrâk, nşr. Ebû Ammâr es-Sehâvî, Dârü’l-feth, y.y., 1997. el-Hamevî, Yâkût, Mu‘cemü’l-üdebâ (I-VII), nşr. İhsân ‘Abbâs, Dârü’l-ğarbi’l-İslamî, 1. Baskı, Beyrut, 1993. el-Husrî, el-Kayrevânî, Cem‘ül-cevâhir fi'l-mülah ve'n-nevâdir, thk. Ali Muhammed el- Becâvî, Dârü'l-cîl, Beyrut, 1987. ------------ Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb (I-II), thk. Yûsuf Ali Tavîl, Dârü’l-kütübi’l- ‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1997. el-Hindî, el-Müttakî, Kenzü’l-‘ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef‘âl, nşr. Bekrî Hayyânî-Safvet es-Sakkâ, Müessesetü’r-risâle, 5. Baskı, y.y., 1981. İbn ‘Abdilber, Behcetü’l-mecâlis ve ünsü’l-mücâlis, thk. Muhammed Mürsî el-Hûlî, Dârü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1981. İbn ‘Abdi Rabbih, el-‘Ikdü’l-ferîd (I-IX), thk. Müfîd Muhammed Kumeyha, Dârü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1983. Tabâi‘u’n-nisâ, Mektebetü’l-Kur’ân, Kahire, t.y., y.y. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, Kitâbü’l-ezkiyâ, Mektebetü’l-Ğazzâlî, y.y., t.y. ------------ Ahbârü’l-hamkâ ve’l-muğaffelîn, şerh: Abdülemîr Mehennâ, Dârü’l-fikri’l- Lübnânî, 1. Baskı, Beyrut, 1990. ------------ Ahbârü’z-zırâf ve'l-mütemâcinîn, nşr. Bessâm Abdülvehhâb el-Cânî, Dârü İbn Hazm, 1. Baskı, Beyrut, 1997. ------------ Ahbârü’n-nisâ, thk. Nizâr Rizâ, Dârü mektebeti’l-hayât, Beyrut, 1982. ------------ el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (I-X), Dâru sâdır, 1. Baskı, Beyrut, 1939. 110 ------------ Sıfatü’s-safve (I-II), thk. Ahmed b. Ali, Dârü’l-hadîs, 1. Baskı, Kahire, 2000. İbn Ebû ‘Avn, el-Ecvibetü’l-müskite, thk. Muhammed Abdülkâdir Ahmed, Matâbi‘ü'n- nâşiri'l-‘Arabî, Kahire, 1983. İbn Hallikân, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân (I-VII), thk. İhsan ‘Abbâs, Dârü sâdir, Beyrut, 1994. İbn Hamdûn, et-Tezkiretü’l-hamdûniyye (I-X), nşr. İhsân Abbâs, Bekr Abbâs, Dârü sâdır, 1. Baskı, Beyrut, 1996. İbn-i Hatîb Muhammed b. Kasım Ravzü’l-ahyâru’l-müntehabi min rebîu’l-ebrâr, Dârü’l- kalemi’l-‘Arabi, Halep, 2002. İbn-i Reşîd el-Abbasî, el-Bedî‘ fi’l-bedî‘, Dârü’l-cîl, 1. Baskı, y.y., 1990. el-İbşîhî, el-Müstetref fî külli fennin müstazraf (I-II), nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2.Baskı, Beyrut, 1986. el-İsfehânî, Ebü’l-Ferec, Kitâbü’l-eğânî (I-XXIV), thk. Semîr Câbir, Dârü’l-fikr, 2. Baskı, Beyrut, t.y. el-İsfehânî, Râgıb, Muhâdarâtü’l-üdebâ (I-II), Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1. Baskı, Bey- rut, 1999. el-İtlidi, İ'lamu'n-nâs bi-mâ vaka'a li'l-berâkime ma'a Beni'l-'Abbâs, thk. Emin Abdul- cabir el-Buhayrî, el-Âfâku'l- 'Arabiyye, l.Baskı, Kahire, 1998. el-Kalkaşendî, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ (I-XIV), Dârü’l-kütübi’l-mısriyye, y.y, 1922. el-Kayrevânî, el-Rakîk, Muhtârât min kutbi’s-sürûr fî evsâfi’l-enbize ve’l-humûr, el- İntişârü’l-‘Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 2008. el-Kütübî, Muhammed b. Şâkir, Fevâtü’l-vefeyât (I-IV), thk. İhsân ‘Abbâs, Dârü sâdir,1. Baskı, Beyrut, 1973-74. el-Kütübî, el-Vatvât, Ebû İshak Burhâneddîn, Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha ve ‘urerü’n-nekâ- izi’l-fâziha, nşr. İbrâhîm Şemseddîn, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2008. Mecelletü’l-mecma‘ , Sayı: 2, 2010. Dokümana http://platform.almanhal.com/Files/2/15114 internet adresi üzerinden ulaşılabilir. Me'mûn b. Muhyiddîn el-Cennân, el-Ecvibetü'l-müskite, Dârü'l-kütübi'l-‘ilmiyye, 1. Bas- kı, Beyrut, 1984. el-Müberred, Ebü’l-‘Abbâs, el-Kâmil fi’l-lüğa ve’l-edeb, thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, Dârü’l-fikri’l-‘Arabî, 3. Baskı, Kahire, 1997. el-Merzubânî, Nûrü’l-kabes, nşr. Rudolf Sellheim, Beyrut, 1964. Nasır Niray, Sâsânî İmparatorluğunun Devlet Yapısı Üzerinde Bir İnceleme, SBE Dergisi (Muğla Üniversitesi), 2001, Sayı: 5 en-Nüveyrî, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (I-XXXIII), thk. Müfîd Kumeyha ve ekibi, Dârü’l-kütü-bi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2004. es-Safedî, Halîl b. Aybeg, el-Vâfî bi’l-vefeyât (I-XXIX), thk. Ahmed el-Arnâ’ût, Türkî Mustafa, Dârü ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, 1. Baskı, Beyrut, 2000. 111 ------------ Neksü’l-himyân fî nüketi’l-‘umyân, nşr. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ, Dârü’l- kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2007. Sahih-i Buhâri, Muhammed b. İsmail, Ebû Abdullah el-Buhâri, el-Ca‘fî, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Dârü tavku’n-necât, 1. Baskı, y.y., 2001. es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr, Simârü’l-kulûb fi’l-mudâf ve’l-mensûb, Dârü’l-me‘ârif, Kahire, t.y. ------------ Resâilü Se‘âlibî, Dijital kütüphane programı Şamile’nin “matbuya uyumsuz dos- yası” kullanılmıştır. es-Sûlî, Ebû Bekir Muhammed, Edebü’l-küttâb, haz. Muhammed Behcet el-Eserî, el- Matbaatü’s-selefiyye, Mısır, 1922. Şahin, Şener, Klasik Arap Edebiyatında Sofra Mizahı (Tipler ve Temalar), Emin Yayınları, 1. Baskı, Bursa, 2011. ------------ Nevâdir kültüründe ‘sakîl’ motifi ve bir sakîl düşmanı: el-A‘meş, Uludağ Üni- versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 2, Yıl: 2010. Şeyho, Rizkullah b. Yusuf, Mecânî’l-edeb fî hadâikı’l-‘Arab, Matbaatü’l-Âbâü’l-yüsûiy- yûn, Beyrut, 1913. et-Taberânî, Ebû Kâsım Süleymân, el-Mu‘cemü’l-evsat (I-X), thk. Târık b. ‘Ivaz, Abdül- muhsin b. İbrâhîm, Dârü’l-haremeyn, Kahire, 1994. Taşdelen Hasan, Şener Şahin, Kur’ân’la Nükte (Kur’ân-ı Kerim’e Dayalı Nükte Kültürü), Emin Yayınları, İstanbul, 2009. Taşdelen, Hasan, Şahin, Şener, Klâsik arap edebiyatında ‘sakîl tipi’ ve bu tip çevresinde oluşan edebiyat, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 2, Yıl: 2009. et-Tenûhî, Ebû Ali, Neşvârü’l-muhâdara (I-VIII), y.y., 1971. et-Tevhîdî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, el-Basâir ve'z-zehâir (I-IX), thk. Vedâd el-Kâdî, Dârü sâdir, 1. Baskı, Beyrut, 1988. ------------ el-İmtâ’ ve’l-müânese, thk. Muhammed Hasen İsmâîl, Dârü’l-kütübi’l-’ilmiyye 1. Baskı, Beyrut, 2003. el-Yûsî, Hasan b. Mesud b. Muhammed, Ebû Ali Nureddin Zehrü'l-ekem fi'l-emsâl ve'l- hikem (I-III), thk. Kusay el-Hüseyin, Dârü ve mektebetü'l-hilâl, 1. Baskı, y.y., 2003. ez-Zehebî, Târîhu’l-İslâm (I-LII), thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî, Dâru’l-kütübi’l- ‘Arabiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1987, XVIII, 203. ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım, el-Müstaksâ fî emsâli’l-‘Arab (I-II), Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1987. ------------ Rebîü'l-ebrâr ve füsûsu'l-ahbâr (I-II), thk. Târık Fethî es-Seyyid, Dârü’l-kütübi’l- ‘ilmiyye,1. Baskı, Beyrut, 2006. 112