27 Uludag Univ. J. Fac. Vet. Med. 33 (2014), 1,2: 27-31 Kanatlı Hayvanların Rasyonlarında Fitaz Enzimi Kullanılmasının Önemi Gülay DENİZ* Geliş Tarihi: 02.04.2014 Kabul Tarihi: 21.05.2014 Özet: Bilindiği gibi kanatlı hayvanların rasyonları büyük ölçüde bitkisel kökenli yem maddelerinden oluşmakta- dır. Bu yem maddelerindeki toplam fosforun önemli bir kısmı kanatlılar tarafından yeterince yararlanılamayan fitik asite bağlı fitat fosforu formundadır. Bitkisel kökenli yem maddelerindeki fitik asit; fosfor dışındaki diğer mineral maddeler, nişasta, protein ve proteolitik enzimlerle de kompleks oluşturmaktadır. Kanatlı hayvanların rasyonlarına fitaz enzimi ilave edilerek; fitik asite bağlı fosfor, kalsiyum ve çinko gibi mineral maddeler ile pro- tein, amino asitler ve nişasta sindirilebilirliğinde artış sağlanmaktadır. Rasyona fitaz enzimi ilavesiyle besin maddelerinin sindirilebilirliğinde meydana gelen bu artışlar, kanatlı hayvanların performansında iyileşmeye yol açmaktadır. Ayrıca mineral maddelerin biyoyararlanımlarının artmasıyla gübredeki düzeyleri azalmakta ve böy- lece çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda bulunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kanatlı hayvanlar, fitik asit, fitat fosforu, fitaz enzimi. Significance of Using Phytase Enzyme in Poultry Ration Abstract: Poultry rations mostly consist of plant derived feedstuffs as known. Major portion of total phospho- rous in these feedstuffs is form of phytase phosphorous combined with phytic acid which is less available for poultry. Phytic acid in plant derived feedstuffs also creates a complex with other minerals except phosphorus, starch, protein and proteolitic enzymes. Supplementation of phytase enzyme in poultry rations improve the di- gestibility of phosphorous combined with phytic acid, minerals such as calcium and zinc, protein, amino acids and starch. The improvement of nutrient digestibility by supplementation phytase enzyme to the ration increases the performance of poultry. The levels of minerals in the poultry litter decrease by improvement of mineral bioa- vailability which contribute to the prevention of environmental pollution. Key Words: Poultry, phytic acid, phytate phosphororous, phytase enzyme. Giriş beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Bilindi- ği gibi kanatlı hayvanların rasyonları büyük Fosfor kanatlı rasyonlarına maliyet geti- oranda tahıl ve küspeler gibi bitkisel kökenli ren bir besin maddesi olup, fosforun etkin bir yem maddelerinden oluşmaktadır. Bitkisel kö- şekilde kullanılması ekonomik kanatlı üretimi- kenli yem maddelerindeki toplam fosforun yak- nin vazgeçilmez unsurlarındandır. İskelet siste- laşık olarak üçte ikisi fitik asite bağlanmış olan minin gelişimi, kemik bütünlüğü, yumurta ve- fitat fosforu şeklindedir15. Fitatlar (myo-inositol rimi ve yumurta kabuk kalitesinin sürdürülme- hekzafosfat), bitkisel kökenli yem maddelerin- sinin yanı sıra protein ve enerji metabolizmala- de fosforun başlıca depolanma şeklidir. Kanatlı rında da görev alan fosfor kanatlı hayvanların hayvanların fitat fosforunu hidrolize eden endo- * U.Ü. Veteriner Fakültesi, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Anabilim Dalı, Bursa. denizg@uludag.edu.tr 2 8 jen fitaz enzimini üretme yetenekleri oldukça düşük olduğundan12, bitkisel kökenli yem mad- delerindeki fosfordan yeterince yararlanamazlar. Konuya ilişkin çalışmalarda; kanatlı hayvanlar- da fitat fosforundan yararlanma oranının % 3-42 arasında değişkenlik gösterdiği saptanmıştır23. Bu bağlamda fitat fosforunun kanatlı hayvanlar tarafından yararlanılamayan kısmı gübre ile dışarı atılmaktadır. Topraktaki mikroorganizma- lar gübredeki fitatları parçalayarak fosforu top- rağa serbest bırakmaktadır. Bu durum gerek yer altı gerekse yer üstü sularının fosfor bakımından zenginleşmesine ve sonuç olarak su kirliliğine yol açmaktadır. Ayrıca, fitik asite bağlı fosforun kanatlı hayvanlar tarafından değerlendirileme- Şekil 1. Fitat-Protein-Nişasta Kompleksinin mesi, rasyona dikalsiyum fosfor (DCP) gibi Yapısı (Kies, 2001). pahalı inorganik fosfor kaynaklarının ilavesini Kanatlı Hayvanların Fitat Fosforun- zorunlu kılarak üretim maliyetlerinin artmasına dan Yararlanmasını Etkileyen Faktörler neden olmaktadır. Fitik asitin fosfor dışında; 1. Genotip: Genotip kanatlı hayvanlarda başta bakır ve çinko olmak üzere kobalt, man- fitat fosforundan yararlanmayı etkileyen en gan, demir, kalsiyum ve magnezyum gibi birçok önemli faktörlerden birisidir. Yumurtacı tavuk- mineral maddeye karşı güçlü bir affinitesi bu- lar broylerlere göre rasyondaki fitat fosforundan lunmaktadır. Yukarıda adı geçen mineral mad- daha iyi yararlanırlar7. Ayrıca broylerlerde ırk- deler ile nötral pH’da çözünmeyen tuzlar mey- lara göre de fitat fosforundan yararlanmada dana getiren fitik asit, kanatlı hayvanların bu farklılıklar bulunmaktadır20. minerallerden yararlanmasına engel olmaktadır. Gübre ile dışarı atılan fitat fosforunun yanı sıra 2. Yaş: Kanatlı hayvanlarda gastrointes- fitik asite bağlı çinko ve bakır gibi bazı iz mine- tinal fitaz aktivitesinde yaşla birlikte bir artış 7 rallerin gübredeki düzeyleri de çevre kirliliği olmaktadır . Fitat fosforundan 4 haftalık yaştaki açısından sorun yaratmaktadır. Fitik asit ayrıca broylerlerin % 20 civarında yararlandığı, bu proteinler ve protein sindiriminde görev yapan oranın 6 haftalık yaşta % 50 düzeyine kadar proteolitik enzimlerle de (pepsin ve tiripsin) ulaştığı bildirilmektedir. Benzer şekilde yumur- kompleksler yaparak, proteinlerden yararlanma- tacı tavukların civcivlik dönemlerine göre fitat yı olumsuz yönde etkilemektedir. Fitik asitin bir fosforundan daha iyi yararlandıkları ifade edil-13 diğer olumsuz etkisi ise yem maddelerindeki mektedir . karbonhidratlarla kompleks oluşturarak yemin 3. Rasyondaki kalsiyum ve fosfor dü- metabolik enerjisinde azalmaya yol açmasıdır. zeyleri: Kanatlı hayvanlarda fitaz enziminin Yemin metabolik enerjisinin azalmasında, fitik etkinliğinin belirlenmesinde, rasyondaki kalsi- asitin kalsiyumu bağlamak suretiyle nişasta yum düzeyinin yanı sıra kalsiyum/fosfor oranı sindiriminde görev alan alfa-amilaz enziminin da önemli bir rol oynamaktadır. Rasyondaki aktivasyonunu azaltması da etkili olmaktadır. yüksek kalsiyum düzeyi fitat fosforundan yarar- Fitik asit yukarıda bahsedilen bütün bu olumsuz lanmayı olumsuz yönde etkilemektedir ve kalsi- etkilerinden dolayı kanatlı hayvanlar için bir yumun olumsuz etkisine ilişkin üç mekanizma antinutrisyonel faktör olarak kabul edilmektedir. ileri sürülmektedir. Birinci mekanizma; kalsi- Şekil 1’de fitat-protein-nişasta kompleksinin yumun fitaz enzimi ile erimeyen kompleksler yapısı görülmektedir10. Fitik asitin gerek kanatlı oluşturarak, fitatların hidrolize olmasını engel- performansında gerekse yem maliyeti ve çevre lemesidir26. İkinci mekanizma; kalsiyumun bar- üzerinde oluşturduğu olumsuz etkiler, ekzojen sak pH’sını etkileyerek, mikrobiyal fitaz aktivi- fitazların kanatlı rasyonlarına ilavesiyle bir öl- tesinde düşüşe yol açmasıdır13. Son mekanizma çüye kadar giderilebilmektedir22. Ancak ekzojen ise rasyondaki fazla kalsiyumun fitaz enziminin fitazların yanı sıra kanatlı hayvanların fitat fos- aktif bölgelerine bağlanarak, enzim aktivitesini forundan yararlanmasını etkileyen daha birçok baskılamasıdır17. Bu nedenle broyler rasyonları- faktör bulunmaktadır. Bu faktörler aşağıda kısa- na fitaz ilavesi düşünüldüğünde, enzimden mak- ca özetlenmiştir. simum düzeyde yararlanabilmek için rasyondaki kalsiyum seviyesinin % 0.60 - % 0.75 düzeyle- 29 rine düşürülmesi gerektiği vurgulanmaktadır18. Şekil 2’de fitaz enziminin etki mekanizması Ayrıca rasyondaki kalsiyum/fosfor oranının şematize edilmiştir. Fitazlar; hidroliz olayının 2/1’den daha yüksek olması durumunda, kanatlı inositolun hangi karbon atomundan başladığına hayvanların bağırsaklarında fitaz enzimine di- göre 3-fitazlar (mikroorganizmalar tarafından rençli erimeyen penta-kalsiyum fitat kompleksi- üretilen fitazlar) ve 6-fitazlar (bitkiler tarafından nin oluştuğu ve böylece fitat sindiriminin olum- üretilen fitazlar) olmak üzere 2 gruba ayrılırlar. suz yönde etkilendiği belirtilmektedir13. Mikrobiyal fitazlar, bitkisel fitazların aksine 4. Rasyondaki vitamin D3 düzeyi: Ras- daha geniş bir pH aralığında aktivitelerini korur- yondaki vitamin D düzeyinin yetersiz olması, lar ve böylece kanatlı hayvanların bezli mide ve 3 taşlığında aktivite kaybına uğramazlar. Mikro- fitat fosforunun sindirimini azaltmaktadır. Vi- biyal fitazlar için optimum pH aralığının 2.5- tamin D3 ya da 1.25-dihidroksikolekalsiferol 7.5, optimum sıcaklığın ise 35-63 °C arasında gibi vitamin D3 metabolitlerinin civcivlerde fitat olduğu ve bitkisel fitazlara göre gastrointestinal fosforunun sindirilebilirliğinde % 68 düzeyine 6 kanalda daha etkili oldukları bildirilmektedir 27. kadar artış sağladığı bildirilmektedir . Kanatlı Ticari olarak kullanılan mikrobiyal fitaz enzim- rasyonlarına vitamin D3 ilavesiyle fitat fosforu- leri daha çok Aspergillus niger, Aspergillus nun sindirilebilirliğindeki artış üç nedene bağ- ficcum, Aspergillus oryzae gibi mantarlar tara- lanmaktadır. Bunlar; intestinal fitaz sentezinde fından üretilen enzimlerdir. Bakteri (Bacillus ya da aktivitesindeki artış, fitatların hidrolize subtilis, Escherichia coli) ve mayalar (Saccha- olma oranındaki artış ve fosfor absorbsiyonun- romyces cerevisiae) tarafından da fitaz enzimi daki artıştır. üretilmektedir. Aspergillus ficcum’un ürettiği 5. Rasyondaki selüloz düzeyi: Konuya enzim en yüksek fitaz konsantrasyonuna sahip ilişkin çalışmalar rasyondaki selülozun kalsi- iken, fitaz aktivitesi en yüksek olan enzim As- yumun kullanılabilirliğini modifiye etmek sure- pergillus niger tarafından üretilmektedir. Ayrıca tiyle kanatlı hayvanların fitat fosforundan yarar- Aspergillus ficcum tarafından üretilen fitaz en- lanmasını olumlu yönde etkilediğini göstermiş- zimi diğer fitazlara göre daha termostabil yapıda tir. Selülozun bu etkisini sadece fermente olup olup, yemin peletlenmesi sırasında önemli bir fitatların kalsiyumu bağlama kapasitesini azalta- aktivite kaybına uğramamaktadır. Fitaz aktivite- rak değil, aynı zamanda fitatların hidrolize olma si genellikle FTU olarak ifade edilmektedir. oranını artırarak gösterdiği ileri sürülmektedir26. 37°C ve pH 5.5’de 5.1 mmol sodyum fitattan 1 Selülozun katyon değiştirme özelliği sayesinde, dakikada 1 μmol inorganik fosforu açığa çıka- gastrointestinal kanalda katyonların konsantras- ran enzim miktarı bir ünite fitaz aktivitesi olarak 8 yonunu düşürerek fitatların hidrolizini artırdığı tanımlanmaktadır . Son yıllarda rekombinant ifade edilmektedir1. DNA teknolojisindeki gelişmeler, ticari olarak 6. Yem maddelerinin türü: Farklı yem kullanılan fitazların fonksiyonel özelliklerinde maddelerindeki fitatların, fitaz aktivitesine karşı iyileşmeyle sonuçlanmıştır. Enzim teknolojisin- duyarlılıkları da oldukça farklıdır. Bu durum deki gelişmelere parelel olarak; fitik asitin gerek fitatların asidik pH’da çözünebilme kapasitele- kanatlı performansı gerekse üretim maliyetleri rine bağlıdır. Asidik pH’da yüksek çözünme ve özellikle de çevre üzerinde yol açtığı olum- kapasitesine sahip olan fitatlar, fitaz enziminin suz etkileri önlemek amacıyla fitazın kanatlı etkisiyle daha kolay hidrolize olmaktadır. Soya hayvanların rasyonlarında kullanımı daha da fasulyesi küspesindeki fitatların, susam küspe- yaygınlaşmıştır. Enzim kullanımın yaygınlaş- sindekilere göre daha yüksek çözünme kapasite- masına bu konuda yapılan bilimsel çalışmalar- sine sahip oldukları ifade edilmektedir3. Ayrıca dan alınan pozitif sonuçlar da katkı sağlamıştır. buğday, pirinç ve arpa gibi bazı tahılların fitaz aktivitesine sahip oldukları ve bu tahılların ka- natlı rasyonlarında kullanılması durumunda fitatların hidrolizine büyük katkı sağladıkları belirtilmektedir23, 24. Bu bağlamda buğday kepe- ği içeren rasyonla beslenen civcivlerdeki fitat sindiriminin, mısır-soya küspesi temeline daya- nan rasyonla beslenen civcivlerden daha yüksek olduğu bildirilmektedir1. 7. Rasyona ekzojen fitaz ilavesi: Fitaz, fitik asiti inositol ve inorganik fosfora hidrolize ederek fosfor kullanılabilirliğinde ve kanatlı performansında artışa yol açan bir enzimdir. Şekil 2. Fitaz Enziminin Etki Mekanizması. 30 Broyler Rasyonlarında Fitaz Enzimi rasyonlara Escherichia coli kaynaklı yeni jene- Kullanımına İlişkin Çalışmalar rasyon fitaz enzimi ilave edilmiştir (300 FTU/kg Kanatlı rasyonlarına eksojen fitaz ilavesi- yem). Araştırmada fitaz enziminin yumurta ne ilişkin ilk çalışma Nelson ve ark.14 tarafından tavuklarının performans, yumurta kalitesi, güb- broylerler üzerinde yapılmıştır. Araştırmada; redeki fosfor ve nitrojen düzeyleri ile yem mali- mısır-soya küspesi temeline dayanan ve % 0.24 yeti üzerindeki etkileri belirlenmeye çalışılmış- oranında fitat fosforu içeren rasyonlara % 0.4 tır. Araştırmanın sonunda; gerek mısır soya düzeyinde Aspergillus ficcum kaynaklı işlem temeline dayalı gerekse DDGS içeren rasyonla- görmemiş fitaz katılmış ve broylerlerin canlı ra mikrobiyal fitaz ilavesinin, yumurta tavukla- ağırlık kazancında % 33.3 düzeyinde artış sağ- rının performans ve yumurta kalitesine ilişkin lanmıştır. Simons ve ark.21 düşük fosfor içeren parametrelerinde olumsuz bir etki oluşturmaksı- broyler rasyonlarına mikrobiyal fitaz ilavesinin; zın yem maliyeti ve gübredeki fosfor düzeyinde canlı ağırlık kazancı, yem tüketimi ve yemden azalmaya yol açtığı saptanmıştır. yararlanmayı önemli düzeyde iyileştirdiğini ve bu parametrelerde gözlenen iyileşmenin fitazın Sonuç ilave düzeyi ile ilişkili olduğunu ileri sürmüş- lerdir. Benzer bir çalışmada2 broyler rasyonları- Kanatlı hayvanların rasyonları büyük na farklı dozlarda fitaz ilavesinin (125, 250 ve oranda bitkisel kökenli yem maddelerinden 500 FTU/kg yem) büyüme performansında sıra- oluşmaktadır. Bu yem maddelerindeki toplam sıyla % 4.6, 6.4 ve 8.5 düzeylerinde artış sağla- fosforun önemli bir bölümü (% 60-80) kanatlı dığı bildirilmiştir. Denbow ve ark.4 ise % 0.2, hayvanlar tarafından yeterince yararlanılamayan 0.27 ve 0.34 düzeylerinde kullanılabilir fosfor fitik asite bağlı fitat fosforu formundadır. Fitat içeren broyler rasyonlarına yedi farklı dozda (0, fosforundan yararlanma; fitatların kaynağı, ka- 200, 400, 600, 800, 1000 ve 1200 FTU/kg yem) natlının yaşı, rasyondaki kalsiyum ve vitamin fitaz enzimi ilave etmişlerdir. Araştırmacılar, D3 düzeylerine bağlı olarak % 0-50 oranları kullanılabilir fosfor düzeyleri farklı olan üç arasında değişkenlik gösterebilmektedir. Fitik rasyonun da broylerlerin canlı ağırlık kazancı ve asit güçlü şelat oluşturma özelliği sayesinde; yem tüketiminde iyileşme sağladığını ancak bu fosforun yanı sıra yem maddelerindeki önemli etkinin kullanılabilir fosfor düzeyi en düşük mineralleri de (kalsiyum, çinko, bakır) bağlaya- olan grupta maksimum düzeye ulaştığını öne rak, bu minerallerin kanatlı hayvanlar tarafından sürmüşlerdir. Düşük fosfor içeren broyler ras- kullanımını azaltmakta ya da tamamen engel yonlarına eksojen fitaz ilavesiyle; fitat-mineral olmaktadır. Fitik asit ayrıca yem maddelerinde- kompleksindeki fosforun serbest kalması sonu- ki protein ve karbonhidratları da bağlayarak cunda kullanılabilirliğinin arttığı, bunun da yem kanatlının bu besin maddelerinden yararlanma- tüketimi ve yemden yararlanmayı iyileştirerek sını azaltmaktadır. Gerek endojen gerekse ekso- büyüme performansında artışa yol açtığı ileri jen kaynaklı fitaz enzimi; fitatları inositol ve sürülmektedir17. Enzim ilavesiyle broylerlerin inorganik fosfora ayırarak, fitatların antinutris- büyüme performansında gözlenen artışa; inosi- yonel etkisini ortadan kaldırmaktadır. Endojen tol21, nişasta11, protein ve amino asitlerin19 sin- fitaz enziminin konsantrasyonu genç kanatlı dirilebilirliğinde meydana gelen artışların da hayvanlarda oldukça düşük olup, yaşla birlikte katkı sağladığı belirtilmektedir. enzim aktivitesinde artış olmaktadır. Eksojen kaynaklı fitaz enziminin rasyonlara ilavesiyle; Yumurta Tavuğu Rasyonlarında Fitaz fitik asite bağlı fosfor, kalsiyum ve çinko gibi Enzimi Kullanımına İlişkin Çalışmalar mineraller ile protein, amino asitler ve nişasta Broylerler ile karşılaştırıldığında, yumur- sindirilebilirliğinde meydana gelen artışlar ka- ta tavuklarında fitaz enziminin etkisini araştıran natlı performansında iyileşmeye yol açmaktadır. çalışmaların sayısı daha azdır. Yumurta tavukla- Ayrıca eksojen fitaz ilavesiyle, mineral madde- rı üzerinde yapılan araştırmalarda; rasyona ek- lerin biyoyararlanımlarında artış sağlanarak sojen fitaz ilavesiyle fitat fosforunun biyoyarar- kanatlı gübresindeki düzeyleri düşürülmekte ve lanımında meydana gelen artışın, yem tüketimi, böylece çevre kirliliğinin önlenmesine katkıda yumurta verimi ve yumurta ağırlığında iyileş- bulunulmaktadır. meyle sonuçlandığı bildirilmektedir9,16,25. Deniz ve ark.5 tarafından yumurta tavukları üzerinde yapılan bir çalışmada; mısır soya temeline daya- lı rasyonlar ile % 10 düzeyinde DDGS içeren 31 Kaynaklar 13. Nelson, T.S., 1967. The utilization of phytate phosphorus by poultry: a review. Poultry Sci., 46: 1. Ballam, G.C., Nelson, T.S., Kirby, L.K., 1984. 862-871. Effect of fiber and phytate source and of calcium 14. Nelson, T.S., Shieh, T.R., Wodzinski, R.J., Ware, and phosphorus level on phytate hydrolysis in the J.H., 1971. Effect of supplemental phytase on the chick. Poultry Sci., 63, 333-338. utilization of phytate phosphorus by chicks. J. 2. Broz, J., Oldane, P., Perrin-Voltz, A.H., Rychen, Nutr., 101,1289-1294. G., Schulze, J. And Nuches, C.S., 1994. Effect of 15. Pallauf, J., Rimbach, G., 1997. Nutritional signi- supplemental phytase on performance and ficance of phytic acid and phytase. Arc. Anim. phosphorus utilization in broiler Chickens fed Nutr., 50, 301-319. low phosphorus diet without addition of inorga- 16. Punna, S., Roland, S.R., 1999. Influence of supp- nic phosphorus. Brit. Poult. Sci., 35, 273-280. lemental phytase on first cycle laying hens fed 3. De Boland, A.R., Gamer, G.B., O`Dell, B.L., phosphorus deficient diets from day one of age. 1975. Identification and properties of phytate in Poultry Sci., 78, 1407-1411. cereal grains and oil seed products. J. Agricul. 17. Qian, H., Kornegay, E.T., Denbow, D.W., 1996. Food Chem., 23, 1186-1189. Phosphorus equivalence of microbial phytase in 4. Denbow, D.M., Ravindran, V., Kornegay, E.T., turkeys diets as influenced by calcium to phosp- Yi, Z., Hulet, R.M., 1995. Improving phospho- horus ratios and phosphorus levels. Poultry Sci., rous availability in soyabean meal for broilers by 75, 69-81. supplemental phytase. Poultry Sci., 74, 1831- 18. Rama Rao, S.V., Reddy, V.R., Reddy, R.S., 1842. 1999. Enhancement of phytate phosphorus avai- 5. Deniz, G., Gezen, S.S., Kara, C., Gencoglu, H., lability in the diets of commercial broilers and Meral, Y., Baser, E., 2013. Evaluation of nutrient layers. Anim. Feed Sci. Tech., 79, 211-222. equivalency of microbial phytase in hens in late 19. Ravindran, V., Carbahug, S., Ravindran, G., lay given maize-soybean or distiller's dried grains Selle, P.H., Bryden, W.L., 2000. Response of with solubles (DDGS) diets. Brit. Poult. Sci., 54, broiler chickens to microbial phytase supplemen- 494-502. tation as influenced by dietary phytic acid and 6. Edwards, H.M. Jr., 1993. Dietary 1, 25- non-phytate phosphorous levels. II. Effects on dihydroxycholecalciferolsupplementaion increa- apparent metabolisable energy, nutrient digestibi- ses natural phytate phosphorus utilization in lity and nutrient retention. Brit. Poult. Sci., 41, chickens. J. Nutr., 123, 567-577. 193-200. 7. Edwards, H.M. Jr., Palo, P., Soonchaerenyıng, S., 20. Sebastian, S., Touch Burn, S.P., Chavez, E.R., Elliot, M.A. 1989. Factors influencing the bioa- 1998. Implications of Phytic acid and supplemen- vailability of phytate phosphorus to chickens. In: ted microbial phytase in poultry nutrition: a re- SOUTHGATE, D., JOHNSON, I. and view. World Poultry Sci. J., 54, 27-47. FENWICK, G.R. (Eds) Nutrient availability: 21. Simons, P.C.M., Versteegh, H.A.J., Jongbloed, Chemical and Biological Aspects, pp. 271-276. A. W., Kemme, P.A., Slump, P., Bos, K.D., Wol- 8. Engelen, A.J., Van Der Heeft, E.C., Randsdorp, ters, M.G.E., Beudeker, R.F., Verschooor, G.J., P.H.G., Smith, E.L.C. (1994) Simple and Rapid 1990. Improvement of phosphorus availability by determination of phytase activity. J. Assoc. off microbial phytase in broilers and pigs. Brit. J. Ana. Chem., 77, 760-764. Nutr. 64, 525-540. 9. Gordon, R.W., Roland, S.R. 1997. Performance 22. Singh, P.K., Khatta, V.K., 2002. Phytase supple- of commercial laying hens fed various phospho- mentation for economic and eco-friendly broiler rus levels with and without supplemental phytase. production. J. Econ Physiol., 5, 117-121. Poultry Sci., 76, 1172-1177. 23. Singh, P.K., 2002. Utilisation of phytic acid in 10. Kies, A.K., Van Hemert, K.H.F., Saucer, W.C., poultry diets. Poultry Planner, 3 (11): 17–19. 2001. Effect of phytase on protein and amino 24. Singh, P.K., 2004. Wheat: An alternative of mai- acid digestibility and energy retention. World ze in poultry rations? Poultry Line, 4, 23-26. Poultry Sci. J., 57, 109-126. 25. Sohail, S.S., Roland, S.R., 2000. Influence of 11. Knuckles, B.E., Betschart, A.A., 1987. Effect of phytase on calcium utilization in commercial la- phytate and other myo-inositol phosphate esters yers. J. Appl. Poultry Res., 9, 81-87. on alpha-amylase digestion of starch. J. Food Sci., 52, 719-721. 26. Wise, A., 1983. Dietary factors determining the biological activity of phytase. Nutr. Abstr. Rev., 12. N.R.C., 1994. In: Nutrient Requirements of Po- 53: 791-806. ultry, 9th ed., National Academy Press, Washing- ton DC, USA. 27. Wodzinski, R.J., Ullah, A.H.J., 1996. Phytase. Adv. Appl. Microbiol., 42, 263-303.