T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TIP FAKÜLTESİ ANATOMİ ANABİLİM DALI TEMPORAL KEMİK ÜZERİNDE YER ALAN ANATOMİK OLUŞUMLARIN YÜZ ŞEKLİ İLE OLAN İLİŞKİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Nilgün TUNCEL ÇİNİ 0000-0003-1412-2634 Doktora Tezi BURSA-2021 Nilgün TUNCEL ÇİNİ ANATOMİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ 2021 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TIP FAKÜLTESİ ANATOMİ ANABİLİM DALI Temporal kemik üzerinde yer alan anatomik oluşumların yüz şekli ile olan ilişkisinin değerlendirilmesi Nilgün TUNCEL ÇİNİ 0000-0003-1412-2634 (DOKTORA TEZİ) DANIŞMAN: Prof. Dr. İlknur ARI BURSA-2021 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ETİK BEYANI Doktora tezi olarak sunduğum “Temporal kemik üzerinde yer alan anatomik oluşumların yüz şekli ile olan ilişkisinin değerlendirilmesr’ adlı çalışmanın, proje safhasından sonuçlanmasına kadar geçen bütün süreçlerde bilimsel etik kurallarına uygun bir şekilde hazırlandığını ve yararlandığım eserlerin kaynaklar bölümünde gösterilenlerden oluştuğunu belirtir ve beyan ederim. Adı Soyadı: Nilgün TUNCEL ÇİNİ Tarih ve İmza D.L oL lor\ II İÇİNDEKİLER Dış Kapak İç Kapak ETİK BEYAN…………………………………………………………………....…II KABUL ONAY………………………………………………………………...…..III TEZ KONTROL BEYAN FORMU ...…………………………………………...IV İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………......V TÜRKÇE ÖZET……………………………….………………………………....VII İNGİLİZCE ÖZET…………………..……………………………………….....VIII 1. GİRİŞ….…………………………………………………………………………..1 2. GENEL BİLGİLER……………………………………………………….......…3 2.1. Adli Bilimler ve Kimliklendirme…………..…………………………………..3 2.1.1. Kimliklendirmede Yaş Faktörü……………...……………………….…....4 2.1.2. Kimliklendirmede Cinsiyet Faktörü……….………………………………..5 2.1.3. Kimliklendirmede Etnik Köken Faktörü………………….……….....…….5 2.2. Yeniden Yüzlendirme (Fasiyal Rekonstrüksiyon)…………………………....6 2.2.1. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme...................................................................7 2.2.2. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme...................................................................8 2.2.2.1. Antropometrik Amerikan Metodu / Doku Kalınlık Metodu.....................8 2.2.2.2. Anatomik Metod (Rus Metodu)....................................................................9 2.2.2.3. Kombine Metod (Manchester/İngiliz Metodu).........................................10 2.2.2.4. Bilgisayar Destekli Yeniden Yüzlendirme.................................................11 2.2.3. Süperimpozisyon (Üst üste bindirme)...........................................................12 2.3. Kafatası ile Yüz Şekli Arasındaki Anatomik İlişki.........................................14 2.4. Kafatası Embriyolojisi ve Anatomisi...............................................................15 2.4.1. Baş ve Boyun Bölgesinin Embriyolojik Kökeni...........................................15 2.4.2. Prenatal Dönem...............................................................................................16 2.4.2.1. Prenatal Dönemde Yüzün Gelişimi............................................................17 2.4.3. Postnatal Gelişim............................................................................................19 2.5. Büyüme ve Gelişim............................................................................................19 2.5.1. Kafatası Tabanı ve Kafatası Kubbesinin Gelişimi.......................................21 2.5.2. Nazomaksiller Kompleks Gelişimi...............................................................22 2.5.3. Mandibula’nın Postnatal Gelişimi................................................................23 2.6. Büyümenin Farklılaşması.................................................................................25 2.6.1. Büyümedeki Değişimler.................................................................................26 2.6.1.1. 0-3 Yaş Arası Yüz Değişimleri...................................................................26 2.6.1.2. 3-6 Yaş Arası Yüz Değişimleri....................................................................27 2.6.1.3. 6-12 Yaş Arası Yüz Değişimleri..................................................................28 2.6.1.4. 12-18 Yaş Arası Yüz Değişimleri (Adolesan Dönem)...............................28 2.6.1.5. 18 Yaş ve Üzeri Yüz Değişimleri (Erişkin)................................................29 2.7. Kafatası Anatomisi............................................................................................30 2.7.1. Norma facialis (Norma frontalis)..................................................................31 2.7.2. Norma lateralis................................................................................................35 2.7.2.1. Os temporale (Temporal – Şakak Kemiği)................................................37 2.7.3. Norma occipitalis............................................................................................40 2.7.4. Norma verticalis..............................................................................................40 2.7.5. Norma basalis..................................................................................................42 2.8. Kafatasının Antropoloji ve Adli Tıp Alanında Kullanımı.............................43 V 3. GEREÇ ve YÖNTEM...........................................................................................44 3.1. Çalışma Grubu...................................................................................................44 3.2. Gerçekleştirilen Ölçümler.................................................................................46 3.3. İstatiksel Analizler.............................................................................................56 4. BULGULAR..........................................................................................................57 4.1. Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik Değerleri........................................57 4.2. Diskriminant Fonksiyon Analizi.......................................................................67 4.3. Korelasyon Analizleri........................................................................................67 4.4. Regresyon Analizleri..........................................................................................80 4.5. Morfolojik Özellikler.......................................................................................108 5. TARTIŞMA ve SONUÇ.....................................................................................109 6. KAYNAKLAR....................................................................................................131 7. SİMGELER ve KISALTMALAR.....................................................................148 8. EKLER................................................................................................................150 8.1 Etik Kurul Onayı (EK 1)..................................................................................150 9. TEŞEKKÜR........................................................................................................152 10. ÖZGEÇMİŞ......................................................................................................153 VI TÜRKÇE ÖZET Temporal Kemik Üzerinde Yer Alan Anatomik Oluşumların Yüz Şekli İle Olan İlişkisinin Değerlendirilmesi Adli bilimlerin ilgi alanlarından bir tanesi kimliği tespit edilemeyen kişilerde kimliklendirmenin yapılmasıdır. Yaş, cinsiyet, etnik köken ve boy uzunluğu bireylerin biyolojik profilini meydana getirmekte olup kimliklendirmenin de temelini oluşturmaktadır. Olay yerinde tamamen iskeletleşmiş bireylerin var olması durumunda en son yöntem olarak iskelete dayalı adli kimliklendirme yapılmaktadır. Yeniden yüzlendirme, yalnızca kafatasının var olduğu ve yumuşak dokunun olmadığı durumlarda kil ve benzeri madde ile kişinin yüz şeklinin tahmin edildiği bir yöntemdir. Doğa olayları ve hayvanlar nedeniyle iskelet kalıntılarının bütünlüğü bozulabilmektedir ki bu da kimliklendirmeye engel olmaktadır. Tez çalışmasının amacı, kafatasının olay yerinde fragmente veya eksik bölümlerinin var olması durumunda, temporal kemik referans alınarak kafatası şeklinin tahmin edilmesidir. Tez çalışmasında, Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji Anabilim Dalı’ndan elde edilen erişkin 51 kadın ve 45 erkek olmak üzere toplam 96 bireyin bilgisayarlı tomografi görüntüleri kullanıldı. Temporal kemik oluşumları olan processus mastoideus, porion, asterion ve tuberculum articulare referans alınarak toplamda 151 adet değişkenin ölçümleri Image J programında yapıldı. Elde edilen verilerin istatistikleri SPSS 22.0 programı kullanılarak gerçekleştirildi. Betimleyici değerlerin yanı sıra korelasyon, regresyon ve diskriminant fonksiyon analizleri gerçekleştirildi. Yeniden yüzlendirmede kafatasının bütünlüğünün bozulmuş olması durumunda eksik kısımları tahmin edilmesine yönelik bazı regresyon formülleri geliştirildi. Ayrıca cinsiyeti tahmin etmek amaçlı da diskriminant fonksiyon analizi gerçekleştirildi. Elde edilen verilerin ve formüllerin başta Adli Antropologlar olmak üzere birden fazla disipline faydalı olacağını umut etmekteyiz. Anahtar Kelimeler: Diskriminant fonksiyon, Kafatası, Regresyon, Temporal kemik, Yeniden yüzlendirme VII İNGİLİZCE ÖZET Evaluation of the Relationship of Anatomical Formations on the Temporal Bone with the Face Shape One of the areas of interest of forensic science is identification of individual who can not be identified. Age, gender, ethnicity and height form the biological profile of individuals and form the basis of identification. Forensic identification based on skeleton is performed as the last method if there are fully skeletonized individuals at the scene. Facial reconstruction is a method in which the face shape of the person is estimated using clay and similar materials in cases where only the skull is present and there is no soft tissue on it. Due to natural events and animals, the integrity of skeletal remains may be disrupted and identification get harder. The aim of the thesis study is to estimate the skull shape by referring to the temporal bone in the presence of fragmented or missing parts of the skull at the scene. In the thesis study, computarized tomography images of a total 96 individual of 51 women and 45 men which are obtained from Bursa Uludag University Faculty of Medicine, Department of Radiology, were used. With the temporal bone formations which are mastoidale, porion, asterion and articular tubercle as reference, a total of 151 variables were measured in Image J program. Statistics of the data obtained were carried out using SPSS 22.0 program. In addition to descriptive values, correlation, regression and discriminant function analysis were performed. Some regression formulas have been developed to predict missing parts if the skull is fragmented. In addition, discriminant function analysis was performed to estimate the gender. We hope that the data and formulas obtained will be useful for more than one discipline, especially for Forensic Anthropologists. Keywords: Discriminant function, Skull, Regression, Temporal bone, Facial reconstruction VIII 1. GİRİŞ Adli bilimlerin öncelikli konuları arasında kimliklendirme yer almaktadır (Tilstone, Savage, & Clark, 2006). Elde edilen iskelet kalıntısının yaş, cinsiyet, etnik köken ve boy uzunluğu bireyin biyolojik profilini oluşturmakta olup kimliklendirmenin de temelini oluşturmaktadır (Koç, & Özkoçak, 2019). Analiz yöntemlerinin içerisinde en güvenilir olan DNA analizidir. Tek dezavantajı uzun süre geçmesinin ardından olay yerinde uygun kalite ve miktarda DNA’ya erişilememesidir. İskelet elemanlarının tafonomik etkenlerden daha uzun sürede etkilendiğinden dolayı tamamen kaybolması genellikle uzun sürmektedir. Bu durumda en son yöntem olarak iskelete dayalı adli kimliklendirme tercih edilmektedir (Damas, Cordón, & Ibáñez, 2020). Tanımlama sürecinde, olay yerinde çok az veya hiç kanıt bulunmayan durumlarda kime ait olduğu bilinmeyen iskelet kalıntılarını tanımlamak veya cesetlerin kimliği hakkında bilgi edinmek için kullanılan yöntemlerden birisi yeniden yüzlendirmedir. Bu yöntemde olay yerinde yalnızca kafatasının var olduğu, yumuşak dokunun elde edilemediği durumlarda kil ve benzeri madde ile anatomik kurallara uygun olacak şekilde kişinin yüz şeklinin tahmin edilmektedir (Özdemir, 2016). Yeniden yüzlendirmede, yumuşak dokunun alttaki kemiğe göre konumu ve arasındaki anatomik bağlantının tutarlılığı önemli bir konudur. Bu tutarlılığı değerlendirmek için kafatasının anatomisinin ve kafatası ile yüz arasındaki ilişkinin tam olarak anlaşılması gerekmektedir (Taylor, & Brown, 1988). İklim, rüzgâr gibi doğa olayları ve çevrede yer alan hayvanlar iskelet kalıntılarının bütünlüğünün bozulmasına neden olmaktadır (Durur, 2019). Bu sebeple, fragmente halde bulunan bütünlüğü bozulmuş kemikler ile çalışmak biyolojik profilin ortaya konmasına dolayısı ile de kimliklendirmeye engel 1 olmaktadır (Oladunni, 2013). İnsanda kafatasından cinsiyet tayinin de, anatomik özellikleri açısından temel olarak kullanılan kemikler içerisinde özellikle, os temporale’nin pars petrosa’sı mekanik etkilere ve sıcaklık gibi diğer yıkıcı faktörlere direnç gösterebilen kompakt yapısı nedeniyle ayrı bir önem arz etmektedir (Kozerska, Skratz, & Sczepanek, 2015). Kemiklerin morfolojik özellikleri kullanılarak morfometrik yöntemler aracılığı ile matematiksel modellemeler yapılarak bireyin yaş, boy, cinsiyet tahmini yapılabilmektedir (Christensen, Passalacqua, & Bartelink, 2014). Yapılan çalışmalar kemiklerin cinsiyete ve etnik kökene göre farklılıklar gösterdiğini bu sebeple her popülasyona ait regresyon formüllerinin üretilmesi gerektiğini belirtmektedir (Guharaj, 2003). Tez çalışmasının amacı, kafatasının olay yerinde fragmente veya eksik kısımlarının olması durumunda, dayanıklı ve bütünlüğünün kolayca bozulmaması nedeniyle temporal kemik referans alınarak kafatası şeklinin dolayısı ile yüz şeklinin tahmin edilmesine yönelik değerler vermek, diskriminant fonksiyon ve regresyon formülleri üretmektir. 2 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Adli Bilimler ve Kimliklendirme Adli Bilimler, araştırma ve hukuki süreçlerde kullanılmak üzere özel, tekrarlanabilir metodolojilerin ve analizlerin pratik uygulamalarını gerektiren bir bilim dalıdır (Hahn, Mourges, & Simpson, 2018). Adli Antropoloji, iskelet sistemi ve buna etki eden faktörleri inceleyen bir bilim dalı olup iskelet kalıntılarını kullanarak hukuki sınırlar içerisinde kimliklendirme yapmak suretiyle belirli teknikler ve yöntemler kullanan bir bilim dalıdır (Özdemir, 2016; Yonuk, 2014). Adli kimlik, bilimsel yöntemlerle suçluların, mağdurların, faillerin ve/veya şüphelilerin adını veya kişiliğini belirleme konusunda yasal sisteme ve bir bütün olarak topluma yardımcı olmak adına kullanılan bir yöntemdir. Bir bireyin kimliğinin belirlenmesi kimliklendirme olarak tanımlanmaktadır. İnsan anatomisinin ve kimyasının karşılaştırılmasına dayanan adli kimlik tespitinde, DNA analizi, adli diş hekimliği, adli patoloji, adli tıp ve parmak izi incelemesi gibi kimliklendirmeyi kolaylaştırabilecek bilimsel disiplinler ve analitik metodolojiler kullanılmaktadır (Hahn et al., 2018; Kanchan, & Krishnan, 2013). Antropolojik değerlendirmeleri içeren veya içermeyen ve iskelet tabanlı kimliklendirmeden daha güvenilir olan bazı prosedürler mevcuttur (Hahn et al., 2018): 1. El, ayak veya parmak izi karşılaştırılması 2. Çene ve dişlerden elde edilen verilerin karşılaştırılması 3. Otopsi; dış otopside ellerde ve ayaklarda yara izlerinin, benlerin, dövmelerin yeri, büyüklüğü ve önemi karşılaştırılması; iç otopsi ile histerektomi veya eklem protezleri gibi durumlar ve hastalıkların, ameliyatların incelenmesi 4. Bilinen aile üyeleriyle kan ilişkisini gösteren deoksiribonükleik asit (DNA) araştırılması 3 Cesedin çeşitli kimyasal ve mekanik faktörlerden etkilenerek önemli ölçüde değişmesi nedeniyle bu prosedürlerin ölüm öncesi veya sonrası bilgileri yeterli derecede göstermediğinden tek başına uygulanmaları mümkün olmayabilmektedir. Mevcut yöntemlerin içerisinde en güvenilir olan DNA yöntemin tek dezavantajı uzun süre gömülü olan cesetlerde uygun kalitedeki DNA miktarına erişilememesidir. İskelet, doğal veya doğal olmayan ayrışma süreçlerinden daha uzun sürede etkilendiğinden dolayı tamamen kaybolması genellikle uzun sürmektedir. Bu nedenle önceki yöntemlerden hiçbiri uygulanamadığı durumlarda son bir seçenek olarak iskelete dayalı adli kimliklendirme düşünülebilmektedir. Yani, yumuşak doku veya DNA yöntemlerinin uygulanamadığı durumlarda alternatif olarak daha spesifik iskelet tabanlı tanımlama teknikleri uygulanabilmektedir (Damas et al., 2020; Hahn et al., 2018). Makroskobik ve mikroskobik incelemeler ile elde edilen iskelet kalıntısının ne tür bir canlıya ait olduğunun belirlenmesinin ardından yaş, cinsiyet, etnik köken, boy uzunluğu gibi özelliklerin yer aldığı biyolojik profilin ortaya çıkartılması ile kimliklendirmenin yapılması hedeflenmektedir (Koç, & Özkoçak, 2019). Ölüm sonrası iskelet ve diş dokusunun antropolojik ve odontolojik analizi, bir insanın yaklaşık yaşı, boyu, cinsiyeti, etnik kökeni ve hatta mesleği ve yaşam standartları hakkında bilgi verebilmektedir (Hahn et al, 2018). İnsan kalıntıları çalışmasında, dikkat edilmesi gereken bir diğer konu etnik kökendir. Yaş tahmini etnik köken farklılıklardan etkilenebileceği gibi coğrafik ve zaman periyoduna karşı da hassas olabilmektedir (İşcan, 1995). Kimliklendirme için yapılacak olan herhangi bir teknikte yaş, cinsiyet, boy, diş veya olası patolojiler gibi biyolojik değişkenlerin belirlenmesindeki amaç karşılaştırılacak birey sayısını azaltmaktır (Damas et al., 2020; Koç, 2019). 2.1.1. Kimliklendirmede Yaş Faktörü Cezai hukuk içerisinde kişinin işlediği suçu ve sonuçlarını algılama, kendi davranışlarını anlamlandırma yetisine sahip olması gibi yasal olarak bilinmesi gereken durumlarda bireyin yaşının tespit edilmesi önem arz etmektedir. Özellikle çocuklarda ve bebeklerde yaş faktörü daha da fazla önem kazanmaktadır. Bunun için 4 kafatası, kaburga kemikleri ve özellikle omurga kemikleri kullanılabilmektedir (Biswas, 2012). 2.1.2. Kimliklendirmede Cinsiyet Faktörü Cinsiyet, evlilik-boşanma gibi durumlarda ve cinsiyete bağlı hakların belirlenmesi durumunda önem kazanmaktadır. Humerus, radius, ulna, femur gibi uzun ekstremite kemiklerinden ayrıca humerus ve femur kemiklerinin baş kısımlarının kalınlıklarından, özellikle puberte sonrası pelvis kemiğinden ve kafatasından cinsiyet tayini mümkün olabilmektedir (Biswas, 2012). 2.1.3. Kimliklendirmede Etnik Köken Faktörü Etnik köken, uzun vadeli evrimsel eğilimler tarafından şekillendirilmiş olup popülasyon genetik teorisi ile en iyi şekilde açıklanmaktadır. Buna göre, ilk insanlar küçük gruplar halinde seyahat ederek dünyanın çeşitli coğrafi bölgelerine göç etmiştir. Birkaç yüz bin yıldan fazla, doğal seleksiyon ve genetik gibi evrimsel güçler bu çeşitli insan gruplarının ten rengi, saç rengi, boy gibi fiziksel görünümündeki sürüklenme şeklindeki farklılıklar göstermesine neden olmuştur. Yakın insanlık tarihinde fazla gen akışı olsa da, coğrafi, dil ve din gibi kültürel bariyerler modern dünyada hala evlilik veya birliktelikleri şekillendirmektedir. Coğrafi yakınlığı olan popülasyonlar birbirine daha çok benzerken, birbirinden uzak yaşayan nüfus grupları daha farklıdır, bu kavram mesafeye göre izolasyon olarak adlandırılmaktadır (Wright, 1943). Coğrafik ve kültürel farklılığın olduğu bölgelerde iklim, sosyolojik yapı gibi değişkenler nedeniyle iskelet özellikleri farklılık göstermektedir (Klepinger, 2006). Bu farklılıklar özellikle kafatası üzerinde daha da fazla yer almaktadır. Toplumların kısmen izole hale gelmesi ve mevcut yarı korunmuşluk durumu adli vakalarda ırk faktörünün ayırıcı bir tanı olarak kimliklendirmede kullanılmasına neden olmaktadır (Duray, Morter, & Smith, 1999). Maktulün ailesi, arkadaşları veya tanıdıkları, görsel olarak cesedi tanımlamak için gereklidir ve tanımlama için en uygun vücut kısmı yüzdür. Bir bireyin yüzü birkaç farklı bireysel özelliğe sahiptir ve bu nedenle bir kişinin tanımlanması ve 5 tanınmasında büyük önem taşımaktadır. Bazen, ölü bir beden hayvanlar tarafından tahrip edildiğinde ya da fiziksel saldırılar veya çevresel faktörlerin neden olduğu çürüme nedeniyle yüzü tanınamaz hale geldiğinde kimliklendirme işlemi zorlaşmaktadır. Tanımlanamayan bir ceset bulunduğunda, bir yüz fotoğrafı alınır ve bu fotoğraf bazen dijital olarak işlenir, böylece tanığın tanımlanması veya basında yasal olarak yayınlanması için uygun hale getirilir. Bu nedenle çeşitli popülasyonlarda uygulanmak üzere farklı metodolojiler önerilmiştir. Bunların içerisinde en fazla tercih edilen yöntemlerden birisi fasiyal rekonstrüksiyon veya diğer bilinen ismi ile yeniden yüzlendirme yöntemidir (Bandyopadhyay, Basu, & Nag, 2015). 2.2. Yeniden Yüzlendirme (Fasiyal rekonstrüksiyon) Adli yeniden yüzlendirme cezai soruşturmalarda karşılaşılan, tanımlama sürecinde çok az veya hiç kanıt bulunmayan durumlarda kullanılan ve kime ait olduğu bilinmeyen iskelet kalıntılarını tanımlamak veya cesetlerin kimliği hakkında bilgi edinmek için kullanılan bir alternatif tekniktir (Aka, & Şakul, 2007; Imaizumi et al., 2019; Koç, & Özkoçak, 2019). Bu teknikte, yumuşak dokunun elde edilemediği yani olay yerinde yalnızca kafatasının var olduğu durumlarda kil ve benzeri madde ile anatomik kurallara uygun olacak şekilde kişinin yüz şeklinin tahmin edilmesi amaçlanmaktadır (Koç, 2019; Özdemir, 2016). Yüzün yeniden yapılandırılması ile yeniden yüzlendirme ifadesi literatürde eşanlamlı olarak gösterilmekte olsa da hala tartışmalı bir konudur. Yüzün yeniden yapılandırılmasında doğruluk payının düşük olması, yeniden yüzlendirmenin ise taşıdığı anlamı tam olarak karşılamaması nedeniyle ikisinin farklı terimler olarak tanımlanması gerektiği belirtilmektedir (Stephan, 2015). Taylor’a göre yeniden yüzlendirme; “adli sanat” olarak adli olgu niteliği taşıyan durumun yasal çerçevede sanatsal betimlenmesi olup bilimsel sanatçı olarak tanımladığı antropologlardan yardım alan, heykel konusunda uzman kişilerin ilgilendiği bir alandır (Özdemir, 2016; Yonuk, 2014). Özellikle arkeolojik çalışmalarda, geçmiş dönemlere ait insanlardan veya mumyalaşmış, iyi korunmuş bedenlerden yüz şeklini tahmin etmeye yönelik çalışmaların da ana noktasıdır (Wilkinson, 2010). Kafatasının, yumuşak dokuların şekillenmesi konusunda direkt olarak etkili olmadığı düşünüldüğünde her ne amaçla olursa olsun 6 yeniden yüzlendirmenin bir tahmin yöntemi olduğu unutulmamalıdır (Ubelaker, 1989; Wilkinson, 2010). Uygulama açısından birbirinden farklılık gösteren dört farklı yeniden yüzlendirme metodu bulunmaktadır (Koç, 2019; Yonuk, 2014). 1. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme 2. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme  Rus Metodu (Anatomik Metot)  Amerikan Metodu (Doku Kalınlığı Metodu)  Manchester Metodu (Kombine Metot) 3. Bilgisayarlı Yeniden Yüzlendirme 4. Kraniyofasiyal Süperimpozisyon Tekniği 2.2.1. İki Boyutlu Yeniden Yüzlendirme İki boyutlu yeniden yüzlendirme, radyografilere dayalı görüntüler üstünde çalışılan bir teknik olup ölüm öncesi fotoğraflar ile kafatasına dayalı elle çizilmiş portreleri içermektedir. Bu yöntem genellikle bir adli sanatçı ile adli antropoloğun işbirliğini gerektirir. Belirlenen referans noktaları kullanılarak doku kalınlığı ile yüzün genel bir taslağı oluşturulmaktadır. Genellikle antropologlar, kalıntıları ve onun tanımlayıcı iskelet özellikleri olan yaş, cinsiyet, ırk, vücut büyüklüğü, anomaliler, travma, patolojik lezyonlar, ölüm öncesi sağlık durumu ve diğer tanımlayıcı iskelet özelliklerini analiz eder ve kemiğe göre gözlerin, kulakların, burnun ve ağzın nereye çekilmesi gerektiğini tarif eder. Bir yüzün iki boyutlu (2D) görüntüsünü oluşturan yüz rekonstrüksiyonu, kâğıt üzerinde olduğu kadar bir bilgisayarda da çizim yapılarak gerçekleştirilebilir. Yakın zamanda geliştirilen F.A.C.E.S. (Adli Antropoloji Bilgisayar Geliştirme Sistemi) ve C.A.R.E.S (Bilgisayar Destekli Kurtarma Geliştirme Sistemi) bilgisayar yazılım programları, kolaylıkla düzenlenebilen ve manipüle edilebilen iki boyutlu yüz tahminlerini hızlı ve daha güvenilir bir şekilde ortaya koymaktadır (Damas et al., 2020; Gupta, Gupta, Vij, Vij, & Tyagi, 2015; Koç, 2019). Yüzün belirli yönleri cinsiyet, ırk ve yaşa göre değişmektedir. Burun, ağız şekli ve dudak kalınlığı gibi özellikler yaşam süresince özellikle de yaşa bağlı değişimler göstermektedir. Bu değişimler yalnızca yumuşak doku üzerinde değil aynı zamanda 7 yüz iskeleti üzerinde de gerçekleşmektedir. 2D tekniği bazı antropologlar tarafından zamandan tasarruf etmek veya adli sanatçının yüzlendirme sırasındaki maliyetini düşürmek için kullanılmaktadır (Bandyopadhyay et al., 2015; Damas et al., 2020). 2.2.2. Üç Boyutlu Yeniden Yüzlendirme Manuel yöntemlerde, kil, plastik, balmumu gibi maddeler kullanılarak kafatasından yüz rekonstrüksiyonu amaçlanmaktadır. İki boyutlu yüzlendirmeden farklı olarak, yüzlendirme doku kalınlıkları tabanında ilerlemektedir. Bu yöntem, farklı yumuşak doku derinliklerini temsil etmesi için belirli uzunluklarda doku derinliği belirteçlerinin kullanılmasını gerektirdiğinden iki boyutlu yönteme benzemektedir ve bir adli sanatçı ve antropoloğun işbirliğini gerektirmektedir. İşaretler, antropometrik noktalarda veya yer işaretlerinde kafatası kalıbındaki küçük deliklere yerleştirilir. Bilgisayarlı yöntemde bilgisayar yazılımı, taranmış ve stok fotoğrafları kullanarak olası yüz çeşitlerini üretmektedir. Üç boyutlu yeniden yüzlendirmede üç farklı yöntem bulunmaktadır. Bu yöntemlerde ilk basamak elde edilen kafatasının bir kopyasının çıkartılmasıdır. Yaşa, etnik kökene ve cinsiyete göre belirlenen yumuşak doku kalınlıkları kullanılarak kil veya plastik benzeri madde ile yüz hatlarının ortaya çıkartılması ve şekillendirilmesi amaçlanmaktadır (Gupta et al., 2015; Özdemir, 2016; Yonuk, 2014). 2.2.2.1. Antropometrik Amerikan Metodu / Doku Kalınlık Metodu 1946 yılında Krogman tarafından öne sürülen bu metotta yumuşak doku kalınlıkları göz önünde bulundurulmaktadır. Kadavralar ile yapılan iğne çalışmaları veya x-ışını, ultrason çalışmaları sonucu yaşa, etnik kökene ve cinsiyete göre elde edilen veriler kullanılmaktadır. Yüz üzerinde belirlenen 30 adet antropometrik nokta üzerine yaş, cinsiyet ve etnik kökene göre belirlenmiş yumuşak doku kalınlıkları uygulanmaktadır (Şekil 1) (Evison, Iwamura, & Guimarães, 2016; Koç, 2019; Yonuk, 2014). Yumuşak doku kalınlıkları nicel veriler içermesi, ciddi bir anatomi bilgisi gerektirmemesi, ucuz ve kolay bir yöntem olması nedeniyle adli vakalarda tercih edilen bir yöntemdir (Özdemir, 2016; Yonuk, 2014). 8 Şekil 1. Amerikan metodu ile kayıp olan kişinni antemortem görüntüsünün ortaya çıkartılması; a) Otopsi sonrası kafatasının parçalarına ayrılması; b) Maksilla’nın tekrar birleştirilmesi; c) Yumuşak doku referans noktalarının belirlenmesi ve vinil çubukların yerleştirilmesi; d) Vinil çubukların uzunluklarının tespiti; e) Vinil çubuklar arası yumuşak doku kalınlıklarının tespiti; f) Göz modellemesi; g) Burun modellemesi; h) Ağız ve dudakların modellemesi; i) Yüz dolgunluğunun ayarlanması; j) Kişinin ante-mortem görüntüsü (Evison et al., 2016) 2.2.2.2. Anatomik Metod (Rus Metodu) Rus antropolog Mikhael Gerasimov tarafından geliştirilen bu metotta kafatası ve boyun kaslarının gelişimi birincil öneme sahip olarak kabul edilmektedir. İlk olarak çiğneme kasları daha sonra da ağız ve göz çevresindeki sirküler kaslar kafatasının üzerine yerleştirilmektedir. Parotis bezi veya yağ birikintileri gibi daha fazla ayrıntı, gerekirse daha sonra uygulanır ve son olarak deri eklenir. Bu yöntemde de, yüzdeki çeşitli anatomik noktalardaki doku kalınlığına bağlı olarak farklı uzunluklarda vinil veya kauçuk gibi doku derinliği işaretleyicileri kullanılmaktadır. Daha sonra dudaklar, yanaklar, gözler, burun gibi organların yerleştirilmesi yapılmaktadır (Şekil 2) (Evison et al., 2016; Koç, 2019; Yonuk, 2014). Ciddi bir anatomi bilgisi gerektirdiğinden ve nicel olmaktan daha çok nitel olmasından dolayı tercih edilmeyen bir yöntemdir (Yonuk, 2014). 9 Şekil 2. Rus metodu ile yeniden yüzlendirme; a) Yumuşak doku işaretçilerinin yerleştirilmesi; b) M. temporalis, m. masseter, m. buccinator ve m. levator anguli oris’in yerleştirilmesi; c) M. orbicularis oculi ve orbitanın yerleştirilmesi; d) M. frontalis, m. levator labii superioris, m. depressor anguli oris, m. mentalis’in ve beraberinde dudakların yerleştirilmesi; e) M. orbicularis oculi’in modellenmesi ile beraber canthus ve commissura oculi ve beraberinde burnun şekillendirilmesi; f) Yüz yüzeyinin şekillendirilmesi (Evison et al., 2016) 2.2.2.3. Kombine Metod (Manchester/İngiliz Metodu) Hem yüz kaslarının (Rus metodu) hem de yumuşak doku kalınlıklarının (Amerikan metodu) dikkate alındığı bu yöntem günümüzde en çok tercih edilen yöntemdir. Bu yöntem ile her iki metod için var olan hata risklerinin en alt seviyede tutulduğu belirtilmektedir (Koç, 2019; Rinchon, Arpita, Mahipal, & Rajeev, 2018). İlk olarak kopyaları çıkartılan mandibula ve kafatası ayrı bir pozisyonda ise bir araya getirilmektedir. Düz bir alan üzerine yerleştirildikten sonra Frankfurt horizontal planına getirilen kafatasında belirli antropometrik noktalar üzerine vinil çubuklar veya işaretçiler konulmaktadır (Babacan, 2020; Evison et al., 2016; Özdemir, 2016). Her bir işaretçinin uzunluğu, anatomik noktadaki ortalama doku kalınlığını temsil etmektedir. Bu uzunlukları belirlenirken yaş, cinsiyet ve etnik köken gibi değişkenler göz önünde bulundurulmaktadır. Daha sonrasında çiğneme ve mimik kasları başlama ve sonlanma yerleri dikkate alınarak kemik üzerine kil gibi uygun bir madde vasıtasıyla yerleştirilmektedir. Bu işlemler üç boyutlu yeniden yüzlendirmenin iki safhasından birisi olan montaj aşamasıdır. Bundan sonra ikinci 10 aşama olan sanatsal safha başlamaktadır. Bu aşamada üzerinde durulan bazı kriterler bulunmaktadır. Bunlar (Babacan, 2020; Gupta et al., 2015): 1) Deri rengi, cilt özellikleri ve üzerinde bulunması ihtimal olan lekeler 2) Yüzün şekli, dış hatları, asimetri durumu 3) Kafa şekli, saç rengi ve uzunluğu, 4) Kulak yeri, yönü, uzunluğu ve şekli 5) Gözlerin şekli, rengi ve kaşlar 6) Burun şekli, yeri ve uzunluğu, burun ucunun şekli ve yönü 7) Dudak kalınlığı, şekli, yeri ve rengi 8) Diş uzunlukları ve şekli 9) Çene ve yüz kılları varsa sakal, bıyık 2.2.2.4. Bilgisayar Destekli Yeniden Yüzlendirme Bilgisayar tabanlı yüzlendirmede tarayıcılar ile taranan kafataslarının dijital ortamda yeniden yüzlendirmenin yapıldığı tekniktir. Doğası gereği daha hızlı ve objektif olması yöntemin en büyük avantajları arasında yer almaktadır. Manuel tekniklerin aksine, aynı girdi verildiğinde her zaman aynı çıktıyı vermesi ve aynı iskeletten küçük varyasyonlarla birçok yüz oluşturmanın mümkün olması yöntemi kullanılabilir hale getirmektedir (Şekil 3) (Gupta et al., 2015; Koç, 2019). 11 Şekil 3. Bilgisayar destekli yeniden yüzlendirme; a) Yaşlandırma; b) Obezite durumunun modellenmesi; c) Etnik kökene göre modelleme (Evison et al., 2016) 2.2.3. Süperimpozisyon (Üst üste bindirme) Kraniyofasiyal süperimpozisyon, kayıp bir kişinin video kayıtlarından alınan fotoğraflarının, bulunan kafatası ile karşılaştırıldığı adli bir süreçtir. Bu yöntemde amaç, fotoğrafı taranmış üç boyutlu bir kafatası modelini yüz fotoğrafı veya video çekim serisiyle eşleştirip üst üste yansıtarak her ikisinde de ortak olan morfolojik özelliklerin benzerliğini tespit etmek bunların aynı kişiye ait olup olmadığını belirlemeye çalışmaktır (Damas et al., 2020; Krogman, & İşcan 1986). Bu nedenle, kraniyofasiyal süperimpozisyon yöntemi ile kimliklendirme yönteminde iki ana nesne söz konusudur ve bunlar kafatası ve yüz görüntüsüdür. Nihai amaç, kafatası ve yüz arasındaki anatomik tutarlılığı değerlendirmektir (Şekil 4) (Damas et al., 2020). Kraniyofasiyal süperimpozisyon, literatürde yaygın olarak bulunan ve bu adli tanımlama tekniği ile ilgili tüm görevleri ifade eden terimdir (Cattaneo, 2007; Ubelaker, Bubniak, & O’Donnel, 1992; Yoshino, Imaizumi, Miyasaka, & Seta, 1995). Özellikle en son çalışmalar bu terminolojinin uygunluğunu doğrulamaktadır (Pickering, & Bachman, 2012; Ranson, 2009; Stephan, 2009). Bu terim, adli tekniğin 12 kendisi ile tanımlama problemini çözmek için kullanılan teknik cihazlar arasında ayrım yapmak için bir araç olarak ortaya çıkar. Gerçekten de, kraniyofasiyal süperimpozisyon başlangıçta fotoğraflardan yapılan izler kullanılarak gerçekleştirilmiştir (Webster, 1955) ve yazarlar prosedüre “fotografik süperimpozisyon” ismini vermişlerdir (Dorion, 1983; Maat, 1989). Teknolojideki yenilikler ile fotografik yöntemlerin gelişmesi sonucu adli kimlik tespitinde kullanımının yaygınlaşmasıyla "video üst üste bindirme" terimi kullanılmaya başlanmıştır (Seta, & Yoshino, 1993; Shahrom, Vanezis, Chapman, Gonzales, Blenkinsop, & Rossi, 1996; Yoshino et al., 1997). En son teknolojiler ile bilgisayar destekli yeni nesil kraniyofasiyal süperimpozisyon sistemleri de gelişmeye başlamıştır (Ubelaker et al., 1992; Yoshino et al., 1997). Bu nedenle, genel kraniyofasiyal terimi kullanılırken ne belirli bir veri toplama cihazından ne de belirli bir veri formatından bahsedilmektedir. Yöntem, kaybolan kişinin tipik bir iki boyutlu fotoğraf görüntüsü ve muhtemelen diğer iskelet kalıntılarıyla birlikte kurtarılan üç boyutlu kafatasından elde edilen görüntülerin birlikte incelenmesidir. Sonuç olarak, kraniyofasiyal süperimpozisyon terimi kraniyofasiyal tanımlama ile karıştırılmamalıdır. Kraniyofasiyal tanımlamanın hem kraniyofasiyal süperimpozisyon hem de yeniden yüzlendirme veya yüz tahmini içeren bir şemsiye terim olarak kullanıldığını bilmek önemlidir (Damas et al., 2020). Şekil 4. Kraniyofasiyal süperimpozisyon tekniği (Birngruber ve diğerleri, 2010) Yeniden yüzlendirmede doğru yöntemler ile elde edilen verilerin becerikli ellerde uygulanması ile gerçek boyutlarına ve görüntülerine yakın ortaya çıkan sonuçlar yöntemin literatüre girmesini sağlamıştır ancak yöntemin kesin sonuç 13 veremeyeceği de unutulmamalıdır. Göz, dudak ve kulak gibi organların direkt olarak kafatası ile ilişkili olmaması nedeniyle kafatası kullanılarak bunların şekillerinin tam olarak belirlenmesi mümkün değildir. Saç, kaş ve bıyık gibi yapılar da tahmin edilmesi mümkün olmayan değişkenlerdir. Ayrıca yaş ile beraber yüzde meydana gelen değişimleri her zaman tahmin etmek mümkün olmayabilir. Tüm bu sebepler ile yüzün kafatası kullanılarak kesin bir şekilde tahmin edilmesi henüz mümkün değildir. Yeniden yüzlendirme diğer kimliklendirme yöntemlerinin yetersiz kaldığı durumlarda en son tercih edilmesi gereken bir metottur (Özdemir, 2016). 2.3. Kafatası ile Yüz Şekli Arasındaki Anatomik İlişki Yeniden yüzlendirmede, yumuşak dokunun alttaki kemiğe göre konumu ve arasındaki anatomik bağlantının tutarlılığı önemli bir konudur. Bu tutarlılığı değerlendirmek için kafatasının anatomisinin ve kafatası ile yüz arasındaki ilişkinin tam olarak anlaşılması gerekmektedir (Taylor, & Brown, 1988). Biyolojik organizmalarda yapı ve işlev yakından ilişkilidir. İnsanda kafatası fonksiyonel olarak; stereoskopik görme (gözler), işitme (kulaklar), gustasyon (dil/ağız), koku alma (burun) ve beynin korunması için görev görmektedir. Bu işlevler, başın yapısından sorumlu olduğundan yüzün ve kafatasının şekli beynin, gözlerin, kulakların, ağzın ve burnun konumu ile doğrudan ilişkili olmasına neden olmaktadır. Yeniden yüzlendirmedeki tekniklerin güvenilirliği esas olarak yüz ve kafatasının anatomik yapıları arasındaki tutarlılık temelinde değerlendirilmektedir (Damas et al., 2020). Martin ve Saller 1957 yılında bu disiplinin temel direklerini oluşturan ve tüm antropolojik çalışmalar için çok önemli olan bir dizi kraniyometrik ve somatometrik nokta tanımlamışlardır. Yumuşak doku kalınlığı ve yüz yapılarının konumlandırılması hakkında doğru veriler üretmek, kraniyofasiyal tanımlamada mevcut uygulamaları geliştirmek için önemli adımlardır. Standart protokollerin geliştirilmesi, tekniğin güvenilirliğini arttırmak ve adli süreçlerde daha kolay kabul edilebilir hale getirmek için gereklidir (Damas et al., 2020). Belirli referans noktalar üzerinde cilt yüzeyinden altta yatan iskelet dokusunun en yüzeysel noktasına olan mesafesi yani yüz yumuşak doku kalınlığı, anatomik 14 değerlendirilmeler için önemli bir kriter sağlamaktadır. Yüz yumuşak doku kalınlığının kraniyofasiyal tanımlamadaki bilimsel değeri ve ölçüm teknikleri, örnek boyutu, anatomik noktalar ve analiz edilen değişkenler (örneğin cinsiyet, yaş ve vücut kompozisyonu) büyük farklar gösterdiğinden dolayı literatürde fazlası ile çalışma yer almaktadır (Damas et al., 2020; Stephan, & Simpson, 2008). 2.4. Kafatası Embriyolojisi ve Anatomisi 2.4.1. Baş ve Boyun Bölgesinin Embriyolojik Kökeni İnsanın evriminin başlangıcı yaklaşık 7 milyon öncesine dayanmaktadır. Tüm bu süreç sonrası, ‘Homo sapiens’ türü, kendisini diğer pirimatlardan ayıran bazı eşsiz özellikler kazanarak günümüze ulaşmıştır. Erektil postür ve bipedalizm, beyin boyutlarındaki artışla eşdeğer zeka artışı, el ve ayak parmaklarında ki opozisyon hareketinin modifikasyonu ve larynx’in kafa tabanından aşağı inişi ile beraber konuşmanın gelişmesi, insanı diğer primatlardan ayıran en önemli özelliklerdir. Tüm bu özelliklerin baş ve boyunda gerçekleşmiş olması aslında bölgenin önemini bizlere anlatmaktadır. Başın ve yüzün temel morfolojisinin gelişimi, yaşamın erken dönemlerinden başlar ve tüm birincil hücre popülasyonlarının koordineli büyümesi ve etkileşimleri nedeniyle de fazlası ile karmaşıktır (Cobourne, & DiBiase, 2010) Yüzün büyümesi ve gelişimi, birinci dekatın sonlarına kadar hızlı bir şekilde, daha sonra da yetişkinlikte küçük bir ölçüde meydana gelen karmaşık ve üç boyutlu bir süreçtir. Kafatası neurocranium (calvaria ve basis cranii) ve viscerocranium (yüz kemikleri) olmak üzere iki kısımda incelenmektedir. Neurocranium, beyin için önemli bir destek ve koruyucu rolü varken aynı zamanda sinirler ve damarlar için geçiş yolu görevini üstlenmektedir. Viscerocranium ise başlıca çiğneme, solunum ve görme için fonksiyon görevi görmektedir. Kraniyofasiyal kemikler endokondral kemikleşme, intramembranöz kemikleşme, yüzey modelleme, primer ve sekonder yer değiştirme olmak üzere 4 farklı süreçle gelişim ve büyüme göstermektedir (Gill, 2008). 15 2.4.2. Prenatal Dönem Embriyonik süreç presomit, somit ve postsomit olmak üzere 3 farklı dönem içerisinde incelenmektedir. Presomit periyot, intrauterin yaşamın 8.-20. günlerini kapsamaktadır (Premkumar, 2011; Sperber, Sperber, & Guttmann 2010). Presomit dönemde fetal membranlar, amniyon ve koriyon gibi embriyonun gelişimini sağlayan yapılar ve primer germ tabakalarını oluşmaktadır. Embriyoblastı meydana getiren trafoblastların farklılaşması ile epiblast ve hipoblast hücreleri ortaya çıkmaktadır ve bu hücreler birlikte iki yapraklı bilaminar germ diskini oluşturmaktadır. Epiblast hücreleri ektoderm ve endoderm tabakalarını meydana getirmektedir. 3. hafta ile beraber gastrulasyon evresi başlamaktadır. Bu dönemde de bilaminar germ diski trilaminar germ diskine dönüşmektedir (Premkumar, 2011). Epiblast tabakası kalınlaşarak embriyonun kaudal bölümünde primitif çizgiyi oluşturur. Çizginin derin kısımlarından ayrılan hücreler mezenşimi (mezoderm) şekillendirmektedir. Bu çizginin kraniyal ucundaki hücrelerin çoğalması ile primitif düğüm ortaya çıkmaktadır. Primitif düğümden kraniyale doğru göç eden mezenşim hücrelerinden, notokord kanalı meydana gelmektedir (Sadler, 2005; Sperber et al., 2010). Memelilerde nöral krest hücreleri, nöral tüpün oluşumu sırasında ortaya çıkar ve kraniyal, kardiyak (vagal), trunkal ve sakral olarak isimlendirilen alanlara yoğun bir şekilde göç eder. Kraniyal nöral krest hücreleri, baş iskeleti ve bağ dokusunun çoğunu innerve eden kraniyal ganglionlar ve periferik sinirler için köken oluşturmaktadır. Gelişmekte olan kafada, ön beyin ve orta beyin bölgelerinden kaynaklanan nöral krest hücreleri üst yüzü oluşturmaktadır. Orta beyin arka kısmı ve arka beyinden gelen nöral krest hücreleri de faringeal ark sistemine göç etmektedir. Kraniyal nöral krest hücreleri, bu bölgelerde bulunan ektodermal ve mezodermal hücre popülasyonları ile etkileşime girerek kraniyofasiyal kemikleri, kıkırdakları ve bağ dokusunu oluşturmaktadır (Premkumar, 2011; Sadler, 2005). Somit dönem, intrauterin yaşamın 21.- 31. günlerini içermektedir. Bu dönem endoderm ve mezoderm tabakalarının hızlı bir şekilde farklılaşarak visseral organları oluşturduğu dönemdir. Bu süreçte trilaminar germ diski içerisinde yer alan paraksiyal 16 mezoderm hücrelerinin segmentasyonu ile embriyo gövdesinde somit çiftleri oluşmaktadır. Nöral krest hücreleri ile beraber oluşan somitler skleretom, miyotom ve dermatom olmak üzere farklı alt gruplara ayrılmaktadır. Bunlar içerisinde sklerotom tabakası kaburga kemiklerinin ve oksipital kemiğin oluşumuna katkıda bulunmaktadır (Premkumar, 2011; Sadler, 2005). Brankiyal ark sistemi ortalama 28. günden itibaren oluşmaya başlar ve kraniyalden kaudale doğru küçülen altı çift arktan (kemer) oluşur. Her bir ark, yüz, boyun ve orofarenks için yapı taşları görevi gören dört temel doku bileşeninden (kıkırdak, arcus aorta, sinir, kas) oluşur (Tepper, & Warren, 2010). Birinci brankiyal ark, maxilla ve mandibula gibi iki önemli kemik yapıyı meydana getirmektedir (Premkumar, 2011). Embriyonun üçüncü aşaması olan postsomit periyot, somit periyotta gelişen organların ve sistemlerin boyutlarını arttırarak gelişimin devam ettiği dönemdir. Bu süreçte kraniyofasiyal bölgede kafatası kubbesi ve tabanı taslağı oluşurken aynı zamanda maxilla ve mandibula oluşmaya başlamaktadır (Premkumar, 2011). 2.4.2.1. Prenatal Dönemde Yüzün Gelişimi Somit periyotta ektoderm tabakası özel bölgelerde kalınlaşma göstererek plakod adı verilen yapıları oluştur. Plakodlar daha sonra farklılaşarak özel duyu organlarını ve ganglion gibi periferik sisteme ait yapıları oluşturmaktadır. Bu dönemde gelişmeye devam eden başın yan tarafında gözler konumlanmaktadır. Diğer taraftan bölgeye göç eden nöral krest hücreleri ön ve arka akış olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Ön akım frontonasal çıkıntıyı, arka akış brankiyal arkları oluşturur. Kraniyofasiyal gelişimin bu aşamasında embriyoda elevasyon gibi bazı süreçler sonucunda 5 adet çıkıntı oluşmaktadır. Bunlardan bir tanesi frontonasal çıkıntının tam merkezinde, iki tanesi maksiller çıkıntının üzerinde, kalan iki tanesi de bilateral mandibular çıkıntı üzerinde yerleşir (Şekil 5). Maksiller ve mandibular çıkıntılar birinci brankiyal arktan gelişmektedir. Bu ark, mandibulanın kartilaginöz komponentini de oluşturan Meckel kıkırdağını meydana getirmesinden dolayı mandibular ark olarak da isimlendirilir. Frontonasal çıkıntı daha sonra alın ve burun yapılarını, maksiller çıkıntı maxilla ve os zygomaticum gibi yüzün yan kısmını oluştururken mandibular çıkıntı da mandibulayı meydana getirmektedir (Premkumar, 2011; Sadler, 2005; Tepper, & Warren, 2010). 17 3. ay itibari ile fetal dönem başlamaktadır. Embriyolojik dönemden doğuma kadar olan bu süreçte temporomandibular eklem gelişmeye başlamaktadır. Fetus izometrik ve allometrik gelişimler gösterek gelişimine devam eder. İzometrik gelişim, belirli oranlarda gerçekleşen ancak şekil değişiminin olmadığı gelişimi ifade etmektedir. Calvaria ve kafatası tabanının ön bölümü bu şekilde büyüme göstermektedir. Allometrik gelişim ise belirli bir oran olmaksızın şekil değişikliğinin gerçekleştiği gelişim şeklidir. Fetal dönemde transvers, sagittal ve vertikal planlarda gerçekleşen maksillomandibular gelişim içerisinde görülmektedir. En büyük değişimler anteroposterior planda gerçekleşmektedir. İlk trimester de sagittal planda artış olurken 2. ve 3. trimester de genişlikte yoğun bir artış görülür yani yüz genişlemeye başlar. Bu genişleme mandibula’da minimum seviyede olup sadece açılarda artış vardır (Premkumar, 2011; Sperber et al., 2010). Şekil 5.Intrauterin 4.-10. haftalar arası erken dönem yüz gelişimi. a) 4. hafta; b) 28. gün; c) 32. gün; d) 35. gün; e) 48. gün; f) 10. hafta (Gillgras, & Welbury, 2012’den uyarlanmıştır) 18 2.4.3. Postnatal Gelişim Postnatal büyüme ve gelişim, doğum ile başlayıp erişkinliğe ulaşıncaya kadar devam eden bir süreçtir. İnsanın tüm yaşamı boyunca karşılaştığı maksimum büyüme hızı yaşamının ilk yılında gerçekleşmektedir. Yaşamın ilk yılı, boy ve kilodaki hızlı artış ile karakterizedir. Bu artış yaklaşık olarak boy uzunluğun %50’sini, ağırlığın da %200’ünü oluşturmaktadır (Muthu, & Sivakumar, 2009). Uyumlu bir yüz gelişiminin gerçekleşmesi için kemik gelişiminin diğer dokular ile senkronize gelişim göstermesi gerekir. Örneğin, kafatası kubbesinin gelişimi beyin gelişimi ile orantılı şekilde gerçekleşmektedir. Gelişmeye devam eden beyinin hızına yetişmek için calvaria kemikleri yüz kemiklerinden daha hızlı bir büyüme göstermektedir. Kemiklerdeki büyüme değişimlerinin karşılığında yumuşak dokuda gerçekleşen değişiklikler yüzün şeklini önemli bir şekilde etkilemektedir. Özellikle burun, dudaklar ve yanak yüzün görünümünü fazlası ile etkileyen faktörlerdir. Bunların yanı sıra cinsiyet, yüzün büyümesi ve gelişimini etkileyen diğer önemli bir faktördür (Şekil 6) (Gillgras, & Welbury, 2012). Şekil 6. 2 aylık fetüsten 25 yaşına kadar vücut oranlarında görülen değişimler (Nowak, 2013’ten uyarlanmıştır) 2.5. Büyüme ve Gelişim Büyüme, basitçe boyutlarda gerçekleşen artış şeklinde tanımlanmaktadır (Muthu, & Sivakumar, 2009). Hücresel hipertrofi, hiperplazi, ekstrasellüler hacim 19 artışı veya bu olayların kombinasyonunu içeren, yaşam içerisinde ölçülebilir, kantitatif bir biyolojik süreçtir (Gill, 2008). Zaman içerisinde yapıda ve oranlarda değişikliklere, boyutlarda azalma veya artışa neden olabilmektedir. Gelişim ise doğumdan ölüme kadar doğal olarak gerçekleşen tek yönlü değişimler olarak tanımlanır. Büyüme, farklılaşma ve translokasyon birlikte gelişim süreçlerini oluşturmaktadır. Kısaca büyüme anatomik olgu, gelişim ise fizyolojik ve davranışsal olgular bütünüdür. İnsanda kraniyofasiyal büyümenin temel prensipleri Donal J Ferguson (McDonald, Avery, & Dean, 2016) tarafından basit şekilde tanımlanmıştır. Buna göre; 1. Büyüme eğilimi her bir birey için benzerdir. 2. Farklı vücut bölgeleri farklı oranlarda büyüme göstermektedir. 3. Büyüme potansiyeli primer olarak genetik faktörler tarafından belirlenmektedir. 4. Bir bireyin büyüme potansiyeline ne ölçüde eriştiği ağırlıklı olarak çevresel faktörler tarafından belirlenir. 5. Baş ve yüzdeki temel tipler ve işlevsel alanlar, büyüme zamanlaması farklılıklarına bağlıdır. 6. Mandibular kondiler kıkırdak, kraniyofasiyal suturlar ve apozisyonel kemik değişiklikleri başın ve yüzün patern büyümesini kolaylaştırır. 7. Yüzün ve başın büyümesi, göreceli eşdeğerlik gösterme eğilimindedir. 8. Kraniyofasiyal kompleksin farklı kısımları farklı zamanlarda büyür. 9. Bireyler arasında büyüme boyutu, yönü, hızı ve zamanlamasında farklılıklar gözlenir. 10. İki insanın yüzleri ve kafaları tamamen aynı değildir (McDonald et al., 2016). Yüz büyümesi 3 ayrı morfogenetik bölgeye ayrılarak incelenir. Bunlar yüz büyümesini yönlendiren kranial kaide yani kafatası tabanı, nazomaksiller kompleks ve mandibula’dır. Yüzün postnatal dönemde gelişimi transvers, sagittal ve koronal olmak üzere 3 planda gerçekleşmektedir ancak her yönde büyümenin hızı ve miktarı değişiktir. Yüzde en fazla büyüme vertikal planda görülmektedir. Nazomaksiller kompleks, processus alveolaris’ler ve mandibula yüz iskeletinin şekillenmesinde 20 önemli bir yere sahiptir. Bu yapılardaki farklı bir büyüme modeli, yüzün vertikal gelişimini ve yüz tipini etkileyecektir (Yolcu, 2008). 2.5.1. Kafatası Tabanı ve Kafatası Kubbesinin Gelişimi Kafatası kubbesi frontal, parietal, oksipital ve temporal kemiğin skuamoz parçası tarafından oluşmaktadır. Ossifikasyon 8. haftadan itibaren başlar ve büyük bir bölümü postnatal dönemde gerçekleşmektedir. Doğumda ossifikasyon tamamlanmamış durumdadır ve tüm kemikler birbirinden fibröz dokularla ayrılmıştır. Süturlar olgunlaşmamış olup fontaneller parietal kemiklerin dört köşesini sarmış durumdadır ve doğum sonrası 18. ay itibariyle fontaneller kapanmaktadır (Şekil 7). Kraniyal kubbenin büyümesi büyük ölçüde altta yatan beynin büyümesi ile belirlenir. 5 yaşında yetişkin boyutunun %90'ına ve 15 yaşında yaklaşık %100'üne ulaşır. Bundan sonra çoğu değişiklik sinus frontalis’in genişlemesi ve frontal kemiğin ön kısmının kalınlaşması nedeniyle meydana gelir. (Gill, 2008; Muthu, & Sivakumar, 2009; Premkumar, 2011). Kraniyofasiyal yapılar içerisinde gelişimi en kompleks olan yapı kafatası tabanıdır. Kraniyal taban, maxilla ve mandibula’nın artikülasyonu için kalıp görevi görür ve büyümesi, bu kemiklerin konumunu ve ilişkisini etkileyebilmektedir. Kondrokraniyum adı verilen kıkırdak yapı olarak gelişmeye başlayan kafatası tabanında intrauterin hayatın yaklaşık olarak 8. haftası itibariyle endokondral ossifikasyon gerçekleşir. Sinkondroz olarak isimlendirilen primer kıkırdak bantlar tek tek kıkırdakların kaynaştığı yerde kalır ve büyüme sırasında önemli bir role sahiptir. Bu kıkırdak yapılar, yaklaşık 13-15 yaşlarına kadar kafatası tabanının büyümesine katkı sağlamaktadır. 6 yaşında synchondrosis sphenoethmoidalis’in büyümesinde görülen bir düşüşün ardından, fossa cranii anterior tabanı, genel yüz büyüme değişikliklerini ölçmek adına kararlı ve daha stabil bir radyografik olarak görüntülenebilir yapı haline gelmektedir. Synchondrosis sphenooccipitalis, maxilla’nın bağlı olduğu ön kraniyal fossa ile mandibulanın eklemlendiği fossa mandibularis arasında yer aldığından, büyümesi bu kemikler arasındaki ilişki üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Kafa tabanının morfolojisi ayrıca mandibula ve maxilla arasındaki ilişkiyi de etkilemektedir (Gill, 2008; Muthu, & Sivakumar, 2009; Premkumar, 2011). 21 Şekil 7. Yenidoğanda kafatası (Gill, 2008) 2.5.2. Nazomaksiller Kompleks Gelişimi 8. hafta gelişmeye başlayan maxilla, postnatal dönemde intramembranöz ossifikasyon göstermektedir. Maxilla, çevresinde yer alan süturlar ile fossa cranii anterior’a asılı bir pozisyona sahiptir. Diğer taraftan yine süturlar, septum nasi ve processus alveolaris aracılığı ile nazomaksiller kompleks gelişimi görülmektedir (Muthu, & Sivakumar, 2009). Maxilla’da büyümenin en aktif olduğu dönemler 1-2 ve 3-5 yaşları arasıdır. Orta yüz bölgesi yüksekliği (nasion – gnathion) kızlarda 13, erkeklerde ise 15 yaşında olgunluğa erişmektedir. Nasion – stomion arası mesafe erkeklerde 14, kızlarda ise 12. yaşında olgunlaşmaktadır (Costello, Rivera ve Mooney, 2012). Büyüme erkeklerde 19 ve kadınlarda 17 yaşında platoya ulaşma eğilimindedir. Araştırmalar, yüz büyümesinin az da olsa yetişkinliğe kadar devam ettiğini göstermektedir. Buna göre, 17 ile 80 yaşları arasında maksiller uzunluktaki artışın büyüklüğü 1 mm ve alt ön yüz yüksekliği sırasıyla 2 mm civarındadır (Gill, 2008). Nazomaksiller kompleks; septum nasi hariç intramembranöz gelişim göstermektedir. Kafatası tabanının gelişimi, suturlarda gerçekleşen büyüme, yüzey modellemesi ve septum nasi’nin ayrı şekilde büyüme göstermesi bölgenin gelişimini önemli derecede etkilemektedir. Kafatası tabanının nazomaksiller kompleksi etkilemesi 7 yaşına kadar devam etmektedir. Bundan sonra artık suturlarda gelişim 22 görülmektedir. Maxilla’da büyüme üç yönde gerçekleşmektedir. Bunlar uzunlukta, transvers planda ve antero-posterior planda gerçekleşen değişikliklerdir (Gill, 2008). Os frontale ve os zygomaticum’da görülen sutural büyümeler, processus alveolaris, facies orbitalis ve processus palatinus’un apozisyonel gelişim göstermesi ve cavitas nasi tabanındaki resorbsiyon, maxilla’nın uzunluğunu etkileyen faktörlerdir. Oral bölümde gerçekleşen depozisyon ve nasal tarafta gerçekleşen resorbsiyon, cavitas nasi’nin uzunluğunu arttırmaktadır. Processus alveolaris’lerin yan yüzlerinin yeniden modellenmesi ve sutura palatina mediana’da görülen büyümeler tansvers planda gerçekleşen değişimlerdir. Ön-arka plandaki büyüme 2 yaş itibari ile başlar ve transvers gelişim tamamlandığında sonlanır. Maxilla içerisinde yer alan sinus maxillaris erişkin boyutlarına 12 yaş itibari ile ulaşır ancak 20’li yaşlara kadar genişlemeye devam eder. Os zygomaticum, arka yüzeyinde depozisyon, ön yüzünde ise resorbsiyon görülmektedir. Depozisyon, özellikle alt kenarında ve sutura frontozygomatica’da görülür bu şekilde arcus zygomaticus’un ön parçası olan processus temporalis büyüme gösterirken, aynı zamanda orbitanın margo lateralis’i de vertikal olarak büyümektedir. Böylece fossa temporalis ve yüz genişliğinde artış gerçekleşmektedir. Septum nasi, orta yüz bölgesinin öne ve aşağı gelişimi ile yakından ilişkilidir. Doğumda cavitas nasi iki orbita arasında yer almaktadır. 6 yaş itibari ile cartilagines septi nasi gelişimini tamamlamaktadır ve bundan sonra septum nasi ve orbitanın aşağısında pozisyon almaktadır (Enlow, & Harris, 1964; Nanci, 2018). Fonksiyonel matriks hipotezine göre, iskelette olan her değişim fonksiyonel birimi etkilemektedir. Buna göre corpus maxilla nervus infraorbitalis’i, maxilla’nın facies orbitalis göz küresini, processus alveolaris’ler de dişlerin gelişimini ve büyümesini etkilemektedir (Moss, 1997). 2.5.3. Mandibula’nın Postnatal Gelişimi Mandibula 1. brankiyal ark kökenli olup büyüyerek orta hatta birleşmektedir. Sol ve sağ taraf, doğumda da ayrı şekilde yer almaktadır. 4 ay ile 1 yaş arası dönemde cartilago symphysialis orta hatta birleşmekte ve yerini kemik dokuya bırakmaktadır. Fetal mandibula’da ramus mandibulae kısadır. Processus 23 coronoideus, processus condylaris’ten daha büyük olup angulus mandibulae daha geniş açıda bulunmaktadır. Bu açı yenidoğanda 140º iken erişkinlerde 110º’dir. Posnatal dönemde, processus alveolaris ve ramus mandibula vasıtası ile büyüme gerçekleşmektedir. Canalis mandibulae daha alt seviyede yer almakta olup, geçici dişler içerisinde gömülü halde durmaktadır (Premkumar, 2011). Mandibula’nın postnatal gelişimi endokondral ve membranöz ossifikasyon ile gerçekleşmektedir. Corpus mandibulae ve ramus mandibulae’nin foramen mandibula’ya kadar olan kısmı endokondral ossifikasyon, geri kalan tüm kısımlar intramembranöz ossifikasyon göstermektedir. Asıl büyüme processus condylaris ve ramus mandibula’nın arka yüzünde, yukarı ve aşağı yönlerde gerçekleşmektedir. Corpus mandibulae da appozisyonal gelişim daha uzun sürede gerçekleşmektedir (Şekil 8) (Muthu, & Sivakumar, 2009). Mandibular genişliğin yaklaşık olarak %95’i 5 yaşında tamamlanmaktadır. Ancak erkeklerde 13, kızlarda 12 yaşında tam olgunluğa ulaşır. Büyüme erkeklerde 18 ve kadınlarda 16 yaşında platoya ulaşma eğilimindedir. Ortalama bir birey için, erkeklerde 19 yaşından ve kadınlarda 17 yaşından sonra minimum büyüme değişiklikleri beklenebilir. Maksiller büyümede olduğu gibi, mandibular büyüme de yetişkinliğe kadar devam eder. 17 ile 80 yaş arasında mandibuladaki uzunluk artışı 3 mm'ye kadar çıkabilmektedir (Gill, 2008). Derinlik (tragus – gnathion) yine 5 yaşında %85 tamamlanırken erkeklerde 15 yaşında kızlarda 13 yaşında olgunluğa ulaşır. 5 yaşında yükseliğin %88’i tamamlanır, erkeklerde 15, kızlarda 12 yaşında olgunlaşır (Costello et al., 2012). 24 Şekil 8. Mandibula’nın gelişim süreci. Kırmızı oklar çöken bölgeleri gösterirken mavi oklar rezorbsiyon alanlarını göstermektedir (Gill, 2008) Şekil 8. Yenidoğanda kafatası ve fontaneller (Nowak, 2013) 2.6. Büyümenin Farklılaşması İnsan vücudu hayatı boyunca her döneminde aynı oranda büyüme göstermez. Farklı organlar farklı zamanlarda ve farklı oranlarda büyümektedir. Buna büyümenin farklılaşması adı verilmektedir. Bununla ilgili olarak iki önemli görüş bulunmaktadır (Premkumar, 2011). 1. Scammon’s Büyüme Eğrisi: Scammon, insan vücudunda dokuları gelişimine göre 4 gruba ayırmıştır. Buna göre, lenfoid, nöral, somatik (kas, iskelet vb.) ve genital dokular farklı zamanlarda farklı gelişim göstermektedir. Lenfoid dokuların gelişimi doğum sonrası artış göstermektedir. 7 yaşında bu oran %100’e, 10 yaşında %200’e ulaşmaktadır. Nöral gelişim yine 7 yaşında %90 ulaşırken iken genital ve somatik gelişim ise puberte döneminde gerçekleşmektedir (Costello et al., 2012; Yolcu, 2008). 2. Cephalocaudal Gelişim Gradiyenti: Bu görüşe göre baştan ayaklara kadar uzanan aksis üzerinde gelişim görülmektedir (Premkumar, 2011). Cephalocaudal büyüme döngüsü, baş ve yüz bölgesinde oranları güçlü bir şekilde etkiler ve büyümeyle beraber oranların değişmesini sağlar. Büyüme ile tüm yüz yapıları cranium’dan uzaklaşacak şekilde öne ve aşağıya doğru yer değiştirirler (Yolcu, 2008). 25 2.6.1. Büyümedeki Değişimler Doğumda yüz kemikleri ve kafatası şekli çocuklar arasında fazla farklılık göstermemektedir. Yeni doğanda küçük ağız ve çene bulunmaktadır. Küçük yüzlerine oranla fazlası ile büyük gözleri vardır. Alın bölgesi ve kafatasının tepesi büyüktür. Maxilla biraz daha alt seviyede konumlanmış olup çok küçüktür. 9. ay itibariyle görünümü daha belirgin hale gelmektedir. Sinus maxillaris gelişmeye başlamıştır. Kafatasında fontaneller yer almaktadır ve yaklaşık 2 yaş itibari ile tamamı kapanmaktadır. Büyük benzerlikler gösteren bu bireylerden bu kadar farklı yüzlerin ortaya çıkması ilginçtir (Nowak, 2013). Baş, çene ve yüz arasındaki anatomik ve fonksiyonel uyum biyometrik özellikler göstermektedir. Bolton 1958 yılında dişler arasındaki ilişkiyi kullanarak bazı oranlar geliştirmiş ve buna göre 0-3; 3-6; 6-12; 12-18 ve erişkin olmak üzere yaş gruplarını oluşturmuştur (Terzi Ulukaya, 2006). 2.6.1.1. 0-3 Yaş Arası Yüz Değişimleri Yüz geniş ve düz bir yapıya sahiptir. Alt çene çok küçüktür ve geri çekilmiş pozisyonu vardır. Bu görüntünün nedeni yüzde henüz vertikal yönde büyümenin var olmamasıdır. Bunun aksine ise horizontal boyutlar neredeyse erişkin yapısına ulaşmıştır. 3 yaşına kadar devam eden bu gelişim daha sonrasında bir yavaşlama dönemine girmekte yani erişkin boyutlarına ulaşana kadar stabil kalmaktadır. Bu dönemde en belirgin gelişim neurocranium’da görülmektedir. Neurocranium kemikleri genişlik ve boy açısından neredeyse erişkin boyutlardadır. Bunun nedeni olarak beyin dokusunun intrauterin yaşamın 8. ayından itibaren tüm sinirler dâhil gelişimini tamamlamış olması gösterilmektedir. Kafatası kubbesi büyümesini maxilla’dan önce, maxilla da büyümesini mandibula’dan önce tamamlanmaktadır. Bu dönemin en önemli özelliklerinden birisi 6. ay ile birlikte çıkmaya başlayan dişlerdir (Nowak, 2013). 26 2.6.1.2. 3-6 Yaş Arası Yüz Değişimleri 3 yaşından itibaren büyümesi yavaşlayan yüz ve baş bölgesinde 3 – 6 yaşları arasında fazla değişim gözlenmez. Yüz genişlemeye ve uzamaya devam eder ve bu dönemde detaylar belirmeye başlamaktadır. Yüz kemikleri ile neurocranium kemikleri arasındaki ilişki yüzün şekillenmesinde büyük rol oynamaktadır. Bu sürecin özelliği, geçici dişlerin çıkmaya başlamasıdır (Cobourne, & DiBiase, 2010). Bu yaş grubunda, yumuşak dokudan temelde yatan iskelet konfigürasyonunu anlamak zordur. Genel yüz konveksitesinde bir miktar azalma görülmesine karşılık burun ve bir dereceye kadar mandibula’nın yumuşak doku belirginliği tutarlı bir şekilde artmaya devam etmektedir. Vertikal planın yanı sıra özellikle maxilla’da transvers büyüme görülmektedir. Bu şekilde, sutura palatina mediana’daki büyümelerle mandibula açılarında ve corpus mandibula’da büyüme sağlanmış olur. Görüldüğü üzere bu yaş grubunda yüzde belirgin bir değişiklik olmadığı belirtilse de tamamı ile latent bir evre olmadığı unutulmamalıdır (Casamassimo, & Adair, 2013). a) a) b) Şekil 9. 3-6 yaş arası bireylerde kafatası ve tabanı ön bölümünün süperimpozisyonu. a) Bolton standartlarına göre 3-6 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde görülen transvers ve vertikal büyüme; b) Bolton standartlarına göre 3-6 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde ve yumuşak dokuda görülen anteroposterior ve vertikal büyüme (Casamassimo, & Adair, 2013’ten uyarlanmıştır) 27 2.6.1.3. 6-12 Yaş Arası Yüz Değişimleri Ortalama olarak 5-10 yaşları arası nöral ve kraniyal büyüme neredeyse tamamlanmıştır. Bu dönemde maxilla’da hızlı bir gelişim görülmektedir. Bu büyüme hızı neurocranium’dan daha fazladır. Cartilagines nasi ve processus condylaris hızlı bir şekilde endokondral kemikleşme göstermektedir. Synchondrosis sphenooccipitalis’te endokondral kemikleşmenin neden olduğu kafa tabanı uzunluğundaki değişiklikler erken ergenlik döneminde sona erer, ancak basion ve nasionda bazı apozisyonel değişiklikler meydana gelmeye devam eder. Bu dönemde kalıcı dişlerin de çıkması nedeniyle processus alveolaris’te büyüme artmıştır (Fields, & Adair, 2013). a) b) a) Şekil 10. 6-12 yaş arası bireylerde kafatası ve tabanı ön bölümünün süperimpozisyonu. a) Bolton standartlarına göre 6-12 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde görülen transvers ve vertikal büyüme; b) Bolton standartlarına göre 6-12 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde ve yumuşak dokuda görülen anteroposterior ve vertikal büyüme (Fields, & Adair, 2013’ten uyarlanmıştır) 2.6.1.4. 12-18 Yaş Arası Yüz Değişimleri (Adolesan Dönem) Ergenlik dönemi ve sonrasında yüz ve kafatasının iskelet büyümesinde sürekli değişiklikler meydana gelmektedir. Çünkü yüzdeki suturlar hala açık ve canlıdır ve mandibular büyüme potansiyel olarak devam edebilir. Bu değişiklikler, sadece yüz görünümünde değişikliklere neden olmayıp diş yapılarını da etkiler. Bu dönemde yüz şeklinin son halini görmek hala mümkün değildir (Studen-Pavlovich, a) 2013). Bu dönemde özel bölgelerde profil değişiklikleri meydana gelmektedir. 28 Özellikle sinüs frontalis’in pnömotizasyonu nedeniyle kaş bölgesinde genişleme ve glabella’da apozisyon görülür. Bölgenin büyümesi ile alın bölgesi daha belirgin hale gelmeye başlamaktadır. Burun ve çene daha belirginleşmekte ve mandibula maxilla’dan daha fazla prognatizm göstermektedir. Kalıcı dişlerin çıkmaya başlaması ile sinus maxillaris’te son şeklini almaya başlamaktadır. Bu dönemde profil değişikliklerinin yanı sıra diğer bir etken mandibula’nın değişime devam etmesidir. Amaç 3. molar diş için yer açmaktır. Bu değişim yüzde de vertikal uzunluğun artmasına neden olmaktadır. Maxilla ve mandibula her ne kadar farklı büyüme gösterseler de koordinasyonlu bir büyüme gerçekleşmektedir. Aksi durumlarda bazı dental problemler ortaya çıkmaktadır (Studen-Pavlovich, 2013). a) b) a) Şekil 11. 6-12 yaş arası bireylerde kafatası ve tabanı ön bölümünün süperimpozisyonu. a) Bolton standartlarına göre 6-12 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde görülen transvers ve vertikal büyüme; b) Bolton standartlarına göre 6-12 yaş arası bireylerde kafatası iskeletinde ve yumuşak dokuda görülen anteroposterior ve vertikal büyüme (Studen-Pavlovich, 2013’ten uyarlanmıştır) 2.6.1.5. 18 Yaş ve Üzeri Yüz Değişimleri (Erişkin) 18 yaş ve üzerinde yüzde iskelet gelişim büyük oranda tamamlanmış durumdadır. Maxilla ve mandibula’da küçük değişimler görülse de asıl yüz şeklini, yumuşak doku gelişimlerini gerçekleştirmektedir (Studen-Pavlovich, 2013). a) 29 2.7. Kafatası Anatomisi Kafatası kemikleri (cranium) iskelet sisteminin en üst kısmında konumlanmış bölümü olup beynin yanı sıra solunum ve sindirim sistemlerinin giriş kısımlarının korunmasına yardımcı olmaktadır. Kafatası 22 adet kemikten meydana gelmektedir. Bunlardan 14 tanesi yüz kemikleri yani viscerocranium’u, 8 tanesi ise neurocranium kemiklerini oluşturmaktadır (Fehrenbach, & Herring, 2012). Viscerocranium kemikleri;  Maxilla (2 adet)  Mandibula (1 adet)  Os zygomaticum (2 adet)  Os nasale (2 adet)  Os lacrimale (2 adet)  Os palatinum (2 adet)  Os vomer (1 adet)  Concha nasalis inferior (2 adet) Neurocranium kemikleri;  Os occipitale (1 adet)  Os frontale (1 adet)  Os ethmoidale (1 adet)  Os sphenoidale (1 adet)  Os parietale (2 adet)  Os temporale (2 adet) (Arıncı, & Elhan, 2001) Yüz kemiklerinden yüzeysel olan maxilla, os lacrimale, os nasale, os zygomaticum ve mandibula, yüz ifadelerini oluşturan mimik kasları ve çiğneme kasları için tutunma yeri olarak fonksiyon göstermektedir. Derinde yer alan os palatinum, burun ve ağız boşluğunu birbirinden ayırırken, os vomer septum nasi oluşumuna katılmaktadır. Septum nasi, cavitas nasi’yi sağ ve sol kısımlarına ayırmaktadır. Cavitas nasi’nin dış yan duvarında os ethmoidale’nin yanı sıra alt 30 bölümünde concha nasalis inferior bulunmaktadır (Fehrenbach, & Herring, 2012; Martini, 2005). Kafatası kemiklerinden os frontale, os occipitale ve os parietale bir araya gelerek kafatası kubbesi adı verilen calvaria’yı meydana getirmekte ve bu bölüm kafatasının alın, üst ve yan kısımlarını oluşturmaktadır. Kafatası kemiklerinden bazılarının içerisinde boşluklar yer almakta ve bunlar sinus olarak tanımlanmaktadır. Kafatası tabanının alttan görülebilen yüzü basis cranii externa olarak isimlendirilmektedir. Calvaria kaldırıldığında görülebilen kafatası tabanının iç yüzü ise basis cranii interna olarak isimlendirilmektedir. Bu bölüm, kafatasını devamında yer alan boyun bölümüne bağlarken aynı zamanda kafatası içerisine veya buradan diğer vücut bölümlerine ulaşan damarlar ve sinirler için geçiş yoludur. Kafatası boşluğu yani cavitas cranialis, fossa cranii anterior, fossa cranii media ve fossa cranii posterior olarak üç kısımda incelenmektedir (Babacan, 2020; Singh, 2014). Kafatası anatomik pozisyona göre incelenmekte ve sınıflandırılmaktadır. Anatomik pozisyonda, mandibula kapalı, orbita alt kenarı ile dış kulak yolu açıklığı yani porus acusticus externus üst kenarı aynı hizadadır ve bu düzleme Frankfurt horizontal planı ismi verilmektedir (Moore, & Dalley, 1999). Kafatası ve kemikleri görünümlerine göre farklı şekillerde incelenmektedir. Önden görünüm norma facialis veya norma frontalis, yandan görünüm norma lateralis, alttan görünüm norma basalis, üstten görünümü norma superior veya norma verticalis ve arkadan görünümü norma occipitalis olarak tanımlanmaktadır (Drake, Vogl, & Mitchell, 2010). 2.7.1. Norma facialis (Norma frontalis) Kafatası ön yüzde, os frontale tarafından meydana getirilen ve üst 1/3’lük kısım olan alın bölgesi yer almaktadır. Orta 1/3’lük kısımda elmacık kemiği olarak isimlendirilen os zygomaticum ve üst çene kemiği maxilla, alt 1/3’lük kısımda ise alt çene kemiği mandibula bulunmaktadır. Bunların yanı sıra göz ve burun bölgesi yani regio orbitalis ve regio nasalis’e ait oluşumlar yer almaktadır (Drake et al., 2010). Os frontale; çocukluk döneminde çift halde bulunup sutura frontalis adı verilen membranöz bir zarla birbirine bağlı durumdadır. Erişkinlerde kemikleşerek tek parça haline gelmekte ve kafatasının üst-ön kısmını oluşturmaktadır. Orbita üst 31 duvarını oluşturmakta olup önemli vasküler ve nöronal yapıları içermektedir. Os frontale ön iç tarafta os nasale ile eklem yapmaktadır ve burada nasion isimli antropometrik nokta yer almaktadır. Bu noktanın dış tarafında, maxilla ve orbita içi oluşumlar olan os lacrimale, os sphenoidale ve os zygomaticum ile eklem yapmaktadır. En dışta arka tarafta ise os zygomaticum, os temporale ve ala major osis sphenoidalis ile eklemleşmektedir. Os temporale ile eklem yaptığı anatomik nokta pterion olarak isimlendirilmektedir. En arkada os parietale ile sutura coronalis aracılığıyla eklem yapmaktadır. Os frontale’nin margo supraorbitalis’i üzerinde arcus superciliaris adı verilen alan bulunmaktadır. İki arcus superciliaris arasındaki kabarık alan glabella olarak isimlendirilmektedir. Ayrıca os frontale içerisinde sinus frontalis yer almaktadır (Arıncı, & Elhan, 2001; Singh, & Varacallo, 2020). Os zygomaticum; bir çift düzensiz şekilli kemiktir. Yüzün ön ve dış tarafında konumlanmıştır. Yüz ve çene hatlarını oluştururken aynı zamanda orbita için koruma oluşturmaktadır. Ayrıca fossa temporalis ve fossa infratemporalis oluşumuna katılmaktadır. Os zygomaticum, os frontale, maxilla, os temporale ve os sphenoidale ile eklem yapmaktadır ancak ekstra süturlar ile iki veya daha fazla parçaya bölünebilmektedir. Yüzün estetik güzelliğini ve işlevini korumada ve gözleri korumada da çok önemli bir rol oynamaktadır. Os zygomaticum’un processus temporalis’i ile os temporale’nin processus zygomaticus’unun birlikte oluşturduğu arcus zygomaticus, çiğneme kaslarından musculus masseter için tutunma alanı oluşturduğundan ayrıca bir önemi vardır (Yu, & Wang, 2020). Maxilla; orta yüz bölgesinin en önemli kemiğidir. Viscerocranium kemiklerinin merkezinde yer aldığından bu kemiklere destek sağlamaktadır. Fasiyal yapının yanı sıra sinus maxillaris’i içermesi, üst çeneyi oluşturması ve estetik sebeplerden dolayı önemlidir. Maxilla piramit şekilli bir çift kemik olup orta hat üzerinde bir araya gelmektedir. Üstte os frontale ve os zygomaticum, arka tarafta os palatinum ve önde os nasale ile eklem yapmaktadır. Burun açıklığı apertura piriformis’in taban kısmını oluşturur ve arkada os palatinum ile beraber palatum durum’u oluşturarak cavitas nasi ve cavitas oris’i birbirinden ayırmaktadır. Processus alveolaris ile üst çene dişleri için alan oluşturmaktadır. Tüm bu kemikler ile olan bağlantılarını 4 adet çıkıntı ile gerçekleştirmektedir. Bunlar; processus palatinus, 32 processus zygomaticus, processus frontalis ve processus alveolaris’tir. Maxilla’nın apertura piriformis alt kenarında yapmış olduğu belirgin çıkıntı spina nasalis anterior olarak isimlendirilir. Spina nasalis anterior’un alt kısmında maxilla’nın yapmış olduğu girintiye literatüde A noktası ismi verilmektedir. Processus alveolaris’in en alt noktası da supradentale veya prosthion noktası olarak isimlendirilmektedir (Arıncı, & Elhan, 2001; Soriano, & Das, 2020). Mandibula; alt çene kemiği olup özellikle çiğneme ve konuşma fonksiyonları için gerekli olan çiğneme kasları ve alt çene dişleri için alan oluşturmaktadır. Mandibula, vertikal seyirli 2 adet ramus mandibula ve transvers seyirli corpus mandibula’dan oluşmaktadır. Ramus mandibula ve corpus mandibula arasında oluşan açıya angulus mandibula ismi verilmektedir. Erişkinlerde mandibula dış yüzeyinde, orta hatta ince bir çizgi şeklinde symphysis mandibula yer almaktadır. Bu çizgi altında protuberentia mentalis adı verilen kabarık bir alan bulunmaktadır. Protuberentia mentalis’in kenarları yukarı doğru yönelmiş pozisyondadır ve tuberculum mentalis ismini almaktadır. Yaklaşık olarak 2. premolar diş hizasında içerisinde sinirler ve damarların geçtiği foramen mentale yer almaktadır. Orta hattın iç yüzünde ise spina mentalis bulunmaktadır. Üst kenarında, alt çene dişlerinin bulunduğu processus alveolaris yer alır. Ramus mandibula’nın üst kısmında çene eklemi olan articulatio temporomandibularis yapısına katılan, processus condylaris ve processus coronoideus isimli iki adet çıkıntı bulunmaktadır. Bu çıkıntılar arasında incisura mandibula isimli çentik oluşmaktadır. Dış kenarında musculus masseter’in tutunma yeri olan tuberositas masseterica, iç yüzünde damarların ve sinirlerin geçiş yaptığı canalis mandibula ve lingula mandibula yer almaktadır (Arıncı ve Elhan, 2001; Breeland, Aktar, & Patel, 2020). Mandibula’nın dış yüzeyindeki en girintili noktası literatürde B noktası olarak tanımlanmaktadır. Symphysis mentalis’in orta hat üzerindeki en alt kenarı antropometrik olarak menton, processus alveolaris mandibula’nın en üst noktası infradentale, en çıkıntılı nokta is pogonion olarak isimlendirilmektedir. Pogonion ile menton arası ikinci çıkıntılı nokta da gnathion olarak isimlendirilir (Torosdağlı, Liberton, Sincan, Lee, & Bağcı, 2018). 33 Norma facialis’de ayrıca orbita ve regio nasalis karşımıza çıkmaktadır. Göz çukuru olarak isimlendirilen orbita’nın oluşumuna birden fazla kemik katılmaktadır. Margo medialis, margo lateralis, margo supraorbitalis ve margo infraorbitalis olmak üzere 4 adet kenarı bulunmaktadır. Margo supraorbitalis’i os frontale; margo lateralis’i os zygomaticum; margo infraorbitalis’i os zygomaticum ve kısmen maxilla; margo medialis’i ise maxilla’nın processus frontalis meydana getirmektedir (Arıncı, & Elhan, 2001). Orbita içerisinde 4 adet duvar bulunmaktadır. Bunlardan paries superior adı verilen üst duvarı os frontale oluşturmaktadır. Paries inferior isimli alt duvarı maxilla, os zygomaticum ve os palatinum meydana getirmektedir. Burada canalis infraorbitalis isimli kanal yer almaktadır. Bu kanal, devamında maxilla ön yüzünde foramen infraorbitale olarak sonlanmaktadır. Paries medialis’i, maxilla’nın processus frontalis’i, os lacrimale, os ethmoidale ve os sphenoidale meydana getirmektedir. Paries lateralis, dış duvarı, os zygomaticum ve kısmen os sphenoidale oluşturmaktadır. Orbitanın tepesinde canalis opticus isimli bir kanal ve bölgeye damarlar ve sinirlerin giriş çıkış yaptığı fissura orbitalis superior ve fissura orbitalis inferior yer almaktadır (Arıncı, & Elhan, 2001; Çimen, 1996). Yüz bölgesi orta kısmında yer alan regio nasalis’de açıklık apertura piriformis olup burun boşluğu açıklığıdır. Yanlardaki büyük kısmını maxilla, üst kısmını ise os nasale oluşturmaktadır. İçerisinde ortada septum nasi’nin kemik kısmını oluşturan lamina perpendicularis ve altında vomer görülebilmektedir. Dış yanda ise concha nasalis inferior ve concha nasalis medius görülürken concha nasalis superior’u görmek pek mümkün değildir (Arıncı, & Elhan, 2001). Norma frontalis’e ait oluşumlar Şekil 12’de gösterilmiştir. 34 Şekil 12. Kafatası önden görünümü ,Norma facialis (Drake et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 2.7.2. Norma lateralis Kafa iskeletine yandan bakışta cranium kemikleri ve kısmen viscerocranium görülmektedir. Cranium kemiklerinden os frontale, os parietale, os temporale ve os occipitale, ala major osis sphenoidalis ve os zygomaticum ayrıca yine maxilla, mandibula ve os nasale görülmektedir (Cumhur, 2001). Os parietale; cranium üst ve orta kısmını oluşturan bir çift kemiktir. 4 adet kenarı ve köşesi bulunmaktadır. Önde sutura coronalis ile os frontale, arkada sutura lambdoidea ile os occipitale, altta sutura parietomastoidea ile os temporale ve önde sutura sphenosquamosa ile os sphenoidale’nin ala major’una tutunur. Sağ ve sol os parietale sutura sagittalis ile de eklem yapmaktadır. Sutura sagittalis ve sutura coronalis birleşim yeri bregma olarak isimlendirilmektedir. Angulus mastoideus 35 olarak isimlendirilen arka alt köşede, os occipitale ve os temporale ile yaptığı eklem yeri asterion’dur. Os sphenoidale’nin ala major’u, os frontale ve os temporale’nin birleşim yeri sutura sphenoparietale olarak isimlendirilir ve bu nokta antropometrik olarak pterion noktasıdır (Drake et al., 2010). Os occipitale; kafatası arka ve alt kısmını meydana getirmektedir. Pars basilaris, 2 adet pars lateralis ve squama occipitalis olmak üzere 4 kısımdan oluşmaktadır. Kafatası tabanından bakıldığında görülen büyük delik foramen magnum’dur. Bu kemik 2 yaşında kemikleşmeye başlamakta olup 6 yaşında kemikleşme tamamlanmaktadır (Arıncı, & Elhan, 2001). Arka yüzünde görülen çıkıntı protuberentia occipitalis externa olup inion olarak isimlendirilmektedir. Yandan bakıldığında görülen en arka nokta ise opisthocranion olarak tanımlanmaktadır (Kamal, & Yadav, 2016). Os sphenoidale kelebek şekilli bir kemiktir. Corpus sphenoidale isimli bir gövdesi, ala major ve ala minor isimli kanat benzeri yan çıkıntıları bulunmaktadır. Vomer, os ethmoidale, os occipitale, os frontale, os temporale, os zygomaticum ve os palatinum ile eklem gerçekleştirmektedir. Ala major adı verilen büyük kanat, facies cerebralis, facies temporalis, facies maxillaris ve facies orbitalis isimli 4 adet yüze sahiptir. Process pterygoideus isimli uzantısı lamina medialis ve lamina lateralis olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Bu yapıları daha çok basis cranii externa’dan görmek mümkündür (Drake et al., 2010). Norma lateralis’te görülebilen diğer önemli bir yapı, os zygomaticum’un processus temporalis’i ile os temporale’nin processus zygomaticus’un bir araya gelerek oluşturduğu arcus zygomaticus’tur. Arcus zygomaticus üzerinde fossa temporalis, altında ise fossa infratemporalis adı verilen boşluklar yer almaktadır (Arıncı, & Elhan, 2001). Fossa temporalis üstte linea temporalis superior önde os zygomaticum’un processus frontalis’i ile sınırlandırılmaktadır. İçerisinde musculus temporalis isimli çiğneme kası yer almaktadır. Altta devamlılık göstermiş olduğu boşluk olan fossa infratemporalis’i önde maxilla, iç yanda os sphenoidale, dış yanda mandibula ve arkada processus styloideus sınırlandırmaktadır. Fossa infratemporalis içerisinde başta nervus mandibularis, arteria maxillaris olmak üzere çok önemli damar, sinir yapıları yer alırken aynı zamanda çiğneme kasları için tutunma yeridir 36 (Drake et al., 2010; Moore, & Dalley, 1999). Norma lateralis’te yer alan oluşumlar Şekil 13’te gösterilmiştir. Şekil 13. Kafatası yandan görünümü, Norma lateralis (Drake et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 2.7.2.1. Os temporale Os temporale, kafatası tabanı ve dış tarafında konumlanmış bir çift kemiktir. İçerisinde yer alan iç kulak oluşumlarına koruma sağlarken ayrıca çene kasları ve boyun kaslarına tutunma alanı oluşturduğundan kafanın hareketlerinde de fonksiyon göstermektedir. Os temporale, farklı kaynaklarda farklı bölümlere ayırılarak incelenmektedir (Arıncı, & Elhan, 2001; Drake et al., 2010; Fehrenbach, & Herring, 2012; Johnston, & Whillis, 1938; Singh, 2014). Bu bölümler; pars squamosa, pars tympanica, pars petrosa, processus mastoideus ve processus styloideus’tur. Bazı 37 kaynaklar pars petrosa ve processus mastoideus’a birlikte pars petromastoidea ismini vermektedir (Drake et al., 2010). Os temporale iç kulak ve kulak kemikçikleri hariç 8 adet merkezden kemikleşmektedir. Bunlardan birisi processus zygomaticus’u içeren pars squamosa, bir diğeri pars tympanica, 4 tanesi processus mastoideus dahil pars petrosa ve 2 adedi processus styloideus’dur. Prenatal dönemde 2. ayın sonuna doğru processus zygomaticus belirmeye başlamaktadır. 3. ay pars tympanica belirmeye başlarken 6. ay itibari ile pars petromastoidea belirginleşmektedir. Postnatal dönemde, timpanik halka, pars tympanica’yı oluşturmak üzere dışa ve geriye doğru uzanır ancak bu uzantı halkanın tüm çevresinde eşit bir oranda gerçekleşmez, daha çok ön ve arka kısımlarında meydana gelmektedir. Fossa mandibularis zamanla derinleşmeye başlamaktadır. Kafatasının tabanı geliştikçe pars squamosa fossa crani media’ya katkıda bulunmak için yatay ve içe doğru yönlenmektedir. Processus mastoideus ilk başta düz yapıdadır, foramen stylomastoideum timpanik halkanın hemen arkasında yer almaktadır. Processus mastoideus’un aşağı ve ileri yönde büyümesi ile pars tympanica’da ileri doğru büyümeye devam etmektedir (Johnston, & Whillis, 1938). Pars squamosa, ince ve düz bir yapıya sahiptir. Dış yüzeyi fossa temporalis’in taban kısmını oluşturmaktadır. Os temporale’nin processus zygomaticus’u, pars squamosa uzantısı şeklinde öne doğru uzanarak os zygomaticum ile arcus zygomaticus’u oluşturmaktadır. Burada articulatio mandibularis’in yer aldığı fossa mandibularis ve tuberculum articulare oluşumları yer almaktadır. Pars squamosa önde os sphenoidale’nin ala major’u, sutura sphenopetrosa aracılığı ile eklem yapmaktadır. Pars squamosa’nın iç yüzü ise beyin loblarından lobus frontalis kıvrımları ile komşudur (Drake et al., 2010; Johnston, & Whillis, 1938). Pars tympanica, pars squamosa’nın hemen altında ve processus mastoideus’un önünde yer almaktadır. Üzerinde yer alan açıklık porus acusticus externus olup devamında dış kulak yolunun kemik bölümü olan meatus acusticus externus yer almaktadır. Porus acusticus externus’un üst noktası antropometrik bir nokta olup porion olarak isimlendirilmektedir (Drake et al., 2010; Johnston, & Whillis, 1938). 38 Pars petrosa (pars petromastoidea), os occipitale’nin pars basilaris’i ile os sphenoidale arasına kama şeklinde oturur. Kalın yapıda olup içerisinde iç kulak ve orta kulak oluşumları için koruma alanı sağlamaktadır. Aynı zamanda içerisinde arteria carotis interna gibi çok önemli bir yapıyı barındırmaktadır. Üç boyutlu bir piramit şeklindedir bu sebep ile bir tabanı, tepesi, üç kenar ve üç yüzü bulunmaktadır. Os temporale’nin en arka kenarında yer alan belirgin çıkıntı processus mastoideus’tur. Processus mastoideus içerisinde bulunan hava hücrelerine cellulae mastoidea ismi verilmektedir (Arıncı, & Elhan, 2001). Diğer taraftan boyun kaslarından musculus sternocleidomastoideus ve suprahyoid kaslar içerisinde yer alan musculus digastricus venter posterior için tutunma yeri oluşturmaktadır. Processus mastoideus’un iç tarafında yer alan diğer bir çıkıntı iğne şekilli processus styloideus’tur. Öne meyilli olarak uzanan bu çıkıntı bazı kaslar ve ligamentlerin tutunma alanıdır. Processus mastoideus ve processus styloideus arasında bulunan delik foramen stylomastoideum’dur (Drake et al., 2010; Johnston, & Whillis, 1938). Os temporale ile ilgili oluşumlar Şekil 14, Şekil 15 ve Şekil 16’da gösterilmiştir. Şekil 14. Temporal kemik dış yan görünümü (Schuenke, Schulte, & Schumacher, 2010’dan uyarlanmıştır) 39 Şekil 15. Temporal kemik alttan görünümü (Schuenke et al., 201 0’dan uyarlanmıştır) Şekil 16. Temporal kemik iç yan görünümü (Schuenke et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 40 2.7.3. Norma occipitalis Kafatası arka bölümünde büyük oranda os occipitale’nin pars squamosa’sı görülmektedir. Üstte, os parietale ile yaptığı eklem sutura lambdoidea altta ise os temporale ile eklem yeri olan sutura occipitomastoidea görülmektedir. Bazı durumlarda sutura lambdoidea içerisinde os intraparietale adında küçük kemikler olabilmektedir. Orta hat üzerinde protuberentia occipitalis externa’dan aşağı doğru uzanan crista occipitalis externa yer almaktadır. Protuberentia occipitalis externa’nın üzerinde transvers seyirli linea nuchalis superior ve altında ise linea nuchalis inferior isimli transvers seyirli çizgiler bulunmaktadır (Arıncı, & Elhan, 2001; Drake et al., 2010). İlgili oluşumlar Şekil 17’de gösterilmiştir. Şekil 17. Kafatası arkadan görünüm, Norma occipitalis (Drake et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 2.7.4. Norma verticalis Kafatası üstten incelendiğinde calvaria’yı meydana getiren os frontale, os parietale ve os occipitale yer almaktadır. Os frontale ve os parietale’yi bir araya getiren sutura coronalis, her iki os parietale’yi bir araya getiren sutura sagittalis ve os parietale ile os occipitale’yi birleştiren sutura lambdoidea yer almaktadır. Os 41 parietale’nin arka kenarına yakın olmak üzere foramen parietale, üstten bakıldığında görülmektedir. Her iki foramen parietale arası antropometrik nokta vertex olarak isimlendirilmektedir. Ayrıca bölgede yine lambda ve bregma’yı görmek mümkündür (Arıncı, & Elhan, 2001; Drake et al., 2010). İlgili oluşumlar Şekil 18’de gösterilmiştir. Şekil 18. Kafatası üstten görünüm, Norma verticalis (Drake et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 2 .7.5. Norma basalis Kafatası tabanı basis cranii olarak isimlendirilmektedir. Mandibula kaldırılarak kafatası tabanı incelendiğinde görünen kısım basis cranii externa’dır. Önde ortada kesici dişler, arkada linea nuchalis superior ve processus mastoideus, yanlarda os zygomaticum ve arcus zygomaticus görülmektedir (Drake et al., 2010). Kafatası tabanının ön kısmında dişler ve sert damak yani palatum durum’u meydana getiren processus palatinus os maxilla ve os palatinum’un lamina horizontalis’i bulunmaktadır. En arka noktasındaki çıkıntı spina nasalis posterior olarak isimlendirilmektedir. Burada yer alan delikler foramen palatina major ve foramina palatines minores’dir. Kafatasının orta bölümü biraz daha karmaşık olup 42 birden fazla sayıda delik ve kanal içermektedir (Drake et al., 2010; Arıncı, & Elhan, 2001). Orta kısmın ön bölümünde os sphenoidale ve vomer yer almaktadır. Vomer septum nasi yapısına katılarak cavitas nasi’yi bölümlerine ayırmaktadır. Orta kısmın ön bölümünün büyük kısmı os sphenoidale’ye aittir. Alt yüzden corpus sphenoidale, ala major ve processus pterygoideus görülebilirken ala minor görülmemektedir. Corpus sphenoidale, vomer, os ethmoidale, os palatinum, os temporale ve os occipitale ile eklem yapmaktadır. Corpus sphenoidale’den uzanan çıkıntılar processus pterygoideus’a ait lamina lateralis ve lamina medialis yine alt yüzden görülebilmektedir. Os sphenoidale’nin ala major’u norma lateralis’ten görüldüğü gibi norma basalis’ten görülebilmektedir. Üzerinde foramen rotundum, foramen ovale ve foramen spinosum yer almaktadır ancak foramen rotundum’u alt yüzde görmek mümkün değildir (Arıncı, & Elhan, 2001; Çimen, 1996; Drake et al., 2010). Norma basalis’in arka bölümünün büyük kısmını os occipitale’nin pars basilaris’i ve os temporale oluşturmaktadır. Burada en göze çarpan oluşum foramen magnum’dur. Os temporale üzerinde yer alan canalis caroticus ve pars petrosa’nın iç tarafında yer alan foramen lacerum alt yüzden görülebilmektedir. Ayrıca fossa mandibularis ve tuberculum articulare yine alt yüzde belirgindir. Norma basalis arka bölümünü os occipitale’nin pars basilaris’i oluşturmaktadır. Özellikle foramen magnum ön kenarından ve linea nuchalis superior’a kadar uzanan bu kısmı oluşturmaktadır. Foramen magnum arka dış kenarında bulunan condylus occipitalis, kafatası tabanının birinci boyun omuru olan atlas ile eklem yaptığı kısımdır. Foramen magnum’un ön dış kenarında bulunan açıklık foramen jugulare olarak isimlendirilmektedir. Kafatası tabanında yer alan tüm bu oluşumlar, içerisinden geçen damarlar ve sinirlerin kafatasına geçiş veya çıkış yerleridir. (Arıncı, & Elhan, 2001; Çimen, 1996; Drake et al., 2010; Moore, & Dalley, 1999). Basis cranii externa’ya ait oluşumlar Şekil 19’da gösterilmiştir. 43 Şekil 19. Kafatası alttan görünüm, Norma basalis (Drake et al., 2010’dan uyarlanmıştır) 2.8. Kafatasının Antropoloji ve Adli Tıp Alanında Kullanımı Antropolojik analizlerde özellikle cinsiyet tayini yapılırken kullanılan en iyi kemik yapılar pelvisi oluşturan kemiklerdir ancak pelvis kemiklerine her zaman olay yerinde ulaşmak mümkün olmayabilmektedir. Bu tarz durumlarda kullanılabilecek diğer bir kemik kafatasıdır (Spradley, & Jantz, 2011). İnsanda kafatasından cinsiyet tayininde anatomik özellikleri açısından temel olarak kullanılan kemikler; os frontale, os zygomaticum, os temporale, os occipitale ve mandibula’dır. Özellikle, os temporale’nin pars petrosa’sı mekanik etkilere ve sıcaklık gibi diğer yıkıcı faktörlere direnç gösterebilen kompakt yapısı nedeniyle ayrı bir önem arz etmektedir (Kozerska et al., 2015). İklim, rüzgâr gibi doğa olayları, çevrede yer alan hayvanlar ve tafonomik süreçler nedeniyle iskelet kalıntılarının bütünlüğünün bozulması olasıdır (Durur, 2019). Bu sebeple bütünlüğü bozulmuş kemikler ile çalışmak biyolojik profilin 44 ortaya konmasına dolayısı ile de kimliklendirmeye engel olmaktadır (Oladunni, 2013). Ayrıca insanlarda kraniyal morfoloji, göreceli genetik varyasyonu yansıttığından bu konu ile ilgili yapılan çalışmalar insanın değişkenliğini ortaya koymak adına önemlidir (Bruner, 2008). Kemiklerin morfolojik özellikleri kullanılarak morfometrik yöntemler aracılığı ile matematiksel modellemeler yapılarak bireyin yaş, boy, cinsiyet tahmini yapılabilmektedir (Christensen et al., 2014). Yapılan çalışmalar kemiklerin cinsiyete ve etnik kökene göre farklılıklar gösterdiğini bu sebeple her popülasyona ait regresyon formüllerinin üretilmesi gerektiğini belirtmektedir (Guharaj, 2003). Regresyon formülleri bağımsız değişken ile bağımlı bir değişken arasındaki korelasyon değerini kullanarak bilinmeyen değişkenin tahminine yönelik matematiksel bir yaklaşımdır. Elde edilen veriler aracılığıyla üretilen formüller ile anatomik oluşumlar arasındaki ilişkinin ortaya konması ve bazı değişkenler üzerinden kemiğe ait hesaplanmalarının yapılması sağlanmaktadır. Regresyon formülleri oluşturulurken yaş, cinsiyet, etnik köken gibi faktörler göz önünde bulundurulduğunda formüllerin güvenirliği artmaktadır (Christensen et al., 2014). Bu bilgilerin ışığı altında tez çalışmasının amacı, kafatasının olay yerinde fragmente halde bulunması durumunda, dış etkenlere karşı dayanıklı olması ve bütünlüğünün kolayca bozulmaması nedeniyle temporal kemik referans alınarak kafatası şeklinin tahmin edilmesine yönelik diskriminant fonksiyon ve regresyon formülleri üretmektir. 45 3. GEREÇ VE YÖNTEM Tez çalışması Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’nun 20 Temmuz 2020 tarihli, 2020-12/23 numaralı kararı sonucu yapıldı (EK 1). Çalışmada, Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji Anabilim Dalı’nda yer alan Siemens Somatom Defination 128 kesitli multi dedektör bilgisayarlı tomografi (BT) cihazı kullanılarak çekilen kraniyal, yüz ve boyun bilgisayarlı tomografi görüntüleri kullanıldı. Görüntüler, Centricity RIS 6.0 Plus PACS sistemi (General Electric Company, ABD) ile elde edilen protokol numaraları üç boyutlu bilgisayarlı tomografi görüntüleri Workstation üzerinde jpeg formatına getirildi. 3.1. Çalışma Grubu Retrospektif çalışmada, rapor dosyalarına ulaşılabilen 1260 bilgisayarlı tomografi görüntüsü incelendi. Görüntüler içerisinde fraktür içeren, deformitesi veya herhangi bir patolojik bulgusu olan, ameliyat ve travma öyküsü olan bireyler çalışma dışında bırakıldı. Çalışmaya, erişkin 51 kadın ve 45 erkek olmak üzere toplam 96 birey dâhil edildi. Erkeklerde yaş aralığı 19-65 olup yaş ortalaması 36,82±14,18’dir. Kadınlar için yaş aralığı 18-66 olup yaş ortalaması 35,76±14,18’dir. GFPACS sistemi içerisinde, 1,5 mm kalınlığındaki ince kesit aksiyel görüntüleri seçildikten sonra AW Suite 2.0 programı ile reformat görüntüleri oluşturuldu ve kemik penceresinde değerlendirildi. Program üzerinde volume rendering seçeceği ile 3 boyutlu hale getirilen kafatası görüntüleri sagittal ve koronal planda ayrı ayrı olmak üzere Frankfurt Horizontal Planı’na getirilerek AW Suite 2.0 üzerinden PACS sistemine kaydedildi. Daha sonrasında erişkin kadın ve erkek bireylere ait görüntüler jpeg formatında ayrı ayrı dosyalanarak ölçüm için hazır hale getirildi. 46 3.2. Gerçekleştirilen Ölçümler Değişkenler, temporal kemik referans alınarak yüz hatlarının konveksite ve konkavitesini ortaya koyan antropometrik noktalar seçilerek gerçekleştirildi. Temporal kemik üzerinde bulunan referans noktalar; porion, asterion, mastoidale ve tuberculum articulare’dir. Tuberculum articulare, antropometrik bir nokta olmamasına karşın temporal kemik üzerinde yer alan belirgin bir oluşum olması nedeniyle referans nokta olarak kullanıldı. Bu noktalardan yüz şeklini kabaca ortaya koyan antropometrik noktalar olan glabella, nasion, rhinion, nasospinale, A noktası, prosthion, infradentale, B noktası, pogonion, menton ve gonion’a olan lineer uzaklıkları ve aralarında oluşan açılar ölçüldü (Abdel Fatah, Shirley, Jantz, & Mahfouz, 2014; Franchi, Pavoni, Cerroni, & Cozza, 2014; Ibrahim ve diğerleri, 2017; Kragskov, Bosch, Gyldensted, & Sindet-Pedersen, 1997; Rooppakhun, Surasith, Vatanapatimakul, Kaewprom, & Sitthiseripratip, 2010; Toneva, Nikolovo, Zlatereva, Hadjidekov, & Lazorov, 2019). Ölçümlerin yapıldığı referans noktalar Şekil 20 ve Şekil 21’de gösterilmiştir. Çalışmaya dâhil edilen değişkenler Şekil 2- 28’de gösterilmiştir. Jpeg olarak kaydedilen görüntüler üzerindeki cetvel yardımıyla ImageJ programında kalibrasyon sağlandıktan sonra lineer mesafeler milimetre ölçüldü. Yeniden yüzlendirme aşamalarının ilk safhasında kafatasının eksik veya kırık olan bölümlerinin tamamlanması gerekmektedir. Kırık veya bir tarafı eksik olan kısımlar, ayna yöntemi tekniği kullanılarak mevcut olan tarafa göre simetrik olarak kabul edilerek tamamlanmaktadır (Aka, & Şakul, 2007). Buna göre, norma lateralis üzerinde yer alan değişkenlerin ölçümleri kafatasının sağ tarafı referans alınarak gerçekleştirildi. 47 Şekil 20. Norma lateralis üzerinde yer alan referans noktaları Tablo 1. Norma lateralis üzerinde yer alan değişkenler ve açıklamaları Değişken Açıklama Mastoidale - (M) Processus mastoideus en alt noktası Porion - (P) Meatus acusticus externus en üst noktası Asterion Sutura lambdoidea, sutura occipitomastoidea ve sutura parietomastoidea birleşim noktası Glabella - (G) Orta hat üzerinde arcus superciliaris'ler arası en belirgin nokta Nasion - (N) Orta hattın sutura frontonasalis kesişim noktası Rhinion - (R) Orta hat üzerinde os nasale ile cartilago nasi lateralis birleşim noktası Nasospinale - (Ns) Orta hat üzerinde apertura piriformis'in en alt noktası, spina nasalis posterior tepesi A noktası (Subspinale) Nasospinale altındaki en derin nokta Prosthion (Supradentale) - Pr Processus alveolaris'in maksiller ön kesici dişler arasında kalan en ön noktası Infradentale - (Id) Processus alveolaris'in mandibular ön kesici dişler arasında kalan en ön noktası B noktası (Supramentale) Infradentale ve pogonion arası en derin nokta Pogonion - (Pg) Orta hat üzerinde tuberculum mentale'nin en çıkıntılı noktası Menton - (Mn) Orta hat üzerinde üzerinde yer alan mandibula'nın en alt noktası Gonion - (Go) Angulus mandibula en dış kenarında yer alan nokta Inion - (I) Protuberentia occipitalis externa en çıkıntılı noktası Ophistocranion - (Op) Os occipitale’nin orta hat üzerinde yer alan en çıkıntılı noktası 48 Şekil 21. Norma facialis üzerinde yer alan referans noktaları Tablo 2. Norma facialis üzerinde yer alan referans noktaları Değişken Açıklama Eurion - (Eu) Kafatası en dış yan noktası Frontotemporale - (Ft) Os frontale'nin processus zygomaticus'u üzerinde yer alan en derin nokta Frontomolare temporale - (Fmt) Sutura frontozygomatica en dışta yer alan noktası Dacryon - (Dc) Orbita margo medialis en iç nokta Ectoconchion - (Ec) Orbita margo lateralis en dış nokta Zygion - (Zy) Arcus zygomaticus en dış noktası Alare - (Ala) Apertura piriformis en dış kenar noktası 49 Şekil 22. Mastoidale referans alınarak ölçülen değişkenler Tablo 3. Mastoidale referans alınarak ölçülen değişkenler ve açıklamaları Lineer Ölçümler Açı Ölçümleri Değişken Açıklama Değişken Açıklama M1 Mastoidale (M) – Glabella (G) M14 G - M - N M2 Mastoidale (M) – Nasion (N) M15 N - M - R M3 Mastoidale (M) – Rhinion (R) M16 R - M - Ns M4 Mastoidale (M) – Nasospinale (Ns) M17 Ns - M - A M5 Mastoidale (M) – A noktası M18 A - M - Pr M6 Mastoidale (M) – Prosthion (Pr) M19 Pr - M - Id M7 Mastoidale (M) – Infradentale (Id) M20 Id - M - B M8 Mastoidale (M) – B noktası M21 Id - M - B M9 Mastoidale (M) – Pogonion (Pg) M22 Pg - M - Mn M10 Mastoidale (M) – Menton (Mn) M23 Mn - M - Gn M11 Mastoidale (M) – Gonion (Go) M24 Gn - M - I M12 Mastoidale (M) – Inion (I) M25 I - M - Op M13 Mastoidale (M) – Ophistocranion (Op) M26 Op - M - B 50 Şekil 23. Porion referans alınarak ölçülen değişkenler Tablo 4. Porion referans alınarak ölçülen değişkenler ve açıklamaları Lineer Ölçümler Açı Ölçümleri Değişken Açıklama Değişken Açıklama P1 Porion (P) – Glabella (G) P14 G - P - N P2 Porion (P) – Nasion (N) P15 N - P - R P3 Porion (P) – Rhinion (R) P16 R - P - Ns P4 Porion (P) – Nasospinale (Ns) P17 Ns - P - A P5 Porion (P) – A noktası P18 A - P- Pr P6 Porion (P) – Prosthion (Pr) P19 Pr - P - Id P7 Porion (P) – Infradentale (Id) P20 Id - P - B P8 Porion (P) – B noktası P21 Id - P - B P9 Porion (P) – Pogonion (Pg) P22 Pg - P - Mn P10 Porion (P) – Menton (Mn) P23 Mn - P - Gn P11 Porion (P) – Gonion (Go) P24 Gn - P - I P12 Porion (P) – Inion (I) P25 I - P - Op P13 Porion (P) – Ophistocranion (Op) P26 Op - P - B 51 Şekil 24. Asterion referans alınarak ölçülen değişkenler Tablo 5. Asterion referans alınarak ölçülen değişkenler ve açıklamaları Lineer Ölçümler Açı Ölçümleri Değişken Açıklama Değişken Açıklama As1 Asterion (As) – Glabella (G) As14 G - As - N As2 Asterion (As) – Nasion (N) As15 N - As - R As3 Asterion (As) – Rhinion (R) As16 R - As - Ns As4 Asterion (As) – Nasospinale (Ns) As17 Ns - As - A As5 Asterion (As) – A noktası As18 A - As- Pr As6 Asterion (As) – Prosthion (Pr) As19 Pr - As - Id As7 Asterion (As) – Infradentale (Id) As20 Id - As - B As8 Asterion (As) – B noktası As21 Id - As - B As9 Asterion (As) – Pogonion (Pg) As22 Pg - As - Mn As10 Asterion (As) – Menton (Mn) As23 Mn - As - Gn As11 Asterion (As) – Gonion (Go) As24 Gn - As - I As12 Asterion (As) – Inion (I) As25 I - As - Op As13 Asterion (As) – Ophistocranion (Op) As26 Op - As - B 52 Şekil 25. Tuberculum articulare referans alınarak ölçülen değişkenler Tablo 6. Tuberculum articulare referans alınarak ölçülen değişkenler ve açıklamaları Lineer Ölçümler Açı Ölçümleri Değişken Açıklama Değişken Açıklama T1 Tuberculum articulare (T) – Glabella (G) T14 G - T - N T2 Tuberculum articulare (T) – Nasion (N) T15 N - T - R T3 Tuberculum articulare (T) – Rhinion (R) T16 R - T - Ns T4 Tuberculum articulare (T) – Nasospinale (Ns) T17 Ns - T - A T5 Tuberculum articulare (T) – A noktası T18 A - T- Pr T6 Tuberculum articulare (T) – Prosthion (Pr) T19 Pr - T - Id T7 Tuberculum articulare (T) – Infradentale (Id) T20 Id - T - B T8 Tuberculum articulare (T) – B noktası T21 Id - T - B T9 Tuberculum articulare (T) – Pogonion (Pg) T22 Pg - T - Mn T10 Tuberculum articulare (T) – Menton (Mn) T23 Mn -T - Gn T11 Tuberculum articulare (T) – Gonion (Go) T24 Gn - T - I T12 Tuberculum articulare (T) – Inion (I) T25 I - T - Op T13 Tuberculum articulare (T) – Ophistocranion (Op) T26 Op - T - B 53 Şekil 26. Mastoidale, asterion, porion ve tuberculum articulare arası mesafeler Tablo 7. Mastoidale, asterion, porion ve tuberculum articulare arası mesafeler ve açıklamaları Değişken Açıklama A1 Mastoidale - Tuberculum articulare arası mesafe A2 Tuberculum articulare - Porion arası mesafe A3 Porion - Asterion arası mesafe A4 Asterion - Mastoidale arası mesafe A5 Asterion - Tuberculum articulare arası mesafe A6 Mastoidale - Porion arası mesafe 54 Şekil 27. Norma facialis transvers ve vertikal plan üzerinde ölçülen değişkenler Tablo 8. Norma facialis transvers ve vertikal plan üzerinde ölçülen değişkenler Değişken Açıklama B1 Eurion – Eurion (En geniş kafa mesafesi) B2 Frontotemporale – Frontotemporale (En kısa frontal genişlik) B3 Frontomolare temporale - Frontomolare temporale (Üst yüz genişliği) B4 Orbita genişliği (Ec – Dc) B5 Zygion – Zygion (En geniş yüz mesafesi) B6 Apertura piriformis genişliği (Ala – Ala) B7 Gonion – Gonion (Bigonial mesafe) C1 Menton – Infradentale arası mesafe C2 Menton – Prosthion arası mesafe C3 Menton – Nasospinale arası mesafe C4 Menton – Rhinion arası mesafe C5 Menton – Nasion arası mesafe C6 Menton – Glabella arası mesafe C7 Orbita yüksekliği 55 Şekil 28. Norma facialis üzerinde ölçülen değişkenler Tablo 9. Norma facialis üzerinde ölçülen değişkenler ve açıklamaları Değişken Açıklama Değişken Açıklama D1 Sağ zygion – Glabella arası mesafe E1 Sol zygion – Glabella arası mesafe D2 Sağ zygion – Nasion arası mesafe E2 Sol zygion – Nasion arası mesafe D3 Sağ zygion – Rhinion arası mesafe E3 Sol zygion – Rhinion arası mesafe D4 Sağ zygion – Nasospinale arası mesafe E4 Sol zygion – Nasospinale arası mesafe D5 Sağ zygion – Prosthion arası mesafe E5 Sol zygion – Prosthion arası mesafe D6 Sağ zygion – Infradentale arası mesafe E6 Sol zygion – Infradentale arası mesafe D7 Sağ zygion – Menton arası mesafe E7 Sol zygion – Menton arası mesafe D8 Sağ zygion – Sağ gonion arası mesafe E8 Sol zygion – Sağ gonion arası mesafe D9 Sol zygion – Sol gonion arası mesafe E9 Sağ zygion – Sol gonion arası mesafe F1 Sağ zygion – Glabella ile Sol zygion – Glabella arası oluşan aç F2 Sağ zygion – Nasion ile Sol zygion – Nasion arası oluşan açı F3 Sağ zygion – Rhinion ile Sol zygion – Rhinion arası oluşan açı F4 Sağ zygion – Nasospinale ile Sol zygion – Nasospinale arası oluşan açı F5 Sağ zygion – Prosthion ile Sol zygion – Prosthion arası oluşan açı F6 Sağ zygion – Infradentale ile Sol zygion – Infradentale arası oluşan açı F7 Sağ zygion – Menton ile Sol zygion – Menton arası oluşan açı F8 Sağ zygion – Sağ gonion ile Sol zygion – Sağ gonion arası oluşan açı F9 Sol zygion – Sol gonion ile Sağ zygion – Sol gonion arası oluşan açı 56 3.3. İstatiksel Analizler Kadın ve erkek bireylerde tüm değişkenler için ortalama ± standart sapma şeklinde tanımlayıcı istatistik değerleri incelendi. Kadın ve erkekler arasındaki farklılık gösteren değişkenlerin tespiti için, normal dağılım gösterenler bağımsız örneklem t testi, normal dağılım göstermeyen non-parametrik değişkenler için Mann Whitney-U testi uygulandı. Tüm değişkenler için aralarındaki ilişkiyi ve varsa ilişkinin yönünü tespit etmek amacıyla korelasyon analizi yapıldı. Normal dağılım gösteren değişkenler için Pearson korelasyon testi, normal dağılım göstermeyenler için Spearman korelasyon testi uygulandı. Korelasyon analizleri sonucunda yüksek korelasyon gösteren değişkenler kullanılarak regresyon formülleri üretildi. Bu formüller ile kırık veya parçalı olan kafataslarından yüzün şeklinin tespit edilmesi amaçlandı. Bunların dışında değişkenler kullanılarak cinsiyetin tahmin edilmesine yönelik diskriminant fonksiyon analizi yapıldı. İstatistiksel analizlerin tamamı SPSS 22.0 (IBM) kullanılarak gerçekleştirildi. 57 4. BULGULAR 4.1. Tanımlayıcı ve Karşılaştırmalı İstatistik Değerleri Erişkin kadın ve erkek bireyler için değişkenlerin tanımlayıcı ve karşılaştırmalı istatistik değerleri incelendi. Kadın ve erkeklerde, temporal kemik üzerinde yer alan mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare’nin, glabella, nasion, rhinion, nasospinale, A noktası, prosthion, infradentale, B noktası, pogonion, menton ve gonion’a olan lineer uzaklıkları ve bu mesafeler arası oluşan açılar Tablo 10, Tablo 11, Tablo 12 ve Tablo 13’te gösterilmiştir. Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare’nin diğer parametrelere olan lineer mesafeleri kadın ve erkekler arası fark gösterdiği belirlenmiştir. Açı değerlerinde glabella ve nasion arasında oluşan açı mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare için cinsiyet farkı gösterdiği ancak geri kalan tüm açı değerlerinin cinsiyetler arası fark göstermediği belirlenmiştir. Nasospinale – A noktası arası açı mastoidale, porion ve tuberculum articulare için fark gösterirken asterion için fark göstermediği tespit edilmiştir. Menton – gonion arası açı ise mastoidale ve asterion için fark gösterirken porion ve tuberculum articulare için kadın ve erkeklerde fark göstermediği görülmüştür (Tablo 14). Norma lateralis üzerinde ölçülen değişkenlerin betimleyici değerleri ve cinsiyet farkını gösteren p değerleri Tablo 15’te gösterilmiştir. Parametrelerden A1 ve A2 yani mastoidale – tuberculum articulare ve tuberculum articulare - porion arası mesafelerde cinsiyet farkı görülürken diğer mesafelerde farklılık göstermediği belirlenmiştir Norma facialis’ de ölçülen değişkenlerden orbita genişliği cinsiyet farkı gösterirken orbita yüksekliğinde herhangi bir fark belirlenmemiştir. Bunun dışında zygion ve orta hat üzerinde yer alan tüm lineer mesafeler arası fark gözlenmemiştir. Açı değerlerinden ise yalnızca zygion - prosthion – zygion arası açı ve sağ ve sol tarafta zygion – gonion açılarının fark gösterdiği diğerlerinden cinsiyet farkı 58 olmadığı görülmüştür. P değeri 0,05’den küçük olan değerler istatistiksel olarak anlamlı olup cinsiyetler arası fark gösterdiği kabul edilmiştir. 59 Tablo 10. Mastoidale ve diğer parametreler arası mesafe (mm) ve açı değerlerinin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı Kadın Erkek Ortalama ± Std. Ortalama ± Std. Sapma Ortanca En az – En çok Sapma Ortanca En az – En çok M1* 117,036 ± 5,496 117,189 98,393 - 128,908 125,038 ± 6,459 125,662 107,916 – 141,596 M2* 108,573 ± 5,339 108,528 91,405 - 120,453 115,047 ± 5,852 115,170 99,253 – 129,168 M3* 113,112 ± 5,140 113,720 98,166 - 123,419 120,070 ± 5,690 120,288 105,541 – 133,002 M4* 100,462 ± 4,807 100,260 91,158 - 114,265 104,722 ± 6,048 103,990 91,193 – 120,000 M5 96,267 ± 4,762 96,521 86,358 - 107,619 100,322 ± 6,120 99,581 88,752 – 115,302 M6 101,141 ± 4,587 101,185 90,625 - 111,519 104,172 ± 6,418 103,574 90,814 – 120,731 M7* 100,363 ± 5,020 100,933 89,258 - 109,452 104,628 ± 5,763 104,017 94,672 – 118,436 M8* 99,009 ± 5,535 99,606 86,580 - 108,689 104,112 ± 5,309 103,368 94,234 – 114,716 M9* 106,141 ± 5,670 106,470 93,025 - 116,678 112,153 ± 5,443 111,540 100,253 – 124,290 M10* 107,726 ± 5,977 108,084 94,206 - 118,869 114,227 ± 5,784 113,205 103,636 – 126,416 M11 46,650 ± 5,470 34,197 46,742 - 56,545 51,097 ± 7,496 51,235 35,234 – 77,217 M12 70,595 ± 10,909 73,301 33,861 - 91,942 79,910 ± 8,435 77,881 67,612 – 114,964 M13* 100,383 ± 9,330 99,451 80,716 - 120,946 110,651 ± 8,926 112,551 91,467 – 133,061 M14 5,258º ± 1,179 º 5,461º 2,407º - 7,762º 4,451º ± 1,101º 4,218 º 2,827º – 8,374º M15 11,785º ± 1,771º 11,570º 7,086º - 17,667º 11,743º ± 1,963º 11,734º 8,273º – 16,189º M16* 15,782º ± 1,765º 15,844º 10,431º - 21,256º 15,488º ± 1,795º 15,660º 11,780º – 18,836º M17 3,541º ± 0,846º 3,386º 1,787º - 5,678º 3,198º ± 0,869º 3,063º 1,728º – 5,869º M18* 6,432º ± 1,702º 6,116º 3,498º - 11,302º 6,432º ± 1,497º 6,582º 3,112º – 10,274º M19* 11,538º ± 1,359º 11,568º 8,491º - 14,804º 12,069º ± 2,080º 11,730º 8,163º – 17,361º M20* 5,402º ± 1,732º 5,343º 1,879º - 9,712º 4,844º ± 1,607º 4,877º 1,570º – 8,133º M21 5,640º ± 1,499º 5,625º 1,700º - 10,238º 5,821º ± 1,368º 5,875º 0,818º – 8,497º M22* 4,794º ± 1,150º 4,723º 2,649º - 7,028º 4,703º ± 1,122º 4,779º 2,605º – 7,519º M23* 18,017º ± 3,983º 18,393º 9,982º - 26,220º 20,167º ± 5,025º 20,175º 8,584º – 32,724º M24 144,37º ± 11,564º 145,954º 108,211º - 166,04º 144,984º ± 9,344º 146,38º 116,243º – 166,48º M25* 23,525º ± 6,695º 23,480º 8,721º- 41,897º 23,777º ± 5,431º 23,957º 14,201º – 34,481º M26* 103,942º ± 7,512º 105,241º 90,337º -120,464º 102,201º ± 6,086º 102,58º 86,131º – 1135,35º * Normal dağılım gösteren değişkenler ve Student’in T- Testi (Std., Standart sapma) 60 Değişken Tablo 11. Porion ve diğer parametreler arası mesafe (mm) ve açı değerlerinin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı Kadın Erkek Ortalama ± Std. Ortalama ± Std. Sapma Ortanca En az – En çok Sapma Ortanca En az – En çok P1* 97,215 ± 4,483 96,896 86,817 - 110,817 103,501 ± 5,528 102,654 91,653 - 116,888 P2* 90,625 ± 4,348 89,988 79,829 - 103,761 95,405 ± 5,057 94,407 83,585 - 106,479 P3* 99,477 ± 4,098 99,423 90,648 - 109,852 105,778 ± 5,053 106,152 95,250 - 115,161 P4* 93,465 ± 4,305 93,069 84,271 - 101,239 98,493 ± 5,383 98,648 87,586 - 110,131 P5* 90,983 ± 4,208 91,382 80,404 - 98,572 96,040 ± 5,527 96,222 85,819 - 109,024 P6* 98,514 ± 4,180 98,447 90,191 - 107,382 103,095 ± 6,011 103,390 91,742 - 116,468 P7* 102,921 ± 4,545 102,908 93,162 - 113,105 109,638 ± 5,405 109,953 96,688 - 119,520 P8* 103,949 ± 4,612 103,447 94,270 - 113,962 111,384 ± 4,570 111,719 98,553 - 119,444 P9* 113,097 ± 4,868 112,219 102,276 - 123,331 121,829 ± 5,213 121,749 107,659 - 133,422 P10* 116,984 ± 5,004 116,538 105,559 - 127,951 126,086 ± 5,205 125,593 111,836 - 136,771 P11* 63,803 ± 4,844 63,043 52,150 - 72,906 71,410 ± 5,698 73,113 59,314 - 81,533 P12 75,153 ± 7,941 75,645 50,759 - 88,288 82,467 ± 5,023 82,107 70,923 - 95,282 P13* 93,619 ± 6,897 92,978 º 78,219 - 111,403 100,404 ± 6,897 100,634 82,027 - 120,758 P14 7,000º ± 1,484º 7,059º 3,178º - 9,850º 6,396º ± 1,404º 6,274º 3,257º - 10,925º P15 12,921º ± 2,070º 12,565º 7,270º - 19,227º 12,630º ± 1,968º 12,601º 8,799º - 16,460º P16 18,539º ± 1,816º 18,606º 10,400º - 21,256º 18,705º ± 1,738º 18,683º 14,348º - 21,655º P17* 4,247º ± 0,945º 4,139º 2,827º - 6,216º 3,844º ± 0,997º 3,639º 1,912º - 6,319º P18 5,722º ± 1,672º 5,430º 2,622º - 10,038º 5,688º ± 1,436º 5,573º 2,605º - 9,473º P19* 11,184º ± 1,396º 11,168º 7,923º - 15,147º 11,304º ± 1,954º 11,043º 8,119º - 16,314º P20* 5,145º ± 1,672º 5,072º 1,629º - 9,656º 4,478º ± 1,649º 4,731º 0,544º - 8,450º P21* 4,326º ± 1,101º 4,303º 1,834º - 7,295º 4,226º ± 1,135º 4,347º 0,234º - 6,461º P22 4,336º ± 0,978º 4,301º 2,136º - 6,079º 4,148º ± 1,110º 4,065º 2,220º - 6,977º P23* 25,505º ± 3,221º 25,438º 16,578º - 32,32º 26,740º ± 3,983º 27,140º 15,969º - 35,393º P24 106,398º ± 11,332º 106,193º 74,441º - 149,310º 104,509º ± 7,058º 104,848º 85,509º - 118,982º P25* 28,620º ± 8,397º 28,989º 9,743º - 53,910º 29,655º ± 6,772º 28,908º 18,009º - 46,738º P26* 126,173º ± 8,487º 124,984º 106,297º -146,350º 127,567º ± 6,222º 128,015º 111,456º - 138,043º * Normal dağılım gösteren değişkenler ve Student’in T- Testi (Std., Standart sapma) 61 Değişken Tablo 12. Asterion ve diğer parametreler arası mesafe (mm) ve açı değerlerinin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı Kadın Erkek Ortalama ± Std. Ortalama ± Std. Sapma Ortanca En az – En çok Sapma Ortanca En az – En çok As1* 137,747 ± 5,912 137,681 127,700 - 154,055 148,066 ± 6,492 148,404 136,511 - 161,406 As2 133,545 ± 5,474 133,473 123,653 - 150,067 142,314 ± 6,294 140,945 132,702 - 158,402 As3 145,018 ± 5,307 144,604 135,644 - 160,040 155,053 ± 7,194 154,409 143,860 - 174,701 As4 140,220 ± 4,894 139,500 130,155 - 150,954 148,934 ± 7,894 148,394 136,350 - 168,081 As5 137,618 ± 4,928 136,968 128,353 - 148,881 146,191 ± 7,804 144,905 135,069 - 166,741 As6 144,511 ± 5,190 144,678 134,960 - 157,730 152,582 ± 8,197 151,045 140,145 - 178,487 As7 146,935 ± 5,946 145,270 135,513 - 163,736 156,806 ± 7,730 155,029 142,710 - 184,327 As8 146,487 ± 5,909 145,512 134,468 - 161,547 157,250 ± 7,553 155,948 144,119 - 184,528 As9 154,110 ± 6,354 153,620 142,578 - 171,450 166,141 ± 7,523 165,612 151,146 - 189,988 As10 156,373 ± 6,568 156,632 144,002 - 173, 189 168,912 ± 7,982 167,522 154,162 - 193,088 As11 94,971 ± 6,326 94,502 81,405 - 111,146 104,592 ± 9,079 104,134 88,260 - 132,051 As12* 31,901 ± 4,892 31,860 23,431 - 42,665 35,133 ± 4,405 36,120 25,138 - 44,651 As13* 51,399 ± 7,624 51,157 37,297 - 72,194 55,271 ± 8,723 56,388 29,814 - 68,911 As14 5,291º ± 1,101º 5,513º 2,447º - 7,239º 4,867º ± 1,028 º 4,668º 3,096º - 7,946º As15 8,269º ± 1,316º 8,206º 5,287º - 12,187º 8,109º ± 1,461º 8,250º 4,848º - 11,003º As16 12,766º ± 1,335º 12,807º 8,916º - 18,094º 12,531º ± 1,141º 12,501º 8,789º - 14,495º As17* 2,813º ± 0,608º 2,794º 1,768º - 4,382º 2,590º ± 0,713º 2,616º 1,130º - 4,273º As18* 4,004º ± 1,103º 3,710º 1,838º - 6,442º 3,893º ± 0,949º 3,953º 1,727º - 6,671º As19* 8,011º ± 0,865º 8,038º 6,495º - 10,800º 8,021º ± 1,452º 7,848º 5,489º - 11,272º As20* 3,648º ± 1,144º 3,707º 1,628º - 6,598º 3,286º ± 1,075º 3,382º 0,634º - 5,392º As21 3,649º ± 0,970º 3,639º 1,579º - 6,359º 3,598º ± 0,904º 3,711º 0,441º - 5,139º As22* 3,362º ± 0,797º 3,183º 1,964º - 4,903º 3,081º ± 0,612º 3,187º 1,592º - 4,283º As23 9,795º ± 3,690º 9,876º 2,368º - 26,254º 11,141º ± 2,682º 11,504º 4,560º - 15,844º As24 114,605º ±22,610º 117,456º 42,681º - 149,438º 111,564º ± 20,972º 111,472º 13,681º - 148,089º As25* 61,421º ± 21,432º 59,966º 16,608º - 114,723º 62,682º ± 16,747º 64,468º 26,588º - 97,253º As26 122,384º ± 11,202º 121,111º 104,595º - 148,694º 122,574º ± 11,348º 120,635º 96,716º - 152,215º * Normal dağılım gösteren değişkenler ve Student’in T- Testi (Std., Standart sapma) 62 Değişken Tablo 13. Tuberculum articulare ve diğer parametreler arası mesafe (mm) ve açı değerlerinin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı Kadın Erkek Ortalama ± Std. Ortalama ± Std. Sapma Ortanca En az – En çok Sapma Ortanca En az – En çok T1* 81,981 ± 4,401 81,621 69,530 - 94,318 88,686 ± 4,842 88,194 77,413 - 99,952 T2* 73,574 ± 4,332 73,487 63,807 - 86,012 78,848 ± 4,470 78,539 69,011 - 88,355 T3* 79,091 ± 4,405 79,508 66,842 - 79,090 85,717 ± 4,458 85,081 76,361 - 95,383 T4* 70,864 ± 4,205 71,575 56,782 - 79,225 75,715 ± 4,515 75,377 66,084 - 87,154 T5 68,220 ± 4,178 68,796 53,304 - 74,909 72,965 ± 4,464 71,867 64,550 - 84,045 T6* 75,830 ± 4,106 75,782 62,724 - 84,471 79,888 ± 4,644 78,941 69,806 - 91,102 T7* 81,247 ± 4,401 81,082 71,622 - 90,878 87,188 ± 4,545 86,620 76,108 - 96,930 T8* 83,001 ± 4,281 82,598 73,543 - 91,877 89,805 ± 4,229 89,925 79,331 - 97,934 T9* 93,023 ± 4,687 93,147 80,267 - 101,864 100,884 ± 4,440 101,033 88,617 - 110,045 T10* 97,726 ± 4,428 97,983 89,614 - 107,725 106,095 ± 4,537 106,088 93,634 - 115,772 T11 53,802 ± 4,113 53,286 46,649 - 62,624 60,737 ± 4,751 61,150 50,505 - 68,244 T12 96,861 ± 8,561 98,391 69,056 - 112,503 104,276 ± 6,414 103,540 89,057 - 120,172 T13* 115,820 ± 5,867 116,441 102,035 - 131,626 123,064 ± 7,082 123,182 101,020 - 143,426 T14* 7,440º ± 1,722 º 7,427º 3,097º - 10,401º 6,315º ± 1,402º 6,259º 3,563º - 11,226º T15* 16,869º ± 2,564º 16,868º 9,713º - 16,868º 16,299º ± 2,625º 16,257º 9,452º - 23,094º T16 23,729º ± 2,356º 23,947º 15,947º - 30,009º 23,054º ± 3,001º 22,760 11,452º - 27,207º T17 5,669º ± 1,419º 5,438º 3,362º - 8,956º 4,920º ± 1,396º 4,726º 2,715º - 9,518º T18 7,475º ± 2,101º 6,933º 3,650º - 13,714º 7,121º ± 1,527º 6,849º 6,905º - 12,243º T19* 14,279º ± 1,887º 14,134º 9,262º - 20,826º 14,191º ± 2,486º 14,137º 9,867º - 19,888º T20* 6,905º ± 1,980º 6,964º 2,223º - 11,186º 5,383º ± 1,861º 6,440º 2,184º - 10,811º T21 4,773º ± 1,362º 4,696º 2,054º - 8,751º 4,687º ± 1,665º 4,720º 2,261º - 7,489º T22* 4,870º ± 1,143º 4,941º 2,453º - 7,217º 4,507º ± 0,999º 4,471º 2,425º - 7,658º T23 39,122º ± 3,691º 39,179º 26,933º - 48,878º 39,121º ± 4,967º 39,380º 29,782º - 48,779º T24 89,783º ± 7,559º 90,392º 72,229º - 104,667º 92,728 º ± 15,579º 92,299º 77,959º - 131,598º T25 22,945º ± 6,233º 22,664º 7,645º - 39,050º 23,882º ± 7,171º 22,984º 10,833º - 51,594º T26* 117,436º ± 6,181º 116,938º 104,164º - 129,994º 118,731º ± 5,367º 118,978º 104,006º - 127,071º * Normal dağılım gösteren değişkenler ve Student’in T- Testi (Std., Standart sapma) 63 Değişken Tablo 14. Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare referans alınarak ölçülen değişkenlerde cinsiyet farkı p değeri p değeri p değeri p değeri M1 0,001* P1 0,001* As1 0,001* T1 0,001* M2 0,001* P2 0,001* As2 0,001* T2 0,001* M3 0,001* P3 0,001* As3 0,001* T3 0,001* M4 0,001* P4 0,001* As4 0,001* T4 0,001* M5 0,001* P5 0,001* As5 0,001* T5 0,001* M6 0,019* P6 0,001* As6 0,001* T6 0,001* M7 0,001* P7 0,001* As7 0,001* T7 0,001* M8 0,001* P8 0,001* As8 0,001* T8 0,001* M9 0,001* P9 0,001* As9 0,001* T9 0,001* M10 0,001* P10 0,001* As10 0,001* T10 0,001* M11 0,001* P11 0,001* As11 0,001* T11 0,001* M12 0,001* P12 0,001* As12 0,001* T12 0,001* M13 0,001* P13 0,001* As13 0,022* T13 0,001* M14 0,001* P14 0,021* As14 0,019* T14 0,001* M15 0,823 P15 0,851 As15 0,886 T15 0,286 M16 0,421 P16 0,694 As16 0,421 T16 0,285 M17 0,031* P17 0,039* As17 0,101 T17 0,006* M18 0,989 P18 0,761 As18 0,601 T18 0,479 M19 0,149 P19 0,734 As19 0,968 T19 0,849 M20 0,107 P20 0,053 As20 0,115 T20 0,210 M21 0,245 P21 0,665 As21 0,811 T21 0,794 M22 0,689 P22 0,184 As22 0,058 T22 0,102 M23 0,020* P23 0,097 As23 0,008* T23 0,875 M24 0,985 P24 0,233 As24 0,224 T24 0,171 M25 0,842 P25 0,512 As25 0,751 T25 0,359 M26 0,219 P26 0,367 As26 0,673 T26 0,279 *p<0,005 istatiksel olarak anlamlı olup cinsiyetler arası fark bulunmaktadır 64 Değişken Değişken Değişken Değişken Tablo 15. Norma faicalis üzerinde yer alan parametrelerin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı (mm) Kadın Erkek Ortalama ± Std. Ortalama ± Std. Sapma Ortanca En az – En çok Sapma Ortanca En az – En çok p değeri A1 34,933 ± 2,877 34,593 27,993 - 46,200 35,978 ± 2,972 35,901 28,433 - 42,197 0,071 A2 22,580 ± 2,695 22,442 15,479 - 33,829 22,781 ± 2,702 22,528 17,153 - 28,567 0,523 A3 47,565 ± 3,956 46,850 39,373 - 58,248 51,007 ± 5,709 49,867 38,190 - 70,520 0,001 A4 50,142 ± 5,086 49,446 40,347 - 63,997 55,264 ± 5,588 54,364 46,993 - 76,360 0,001 A5 70,136 ± 4,230 70,693 63,709 - 82,462 73,410 ± 6,213 72,755 56,798 - 94,609 0,004 A6 25,563 ±2,868 25,484 18,801 - 31,797 29,346 ± 3,003 29,583 24,596 - 37,268 0,001 B1 143,034 ± 6,159 143,314 126,666 - 155,444 147,117 ± 6,213 145,606 137,039 - 163,550 0,002* B2 95,318 ± 4,847 95,613 85,139 - 108,693 99,952 ± 5,058 99,704 89,614 - 112,344 0,001* B3 102,583 ± 4,259 102,042 95,244 - 115,304 108,902 ± 4,446 109,361 100,371 120,749 0,001* B4sağ 34,790 ± 1,451 34,749 31,704 - 39,468 36,346 ± 1,762 36,281 32,287 - 39,348 0,001* B4sol 34,620 ± 1,469 34,450 31,755 - 38,418 35,848 ± 1,904 35,791 31,852 - 39,889 0,001* B5 125,915 ± 5,663 124,478 115,879 - 137,717 134,366 ± 4,050 134,432 124,596 - 140,895 0,001* B6 22,196 ± 1,908 22,201 17,992 - 26,154 23,937 ± 1,958 23,556 20,822 - 28,797 0,001* B7 95,079 ± 4,854 94,670 82,763 - 106,649 103,998 ± 6,284 103,144 88,645 - 115,330 0,001* C1 30,024 ± 3,088 29,893 21,252 - 36,516 31,616 ± 3,736 31,659 20,284 - 37,806 0,002* C2 44,755 ± 2,861 44,787 39,021 - 52,546 49,614 ± 3,797 49,304 42,353 - 60,021 0,001* C3 64,950 ± 4,376 65,121 52,579 - 74,968 69,073 ± 6,171 70,078 51,900 - 77,363 0,001 C4 96,191 ± 4,912 96,867 83,335 - 105,839 103,216 ± 6,770 102,341 89,407 - 120,908 0,001* C5 114,857 ± 4,461 115,429 104,829 - 124,560 122,140 ± 6,831 122,961 108,663 - 137,901 0,001* C6 126,829 ± 4,385 126,735 117,395 - 139,613 132,257 ± 6,809 131,239 121,044 - 146,525 0,001* C7sağ 33,916 ± 2,237 33,801 27,031 - 38,451 34,212 ± 2,486 34,560 29,127 - 39,097 0,540* C7sol 33,756 ± 2,197 33,653 26,987 - 37,955 34,444 ± 2,320 34,611 28,162 - 38,356 0,139* * Normal dağılım gösteren değişkenler (Std., Standart sapma) 65 Değişken Tablo 15 (Devam). Norma faicalis üzerinde yer alan parametrelerin tanımlayıcı istatistik değerleri ve cinsiyet farkı (mm) Kadın Erkek Ortalama±Std. Ortanca En az – En çok Ortalama±Std. Ortanca En az – En çok p değeri Sapma Sapma D1 74,345 ± 3,588 74,368 66,631 - 81,285 78,924 ± 3,492 79,299 71,870 - 87,763 0,001* D2 69,069 ± 3,293 68,935 62,586 - 75,558 74,533 ± 3,326 74,299 67,675 - 82,722 0,001* D3 64,442 ± 3,091 64,205 57,830 - 70,444 69,396 ± 2,858 69,113 63,354 - 75,28 0,001* D4 67,817 ± 3,163 68,191 59,055 - 74,919 72,108 ± 2,310 72,000 67,734 - 77,095 0,001* D5 76,549 ± 3,865 77,067 66,449 - 83,958 80,601 ± 3,047 80,614 74,882 - 88,487 0,001* D6 86,260 ± 3,964 86,782 77,480 - 93,630 91,162 ± 3,871 91,498 83,771 - 101,788 0,001 D7 108,611 ± 4,608 108,515 98,841 - 119,685 115,031 ± 5,449 114,334 104,298 - 127,760 0,001* D8 60,807 ± 3,600 60,145 53,846 - 69,789 68,140 ± 3,786 67,635 61,746 - 76,785 0,001* D9 60,277 ± 3,657 60,054 52,174 - 69,383 67,845 ± 3,604 67,342 59,564 - 75,542 0,001* E1 73,707 ± 4,011 73,123 65,550 - 82,732 77,007 ± 3,139 77,589 70,057 - 84,531 0,001* E2 68,237 ± 3,664 67,845 60,275 - 76,659 72,501 ± 2,990 72,672 66,389 - 79,240 0,001* E3 63,048 ± 3,293 63,027 56,496 - 69,606 66,826 ± 3,104 66,615 59,462 - 75,137 0,001* E4 66,909 ± 3,658 66,599 57,998 - 73,443 70,778 ± 2,998 70,861 62,448 - 76,724 0,001* E5 75,870 ± 4,253 75,309 66,907 - 84,200 79,493 ± 3,946 79,488 70,923 - 90,526 0,001* E6 85,437 ± 4,233 85,652 77,414 - 94,290 90,214 ± 4,923 90,725 78,207 - 102,772 0,001* E7 108,433 ± 4,770 107,494 98,529 - 120,823 114,288 ±6,056 114,386 102,038 - 130,056 0,001* E8 124,158 ± 4,632 124,562 112,748 - 132,063 135,493 ± 4,552 135,943 123,883 - 143,972 0,001* E9 125,047 ± 4,672 125,051 114,878 - 136,299 136,110 ± 4,499 136,248 123,558 - 145,810 0,001* F1 117,488 ± 6,210 118,287 100,113 - 129,177 119,856 ± 5,445 120,308 108,716 - 134,073 0,051* F2 134,115 ± 7,684 134,242 114,083 - 148,236 132,862 ±6,588 132,666 116,291 - 147,300 0,396* F3 165,330 ± 9,236 165,002 139,680 - 179,768 162,884 ± 8,994 163,130 142,869 - 179,225 0,193* F4 139,530 ± 7,919 138,661 126,649 - 163,492 140,727 ± 7,264 139,040 126,427 - 155,965 0,444* F5 112,129 ± 6,416 112,353 96,934 130,938 114,857 ± 6,687 114,643 102,368 - 128,405 0,047* F6 94,901 ±5,358 94,851 83,092 - 110,056 95,945 ± 5,983 95,814 84,841 - 108,613 0,370* F7 71,451 ± 3,811 71,142 61,510 - 79,242 72,146 ± 4,127 72,501 65,827 - 81,171 0,393* F8 77,243 ± 3,243 76,770 71,045 - 84,414 74,272 ± 2,471 74,123 69,256 - 80,887 0,001* F9 78,151 ± 3,468 77,596 70,201 - 87,602 73,607 ± 5,690 73,813 41,316 - 82,498 0,001 * Normal dağılım gösteren değişkenler (Std., Standart sapma) 66 Değişken Değişkenler içerisinde hem sağ hem de sol taraf için ölçülen değişkenler için taraf farkı gösterip göstermediği incelenmiştir. Zygion – rhinion, sağ ve sol taraf zygion – gonion arası mesafeler hem kadın hem de erkek bireyler arasında taraf farkı gösterdiği görülmüştür. Bunların dışında erkeklerde zygion – glabella, zygion – nasion, zygion – nasospinale arası mesafelerin taraf farkı gösterdiği tespit edilmiştir. P değeri 0,05’den küçük olan değerler istatistiksel olarak anlamlı olup cinsiyetler arası fark gösterdiği kabul edilmiş olup Tablo 16’da gösterilmiştir. Tablo 16. Kadın ve erkeklerde sağ ve sol tarafta ölçülen değişkenlerin taraf farkı Değişken Erkek Kadın Orbita genişliği 0,201 0,558 Orbita yüksekliği 0,648 0,716 Zygion – Glabella 0,007 0,400 Zygion – Nasion 0,003 0,231 Zygion – Rhinion 0,001 0,030 Zygion – Nasospinale 0,021 0,183 Zygion – Prosthion 0,140 0,401 Zygion – Infradentale 0,312 0,214* Zygion – Menton 0,543 0,848 Zygion – Gonion (D8-D9) 0,001 0,001 Zygion – Gonion (E8-E9) 0,001 0,001 Zygion – Gonion – Zygion arası açı (F8 – F9) 0,793 0,187* * Normal dağılım gösteren değişkenler. 67 4.2. Diskriminant Fonksiyon Analizi Olay yerinden elde edilen kafatasının hangi bireye ait olduğunu anlamak için ilk olarak cinsiyet tayini yapılması gerekmektedir. Cinsiyet tayini için Standart Kanonik Ayırt Edici Fonksiyon Katsayısı kullanılarak elde edilen formül aşağıdaki gibidir. Diskriminant Fonksiyonu= -867,833 + (3,545 x M1) – (0,049 x M6) – 7,952 x P21) + (0,255 x T13) – (1,557 x T17) + (5,601 x C2) + (2,299 x D9) + (1,035 x E1) + (3,764 x E8) şeklinde formül geliştirilmiştir. Merkezi değer kadınlar için 2,164, erkekler için - 1,910’dur. Anlamlılık Testi ve Diskriminant Analizi için korelasyon istatistikleri Tablo 17’de verilmiştir. Sınıflandırma sonuçlarına bakıldığında, cinsiyetleri ayırma yüzdeleri erkekler için %99,9 kadınlar için %96,1 olarak bulunmuştur. Tablo 17. Diskriminant fonksiyon analizi korelasyon istatistikleri Özdeğer % Varyans Kanonik Korelasyon Wilks’ Lambda Χ 2 Anlamlılık 4,221 a 100,0 0,899 0,192 147,911 0,000 4.3. Korelasyon Analizleri Temporal kemik kullanılarak yüz şeklinin ve cinsiyetin tahmin edilmesine yönelik yapılacak olan regresyon ve diskriminant fonksiyon analizi öncesi değişkenler arası ilişki ve bu ilişkinin yönünü tespit etmek amacıyla korelasyon analizleri gerçekleştirilmiştir. Normal dağılım gösteren değişkenler için Pearson, normal dağılım göstermeyen değişkenler için ise Spearman korelasyon analizi yapılmıştır. P değeri 0,001 altında değerlerin yüksek anlamlılık gösterdiği kabul edilmiştir. Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare değerleri ve bu değerlerin birbiri ile olan ilişkisi Tablo 18, Tablo 19, Tablo 20, Tablo 21 ve Tablo 22’de, erkeklerde norma facialis’de yer alan değişkenler arası korelasyon değerleri Tablo 23’de ve kadınlarda norma facialis’de yer alan değişkenler arası korelasyon değerleri Tablo 24’te gösterilmiştir. 68 Tablo 18. Mastoidale için korelasyon katsayı değerleri (Spearman Korelayon Testi) ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri M1 – M2 0,934 M4 – M10 0,614 M1 - M2 0,910 M5 – M10 0,637 M1 –M3 0,820 M4 - M11 0,394 M1 - M3 0,786 M6 – M7 0,821 M1 - M4 0,712 M4 - M24 0,463 M1 - M4 0,730 M6 – M8 0,777 M1 - M5 0,681 M5 – M6 0,857 M1 - M5 0,739 M6 – M9 0,699 M1 - M6 0,609 M5 – M7 0,709 M1 - M6 0,663 M6 – M10 0,690 M1 - M7 0,553 M5 – M8 0,741 M1 - M7 0,471 M7 – M8 0,964 M1 - M8 0,552 M5- M9 0,645 M1 - M8 0,463 M7 – M9 0,882 M1 – M9 0,523 M5 – M10 0,635 M1 - M10 0,383 M7 – M10 0,877 M1 - M10 0,485 M5 - M24 0,451 M2 - M3 0,869 M7 – M11 0,742 M1 - M24 0,694 M6 - M7 0,8269 M2 - M4 0,741 M8 – M9 0,935 M2 - M3 0,855 M6– M8 0,826 M2 - M5 0,746 M8 – M10 0,939 M2 - M4 0,737 M6- M9 0,735 M2 - M6 0,637 M8 – M11 0,790 M2 - M5 0,717 M6 – M10 0,726 M2 - M7 0,515 M9 – M10 0,964 M2 - M6 0,609 M6 - M24 0,387 M2 - M8 0,479 M9 – M11 0,816 M2 - M7 0,621 M7 - M8 0,946 M3 - M4 0,868 M10 – M11 0,810 M2 - M8 0,545 M7 - M9 0,873 M3 - M5 0,796 M13 – M26 -0,582 M2 - M9 0,476 M7 - M10 0,849 M3 - M6 0,637 M2 - M10 0,447 M7 – M11 0,532 M3 - M7 0,6 08 M2 - M24 0,626 M8 – M9 0,926 M3 - M8 0,585 M3 – M4 0,882 M8 – M10 0,922 M3 - M9 0,471 63 M3 – M5 0,816 M8 – M11 0,571 M3 - M10 0,512 M3 – M6 0,619 M9 – M10 0,961 M4 – M5 0,901 M3 – M7 0,537 M10 – M11 0,588 M4 – M6 0,841 M3 – M8 0,580 M4 – M7 0,693 M3- M9 0,465 M4 – M8 0,691 M3 - M10 0,457 M4 – M9 0,589 M3 - M24 0,527 M4 - M10 0,596 M4 - M5 0,923 M4 - M11 0,484 M4 - M6 0,783 M5 – M6 0,955 M4 - M7 0,670 M5 – M7 0,776 M4 - M8 0,716 M5 – M8 0,736 M4 - M9 0,617 M5 – M9 0,633 69 Tablo 19. Porion için korelasyon katsayı değerleri (Spearman Korelayon Testi) ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri P1 – P2 0,936 P4 - P15 -0,426 P1 – P2 0,905 P4 - P10 0,612 P1 – P3 0,808 P5 – P6 0,905 P1 – P3 0,775 P4 - P11 0,508 P1 – P4 0,730 P5 – P7 0,819 P1 – P4 0,666 P4 - P20 0,542 P1 – P5 0,693 P5 – P8 0,769 P1 – P5 0,690 P5 – P6 0,938 P1 – P6 0,645 P5 - P9 0,682 P1 – P6 0,650 P5 – P7 0,777 P1 – P7 0,570 P5 - P10 0,681 P1 – P7 0,512 P5 – P8 0,734 P1 – P8 0,570 P5 - P15 -0,429 P1 – P8 0,489 P5 - P9 0,625 P1 – P9 0,507 P6 – P7 0,874 P1 – P9 0,401 P5 - P10 0,634 P1 – P10 0,506 P6 – P8 0,842 P1 – P10 0,459 P5 - P11 0,552 P1 - P24 0,411 P6 – P9 0,738 P1 - P11 0,441 P5 - P20 0,561 P2 - P3 0,860 P6 – P10 0,745 P2 - P3 0,826 P6 – P7 0,814 P2 - P4 0,772 P7 – P8 0,943 P2 - P4 0,739 P6 – P8 0,779 P2 – P5 0,725 P7 – P9 0,874 P2 – P5 0,765 P6 – P9 0,688 P2 – P6 0,638 P7 – P10 0,835 P2 – P6 0,715 P6 – P10 0,690 P2 – P7 0,541 P8 – P9 0,921 P2 – P7 0,626 P6 - P11 0,599 P2 – P8 0,521 P8 – P10 0,894 P2 – P8 0,590 P6 - P20 0,489 P2 – P9 0,414 P8 - P11 0,405 P2 – P9 0,480 P7 – P8 0,944 P2 – P10 0,426 P9 - P10 0,948 P2 – P10 0,530 P7 – P9 0,791 P2 - P24 0,382 P9 - P11 0,421 P2 - P11 0,447 P7 – P10 0,825 P3 – P4 0,875 P10 - P11 0,413 P3 – P4 0,816 P7 - P11 0,589 P3 – P5 0,781 P3 – P5 0,748 P7 - P20 0,479 P3 – P6 0,665 P3 – P6 0,683 P8 – P9 0,864 P3 – P7 0,595 P3 – P7 0,642 P8 – P10 0,908 P3 – P8 0,569 P3 – P8 0,642 P8 - P11 0,715 P3 - P9 0,461 P3 - P9 0,552 P9 – P10 0,900 P3 - P10 0,460 P3 - P10 0,584 P10 - P11 0,742 P4 – P5 0,924 P3 - P11 0,468 P12 - P13 0,531 P4 – P6 0,775 P4 – P5 0,941 P13 - P14 -0,433 P4 – P7 0,703 P4 – P6 0,872 P13 - P20 -0,587 P4 – P8 0,665 P4 – P7 0,721 P13 - P20 -0,587 P4 – P9 0,577 P4 – P8 0,703 P24 - P25 -0,529 P4 - P10 0,582 P4 – P9 0,592 70 Tablo 20. Asterion için korelasyon katsayı değerleri (Spearman Korelayon Testi) ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri As1 – As2 0,944 As4 – As8 0,832 As1 – As2 0,950 As4 – As10 0,752 As1 – As3 0,896 As4 – As9 0,778 As1 – As3 0,814 As4 – As11 0,699 As1 – As4 0,823 As4 – As10 0,766 As1 – As4 0,707 As5 – As6 0,938 As1 – As5 0,856 As4 – As11 0,648 As1 – As5 0,701 As5 – As7 0,820 As1 – As6 0,811 As4 - As15 -0,416 As1 – As6 0,660 As5 – As8 0,822 As1 – As7 0,752 As5 – As6 0,956 As1 – As7 0,531 As5 – As9 0,772 As1 – As8 0,769 As5 – As7 0,865 As1 – As8 0,514 As5 – As10 0,766 As1 – As9 0,723 As5 – As8 0,862 As1 – As9 0,474 As5 – As11 0,723 As1 – As10 0,728 As5 – As9 0,789 As1 – As10 0,461 As6 – As7 0,861 As1 – As11 0,487 As5 – As10 0,814 As1 – As11 0,533 As6 – As8 0,845 As1 - As19 -0,421 As5 – As11 0,574 As2 – As3 0,879 As6 – As9 0,829 As2 – As3 0,917 As5 - As15 -0,413 As2 – As4 0,779 As6 – As10 0,806 As2 – As4 0,832 As6 – As7 0,931 As2 – As5 0,786 As6 – As11 0,772 As2 – As5 0,854 As6 – As8 0,910 As2 – As6 0,762 As7 – As8 0,954 As2 – As6 0,770 As6 – As9 0,845 As2 – As7 0,657 As7 – As9 0,915 As2 – As7 0,702 As6 – As10 0,874 As2 – As8 0,640 As7 – As10 0,891 As2 – As8 0,720 As6 – As11 0,633 As2 – As9 0,592 As7 – As11 0,855 As2 – As9 0,679 As6 - As15 -0,414 As2 – As10 0,583 As8 – As9 0,947 As2 – As10 0,672 As7 – As8 0,960 As2 – As11 0,630 As8 – As10 0,946 As2 – As11 0,489 As7 – As9 0,897 As3 – As4 0,826 As8 – As11 0,870 As2 - As19 -0,386 As7 – As10 0,889 As3 – As5 0,782 As9 – As10 0,967 As3 – As4 0,881 As7 – As11 0,705 As3 – As6 0,735 As9 – As11 0,892 As3 – As5 0,874 As7 - As15 -0,419 As3 – As7 0,689 As10 – As11 0,873 As3 – As6 0,813 As8 – As9 0,946 As3 – As8 0,658 As24 - As25 0,751 As3 – As7 0,739 As8 – As10 0,938 As3 – As9 0,619 As3 – As8 0,741 As8 – As11 0,683 As3 – As10 0,588 As3 – As9 0,670 As9 – As10 0,960 As3 – As11 0,597 As3 – As10 0,653 As9 – As11 0,646 As4 – As5 0,949 As3 – As11 0,555 As10 – As11 0,652 As4 – As6 0,904 As4 – As5 0,939 As11 - As19 -0,422 As4 – As7 0,779 As4 – As6 0,909 As13 - As26 -0,715 As4 – As8 0,787 As4 – As7 0,848 As24 - As25 -0,711 As4 – As9 0,751 71 Tablo 21. Tuberculum articulare için korelasyon katsayı değerleri (Spearman Korelayon Testi) ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri T1 – T2 0,894 T12 - T13 0,423 T1 – T2 0,860 T6 – T11 0,456 T1 – T3 0,780 T19 - T20 -0,542 T1 – T3 0,757 T7 – T8 0,842 T1 – T4 0,629 T19 - T24 -0,491 T1 – T4 0,742 T7 – T9 0,898 T1 – T5 0,578 T25 - T26 -0,445 T1 – T5 0,754 T7 - T10 0,565 T1 – T6 0,519 T1 - T6 0,645 T8 - T9 0,921 T2 – T3 0,811 T1 - T7 0,497 T8 - T10 0,608 T2 – T4 0,618 T1 -T8 0,434 T9 - T10 0,596 T2 – T5 0,512 T2 – T3 0,828 T25 - T26 -0,481 T2 – T6 0,442 T2 – T4 0,786 T3 – T4 0,790 T2 – T5 0,800 T3 – T5 0,667 T2 - T6 0,686 T3 – T6 0,556 T2 - T7 0,526 T4 – T5 0,853 T2 - T8 0,490 T4 – T6 0,693 T3 – T4 0,853 T4 - T7 0,469 T3 – T5 0,765 T4 - T8 0,441 T3 – T6 0,694 T5 – T6 0,818 T3 - T7 0,628 T5 – T7 0,575 T3 -T8 0,598 T5 – T8 0,536 T4 – T5 0,874 T5 – T9 0,452 T4 – T6 0,785 T5 - T10 0,499 T4 – T7 0,607 T6 – T7 0,773 T4 – T8 0,592 T6 – T8 0,741 T5 – T6 0,904 T6 – T9 0,654 T5 – T7 0,690 T6 – T10 0,695 T5 – T8 0,661 T7 – T8 0,910 T5 – T9 0,558 T7 – T9 0,840 T5 – T10 0,582 T7 – T10 0,856 T5 – T11 0,447 T8 – T9 0,908 T6 – T7 0,783 T8 – T10 0,918 T6 – T8 0,757 T9 – T10 0,930 T6 – T9 0,698 T10 - T11 0,416 T6 – T10 0,690 72 Tablo 22. Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare için korelasyon katsayıları ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri M1 – P1 0,868* M6 – P6 0,890 M1 – P1 0,781* M6 – P6 0,869* M1 – As1 0,644* M6 – As6 0,696 M1 – As1 0,692* M6 – As6 0,598* M1 – T1 0,877* M6 – T6 0,821 M1 – T1 0,685* M6 – T6 0,692* P1 – As1 0,701* P6 – As6 0,758 P1 – As1 0,830* P6 – As6 0,626* P1 – T1 0,866* P6 – T6 0,766 P1 – T1 0,857* P6 – T6 0,764* As1 – T1 0,620* As6 – T6 0,603 As1 – T1 0,783* As6 – T6 0,669* M2 – P2 0,888 M7 – P7 0,826 M2 – P2 0,798* M7 – P7 0,879* M2 – As2 0,701 M7 – As7 0,663 M2 – As2 0,695* M7 – As7 0,623* M2 – T2 0,820 M7 – T7 0,742 M2 – T2 0,698* M7 – T7 0,733* P2 – As2 0,792 P7– As7 0,592 P2 – As2 0,792* P7– As7 0,712* P2 – T2 0,852 P7 – T7 0,759 P2 – T2 0,823* P7 – T7 0,823* As2 – T2 0,659 As7 – T7 0,479 As2 – T2 0,754* As7 – T7 0,737* M3 – P3 0,827 M8 – P8 0,777 M3 – P3 0,794* M8 – P8 0,870* M3 – As3 0,735 M8 – As8 0,755 M3 – As3 0,632* M8 – As8 0,609* M3 – T3 0,838 M8 – T8 0,667 M3 – T3 0,692* M8 – T8 0,672* P3 – As3 0,799 P8 – As8 0,627 P3 – As3 0,722* P8 – As8 0,720* P3 – T3 0,838 P8 – T8 0,750 P3 – T3 0,802* P8 – T8 0,805* As3 – T3 0,712 As8 – T8 0,503 As2 – T3 0,719* As8 – T8 0,738* M4 – P4 0,832 M9 – P9 0,758 M4 – P4 0,863* M9 – P9 0,844* M4 – As4 0,695 M9 – As9 0,778 M4 – As4 0,607* M9 – As9 0,629* M4 – T4 0,793 M9 – T9 0,625 M4 – T4 0,721* M9 – T9 0,649* P4 – As4 0,724 P9 – As9 0,605 P4 – As4 0,610* P9 – As9 0,744* P4 – T4 0,760 P9 – T9 0,736 P4 – T4 0,788* P9 – T9 0,826* As4 – T4 0,659 As9 – T9 0,437 As4 – T4 0,654* As9 – T9 0,764* M5 – P5 0,842 M10 – P10 0,786 M5 – P5 0,873* M10 – P10 0,890* M5 – As5 0,730 M10 – As10 0,783 M5 – As5 0,714 M10 – As10 0,632* M5 – T5 0,805 M10 – T10 0,688 M5 – T5 0,813 M10 – T10 0,727* P5 – As5 0,706 P10 – As10 0,618 P5 – As5 0,687 P10 – As10 0,731* P5 – T5 0,806 P10 – T10 0,797 P5 – T5 0,845 P10 – T10 0,854* As5 – T5 0,677 As10 – T10 0,509 As5 – T5 0,710 As10 – T10 0,761* * Normal dağılım gösteren değişkenler 73 Tablo 22. (Devam) Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare için korelasyon katsayıları ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri M11 – P11 0,745 M16 – P16 0,875 M11 – P11 0,802* M16 – P16 0,899 M11 – As11 0,726 M16 – As16 0,830 M11 – As11 0,526* M16 – As16 0,848 M11 – T11 0,619 M16 – T16 0,901 M11 – T11 0,543* M16 – T16 0,841 P11 – As11 0,699 P16 – As16 0,854 P11 – As11 0,623* 0P16 – As16 0,826 P11 – T11 0,783 P16 – T16 0,915 P11 – T11 0,803* P16 – T16 0,873 As11 – T11 0,505 As16 – T16 0,870 As11 – T11 0,634* As16 – T16 0,796 M12 – P12 0,815 M17 – P17 0,725 M12 – P12 0,917 M17 – P17 0,872 M12 – As12 0,591 M17 – As17 0,880 M12 – As12 0,549 M17 – As17 0,839 M12 – T12 0,851 M17 – T17 0,750 M12 – T12 0,852 M17 – T17 0,851 P12 – As12 0,605 P17– As17 0,853 P12 – As12 0,612 P17– As17 0,829 P12 – T12 0,840 P17 – T17 0,747 P12 – T12 0,911 P17 – T17 0,877 As12 – T12 0,634 As17 – T17 0,836 As12 – T12 0,652 As17 – T17 0,871 M13 – P13 0,846* M18 – P18 0,882 M13 – P13 0,935* M18 – P18 0,938 M13 – As13 0,785* M18 – As18 0,870 M13 – As13 0,832* M18 – As18 0,922 M13 – T13 0,819* M18 – T18 0,786 M13 – T13 0,803* M18 – T18 0,924 P13 – As13 0,653* P18 – As18 0,880 P13 – As13 0,829* P18 – As18 0,943 P13 – T13 0,921* P18 – T18 0,804 P13 – T13 0,894* P18 – T18 0,939 As13 – T13 0,621* As18 – T18 0,757 As13 – T13 0,744* As18 – T18 0,948 M14 – P14 0,796 M19 – P19 0,882* M14 – P14 0,836* M19 – P19 0,935* M14 – As14 0,767 M19 – As19 0,923* M14 – As14 0,891* M19 – As19 0,812* M14 – T14 0,901 M19 – T19 0,713* M14 – T14 0,907* M19 – T19 0,850* P14 – As14 0,892 P19 – As19 0,915* P14 – As14 0,876* P19 – As19 0,801* P14 – T14 0,876 P19 – T19 0,794* P14 – T14 0,920* P19 – T19 0,897* As14 – T14 0,848 As19 – T19 0,791* As14 – T14 0,919* As19 – T19 0,809* M15 – P15 0,905* M20 – P20 0,944* M15 – P15 0,930 M20 – P20 0,951* M15 – As15 0,856* M20 – As20 0,914* M15 – As15 0,789 M20 – As20 0,950* M15 – T15 0,757* M20 – T20 0,865* M15 – T15 0,882 M20 – T20 0,964* P15 – As15 0,918* P20 – As20 0,941* P15 – As15 0,800 P20 – As20 0,908* P15 – T15 0,747* P20 – T20 0,888* P15 – T15 0,866 P20 – T20 0,954* As15 – T15 0,752* As20 – T20 0,879* As15 – T15 0,768 As20 – T20 0,938* * Normal dağılım gösteren değişkenler 74 Tablo 22. (Devam) Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare için korelasyon katsayıları ERKEK KORELASYON KATSAYILARI KADIN KORELASYON KATSAYILARI Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri M21 – P21 0,713 M26 – P26 0,926* M21 – P21 0,792* M26 – P26 0,751 M21 – As21 0,819 M26 – As26 0,759* M21 – As21 0,892* M26 – As26 0,740 M21 – T21 0,862 M26 – T26 0,861* M21 – T21 0,881* M26 – T26 0,768 P21 – As21 0,843 P26 – As26 0,842* P21 – As21 0,795* P26 – As26 0,846 P21 – T21 0,759 P26 – T16 0,937* P21 – T21 0,821* P26 – T16 0,883 As21 – T21 0,802 As26 – T26 0,795* As21 – T21 0,863* As26 – T26 0,845 M22 – P22 0,896 M22 – P22 0,810* M22 – As22 0,791 M22 – As22 0,868* M22 – T22 0,745 M22 – T22 0,820* P22 – As22 0,760 P22 – As22 0,900* P22 – T22 0,727 P22 – T22 0,946* As22 – T22 0,815 As22 – T22 0,889* M23 – P23 0,757* M23 – P23 0,622 M23 – As23 0,799* M23 – As23 0,702 M23 – T23 0,428* M23 – T23 0,458 P23 – As23 0,841* P23 – As23 0,496 P23 – T23 0,697* P23 – T23 0,610 A23 – T23 0,530* A23 – T23 0,532 M24 – P24 0,725 M24 – P24 0,653 M24 – As24 X M24 – As24 0,581 M24 – T24 0,690 M24 – T24 0,620 P24 – As24 0,547 P24 – As24 0,774 P24 – T24 0,936 P24 – T24 0,813 As24 – T24 0,460 As24 – T24 0,652 M25 – P25 0,947 M25 – P25 0,937* M25 – As25 0,839 M25 – As25 0,825* M25 – T25 0,907 M25 – T25 0,942* P25 – As25 0,795 P25 – As25 0,917* P25 – T25 0,933 P25 – T25 0,973* A25 – T25 0,785 A25 – T25 0,872* * Normal dağılım gösteren değişkenler 75 Tablo 23. Erkeklerde norma facialis üzerinde yer alan değişkenler arası korelasyon katsayıları Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri A1 - A6 0,692* D1 – D2 0,940* E1 - E2 0,924* F1 - F2 0,817* A3 - A4 0,791 D1 – D3 0,772* E1 - E3 0,728* F1 - F3 0,648* A3 - A5 0,791 D2 - D3 0,845* E1 - E8 0,544* F1 - F4 -0,609* A4 - A5 0,756 D2 - D4 0,510* E1 - E9 0,528* F1 - F5 -0,490* B1 - B3 0,397* D3 - D4 0,532* E2 - E3 0,768* F1 - F6 -0,501* B1 -B5 0,389* D4 – D5 0,782* E2 - E8 0,546* F2 - F3 0,729* B2 – B3 0,741* D4 – D6 0,539* E2 - E9 0,573* F2 - F4 -0,638 B3 - B4sağ 0,518* D4 - D7 0,410* E3 - E4* 0,606* F2 - F5 -0,582* B3 – B4sol 0,613* D5 – D6 0,790* E3 - E8 0,597* F2 - F6 -0,523* B3 - B5 0,609* D5 – D7 0,794* E3 - E9 0,713* F2 - F7 -0,401* B4sağ – B4sol 0,800* D6 - D7 0,844* E4 -E5 0,827* F3 - F4 -0,762* B4sağ - B5 0,399* D8 - D9 0,676* E4 - E6 0,752* F3 - F5 -0,747* B4sol - B5 0,397* E4 - E7* 0,606* F3 - F6 -0,666* B5 - B7 0,466* E4 -E8 0,459* F3 - F7 -0,491* C1 – C2 0,529* E4 -E9 0,653* F4 - F5 0,833* C1 – C3 0,593 E5 - E6 0,879* F4 - F6 0,749* C1 –C4 0,577* E5 -E7 0,825* F4 - F7 0,566* C1 – C5 0,594* E6 -E7 0,859* F5 - F6 0,854* C1 – C6 0,583* E8 -E9 0,762* F5 - F7 0,813* C2 – C3 0,867 F6 -F7 0,851* C2 – C4 0,854* F8 - F9 0,639 C2 – C5 0,767* C2 – C6 0,712* C3 – C4 0,878 C3 – C5 0,851 C3 – C6 0,836 C4 – C5 0,887* C4 – C6 0,861* C5 – C6 0,963* C6 - C7sağ 0,436* C6 - C7sol 0,457* C7sağ – C7sol 0,932* * Normal dağılım gösteren değişkenler 76 Tablo 23. (Devam) Erkeklerde norma facialis üzerinde yer alan değişkenler arası korelasyon katsayıları Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri A1 - B7 0,428* D1 - E1 0,754* E1 - E2 0,787* A6 - A7 0,430* D2 - E2 0,675* E1 - E3 0,718* B5 - D1 0,676 D4 - E4 0,544* E1 - E8 0,493* B5 - D2 0,719 D5 - E5 0,727* E1 - E9 0,472* B5 - D3 0,652 D6 -E6 0,829* E1 - F1 -0,688* B5 -D4 0,630 D7 - E7 0,908* E1 - F2 -0,475* B5 - E1 0,692 D6 - F3 0,506* E2 - E3 0,747* B5 - E2 0,760 D6 - F4 -0,558* E2 - E8 0,549 B5 - E3 0,772 D6 - F5 -0,630* E2 - E9 0,547* B5 -E4 0,583 D6 - F6 -0,698* E2 - F1 -0,521* B5 - E8 0,650 D6 - F7 -0,579* E3 - E4 0,576* B5 - E9 0,720 D7 - F4 -0,433* E3 - E8 0,623* B7 - E8 0,658* D7 - F5 -0,639* E3 - E9 0,724* B7 -E9 0,763* D7 - F6 -0,625* E4 - E5 0,801* C1 – D7 0,533* D7 - F7 -0,792* E4 - E6 0,720* C1 - E7 0,438* E4 - E8 0,508* C2 - D7 0,687* E4 - E9 0,655* C2 - E7 0,670* E5 - E6 0,808* C2 - F7 -0,517* E5 - E7 0,805* C3 - D7 0,762* E5 - F5 -0,731* C3 - E7 0,755* E6 - E7 0,846* C3 - F7 -0,586* E6 - F6 -0,617* C4 - D7 0,714* E7 - F7 -0,765* C4 - E7 0,654* E8 - E9 0,814* C4 - F7 -0,470* * C5 - D7 0,802* C5 - E7 0,736* C5 - F7 -0,573* C6 - D7 0,821* C6 - E7 0,761* C6 - F7 -0,601* * Normal dağılım gösteren değişkenler 77 Tablo 24. Kadınlarda norma facialis üzerinde yer alan değişkenler arası korelasyon katsayıları Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri A1 - A6 0,637 C6 - C7sol 0,417* E1 - E2 0,963* F1 - F2 0,922* A2 - A5 0,460 C7sağ - C7sol 0,931* E1 - E3 0,809* F1 - F3 0,750* A3 - A5 0,710 D1 - D2 0,950* E1 - E8 0,582* F1 - F4 -0,701* A4 - A5 0,583 D1 - D3 0,860* E1 - E9 0,621* F1 - F5 -0,629* B1 -B5 0,590* D1 - D4 0,407* E2 - E3 0,855* F1 - F6 -0,446* B2 – B3 0,864 D2 - D3 0,911 E2 - E4 0,530* F2 - F3 0,815* B2 - B7 0,395* D2 - D4 0,504* E2 - E8 0,590* F2 - F4 -0,751* B3 - B4sağ 0,492 D3 - D4 0,677* E2 - E9 0,650* F2 - F5 -0,645* B3 - B4sol 0,489 D3 - D5 0,426* E3 - E4 0,744* F2 - F6 -0,492* B3 - B5 0,579 D4 - D5 0,824* E3 - E5 0,512* F3 - F4 -0,847* B3 - B7 0,475 D4 - D6 0,687* E3 - E8 0,660* F3 - F5 -0,669* B4sağ – B4sol 0,802* D4 - D7 0,574* E3 - E9 0,665* F3 - F6 -0,546* B4sağ - B7 0,383* D5 – D6 0,878* E4 - E5 0,862* F3 - F7 -0,379* B4sol - B5 0,495* D5 - D7 0,832* E4 - E6 0,773* F4 - F5 0,791* B5 - B7 0,498 D6 - D7 0,845* E4 - E7 0,507* F4 - F6 0,730* C1 - C2 0,533* D8 - D9 0,596 E4 - E8 0,568* F4 - F7 0,536* C1 - C3 0,505* E4 - E9 0,608* F5 - F6 0,850* C1 -C4 0,586* E5 - E6 0,862* F5 - F7 0,809* C1 - C5 0,530* E5 - E7 0,702* F6 -F7 0,848 C1 - C6 0,459* E5 - E8 0,493* F6 - F8 0,375* C2 - C3 0,684 E5 - E9 0,561* F6 - F9 0,541* C2 - C4 0,658 E6 - E7 0,791* F7 - F8 0,473* C2 - C5 0,657 E6 - E8 0,413* F7 - F9 0,545* C2 - C6 0,609 E6 - E9 0,490* F8 - F9 0,794* C3 - C4 0,842* E8 - E9 0,880* C3 - C5 0,806* C3 - C6 0,718* C4 - C5 0,750* C4 - C6 0,660* C5 - C6 0,915* C6 - C7sağ 0,375* * Normal dağılım gösteren değişkenler 78 Tablo 24. (Devam) Kadınlarda norma facialis üzerinde yer alan değişkenler arası korelasyon katsayıları Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri A3 - F1 -0,553* C1 - C2 0,533 D1 - D2 0,950* D3 -E9 0,770* A3 - F2 -0,565* C1 - C3 0,505* D1 - D3 0,860* D3 - F4 0,425* A3 - F3 -0,511* C1 - C4 0,586* D1 - D4 0,407* D3 - F5 0,405* B1 - D1 0,564* C1 - C5 0,530* D1 - E1 0,784* D3 - F6 0,540* B1 - D2 0,586* C1 - C6 0,459* D1 - E2 0,723* D3 - F7 0,574* B1 - D3 0,577* C2 - C3 0,684 D1 - E3 0,548* D4 - D5 0,824* B1 - D4 0,484* C2 - C4 0,658 D1 - E8 0,583* D4 - D6 0,687* B1 - E1 0,629* C2 - C5 0,657 D1 - E9 0,593* D4 - D7 0,574* B1 - E2 0,610* C2 - C6 0,609 D1 - F1 -0,517* D4 - E1 0,433* B1 - E3 0,474* C3 - C4 0,806 D1 - F2 -0,452* D4 - E2 0,448* B1 - E4 0,358* C3 - C5 0,806* D1 - F3 -0,448* D4 - E3 0,635* B1 - E8 0,526* C3 - C6 0,718* D1 - F4 0,628* D4 - E4 0,733* B1 - E9 0,560* C4 - C5 0,750* D1 - F5 0,616* D4 -E5 0,664* B2 - E8 0,486* C4 - C6 0,608* D1 - F6 0,642* D4 - E6 0,566* B2 - E9 0,448* C5 - C6 0,915* D1 - F7 0,649* D4 - E8 0,798* B3 - E8 0,575* C7sağ - C7sol 0,931* D2 - D3 0,911* D4 - E9 0,725* B3 - E9 0,568* C7sağ - F1 -0,559* D2 - D4 0,504* D4 - F1 0,436* B5 - D1 0,637* C7sol - F1 -0,513* D2 - E1 0,793* D4 - F2 0,486* B5 - D2 0,716* D2 - E2 0,772* D4 - F3 0,422* B5 - D3 0,813* D2 - E3 0,612* D5 - D6 0,878* B5 - D4 0,801* D2 - E8 0,639* D5 - D7 0,832* B5 - E1 0,766* D2 - E9 0,692* D5 - E5 0,740* B5 - E2 0,776* D2 - F2 -0,364* D5 - E6 0,652* B5 - E3 0,833* D2 - F3 -0,380* D5 - E7 0,715* B5 - E4 0,763* D2 - F4 0,587* D5 - E8 0,668* B5 - E8 0,794* D2 - F5 0,566* D5 - E9 0,585* B5 - E9 0,798* D2 - F6 0,646* D5 - F1 0,580* B5 - F7 0,641* D2 - F7 0,636* D5 - F2 0,625* B5 - F8 0,564* D3 - D4 0,677* D5 - F3 0,537* B7 - E8 0,731* D3 - E1 0,724* D5 - F4 -0,421* B7 - E9 0,736* D3 - E2 0,700* D5 - F5 -0,450* D3 - E3 0,632* D6 - D7 0,845* D3 - E8 0,744* D6 - E6 0,741* * Normal dağılım gösteren değişkenler 79 Tablo 24. (Devam) Kadınlarda norma facialis üzerinde yer alan değişkenler arası korelasyon katsayıları Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş Değişken Düzeltilmiş R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri R2 Değeri D6 - E7 0,711* E1 - E2 0,963* F1 - F2 0,922* D6 -E8 0,636* E1 - F7 0,753* F1 -F3 0,750* D6 -E9 0,539* E2 - F3 0,855* F1 - F3 -0,701* D5 - F1 0,542* E2 - F7 0,712* F1 - F4 -0,629* D5 - F2 0,610* E3 - E4 0,744* F1 - F5 -0,446* D5 - F3 0,526* E4 - E5 0,862* F2 - F3 0,815* D5 - F4 -0,467* E4 - E6 0,773* F2 - F4 -0,751* D5 - F5 -0,467* E5 - E6 0,862* F2 - F5 -0,645* D7 - E7 0,833* E5 - E7 0,702* F2 - F6 -0,492* D8 - D9 0,593 E5 - F1 0,606* F3 - F4 -0,847* E8 – E9 0,880* E5 - F2 0,639* F3 - F5 -0,699* E5 - F3 0,602* F3 - F6 -0,546* E5 - F4 -0,538* F4 - F5 0,791* E5 - F5 -0,478* F4 - F6 0,730* E5 - F6 -0,448* F5 - F6 0,850* E6 -E7 0,791* F5 - F7 0,809* E6 - F1 0,606* F6 - F7 0,848* E6 - F2 0,639* F6 - F8 0,375* E6 - F3 0,635* F6 - F9 0,541* E6 - F4 -0,538* F7 - F8 0,473* E6 - F5 -0,478* F7 - F9 0,545* E6 - F6 -0,448* F8 - F9 0,794* E7 - F1 0,576* E7 - F2 0,583* E7 - F3 0,539* E7 - F4 -0,493* E7 - F5 -0,627* E7 - F6 -0,481* E7 - F7 -0,461* * Normal dağılım gösteren değişkenler 80 4.4. Regresyon Analizleri Kadın ve erkek bireylerde ayrı ayrı olmak üzere, aralarında yüksek korelasyon gösteren değişkenler kullanılarak kırık veya parçalı kafatası bölümlerinin dolayısı ile yüz şeklinin tahminine dayalı regresyon analizi gerçekleştirilmiştir. Erkekler için üretilen regresyon formülleri Tablo 25, kadınlar için üretilen formüller ise Tablo 26’da gösterilmiştir. Tablo 25. Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M1= 4,552 + (1,047*M2) 0,898 2,063 M2= 23,836 + (1,028*T1) 0,718 3,108 M1= 7,141 + (0,982*M3) 0,742 3,278 M2= 29,113 + (1,090*T2) 0,686 3,322 M1= 38,238 + (0,829*M4) 0,593 3,635 M2= 21,788 + (0,65*T1) + 0,733 3,025 (0,447*T2) M1= 46,032 + (0,788*M5) 0,547 4,349 M3= 24,786 + (0,762*M1) 0,742 2,88 M1= 48,822 + (0,732*M6) 0,518 4,486 M3= 19,863 + (0,871*M2) 0,798 2,558 M1= 52,637 + (0,692*M7) 0,367 5,139 M3= 30,443 + (0,856*M4) 0,824 2,390 M1=50,916 + (0,712*M8) 0,327 5,298 M3= 39,101 + (0,807*M5) 0,748 2,857 M1= 45,894 + (0,706*M9 ) 0,339 5,252 M3= 48,838 + (0,684*M6) 0,585 3,663 M1= 21,240 + (1,170*T1) 0,765 3,134 M3= 19,257 + (0,133*M1) + 0,795 2,573 (0,732*M2) M1= 20,075 + (1,014*P1) 0,748 3,244 M3= 16,979 + (0,352*M1) + 0,886 1,921 (0,564*M4) M1= 13,241 + (0,671*T1) + 0,808 2,830 M3= 19,223 + (0,432*M1) + 0,853 2,179 (0,505*P1) (0,467*M5) M1= 69,938 + (1,531*A1) 0,485 4,636 M3= 21,077 + (0,569*M1) + 20,,177891, 2,661 (0,268*M6) M2= 7,555 + (0,860*M1) 0,898 1,869 M3= 14,337 + (0,459*M2) + 0,907 1,731 (0,506*M4) M2= 4,430 + (0,921*M3) 0,798 2,631 M3= 16,568 + (0,543*M2) + 0,877 2,001 (0,409*M5) M2= 35,122 + (0,763*M4) 0,613 3,634 M3= 16,90 + (0,68*M2) + 0,826 2,370 (0,229*M6) M2= 41,489 + (0,733*M5) 0,578 3,780 M3= 36,662 + (0,806*P1) 0,604 3,581 M2= 46,348 + (0,659*M6) 0,512 4,088 M3= 32,369 + (0,919*P2) 0,660 3,319 M2= 49,389 + (0,628*M7) 0,368 4,654 M3= 17,60 + (0,969*P3) 0,734 2,935 M2= 21,476 + (0,904*P1) 0,723 3,080 M3= 16,895 + (0,301*P2) + 0,745 2,876 (0704*P5) M2= 17,563 + (1,022*P2) 0,775 2,778 M3= 37,887 + (0,927*T1) 0,613 3,539 M2= 23,836 + (1,028*T1) 0,718 3,109 M3= 43,93 + (0,966*T2) 0,566 3,750 M2= 15,990 + (0,539*T1) + 0,769 2,812 M3= 30,373 + (1,046*T3) 0,665 3,296 (0,496*P1) 81 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M3= 23,68 + (0,441*T1) + 0,712 3,053 M5= 0,861 + (0,131*M1) + 0,881 2,107 (0,668*T3) (0,798*M6) M4= 13,840 + (0,727*M1) 0,593 3,858 M5= - 8,842 + (0,387*M1) + 0,730 3,182 (0,581*M7) M4= 10,923 + (0,815*M2) 0,613 3,760 M5= -11,535 – (0,057*M2) + 0,742 3,105 (0,986*M3 M4= -11,390 + (0,967*M3) 0,824 2,540 M5= -2,154 + 0,04*M2 + 0,906 1,873 0,935*M4) M4= 10,144 + (0,943*M5) 0,905 0,835 M5= -1,818 + (0,196*M2) + 0,889 2,034 (0,764*M7) M4= 17,456 + (0,838*M6) 0,785 2,803 M5= -11,275 + (0,462*M2) + 0,748 3,074 (0,559*M7) M4= 20,899 + (0,801*M7) 0,573 3,951 M5= - 17,114 + (0,511*M2) + 0,737 3,136 (0,563*M8) M4= 16,141 + (0,851*M8) 0,547 4,069 M5= -14,055 + (0,588*M2) + 0,668 3,524 (0,417*M9) M4= -11,104 – (0,4*M3) + 0,820 2,566 M5= -14,331 + (0,603*M2) + 0,677 3,478 (1,006*M3) (0,396*M10) M4= 3,886 + (0,136*M1) + 0,915 1,758 M5= - 0,81 + (0,002*M3) + 0,906 1,879 (0,836*M5) (0,964*M4 M4= 4,853 + (0,258*M1) + 0,818 2,583 M5= -11,616 + 0,386*M3 + 0,927 1,656 (0,649*M6) 0,629*M6) M4= -3,382 + (0,461*M1) + 0,720 3,199 M5= -23,281 + (0,65*M3) + 0,845 2,407 (0,482*M7) (0,436*M7) M4= -8,453 + (0,483*M1) + 0,720 3,201 M5= -24,971 + (0,688*M3) + 0,820 2,598 (0,50*M8) (0,41*M8) M4= - 4,162 + (0,545*M1) + 0,656 3,547 M5= -24,0806 + (0,769*M3) + 0,788 2,816 (0,364*M9) (0,292*M9) M4= -4,25 + (0,551*M1) + 0,664 3,503 M5= -23,392 + (0,779*M3) + 0,786 2,834 (0,351*M10) (0,264*M10) M4= -3,341 – (0,028*M1) + 0,933 1,569 M5= -11,026 + (0,897*M3) + 0,749 3,068 (0,381*M3) + (0,658*M5) (0,071*M11) M4= 4,077 + (0,14*M1) + 0,914 1,772 M5= -13,392 + (0,923*M3) + 0,744 3,093 (0,901*M5) – (0,07*M6) (0,037*M12) M4= 22,563 + (0,794*P1) 0,515 4,210 M5= -7,128 + (0,925*M3) – 0,744 3,101 (0,033*M13) M4= 20,499 + (0,883*P2) 0,534 4,128 M5= -2,945 + (0,548*M4) + 0,945 1,432 (0,404*M6) M4= 7,293 + (0,921*P3) 0,583 3,907 M5= -5,895 + (0,834*M4) + 0,918 1,749 (0,18*M7) M5= 11,911 + (0,707*M1) 0,547 4,121 M5= - 5,797 + (0,872*M4) + 0,913 1,809 (0,142*M8) M5= 8,058 + (0,802*M2) 0,578 3,973 M5= -4,667 + (0,917*M4) + 0,909 1,850 (0,08*M9) M5= -11,788 + (0,934*M3) 0,748 3,073 M5= -3,76 + (0,925*M4) + 0,908 1,859 (0,063*M10) M5= -0,761 + (0,965*M4) 0,908 1,857 M5= -1,023 + (0,982*M4) – 0,907 1,868 (0,029*M11) M5= 7,247 + (0,893*M6) 0,875 2,169 M5= -1,81 + (0,959*M4) + 0,907 1,871 (0,021*M12) M5= 11,534 + (0,849*M7) 0,630 3,721 M5= -0,94 + (0,966*M4) + 0,906 1,879 (0,001*M13) M5= 8,282 + (0,884*M8) 0,578 3,973 M5=-6,22 + (0,479*M4) + 0,946 1,428 (0,421*M6) + 0,105*M3 M5= -11,662 – (0,018*M1) + 0,742 3,108 M5= 1,665 + (1,107*M4) - 0,915 1,786 (0,951*M3) (0,8*T4) M5= -1,289 + (0,014*M1) + 0,906 1,878 M5= -8,19 + (1,203*M3) – 0,774 2,910 (0,954*M4) (0,419*T3) 82 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M6= 13,852 + (0,722*M1) 0,518 4,458 M6= 1,176 + (0,8*M3) + 0,598 4,069 (0,136*M11) M6= 12,919 + (0,793*M2) 0,512 4,483 M6= 6,19 – (0,058*M4) + 0,872 2,293 (1,037*M5) M6= -0,274 + (0,87*M3) 0,585 4,132 M6= - 10,737 + (0,53*M4) + 0,894 2,094 (0,567*M7) M6= 5,402 + (0,943*M4) 0,785 2,974 M6= -10,644 + (0,647*M4) + 0,845 2,526 (0,452*M8) M6= 5,607 + (0,982*M5) 0,875 2,269 M6= -10,744 + (0,742*M4) + 0,825 2,681 (0,331*M9) M6= 0,349 + (0,992*M7) 0,789 2,945 M6= -9,916 + (0,739*M4) + 0,829 2,652 (0,321*M10) M6= -0,206 + (1,003*M8) 0,680 3,628 M6= -7,174 + (0,652*M5) + 0,931 1,688 (0,439*M7) M6= 4,72 + (0,887*M9) 0,555 4,279 M6= -6,551 + (0,766*M5) + 0,903 1,996 (0,325*M8) M6= 8,796 + (0,835*M10) 0,556 4,276 M6= -7,265 + (0,831*M5) + 0,897 2,056 (0,251*M9) M6= -1,96 + (0,236*M1) + 0,590 4,107 M6= -7,372 + (0,822*M5) + 0,903 2,002 (0,638*M3) (0,255*M10) M6= 1,86 + (0,093*M1) + 0,784 2,984 M6= 12,141 + (0,958*P5) 0,674 3,667 (0,866*M4) M6= 2,734 + (0,062*M1) + 0,874 2,279 M6= -8,989 + (0,055*M1) + 0,902 2,001 (0,933*M5) (0,725*M5) + (0,323*M8) M6= -14,59 + (0,284*M1) + 0,837 2,590 M7= 28,448 + (0,727*M4) 0,573 3,766 (0,7696*M7) M6= -18,803 + (0,365*M1) + 0,766 3,105 M7= 29,129 + (0,753*M5) 0,630 3,505 (0,743*M8) M6= -15,017 + (0,43*M1) + 0,672 3,677 M7= 21,263 + (0,8*M6) 0,789 2,645 (0,583*M9) M6= -14,953 + (0,443*M1) + 0,688 3,582 M7= -0,658 + (1,011*M8) 0,865 2,121 (0,558*M10) M6= 3,126 + (0,065*M2) + 0,781 3,000 M7= 2,079 + (0,914*M9) 0,740 2,940 0(0,6,88984 3*,M5842)0 ,443*M1 + 0 M6= 5,029 + (0,014*M2) + 0,872 2,295 M7= 9,284 + (0,835*M10) 0,695 3,185 , (0,972*M5) M6= -14,796 + (0,307*M2) + 0,835 2,608 M7= 27,17 + (0,043*M1) + 0,622 3,541 (0,799*M7) (0,719*M5) M6= -20,472 + (0,409*M2) + 0,771 3,073 M7= 24,068 – (0,057*M1) + 0,786 2,664 (0,746*M8) (0,84*M6) M6= -18,851 + (0,487*M2) + 0,688 3,584 M7= -5,662 + (0,098*M1) + 0,870 2,081 (0,597*M9) (0,941*M8) M6= -19,677 + (0,506*M2) + 0,710 3,453 M7= -4,508 + (0,144*M1) + 0,751 2,876 (0,575*M10) (0,813*M9) M6= 8,859 + (0,722*M2) + 0,579 4,162 M7= -1,088 + (0,193*M1) + 0,721 3,043 (0,24*M11) (0,714*M10) M6= 12,855 – (0,245*M3) + 0,789 2,950 M7= 28,553 + (0,014*M2) + 0,622 3,546 (1,153*M4) (0,742*M5) M6= 13,141 – (0,193*M3) + 0,880 2,227 M7= -7,009 + (0,128*M2) + 0,873 2,052 (1,138*M5) (0,931*M8) M6= -20,058 + (0,381*M3) + 0,854 2,450 M7= -7,626 + (0,201*M2) + 0,764 2,802 (0,75*M7) (0,795*M9) M6= 0,774 + (0,458*M3) + 0,774 3,049 M7= -5,172 + (0,257*M2) + 0,740 2,938 (0,687*M8) (0,703*M10) M6= -24,208 + (0,567*M3) + 0,718 3,409 M7= 37,573 – (0,3*M3) + 0,579 3,741 (0,538*M9) (0,984*M4) M6= -22,727 + (0,570*M3) + 0,724 3,370 M7= 37,201 – (0,206*M3) + 0,632 3,496 (0,512*M10) (0,919*M5) 83 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M7= 26,605 – (0,109*M3) + 0,789 2,646 M8=6,856 + (0,851*M10) 0,857 2,006 (0,875*M6) M7= -4,406 + (0,077*M3) + 0,865 2,118 M8= 0,943 + (0,243*M6) + 0,903 1,652 (0,958*M8) (0,694*M9) M7= -8,601 + (0,209*M3) 0,763 2,807 M8= 4,654 + (0,25*M6) + 0,895 1,716 (0,786*M9) (0,642*M10) M7= -4,195 + (0,244*M3) + 0,728 3,001 M8= 1,143 + (0,457*M7) + 0,929 1,412 (0,696*M10) (0,492*M9) M7= 29,012 + (0,011*M4) + 0,621 3,546 M8= 2,429 + (0,477*M7) + 0,938 1,326 (0,742*M5) (0,453*M10) M7= 23,536 – (0,130*M4) + 0,788 2,651 M8= 2,37 + (0,531*M9) + 0,875 1,875 (0,909*M6) (0,369*M10) M7= -3,017 + (0,146*M4) + 0,872 2,060 M8= 33,92 + (0,879*T6) 0,581 3,435 (0,887*M8) M7= -4,532 + (0,317*M4) + 0,797 2,596 M9= 45,712 + (0,638*M6) 0,555 3,629 (0,677*M9) M7= 0,350 + (0,353*M4) + 0,768 2,779 M9= 26,831 + (0,815*M7) 0,740 2,777 (0,589*M10) M7= 23,261 – (0,276*M5) + 0,795 2,608 M9= 12,596 + (0,956*M8) 0,867 1,986 (1,047*M6) M7= -2,265 + (0,194*M5) + 0,880 1,999 M9= 8,446 + (0,908*M10) 0,929 1,448 (0,84*M8) M7= -3,269 + (0,371*M5) + 0,821 2,442 M9= 6,818 + (0,175*M7) + 0,938 1,352 (0,631*M6) (0,762*M10) M7= 1,263 + (0,408*M6) + 0,796 2,601 M9= 6,546 + (0,277*M8) + 0,938 1,354 (0,547*M10) (0,672*M10) M7= -0,558 + (0,341*M6) + 0,909 1,743 M10= 43,584 + (0,67*M6) 0,556 3,853 (0,669*M8) M7= -0,28 + (0,500*M6) + 0,874 2,042 M10= 26,278 + (0,841*M7) 0,695 3,196 (0,417*M9) M7= 4,534 + (0,540*M6) + 0,852 2,219 M10= 9,003 + (1,011*M8) 0,857 2,185 (0,384*M10) M7= -0,122 + (1,052*M8) – 0,862 2,144 M10= -0,753 + (1,025*M9) 0,929 1,539 (0,043*M9) M7= 1,042 + (1,202*M8) – 0,867 2,105 M10= -1,24 + (0,233*M8) + 0,934 1,489 (0,189*M10) (0,813*M9) M7= 2,128 + (0,847*M9) + 0,734 2,973 M10= -1,261 – (0,17*M7) + 0,936 1,461 (0,065*M10) (0,412*M8) + (0,806*M9) M7= 1,344 – (0,228*M5) + 0,914 1,690 M14= -0,082 + (0,718*T14) 0,831 0,452 (0,551*M6) + (0,661*M8) M7= 22,941 + (1,023*T6) 0,671 36,39004 M15= 2,514 + (0,566*T15) 0,563 1,298 M7= 19,102 + (0,981*T7) 0,589 3,694 M16= 4,022 + (0,497*T16) 0,684 1,009 M7= 13,12 + (0,708*T6) + 0,701 3,151 M17= 0,815 + (0,485*T17) 0,597 0,551 (0,401*T7) M7= 16,468 + (0,301*T6) + 0,802 2,567 M18= 1,097 + (0,749*T18) 0,574 0,977 (0,616*M6) M8= 34,475 + (0,655*M4) 0,547 3,571 M19= 3,118 + (0,631*T19) 0,558 1,382 M8= 37,384 + (0,665*M5) 0,578 3,447 M20= 0,821 + (0,747*T20) 0,743 0,815 M8= 32,655 + (0,686*M6) 0,680 3,001 M21= 2,381 + (0,734*T21) 0,793 0,622 M8= 14,345 + (0,858*M7) 0,865 1,954 M22= 0,719 + (0,884*T22) 0,611 0,701 M8= 2,092 + (0,91*M9) 0,867 1,937 M25= 10,019 + (0,576*T25) 0,569 3,567 84 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M26= -13,752 + (0,977*T26) 0,736 3,130 P2= 0,061 + (0,634*P1) + 0,922 1,427 (0,281*P3) P1= 3,855 + (1,047*P2) 0,901 1,773 P2= 3,346 + (0,75*P1) + 0,909 1,542 (0,1446*P4) P1= 7,776 + (0,909*P3) 0,735 2,896 P2= 4,253 + (0,77*P1) + 0,906 1,569 (0,118*P5) P1= 25,266 + (0,8*P4) 0,610 3,518 P2= 4,445 + (0,724*P3) + 0,800 2,286 (0,151*P5) P1= 28,771 + (0,781*P5) 0,604 3,544 P2= 3,228 + (0,746*P3) + 0,802 2,272 (0,131*P6) P1= 31,59 + (0,701*P6) 0,569 3,696 P2= -0,294 + (0,766*P3) + 0,803 2,270 (0,135*P7) P1= 1,384 + (0,937*P2) + 0,908 1,709 P2= 21,765 + (0,486*P4) + 0,648 3,031 (0,125*P6) (0,271*P5) P1= -1,097 + (0,963*P2) + 0,906 1,724 P3= 21,255 + (0,814*P1) 0,735 2,740 (0,117*P7) P1= -4,488 + (0,964*P2) + 0,908 1,708 P3= 16,783 + (0,931*P2) 0,794 2,415 (0,146*P8) P1= -,6,649 + (0,947*P2) + 0,916 1,636 P3= 22,818 + (0,844*P4) 0,762 2,601 (0,164*P9) P1= -,6795 + (0,95*P2) + 0,913 1,660 P3= 30,333 + (0,784*P5) 0,682 3,,0610 4 (0,159*P10) P1= 4,434 + (0,698*P3) + 0,764 2,732 P3= 38,893 + (0,648*P6) 0,543 3,600 (0,248*P6) P1= -1,677 + (0,747*P3) + 0,762 2,746 P3= 12,023 + (0,427*P1) + 0,838 2,142 (0,242*P7) (0,502*P4) P1= -5,177 + (0,774*P3) + 0,755 2,784 P3= 15,493 + (0,516*P1) + 0,796 2,404 (0,245*P8) (0,381*P5) P1= -8,056 + (0,762*P3) + 0,772 2,687 P3= 17,962 + (0,663*P1) + 0,750 2,662 (0,257*P9) (0,184*P6) P1= -9,211 + (0,761*P3) + 0,769 2,705 P3= 10,347 + (0,559*P2) + 0,862 1,981 (0,259*P10) (0,426*P4) P1= 24,541 + (0,442*P4) + 0,619 3,473 P3= 12,844 + (0,662*P2) + 0,832 2,186 (0,373*P5) (0,308*P5) P1= 22,554 + (0,52*P4) + 0,629 3,430 P3= 13,53 + (0,787*P2) + 0,808 2,334 (0,293*P6) (0,165*P6) P1= 22,554 + (0,52*P4) + 0,629 3,431 P4= 18,3P199 + (0,77*P1) 0,610 3,452 (0,293*P7) P1= 12,909 + (0,651*P4) + 0,622 3,463 P4= 15,095 + (0,872*P2) 0,644 3,296 (0,242*P8) P1= 9,53 + (0,635*P4) + 0,640 3,380 P4= 2,42 + (0,908*P3) 0,762 2,698 (0,262*P9) P1= 9,732 + (0,639*P4) + 0,631 3,420 P4= 9,561 + (0,923*P5) 0,883 1,890 (0,249*P10) P1= 22,841 + (0,642*P5) + 0,606 3,533 P4= 17,382 + (0,785*P6) 0,746 2,785 (00,6,13716 *P7) P1= 15,889 + (0,634*P5) + 0,620 3,470 P4= 12,889 + (0,779*P7) 0,571 3,618 (0,222*P9) P2= 6,03 + 0(,862*P1) 0,901 1,610 P4= 0,336 + (0,88*P8) 0,533 3,774 P2= 4,988 + (0,857*P3) 0,794 2,317 P4= 14,354 + (0,192*P1) + 0,642 3,307 (0,671*P2) P2= 22,291 + (0,746*P4) 0,644 3,049 P4= 5,939 + (0,126*P1) + 0,888 1,853 (0,825*P5) P2= 26,414 + (0,719*P5) 0,622 3,141 P4= 8,057 + (0,295*P1) + 0,781 2,585 (0,578*P6) P2= 32,237 + (0,614*P6) 0,529 3,505 P4= 1,323 + (0,486*P1) + 0,693 3,059 (0,424*P7) 85 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P4= -6,493 + (0,52*P1) + 0,686 3,106 P5= -16,597 + (0,53*P3) + 0,819 2,395 (0,456*P8) (0,517*P7) P4= 4,91 + (0,176*P2) + 0,891 1,823 P5= -24,253 + (0,585*P3) + 0,790 2,579 (0,796*P5) (0,526*P8) P4= 4,475 + (0,4*P2) + 0,807 2,427 P5= -18,406 + (0,673*P3) + 0,757 2,779 (0,539*P6) (0,357*P9) P4= -2,146 + (0,582*P2) + 0,728 2,879 P5= -22,129 + (0,652*P3) + 0,764 2,735 (0,409*P7) (0,392*P10) P4= -0,003 + (0,315*P3) + 0,911 1,650 P5= -2,077 + (0,544*P4) + 0,938 1,401 (0,676*P5) (0,434*P6) P4= -3,645 + (0,536*P3) + 0,866 2,026 P5= -8,234 + (0,754*P4) + 0,911 1,676 (0,437*P6) (0,276*P7) P4= -10,497 + (0,686*P3) + 0,818 2,357 P= -10,679 + (0,807*P4) + 0,900 1,777 (0,331*P7) (0,247*P8) P4= 10,02 + (0,999*P5)– 0,882 1,899 P5= -7,704 + (0,858*P4) + 0,895 1,827 7(07, 075*P6) (0,161*P9) P4= 11,455 + (0,967*P5) – 0,882 1,898 P5= -7,581 + (0,86*P4) + 0,892 1,855 (0,056*P7) (0,153*P10) P4= 20,386 + (0,871*P6) – 0,744 2,797 P6= 17,903 + (0,823*P1) 0,569 4,003 (0,109*P7) P5= 15,112 + (0,782*P1) 0,604 3,545 P6= 19,716 + (0,875*P2) 0,529 4,184 P5= 12,792 + (0,874*P2) 0,622 3,462 P6= 13,465 + (0,85*P3) 0,543 4,122 P5= 3,587 + (0,877*P3) 0,682 3,176 P6= 9,257 + (0,956*P4) 0,746 3,075 P5= 1,942 + (0,959*P4) 0,883 1,927 P6= 6,115 + (1,01*P5) 0,867 2,226 P5= 7,373 + (0,861*P6) 0,867 2,055 P6= -8,603 + (1,019*P7) 0,809 2,667 P5= 1,482 + (0,863*P7) 0,678 3,193 P6= -23,751 + (1,14*P8) 0,741 3,106 P5= -10,408 + (0,957*P8) 0,610 3,518 P6= -5,48 + (0,892*P9) 0,604 3,839 P5= 1,548 + (0,262*P1) + 0,695 3,110 P6= 3,603 + (0,224*P1) + 0,758 2,998 (0,638*P3) (0,77*P4) P5= -0,885 + (0,112*P1) + 0,886 1,903 P6= -15,102 + (0,273*P1) + 0,839 2,446 (0,869*P4) (0,819*P7) P5= 1,882 + (0,174*P1) + 0,878 1,969 P6= -28,435 + (0,357*P1) + 0,798 2,740 (0,739*P6) (0,849*P8) P5= -7,973 + (0,397*P1) + 0,756 2,781 P6= -14,744 + (0,469*P1) + 0,708 3,296 (0,573*P7) (0,568*P9) P5= -16,499 + (0,464*P1) + 0,726 2,948 P6= -21,713 + (0,439*P1) + 0,728 3,183 (0,579*P8) (00,7,6038*7P7140 ) P5= -0,467 + (0,108*P2) + 0,884 1,915 P6= -15,791 + (0,278*P2) + 0,836 2,467 (0,878*P4) (0,842*P7) P5= -1,025 + (0,261*P2) + 0,891 1,857 P6= -19,526 + (0,503*P2) + 0,719 3,235 (0,701*P6) (0,612*P9) P5= -10,833 + (0,477*P2) + 0,779 2,647 P6= -25,886 + (0,469*P2) + 0,735 3,139 (0,56*P7) (0,668*P10) P5= -20,376 + (0,546*P2) + 0,757 2,778 P6= 9,527 – (0,112*P3) + 0,868 2,219 (0,578*P8) (1,098*P5) P5= -11,736 + (0,641*P2) + 0,706 3,054 P6= -18,738 + (0,297*P3) + 0,845 2,403 0,383*P9 (0,824*P7) P5= -16,035 + 0,617*P2 + 0,716 3,003 P6= -32,478 + (0,369*P3) + 0,800 2,731 (0,422*P10) (0,868*P8) P5= -5,185 + (0,323*P3) + 0,908 1,709 P6= -23,878 + (0,503*P3) + 0,732 3,158 (0,651*P6) (0,606*P9) 86 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P6= -23,878 + (0,503*P3) + 0,732 3,158 P8= 8,101 + (0,463*P9) + 0,886 1,559 (0,606*P9) (0,372*P10) P6= -29,817 + (0,472*P3) + 0,747 3,067 P9= 24,607 + (0,887*P7) 0,799 2,370 (0,659*P10) P6= -14,703 + (0,473*P4) + 0,886 2,061 P9= 1,287 + (0,1083*P8) 0,874 1,895 (0,65*P7) P6= -23,938 + (0,556*P4) + 0,857 2,310 P9= -2,936 + (0,99*P10) 0,921 1,501 (0,65*P8) P6= -16,562 + (0,685*P4) + 0,826 2,546 P9= -1,634 + (0,216*P7) + 0,931 1,408 (0,43*P9) (0,792*P10) P6= -19,478 + (0,658*P4) + 0,824 2,559 P9= -5,387 + (0,364*P8) + 0,933 1,381 (0,46*P10) (0,689*P10) P6= -9,952 + (0,641*P5) + 0,920 1,725 P10= 55,769 + (0,682*P6) 0,639 3,114 (0,466*P7) P6= -16,268 + (0,719*P5) + 0,911 1,820 P10= 33,137 + (0,847*P7) 0,775 2,461 (0,452*P8) P6= -13,581 + (0,799*P5) + 0,900 1,926 P10= 9,961 + (1,045*P8) 0,865 1,901 (0,317*P10) P7= 33,647 + (0,792*P5) 0,678 3,060 P10= 12,548 + (0,931*P9) 0,921 1,456 P7= 27,552 + (0,797*P6) 0,809 2,359 P10= 13,178 + (0,115*P6) + 0,927 1,399 (0,829*P9) P7= -13,213 + (1,104*P8) 0,891 1,780 P10= 8,799 + (0,294*P8) + 0,928 1,386 (0,694*P9) P7= -0,472 + (0,904*P9) 0,799 2,420 P14= 0,046 + (1,295*As14) 0,887 0,453 P7= -6,026 + (0,919*P10) 0,775 2,563 P15= 2,854 + (1,194*As15) 0,812 0,817 P7= -11,002 + (0,212*P5) + 0,909 1,630 P16= 1,526 + (1,362*As16) 0,755 0,870 (0,901*P8) P7= -2,786 + (0,375*P5) + 0,876 1,901 P17= 0,829 + (1,145*As17) 0,679 0,559 (0,627*P9) P7= -4,907 + (0,379*P5) + 0,848 2,107 P18= 0,304 + (1,377*As18) 0,768 0,667 (00,8,6726*,1P,190)1 P7= -6,165 + (0,297*P6) + 0,919 1,536 P19= 1,526 + (1,213*As19) 0,805 0,848 (0,766*P8) P7= 2,034 + (0,457*P6) + 0,903 1,680 P20= -0,356 + (1,465*As20) 0,871 0,579 (0,497*P9) P7= 1,627 + (0,48*P6) + 0,879 1,879 P21= 0,226 + (1,095*As21) 0,739 0,567 (00,9,406357*1P,61807) P7= -4,177 + (0,63*P9) + 0,802 2,403 P22= 0,008 + (1,384*As22) 0,485 0,891 (0,295*P10) P8= 44,01 + (0,654*P6) 0,741 2,352 P23= 13,384 + (1,218*As23) 0,639 2,276 P8= 22,63 + (0,809*P7) 0,891 1,523 P25= 10,035 + (0,319*As25) 0,599 4,242 P8= 12,763 + (0,809*P9) 0,874 1,637 P26= 75,913 + (0,422*As26) 0,660 3,531 P8= 6,741 + (0,83*P10) 0,865 1,695 As1= 5,271 + (1,004*As2) 0,904 1,976 P8= 14,166 +( 0,256*P6) + 0,918 1,321 As1= 22,726 + (0,811*As3) 0,781 2,987 (0,581*P9) P8= 10,652 + (0,245*P6) + 0,902 1,448 As1= 43,329 + (0,706*As4) 0,703 3,484 (0,598*P10) P8= 12,891 + (0,461*P7) + 0,931 1,209 As1= 39,281 + (0,746*As5) 0,744 3,235 (0,392*P9) P8= 9,609 + (0,476*P7) + 0,934 1,187 As1= 48,987 + (0,651*As6) 0,640 3,834 (0,393*P10) 87 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As1= 5,976 + (0,863*As2) + 0,909 1,931 As3= 32,435 + (1,021*As4) – 0,835 2,836 (0,133*As5) (0,192*As6) As1= 4,641 + (0,891*As2) + 0,910 1,919 As3= 33,732 + (1,331*As5) – 0,815 3,004 (0,11*As6) (0,481*As6) As1= 23,624 + (0,649*As3) + 0,784 2,969 As4= -0,028 + (1,002*As1) 0,703 4,150 (0,163*As4) As1= 22,88 + (0,513*As3) + 0,806 2,817 As4= -6,075 + (1,086*As2) 0,742 3,864 (0,314*As5) As1= 20,41 + (0,623*As3) + 0,801 2,851 As4= -5,515 + (0,995*As3) 0,831 3,132 (0,206*As6) As2= 8,628 + (0,902*As1) 0,904 1,873 As4= 3,557 + (0,992*As5) 0,932 1,979 As2= 17,515 + (0,806*As3) 0,862 2,246 As4= 13,154 + (0,888*As6) 0,845 3,000 As2= 40,23 + (0,687*As4) 0,742 3,074 As4= 6,201 + (0,908*As7) 0,745 3,840 As2= 38,607 + (0,71*As5) 0,751 3,022 As4= 2,052 + (0,933*As8) 0,741 3,873 As2= 49,769 + (0,607*As6) 0,619 3,736 As4= 4,005 + (0,87*As9) 0,656 4,466 As2= 4,702 + (0,564*As1) + 0,939 1,489 As4= 11,149 + (0,814*As10) 0,646 44,5,43 0 (0,349*As3) As2= 8,633 + (0,729*As1) + 0,917 1,746 As4= -3,568 + (0,341*As1) + 0,872 2,724 (0,172*As4) (0,666*As6) As2= 9,017 + (0,753*As1) + 0,911 1,804 As4= -16,725 + (0,52*As1) + 0,826 3,176 (0,148*As5) (0,563*As7) As2= 8,328 + (0,846*As1) + 0,905 1,870 As4= -17,8 + (0,516*As1) + 0,815 3,271 (0,056*As6) (0,572*As8) As2= 17,913 + (0,735*As3) + 0,861 2,254 As4= -18,08 + (0,629*As1) + 0,772 3,631 (0,072*As4) (0,441*As9) As2= 17,592 + (0,657*As3) + 0,868 2,201 As4= -16,628 + (0,642*As1) + 0,778 3,586 (, 0,157*As5) (0,414*As10) As2= 16,513 + (0,725*As3) + 0,865 2,226 As4= -1,293 + (0,126*As2) + 0,934 1,959 (0,089*As6) (0,903*As5) As2= 39,938 + (1,079*As5) – 0,766 2,928 As4= -9,569 + (0,457*As2) + 0,893 2,490 (0,362*As6) (0,611*As6) As3= 11,242 + (0,968*As1) 0,781 3,64 As4= -20,99 + (0,616*As2) + 0,849 2,953 (0,52*As7) As3= 2,146 + (1,072*As2) 0,862 2,590 As4= -21,585 + (0,615*As2) + 0,837 3,068 (0,526*As8) As3= 30,376 + (0,837*As4) 0,831 3,873 As4= -23,876 + (0,728*As2) + 0,809 3,328 (0,414*As9) As3= 31,965 + (0,841*As5) 0,792 3,180 As4= -22,771 + (0,737*As2) + 0,815 3,270 (0,393*As10) As3= 45,86 + (0,714*As6) 0,645 4,157 As4= -5,142 + (0,272*As3) + 0,944 1,796 (0,764*As5) As3= 42,163 + (0,719As7) 0,550 4,683 As4= -11,235 + (0,532*As3) + 0,928 2,047 (0,508*As6) As3= 11,257 + (0,441*As1) + 0,877 2,448 As4= -21,477 + (0,656*As3) + 0,907 2,322 (0,526*As4) (0,437*As7) As3= 12,477 + (0,496*As1) + 0,843 2,770 As4= -21,116 + (0,665*As3) + 0,893 2,491 (0,471*As5) (0,425*As8) As3= 9,979 + (0,732*As1) + 0,804 3,091 As4= -23,484 + (0,742*As3) + 0,879 2,648 (0,238*As6) (0,344*As9) As3= 4,554 + (0,642*As2) + 0,909 2,107 As4= -22,675 + (0,743*As3) + 0,885 2,580 (0,396*As4) (0,332*As10) As3= 29,465 + (0,703*As4) + 0,829 2,885 As4= 13,821 + (0,902*As6) – 0,842 3,026 (00,9,10493 2*,A10s57)+ (0,017*As10) 88 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As5= -2,623 + (1,003*As1) 0,744 3,751 As6= 10,729 + (0,954*As4) 0,845 3,111 As5= -5,294 + (1,063*As2) 0,751 3,690 As6= 3,674 + (1,019*As5) 0,913 2,321 As5= -0,489 + (0,947*As3) 0,792 3,375 As6= -9,942 + (1,037*As7) 0,907 2,409 As5= 6,358 + (0,941*As4) 0,932 1,926 As6= -9,71 + (1,033*As8) 0,848 3,079 As5= 9,113 + (0,898*As6) 0,913 2,179 As6= -9,403 + (0,974*As9) 0,768 3,800 As5= 3,176 + (0,912*As7) 0,794 3,364 As6= -2,964 + (0,921*As10) 0,772 3,764 As5= 0,502 + (0,927*As8) 0,773 3,531 As6= 5,342 + (0,124*As1) + 0,845 3,108 (0,866*As4) As5= 2,865 + (0,862*As9) 0,680 4,192 As6= -20,645 + (0,243*As1) + 0,922 2,199 (0,875*As7) As5= -9,609 + (0,401*As1) + 0,815 3,182 As6= -20,61 + (0,283*As1) + 0,867 2,876 (0,621*As3) (0,835*As8) As5= -2,601 + (0,207*As1) + 0,941 1,802 As6= -23,413 + (0,399*As1) + 0,810 3,439 (0,795*As4) (0,703*As9) As5= -6,31 + (0,315*As1) + 0,939 1,830 As6= -21,111 + (0,42*As1) + 0,823 3,315 (0,693*As6) (0,66*As10) As5= -19,529 + (0,515*As1) + 0,878 2,588 As6= 11,917 – (0,213*As2) + 0,919 2,249 (0,57*As7) (1,17*As5) As5= -19,904 + (0,53*As1) + 0,857 2,803 As6= -19,886 + (0,225*As2) + 0,919 2,251 (0,556*As8) (0,896*As7) As5= -19,852 + (0,647*As1) + 0,811 3,219 As6= -19,682 + (0,26*As2) + 0,862 2,934 (0,421*As9) (0,861*As8) As5= -6,711 + (0,355*As2) + 0,801 3,308 As6= -25,12 + (0,41*As2) + 0,811 3,428 (0,66*As3) (0,717*As9) As5= -0,267 + (0,165*As2) + 0,936 1,876 As6= -22,889 + (0,433*As2) + 0,825 3,301 (0,827*As4) (0,673*As10) As5= -9,159 + (0,367*As2) + 0,947 1,708 As6= 11,863 – (0,256*As3) + 0,923 2,192 (0,675*As6) (1,234*As5) As5= -21,382 + (0,557*As2) + 0,884 2,528 As6= -20,226 + (0,244*As3) + 0,926 2,140 (0,563*As7) (0,861*As7) As5= -21,477 + (0,572*As2) + 0,861 2,761 As6= -19,088 + (0,269*As3) + 0,869 2,857 (0,549*As8) (0,827*As8) As5= -23,688 + (0,693*As2) + 00,826 3,086 As6= -24,512 + (0,408*As3) + 0,829 3,266 (0,428*As9) (0,686*As9) As5= -7,662 + (0,36*As3) + 0,955 1,575 As6= -22,159 + (0,422*As3) + 0,842 3,135 (0,637*As6) (0,648*As10) As5= -19,623 + (0,541*As3) + 0,909 2,234 As6= -12,387 + (0,394*As4) + 0,943 1,890 (0,523*As7) (0,678*As7) As5= -18,903 + (0,557*As3) + 0,885 2,516 As6= -10,748 + (0,506*As4) + 0,908 2,395 (0,502*As8) (0,561*As8) As5= 1,926 + (0,546*As4) + 0,962 1,448 As6= -11,927 + (0,63*As4) + 0,894 2,574 (0,413*As6) (0,426*As9) As5= -1,479 + (0,751*As4) + 0,944 1,748 As6= -9,904 + (0,622*As4) + 0,898 2,514 (0,23*As7) (0,414*As10) As5= -1,108 + (0,785*As4) + 0,940 1,811 As6= -11,702 + (0,554*As5) + 0,962 1,538 (0,195*As8) (0,531*As7) As6= 5,318 + (0,993*As1) 0,640 4,735 As6= -10,054 + (0,686*As5) + 0,941 1,917 (0,397*As8) As6= 5,722 + (1,031*As2) 0,619 4,869 As6= -11,624 + (0,775*As5) + 0,937 1,983 (0,306*As9) As6= 11,26 + (0,912*As3) 0,645 4,698 As6= -10,517 + (0,763*As5) + 0,941 1,921 (0,306*As10) 89 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As7= 29,658 + (0,857*As1) 0,562 4,802 As8= 3,702 + (0,28*As5) + 0,940 1,728 (0,665*As10) As7= 28,568 + (0,9*As2) 0,556 4,831 As8= 2,294 + (0,312*As6) + 0,945 1,651 (0,645*As9) As7= 36,555 + (0,776*As3) 0,550 4,867 As8= 7,425 + (0,319*As6) + 0,940 1,723 (0,598*As10) As7= 34,073 + (0,825*As4) 0,745 3,661 As8= -0,795 + (0,524*As7) + 0,961 1,397 (0,456*As9) As7= 28,953 + (0,874*As5) 0,794 3,294 As8= 2,404 + (0,539*As7) + 0,960 1,408 (0,415*As10) As7= 23,059 + (0,876*As6) 0,907 2,215 As8= 0,95 + (0,553*As9) + 0,923 1,960 (0,381*As10) As7= 0,667 + (0,993*As8) 0,930 1,925 As9= 40,892 + (0,844*As1) 0,568 4,678 As7= 0,289 + (0,941*As9) 0,850 2,809 As9= 42,989 + (0,865*As2) 0,534 4,859 As7= 7,555 + (0,883*As10) 0,843 2,878 As9= 52,181 + (0,736*As3) 0,513 4,965 As7= -1,007 + (0,323*As4) + 0,888 2,431 As9= 53,153 + (0,76*As4) 0,656 4,176 (0,66*As9) As7= 3,784 + (0,338*As4) + 0,885 2,457 As9= 49,971 + (0,795*As5) 0,680 4,026 (0,608*As10) As7= 0,574 + (0,187*As5) + 0,937 1,824 As9= 45,277 + (0,792*As6) 0,768 3,426 (0,82*As8) As7= -0,857 + (0,4*As5) + 0,902 2,273 As9= 24,215 + (0,906*As7) 0,850 2,756 0(0,9,53977,1*,A82s94)5 74 As7= 3,453 + (0,414*As5) + 0,900 2,294 As9= 14,064 + (0,968*As8) 0,918 2,042 (0,549*As10) As7= 4,451 + (0,39*As6) + 0,956 1,519 As9= 10,007 + (0,925*As10) 0,962 1,380 (0,591*As8) As7= 5,666 + (0,572*As6) + 0,939 1,797 As9= 8,996 + (0,134*As7) + 0,965 1,337 (0,384*As9) (0,806*As10) As7= 9,298 + (0,588*As6) + 0,934 1,857 As9= 8,442 + (0,241*As8) + 0,967 1,230 (0,342*As10) (0,709*As10) As8= 31,058 + (0,85*As1) 0,587 4,529 As10= 40,058 + (0,868*As1) 0,532 5,167 As8= 29,503 + (0,869*As2) 0,586 4,535 As10= 42,483 + (0,887*As2) 0,498 5,352 As8= 36,68 + (0,777*As3) 0,586 4,530 As10= 51,612 + (0,757*As3) 0,481 5,440 As8= 38,31 + (0,799*As4) 0,741 3,585 As10= 49,827 + (0,801*As4) 0,646 4,495 As8= 34,605 + (0,838*As5) 0,773 3,357 As10= 46,439 + (0,838*As5) 0,670 4,339 As8= 31,488 + (0,823*As6) 0,848 2,749 As10= 40,237 + (0,843*As6) 0,772 3,602 As8= 10,24 + (0,937*As7) 0,930 1,869 As10= 18,872 + (0,957*As7) 0,843 2,996 As8= -0,643 + (0,949*As9) 0,918 2,021 As10= 7,926 + (1,025*As8) 0,912 2,238 As8= 6,48 + (0,892*As10) 0,912 2,088 As10= -4,815 + (1,042*As9) 0,962 1,465 As8= -1,56 + (0,229*As4) + 0,938 1,759 As10= 102,303 + (0,644*As11) 0,552 5,054 (0,75*As9) As8= 3,763 + (0,244*As4) + 0,936 1,787 As10= 43,954 + (0,677*As6) + 0,798 3,390 (0,693*As10) (0,209*As11) As8= -1,403 + (0,265*As5) + 0,942 1,703 As10= 23,396 + (0,851*As7) + 0,848 2,941 (0,721*As9) (0,117*As11) 90 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As10= -4,056 + (0,2*As8) + 0,965 1,420 T4= 7,726 + (0,279*M5) + 0,576 2,941 (0,852*As9) (0,333*M3) As10= -1,714 + (0,994*As9) + 0,963 1,443 T4= 3,435 + (0,843*T3) 0,686 2,530 (0,053*As11) As14= 0,51 + (0,687*P14) 0,887 0,330 T4= 9,399 + (0,909*T5) 0,803 2,004 As15= -0,443 + (0,682*P15) 0,812 0,618 T4= -3,645 + (0,391*T3) + 0,874 1,603 (0,628*T5) As16= 2,177 + (0,558*P16) 0,755 0,560 T5= 10,364 + (0,598*M4) 0,648 2,648 As17= 0,309 + (0,598*P17) 0,679 0,404 T5= 5,7 + (0,888*T4) 0,803 1,982 As18= 0,705 + (0,561*P18) 0,768 0,426 T5= 3,9 + (0,865*T6) 0,804 1,973 As19= 0,53 + (0,667*P19) 0,805 0,629 T5= -3,299 + (0,495*T4) + 0,900 1,414 (0,485*T6) As20= 0,619 + (0,596*P20) 0,871 0,369 T6= 10,419 + (0,664*M7) 0,671 2,662 As21= 0,772 + (0,679*P21) 0,739 0,447 T6= 11,615 + (0,939*T5) 0,804 2,053 As22= 1,559 + (0,357*P22) 0,485 0,452 T6= 8,452 + (0,819*T7) 0,635 2,807 As23= -3,044 + (0,53*P23) 0,639 1,501 T6= -2,525 + (0,683*T5) + 0,878 1,621 (0,374*T7) As25= 5,214 + (1,902*P25) 0,599 10,363 T7= 24,488 + (0,785*T6) 0,635 2,747 As26= -78,376 + (1,576*P26) 0,660 6,820 T7= -0,559 + (0,977*T8) 0,823 1,915 T1= 7,668 + (0,704*M2) 0,718 2,572 T7= -1,193 + (0,876*T9) 0,726 2,380 T1= 8,104 + (0,671*M3) 0,613 3,011 T7= -2,77 + (0,848*T10) 0,710 2,449 T1= 11,203 + (0,983*T2) 0,819 2,061 T7= -3,787 + (0,313*T6) + 0,872 1,626 (0,735*T8) T1= 15,179 + (0,858*T3) 0,615 3,006 T7= -7,174 + (0,429*T6) + 0,842 1,806 (0,596*T9) T2= 14,956 + (0,511*M1) 0,535 3,050 T7= -6,71 + (0,426*T6) + 0,818 1,942 (0,564*T10) T2= 7,288 + (0,596*M3) 0,566 2,946 T8= 16,047 + (0,846*T7) 0,823 1,782 T2= 5,676 + (0,226*M1) + 0,583 2,885 T8= 3,268 + (0,858*T9) 0,806 1,861 (0,374*M3) T2= 4,579 + (0,837*T1) 0,819 1,903 T8= 0,226 + (0,844*T10) 0,816 1,813 T2= 6,063 + (0,849*T3) 0,711 2,405 T8= 3,842 + (0,482*T7) + 0,877 1,483 (0,436*T9) T2= -2,812 + (0,585*T1) + 0,862 1,661 T8= 1,521 + (0,468*T7) + 0,887 1,422 (0,348*T3) (0,448*T10) T3= 19,126 + (0,845*T2) 0,711 3,398 T8= -1,164 + (0,403*T9) + 0,834 1,722 (0,474*T10) T3= 23,479 + (0,822*T4) 0,686 2,498 T9= 28,004 + (0,836*T7) 0,726 2,323 T3= 9,241 + (0,519*T2) + 0,829 1,844 T9= 15,991 + (0,945*T8) 0,806 1,953 (0,469*T4) T4= 4,437 + (0,594*M3) 0,549 3,030 T9= 3,449 + (0,918*T10) 0,878 1,550 T4= 20,749 + (0,548*M5) 0,541 3,059 T9= 16,107 + (0,209*T7) + 0,810 1,935 (0,741*T8) 91 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata T9= 4,035 + (0,212*T7) + 0,889 1,479 C2= 1,741 + (0,464*C4) 0,677 2,159 (0,739*T10) T9= 3,383 + (0,295*T8) + 0,890 1,473 C2= -0,804 + (0,413*C5) 0,541 2,571 (0,669*T10) T10= 32,435 + (0,845*T7) 0,710 2,444 C3= 0,17 + (1,389*C2) 0,724 3,243 T10= 18,833 + (0,972*T8) 0,816 1,944 C3= -12,175 + (0,787*C4) 0,740 3,147 T10= 9,342 + (0,959*T9) 0,878 1,584 C3= -22,216 + (0,747*C5) 0,677 3,506 T10= 9,535 + (0,161*T7) + 0,882 1,556 C4= 30,057 + (1,475*C2) 0,677 3,850 (0,818*T9) T10= 8,218 + (0,344*T8) + 0,895 1,467 C4= 37,778 + (0,947*C3) 0,740 3,453 (0,664*T9) T14= 1,137 + (1,164*M14) 0,831 0,576 C4= -4,223 + (0,88*C5) 0,783 3,155 T15= 4,416 + (1,012*M15) 0,563 1,735 C4= -10,11 + (0,857*C6) 0,737 3,473 T16= 1,532 + (1,39 *M16) 0,684 1,687 C5= 55,846 + (1,336*C2) 0,541 4,627 T17= 0,919 + (1,251*M17) 0,597 0,886 C5= 58,88 + (0,916*C3) 0,677 3,881 T18= 2,11 + (0,779*M18) 0,574 0,997 C5= 29,702 + (0,896*C4) 0,783 3,183 T19= 3,313 + (0,901*M19) 0,558 1,652 C5= -4,802 + (0,96*C6) 0,913 2,010 T20= 0,53 + (1,002*M20) 0,743 0,943 C6= 70,466 + (0,895*C3) 0,649 4,032 T21= -1,642 + (1,087*M21) 0,793 0,756 C6= 47,284 + (0,867*C4) 0,737 3,493 T22= 1,211 + (0,701*M22) 0,611 0,623 C6= 15,77 + (0,954*C5) 0,913 2,003 T25= 0,006 + (1,004*M25) 0,569 4,709 C7sağ= -0,233 + (1,000* C7sol) 0,868 0,904 T26= 41,122 + (0,759*M26) 0,736 2,759 C7sol= 4,651 + (0,871* C7sağ) 0,868 0,843 A3= 2,401 + (0,88*A4) 0,735 2,939 D1= 5,326 + (0,987*D2) 0,882 1,201 A3= -9,619 + (0,826*A5) 0,803 2,532 D1= 13,477 + (0,944*D3) 0,587 2,245 A4= 12,29 + (0,843*A3) 0,735 2,876 D2= 3,838 + (0,896*D1) 0,882 1,143 A4= -1,039 + (0,767*A5) 0,721 2,951 D2= 6,273 + (0,984*D3) 0,708 1,798 A5= 23,519 + (0,978*A3) 0,803 2,755 D3= 15,265 + (0,726*D2) 0,708 1,545 A5= 21,004 + (0,948*A4) 0,721 3,282 D4= 24,328 + (0,593*D5) 0,602 1,457 B2= 8,236 + (0,842*B3) 0,538 3,438 D5= 6,241 + (1,031*D4) 0,602 1,921 B3= 43,824 + (0,651*B2) 0,538 3,022 D5= 23,918 + (0,622*D6) 0,615 1,890 B4sağ= 9,803 + (0,74* B4sol) 0,632 1,068 D5= 29,558 + (0,444*D7) 0,621 1,875 B4sol= 4,411 + (0,865* B4sağ) 0,632 1,155 D6= 10,271 + (1,004*D5) 0,615 2,401 C2= 13,299 + (0,526*C3) 0,724 1,995 D6= 22,159 + (0,6*D7) 0,706 2,070 92 Tablo 25. (Devam) Erkekler için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata D7= 37,358 + (0,636*C5) 0,627 3,328 F5= 2,741 + (0,797*F4) 0,703 3,739 D7= 27,39 + (0,663*C6) 0,678 3,090 F5= 21,115 + (0,977*F6) 0,718 3,464 D7= 0,623 + (1,419*D5) 0,621 3,353 F5= 16,384 + (1,365*F7) 0,665 3,974 D7= 6,651 + (1,189*D6) 0,706 2,952 F6= 9,345 + (0,615*F4) 0,547 4,027 E1= 1,119 + (0,565*B5) 0,520 2,174 F6= 10,778 + (0,742*F5) 0,718 3,177 E1= 6,688 + (0,97*E2) 0,850 1,214 F6= 8,485 + (1,212*F7) 0,692 3,319 E2= -2,603 + (0,559*B5) 0,563 1,976 F7= 15,54 + (0,493*F5) 0,665 2,388 E2= 4,717 + (0,88*E1) 0,850 2,157 F7= 16,809 + (0,577*F6) 0,692 2,290 E3= -11,184 + (0,581*B5) 0,564 2,049 E3= 11,411 + (0,72*E1) 0,519 2,153 E3= 9,025 + (0,797*E2) 0,580 2,011 E4= 20,855 + (0,628*E5) 0,676 1,707 E4= 29,445 + (0,458*E6) 0,556 1,999 E5= 15,959 + (0,704*E6) 0,767 1,906 E5= 18,027 + (0,538*E7) 0,674 2,254 E6= 10,441 + (0,698*E7) 0,731 2,553 E7= 13,605 + (1,267*E5) 0,674 3,459 E7= 19,014 + (1,056*E6) 0,731 3,140 E8= 30,578 + (0,771*E9) 0,570 2,983 E9= 34,121 + (0,753*E8) 0,570 2,949 F1= 27,399 + (0,696*F2) 0,702 2,971 F2= 10,75 + (1,019*F1) 0,702 3,595 F2= 42,33 + (0,556*F3) 0,566 4,340 F3= 25,268 + (1,036*F2) 0,566 5,926 F3= 300,111 – (0,975*F4) 0,612 5,606 F3= 277,184 – (0,995*F5) 0,568 5,913 F4=38,342 + (0,891*F5) 0,703 3,956 F4= 53,772 + (0,906*F6) 0,547 4,890 F5= 209,369 – (0,58*F3) 0,568 4,516 93 Tablo 26. Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M1= 10,025 + (0,986*M2) 0,927 1,472 M4= 9,622 + (0,944*M5) 0,871 1,726 M1= 8,542 + (0,959*M3) 0,812 2,370 M4= 7,761 + (0,917*M6) 0,760 2,355 M1= 31,856 + (0,848*M4) 0,548 3,669 M4= 4,614 + (0,134*M1) + 0,880 1,666 (0,833*M5) M1= 34,482 + (0,826*M5) 0,510 3,823 M4= -4,149 + (0,287*M1) + 0,822 2,027 (0,702*M6) M1= 24,548 + (0,951*P1) 0,602 3,443 M4= 0,683 + (0,483*M1) + 0,709 2,593 (0,431*M7) M1= 30,396 + (0,956*P2) 0,571 3,575 M4= 4,033 + (0,464*M1) + 0,739 2,456 (0,426*M8) M2= -1,709 + (0,942*M1) 0,927 1,440 M4= 10,864 – (0,199*M2) + 0,717 2,560 (0,983*M3) M2= 0,896 + (0,952*M3) 0,837 2,157 M4= 5,378 + (0,135*M2) + 0,880 1,666 (0,835*M5) M2= 25,754 + (0,824*M4) 0,542 3,613 M4= -2,458 + (0,29*M2) + 0,821 2,032 (0,706*M6) M2= 31,322 + (0,802*M5) 0,502 3,766 M4= 1,507 + (0,267*M3) + 0,899 1,525 (0,714*M5) M2= -5,261 + (0,721*M1) + 0,9 38 1,331 M4= -6,831 + (0,433*M3) + 0,869 1,742 (0,261*M3) (0,576*M6) M2= 2,395 + (1,063*M3) – 0,838 2,149 M4= -0,964 + (0,629*M3) + 0,780 2,257 (0,14*M4) (0,302*M7 M2= 22,439 + (0,886*P1) 0,544 3,603 M4= 0,683 + 0,602*M3 + 0,806 2,117 0,32*M8) M2= 19,74 + (0,98*P2) 0,630 3,247 M4= -3,069 + (0,678*M3) + 0,785 2,228 (0,253*M9) M3= 13,631 + (0,85*M1) 0,812 2,231 M4= -1,217 + (0,675*M3) + 0,781 2,250 (0,235*M10) M3= 17,309 + (0,882*M2) 0,837 2,077 M4= 12,821 + (1,183*M5) – 0,874 1,709 (0,259*M6) M3= 21,969 + (0,907*M4) 0,714 2,747 M4= 11,51 + (1,016*M5) – 0,872 1,721 (0,088*M7) M3= 30,397 + (0,859*M5) 0,626 3,142 M4= 15,807 + (0,93*P5) 0,656 2,817 M3= 14,7 + (0,26*M1) + 0,839 2,062 M4= 16,868 + (0,849*P6) 0,535 3,278 (0,626*M2) M3= 3,715 + (0,573*M1) + 0,879 1,786 M5= 22,702 + (0,629*M1) 0,510 3,334 (0,421*M4) M3= 6,224 + (0,645*M1) + 0,853 1,968 M5= 26,951 + (0,638*M2) 0,502 3,359 (0,326*M5) M3= 6,141 + (0,615*M2) + 0,899 1,634 M5= 12,85 + (0,737*M3) 0,626 2,911 (0,401*M4) M3= 8,956 + (0,685*M2) + 0,875 1,816 M5= 3,261 + (0,926*M4) 0,871 1,170 (0,31*M5) M3= 32,88 + (0,885*P2) 0,552 3,440 M5= -4,279 + (0,994*M6) 0,915 1,386 M3= 14,024 + (0,996*P3) 0,623 3,154 M5= 22,162 + (0,738*M7) 0,598 3,019 M3= 14,614 + (0,262*P2) + 0,627 3,139 M5= 29,978 + (0,671*M8) 0,601 3,007 (0,751*P3) M4= 23,529 + (0,657*M1) 0,548 3,231 M5= -11,421 +(0,172*M1) + 0,938 1,184 (0,865*M6) M4= 27,88 + (0,669*M2) 0,542 3,253 M5= -6,077 + (0,409*M1) + 0,774 2,261 (0,543*M7) M4= 10,685 + (0,794*M3) 0,714 2,569 M5= 0,155 + (0,405*M1) + 0,772 2,274 (0,492*M8) 2 94 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M5= -7,585 + (0,505*M1) + 0,741 2,425 M6= 25,341 + (0,755*M7) 0,677 2,607 (0,421*M9) M5= -3,682 + (0,499*M1) + 0,721 2,516 M6= 34,142 + (0,677*M8) 0,660 2,673 0,386*M10 M5= -10,376 + (0,173*M2) + 0,938 1,190 M6= 38,673 + (0,589*M9) 0,520 3,179 (0,868*M6) M5= -2,261 + (0,409*M2) + 0,764 2,312 M6= 16,89 + - (0,15*M3) + 0,924 1,262 (0,543*M7) (1,051*M5) M5= 2,449 + (0,411*M2) + 0,771 2,277 M6= 8,096 + (0,31*M3) + 0,756 2,264 0,496*M8 (0,578*M7) M5= -4,186 + (0,512*M2) + 0,735 2,452 M6= 14,385 + (0,319*M3) + 0,745 2,317 (0,423*M9) (0,512*M8) M5= 0,169 + (0,503*M2) + 0,711 2,559 M6= 7,159 + (0,43*M3) + 0,710 2,469 (0,385*M10) (0,427*M9) M5= 3,05 + (0,01*M3) + 0,868 1,727 M6= 6,492 + (0,554*M4) + 0,853 1,757 (0,917*M4) (0,389*M7) M5= -11,937 + (0,227*M3) + 0,945 1,112 M6= 12,551 + (0,568*M4) + 0,828 1,904 (0,816*M6) (0,318*M8) M5= -4,9 + (0,486*M3) + 0,787 2,199 M6= 8,257 + (0,653*M4) + 0,823 1,932 (0,46*M7) (0,257*M9) M5= -0,299 + (0,486*M3) + 0,790 2,180 M6= 10,208 + (0,667*M4) + 0,810 1,998 (0,421*M8) (0,222*M10) M5= -5,642 + (0,582*M3) + 0,760 2,335 M6= 8,322 + (0,768*M5) + 0,931 1,205 (0,34*M9) (0,188*M7) M5= -2,758 + (0,581*M3) + 0,745 2,403 M6= 10,629 + (0,789*M5) + 0,926 1,245 (0,309*M10) (0,147*M8) M5= -7,457 + (0,409*M4) + 0,955 1,006 M6= 8,405 + (0,818*M5) + 0,929 1,222 (619*M6) (0,132*M9) M5= -3,438 + (0,752*M4) + 0,903 1,480 M6= 9,264 + (0,831*M5) + 0,926 1,251 (0,24*M7) (0,11*M10) M5= 0,491+ (0,771*M4) + 0,891 1,570 M6= 22,985 + (0,836*P4) 0,608 2,871 (0,185*M8) M5= -1,603 + (0,828*M4) + 0,886 1,605 M6= 14,878 + (0,948*P5) 0,752 2,286 (0,138*M9) M5= -0,515 + (0,837*M4) + 0,883 1,630 M6= 16,782 – (0,329*P4) + 0,758 2,259 (0,118*M10) (1,2565*P5) M5= -3,42 + (1,045*M6) – 0,916 1,328 M7= 21,369 + (0,821*M5) 0,598 3,183 (0,057*M9) M5= -3,772 + (1,028*M6) - 0,915 1,391 M7= 8,873 + (0,905*M6) 0,677 2,854 (0,037*M10) M5= 24,951 + (0,35*M7) + 0,603 3,000 M7= 13,852 + (0,874*M8) 0,927 1,357 (0,366*M8) M5= 22,69 + (0,827*M7) – 0,592 3,041 M7= 17,286 + (0,783*M9) 0,777 2,370 (0,089*M9) M5= 22,322 + (0,875*M7) – 0,595 3,030 M7= 19,757 + (0,748*M10) 0,790 2,302 (0,128*M10) M5= 33,88 + (0,985*M8) – 0,616 2,950 M7= 3,967 + (0,36*M5) + 0,840 2,006 (0,03,313*3M3 9) (0,582*M9) M5= 13,636 + (0,884*P4) 0,631 2,891 M7= 5,687 + (0,355*M5) + 0,852 1,931 (0,561*M10) M5= 8,124 + (0,895*P6) 0,609 2,977 M7= 9,402 + (0,13*M6) + 0,930 1,325 (0,786*M8) M5= 5,35 + (0,527*P4) + 0,659 2,781 M7= 0,799 + (0,426*M6) + 0,847 1,964 (0,423*P6) (0,532*M9) M6= 17,319 + (0,834*M4) 0,760 2,247 M7= 1,808 + (0,426*M6) + 0,863 1,860 ,35 (0,515*M10) M6= 12,344 + (0,922*M5) 0,915 1,335 M7= 17,528 + (0,306*M9) + 0,793 2,283 (0,468*M10) 95 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M8= 14,982 + (0,836*M4) 0,518 3,843 M8= -3,181 + (0,961*M7) + 0,932 1,443 (0,123*M11) M8= 11,67 + (0,907*M5) 0,601 3,496 M8= -5,622 + (1,017*P7) 0,690 3,080 M8= -0,674 + (0,986*M6) 0,660 3,227 M8= 3,991 + (0,84*P9) 0,537 3,768 M8= -7,63 + (1,063*M7) 0,927 1,496 M9= 15,183 + (0,899*M6) 0,520 3,929 M8= 3,161 + (0,903*M9) 0,853 2,125 M9= 5,92 + (0,999*M7) 0,777 2,677 M8= 5,856 + (0,865*M10) 0,869 2,001 M9= 12,339 + (0,947*M8) 0,853 2,177 M8= 62,105 + (0,791*M11) 0,603 3,489 M9= 7,286 + (0,918*M10) 0,935 1,451 M8= 20,687 – (0,241*M1) + 0,621 3,408 M9= 65,737 + (0,866*M11) 0,692 3,147 (1,106*M5) M8= -15,083 + (0,207*M1) + 0,889 1,841 M9= 29,059 + (0,464*M6) + 0,785 2,627 (0,847*M9) (0,646*M11) M8= -9,835 + (0,181*M1) + 0,896 1,781 M9= 13,9 – (0,113*M7) + 0,850 2,194 (0,814*M10) (1,046*M8) M8= 32,229 + (0,282*M1) + 0,671 3,176 M9= 20,5113 + (0,666*M7) + 0,840 2,270 (0,724*M11) (0,403*M11) M8= 19,503 - (0,25*M2) + 0,622 3,402 M9= 6,271 + (0,173*M8) + 0,937 1,423 (1,108*M5) (0,768*M10) M8= -13,188 + (0,203*M2) + 0,886 1,866 M9= 11,984 + (0,814*M10) + 0,939 1,397 (0,849*M9) (0,138*M11) M8= -7,476 + (0,17*M2) + 0,892 1,821 M10= 3,012 + (0,992*P8) 0,644 3,382 (0,817*M10) 9) M8= 33,251 + (0,293*M2) + 0,674 3,162 M10= -7,001 + (0,967*P10) 0,723 2,984 (0,728*M11) M8= 20,076 – (0,232*M3) + 0,521 3,830 M10= 1,249 + (1,061*M7) 0,790 2,741 (1,047*M4) M8= -13,295 + (0,225*M3) + 0,887 1,860 M10= 7,902 + (1,008*M8) 0,869 2,161 (0,819*M9) M8= -12,163 + (0,133*M4) + 0,933 1,436 M10= -0,518 + (1,020*M9) 0,935 1,529 (0,974*M7) M8= -11,283 + (0,31*M4) + 0,898 1,768 M10= 66,019 + (0,894*M11) 0,663 3,472 (0,746*M9) M8= -8,135 + (0,292*M4) + 0,909 1,671 M10= 24,226 - (0,254*M1) + 0,522 4,131 (0,722*M10) (1,119*M6) M8= 16,681 + (0,549*M4) + 0,787 2,553 M10= 19,082 – (0,153*M1) + 0,883 2,047 (0,582*M11) (1,076*M8) M8= -9,589 + (0,345*M5) + 0,901 1,745 M10= 22,139 – (0,24*M2) + 0,518 4,152 (0,711*M9) (1,103*M6) M8= -7,522 + (0,338*M5) + 0,916 1,603 M10= 8,613 – (0,122*M2) + 0,795 2,706 (0,687*M10) (1,119*M7) M8= 15,88 + (0,606*M5) + 0,809 2,418 M10= 16,944 – (0,136*M2) + 0,879 2,080 (0,53*M11) (1,066*M8) M8= -9,585 + (0,077*M6) + 0,927 1,498 M10= 15,104 – (0,19*M4) + 0,878 2,088 (1,004*M7) (1,128*M8) M8= -11,091 + (0,369*M6) + 0,895 1,791 M10= 14,448 – (0,22*M5) + 0,879 2,079 (0,686*M9) (1,156*M8) M8= -9,751 + (0,37*M6) + 0,915 1,618 M10= 14,477 – (0,193*M6) + 0,874 2,121 (0,662*M10) (1,139*M8) M8= -9,565 + (0,736*M7) + 0,951 1,226 M10= -1,438 + (0,291*M8) + 0,944 1,413 (0,327*M9) (0,757*M9) M8= -8,052 + (0,704*M7) + 0,954 1,187 M10= -3,4 + (1,069*P8) 0,674 3,413 (0,338*M10) 0,674 96 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata M11= -36,185 + (0,825*M7) 0,565 3,607 M19= 2,777 + (0,614*T19) 0,717 0,724 M11= -29,818 + (0,772*M8) 0,603 3,446 M20= 0,332 + (0,985*P20) 0,902 0,542 M11= -38,897 (0,806*M9) 0,692 3,063 M20= 0,153 + (1,439*As20) 0,901 0,545 M11= -33,995 + (0,749*M10) 0,663 3,177 M20= 0,086 + (0,843*T20) 0,927 0,467 M11= -19,489 – (0,141*M1) + 0,611 3,410 M21= 0,632 + (1,158*P21) 0,718 0,796 (0,835*M8) M11= -39,145 + (0,003*M1) + 0,685 3,067 M21= 0,501 + (1,408*As21) 0,827 0,623 (0,805*M9) M11= -26,844 – (0,154*M2) + 0,575 3,566 M21= 0,952 + (0,982*T21) 0,793 0,682 (0,899*M7) M11= -16,647 – (0,212*M3) + 0,623 3,356 M22= 0,664 + (0,952*P22) 0,649 0,681 (0,882*M8) M11= -17,544 – (0,323*M4) + 0,634 3,307 M22= 0,585 + (1,252*As22) 0,748 0,578 (0,976*M8) M11= -29,987 – (0,28*M5) + 0,580 3,543 M22= 0,773 + (0,826*T22) 0,667 0,664 (1,032*M7) M11= -19,629 – (0,342*M5) + 0,631 3,323 M25= 2,146 + (0,747*P25) 0,875 2,364 (1,002*M8) M11= - 20,83 – (0,263*M6) + 0,612 3,408 M25= 7,692 + (0,258*As25) 0,675 3,819 (0,95*M8) M14= 0,609 + (0,664*P14) 0,692 0,654 M25= 0,971 + (1,012*T25) 0,885 2,271 M14= 0,208 + (0,954*As14) 0,790 0,540 M26= 27,82 + (0,603*P26) 0,454 5,552 M14= 0,639 + (0,621*T14) 0,818 0,503 M26= 50,486 + (0,437*As26) 0,413 5,757 M15= 1,156 + (0,823*P15) 0,923 0,492 M26= 3,578 + (0,855*T26) 0,484 5,394 M15= 2,807 + (1,086*As15) 0,643 1,058 P1= 29,387 + (0,625*M2) 0,544 3,026 M15= 0,828 + (0,650*T15) 0,882 0,608 P1= 8,458 + (0,979*P2) 0,900 1,414 M16= -0,069 + (0,855*P16) 0,770 0,847 P1= 5,608 + (0,921*P3) 0,703 2,444 M16= 3,867 + (0,933*As16) 0,488 1,263 P1= 10,989 + (0,646*As2) 0,614 2,785 M16= 1,362 + (0,608*T16) 0,651 1,042 P1= 38,357 + (0,8*T2) 0,590 2,871 M17= 0,218 + (0,782*P17) 0,759 0,416 P2= 19,66 + (0,606*M1) 0,571 2,848 M17= 0,269 + (1,163*As17) 0,693 0,469 P2= 18,955 + (0,634*M3) 0,552 2,910 M17= 0,623 + (0,515*T17) 0,739 0,432 P2= 15,82 + (0,282*M3) + 0,584 2,806 (0,367*M1) M18= 0,992 + (0,951*P18) 0,870 0,614 P2= -2,25 + (0,934*P3) 0,770 2,086 M18= 0,672 + (1,439*As18) 0,866 0,624 P2= -6,157 + (0,697*P1) + 0,921 1,219 (0,292*P3) M18= 0,713 + (0,765*T18) 0,889 0,566 P2= 12,436 + (0,568*As1) 0,587 2,793 M19= 1,355 + (0,911*P19) 0,872 0,486 P2= 25,326 + (0,797*T1) 0,643 2,599 M19= 1,311 + (1,277*As19) 0,653 0,801 P3= 38,23 + (0,61*M4) 0,501 2,893 97 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P3= 24,653 + (0,77*P1) 0,703 2,234 P4= -1,934 + (0,223*P1) + 0,781 2,016 (0,748*P6) P3= 24,316 + (0,829*P2) 02,7,7700 1,967 P4= 2,172 + (0,382*P1) + 0,678 2,444 (0,526*P7) P3= 26,869 + (0,777*P4) 0,659 2,393 P4= 0,269 + (0,405*P1) + 0,690 2,395 (0,518*P8) P3= 32,611 + (0,735*P5) 0,561 2,716 P4= 2,527 + (0,502*P1) + 0,598 2,729 (0,373*P9) P3= 23,845 + (0,056*P1) + 0,765 1,985 P4= 2,437 + (0,127*P2) + 0,892 1,414 (0,775*P2) (0,874*P5) P3= 11,672 + (0,488*P1) + 0,812 1,777 P4= -0,996 + (0,257*P2) + 0,787 1,988 (0,432*P4) (0,722*P6) P3= 13,99 + (0,557*P1) + 0,771 1,962 P4= -2,569 + (0,775*P5) + 0,910 1,295 (0,345*P5) (0,256*P3) P3= 13,559 + (0,572*P2) + 0,840 1,638 P5= 19,359 + (0,713*M4) 0,656 2,466 (0,365*P4) P3= 15,676 + (0,644*P2) + 0,810 1,784 P5= 10,267 + (0,798*M6) 0,752 2,097 (0,279*P5) P3= 9,778 + (0,626*P1) + 0,772 1,959 P5= 26,876 + (0,64*M7) 0,574 2,748 (0,28*P7) P3= 9,905 + (0,647*P1) + 0,765 1,988 P5= 34,605 + (0,569*M8) 0,552 2,816 (0,256*P8) P3= 9,891 + (0,689*P1) + 0,747 2,061 P5= 12,666 + (0,205*M1) + 0,624 2,580 (0,2*P9) (0,542*M7) P3= 14,128 + (0,705*P2) + 0,802 1,821 P5= 19,498 + (0,206*M1) + 0,602 2,653 (0,208*P7) (0,478*M8) P3= 14,213 + (0,724*P2) + 0,799 1,837 P5= 22,744 – (0,131*M2) + 0,662 2,445 (0,189*P8) (0,821*M4) P3= 14,623 + (0,761*P2) + 0,788 1,885 P5= 15,604 + (0,185*M2) + 0,610 2,627 (0,14*P9) (0,551*M7) P3= 15,191 + (0,758*P2) + 0,786 1,893 P5= 21,631 + (0,195*M2) + 0,594 2,681 (0,133*P10) (0,486*M8) P3= 18,605 + (0,558*As3) 0,5122 2,863 P5= 22,478 – (0,142*M3) + 0,658 2,461 (0,842*M4) P3= 40,459 + (0,746*T3) 0,636 2,471 P5= 12,472 + (0,257*M3) + 0,635 2,541 (0,492*M7) P4= 23,914 + (0,722*M5) 0,631 2,613 P5= 10,412 + (0,481*M4) + 0,729 2,190 (0,321*M7) P4= 18,977 + (0,736*M6) 0,608 2,695 P5= 13,898 + (0,775*P3) 0,561 2,789 P4= 20,405 + (0,588*M5) + 0,639 2,587 P5= 4,903 + (0,921*P4) 0,885 1,426 (0,164*M7) P4= 21,937 + (0,569*M5) + 0,643 2,572 P5= -1,473 + (0,939*P6) 0,866 1,539 (0,169*M8) P4= 8,207 + (0,857*P3) 0,659 2,514 P5= 15,06 + (0,738*P7) 0,627 2,569 P4= 5,787 + (0,964*P5) 0,885 1,458 P5= 17,657 + (0,705*P8) 0,589 2,696 P4= 5,26 + (0,895*P6) 0,751 2,148 P5= -5,602 + (0,128*P1) + 0,876 1,485 (0,854*P6) P4= 19,698 + (0,717*P7) 0,564 2,842 P5= 0,313 + (0,322*P1) + 0,710 2,264 (0,577*P7) P4= 20,648 + (701*P8) 0,554 2,873 P5= -0,368 + (0,358*P1) + 0,700 2,306 (0,544*P8) P4= 8,3544 – (0,026*P1) + 0,652 2,539 P5= -4,777 + (0,136*P2) + 0,875 1,485 (0,881*P3) (0,847*P6) P4= 2,437 + (0,1*P1) + 0,889 1,432 P5= 3,658 + (0,33*P2) + 0,701 2,299 80,893*P5) (0,558*P7) 98 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P5= -9,275 + (0,231*P3) + 0,892 1,384 P6= 7,015 + (0,428*P3) + 0,634 2,529 (0,785*P6) (0,433*P9) P5= -1,008 + (0,418*P3) + 0,717 2,237 P6= 8,718 + (0,431*P3) + 0,611 2,607 (0,49*P7) (0,401*P10) P5= -4,245 + (0,527*P4) + 0,937 1,052 P6= 10,161 + (0,577*P4) + 0,805 1,848 (0,467*P6) (0,334*P7) P5= -0,225 + (0,776*P4) + 0,900 1,331 P6= 11,191 + (0,609*P4) + 0,793 1,901 (0,182*P7) (0,292*P8) P5= 0,931 + (0,81*P4) + 0,893 1,375 P6= 7,266 + (0,666*P4) + 0,804 1,852 (0,138*P8) (0,257*P9) P5= -0,42 + (0,844*P4) + 0,893 0,374 P6= 6,419 + (0,686*P4) + 0,786 1,932 (0,111*P9) (0,214*P10) P5= -3,138 + (0,845*P6) + 0,868 1,529 P6= 9,889 + (0,773*P5) + 0,878 1,461 (0,105*P7) (0,178*P7) P5= 14,801 + (0,663*P7) + 0,620 2,594 P6= 9,87 + (0,787*P5) + 0,877 1,464 80,076*P8) (0,164*P8) P6= 34,07 + (0,641*M4) 0,535 2,850 P6= 7,219 + (0,803*P5) + 0,884 1,422 (0,161*P9) P6= 32,146 + (0,689*M5) 0,609 2,613 P6= 8,643 + (0,826*P5) + 0,877 1,468 (0,126*P10) P6= 18,437 + (0,792*M6) 0,750 2,091 P6= 21,089 + (0,622*P7) + 0,649 2,477 (0,129*P8) P6= 37,559 + (0,607*M7) 0,522 2,888 P7= 35,073 + (0,685*M8) 0,690 2,529 P6= 37,777 – (0,144*M2) + 0,541 2,831 P7= 39,356 + (0,599*M9) 0,549 3,051 (0,76*M4) P6= 37,022 – (0,156*M2) + 0,621 2,573 P7= 40,196 + (0,582*M10) 0,578 2,952 (0,814*M5) P6= 21,883 – (0,098*M2) + 0,755 2,076 P7= 28,247 + (0,799*P4) 0,564 3,001 (0,863*M6) P6= 38,193 – (0,188*M3) + 0,541 2,832 P7= 24,638 + (0,86*P5) 0,627 2,775 (0,812*M4) P6= 36,446 – (0,141*M3) + 0,612 2,602 P7= 15,802 + (0,884*P6) 0,655 2,671 (0,811*M5) P6= 16,33 – (0,492*M5) + 0,772 1,996 P7= 4,305 + (0,949*P8) 0,925 1,242 (1,281*M6) P6= 19,609 + (0,844*P4) 0,751 2,086 P7= 14,288 + (0,779*P9) 0,690 2,531 P6= 14,272 + (0,926*P5) 0,866 1,528 P7= 12,94 + (0,769*P10) 0,711 2,441 P6= 21,527 + (0,748*P7) 0,655 2,457 P7= 0,447 + (0,077*P1) + 0,928 1,216 (0,914*P8) P6= 23,767 + (0,719*P8) 0,622 2,570 P7= 1,294 + (0,231*P1) + 0,730 2,361 (0,7*P9) P6= 28,522 + (0,619*P9) 0,510 2,927 P7= 1,961 + (0,2*P1) + 0,739 2,321 (0,697*P10) P6= 12,522 + (0,261*P2) + 0,699 2,292 P7= 0,725 + (0,092*P2) + 0,930 1,206 (0,606*P7) (0,903*P8) P6= 11,855 + (0,305*P2) + 0,690 2,327 P7= 2,285 + (0,268*P2) + 0,739 2,322 (0,568*P8) (0,675*P9) P6= 9,992 + (0,396*P2) + 0,643 2,498 P7= 2,693 + (0,236*P2) + 0,747 2,286 (0,466*P9) (0,674*P10) P6= 12,499 + (0,391*P2) + 0,613 2,599 P7= -0,516 + (0,113*P3) + 0,931 1,198 (0,433*P10) (0,886*P8) P6= 11,488 + (0,261*P3) + 0,686 2,341 P7= -2,373 + (0,342*P3) + 0,756 2,244 (0,593*P7) (0,63*P9) P6= 10,443 + (0,314*P3) + 0,675 2,382 P7= -2,315 + (0,317*P3) + 0,766 2,198 (0,547*P8) (0,63*P10) 99 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P7= 2,599 + (0,083*P4) + 0,927 1,231 P8= 18,12 + (0,28*P5) + 0,623 2,832 (0,891*P8) (0,613*P6) P7= 1,62 + (0,414*P4) + 0,783 2,119 P8= 3,125 + (0,018*P5) + 0,924 1,272 (0,554*P9) (0,963*P7) P7= 1,659 + (0,385*P4) + 0,788 2,093 P8= -0,822 + (0,364*P5) + 0,844 1,822 (0,558*P10) (0,633*P9) P7= 1,821 + (0,141*P5) + 0,931 1,195 P8= -2,62 + (0,323*P5) + 0,876 1,623 (0,849*P8) (0,66*P10) P7= 2,325 + (0,471*P5) + 0,796 2,055 P8= -1,22 + (0,353*P6) + 0,830 1,901 (0,51*P9) (0,622*P9) P7= 1,572 + (0,45*P5) + 0,806 2,003 P8= -4,119 + (0,327*P6) + 0,872 1,650 (0,516*P10) (0,648*P10) P7= 0,853 + (0,145*P8) 0,931 1,196 P8= -2,155 + (0,742*P7) + 0,948 1,050 (0,263*P9) P7= 1,145 + (0,48*P6) + 0,781 2,128 P8= -3,273 + (0,681*P7) + 0,959 0,937 (0,482*P9) (0,317*P10) P7= -0,827 + (0,467*P6) + 0,802 2,024 P8= 4,311 + (0,221*P9) + 0,832 1,889 (0,494*P10) (0,639*P10) P7= 11,296 + (0,297*P9) + 0,717 2,419 P9= 42,163 + (0,707*M7) 0,522 3,367 (0,497*P10) P8= 24,975 + (0,787*M7) 0,728 2,405 P9= 48,772 + (0,65*M8) 0,537 3,314 P8= 34,277 + (0,656*M9) 0,644 2,751 P9= 36,148 + (0,725*M9) 0,707 2,634 P8= 35,387 + (0,636*M10) 0,674 2,634 P9= 36,148 + (0,725*M9) 0,707 2,634 P8= 23,877 + (0,602*M7) + 0,734 2,377 P9= 41,786 + (0,662*M10) 0,654 2,864 (0,185*M9) P8= 24,686 + (0,542*M7) + 0,742 2,344 P9= 36,691 – (0,257*M8) + 0,714 2,604 (0,231*M10) (0,957*M9) P8= 28,791 + (0,804*P4) 0,554 3,079 P9= 30,408 + (0,839*P6) 0,510 3,409 P8= 26,862 + (0,847*P5) 0,589 2,955 P9= 21,129 + (0,894*P7) 0,690 2,711 P8= 17,707 + (0,875*P6) 0,622 2,836 P9= 15,721 + (0,937*P8) 0,783 2,265 P8= 3,4 + (0,977*P7) 0,925 1,261 P9= 5,545 + (0,919*P10) 0,891 1,607 P8= 8,848 + (0,841*P9) 0,783 2,147 P9= 62,063 + (0,8*P11) 0,626 2,977 P8= 5,538 + (0,841*P10) 0,830 1,904 P9= 1,899 + (0,124*P6) + 0,895 1,851 (0,846*P10) P8= -0,569 + (0,161*P1) + 0,801 2,058 P9= 33,058 + (0,443*P6) + 0,715 2,600 (0,786*P9) (0,571*P11) P8= -0,973 + (0,118*P1) + 0,838 1,858 P9= 27,001 + (0,581*P7) + 0,770 2,337 (0,799*P10) (0,412*P11) P8= 0,21 + (0,184*P2) + 0,804 2,039 P9= 20,81 + (0,693*P8) + 0,827 2,024 (0,769*P10) (0,317*P11) P8= -0,493 + (0,139*P2) + 0,840 1,844 P9= 9,527 + (0,791*P10) + 0,901 1,530 (0,785*P10) (0,172*P11) P8= -3,367 + (0,243*P3) + 0,81 1,987 P10= 39,803 + (0,769*M7) 0,587 3,216 (0,735*P9) P8= -4,194 + (0,202*P3) + 0,850 1,786 P10= 45,423 + (0,723*M8) 0,632 3,036 (0,753*P10) P8= -2,411 + (0,353*P4) + 0,849 1,792 P10= 37,032 + (0,753*M9) 0,723 2,633 (0,649*P9) P8= -3,361 + (0,304*P4) + 0,876 1,625 P10= 21,02 + (0,932*P7) 0,711 2,688 (0,674*P10) 100 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata P10= 14,047 + (0,99*P8) 0,830 2,065 P17= 0,9 + (0,59*T17) 0,780 0,442 P10= 7,114 + (0,971*P9) 0,891 1,652 P18= -0,18 + (0,918*M18) 0,870 0,603 P041404= 66,379 + (0,793*P11) 0,581 3,239 P18= 0,035 + (1,42*As18) 0,875 0,592 P10= 44,758 + (0,288*P3) + 0,618 3,091 P18= 0,092 + (0,753*T18) 0,893 0,547 (0,683*P11) P10= 42,336 + (0,377*P4) + 0,652 2,952 P19= 0,099 + (0,961*M19) 0,872 0,499 (0,617*P11) P10= 42,602 + (0,402*P5) + 0,652 2,951 P19= 0,833 + (1,292*As19) 0,634 0,845 (0,592*P11) P10= 36,259 + (0,46*P6) + 0,671 2,871 P19= 1,684 + (0,665*T19) 0,801 0,625 (0,555*P11) P10= 16,108 – (0,479*P7) + 0,841 1,998 P20= 0,188 + (0,918*M20) 0,902 0,522 (1,444*P8) P10= 3,976 + (0,212*P7) + 0,900 1,579 P20= 0,303 + (1,328*As20) 0,822 0,706 (0,807*P9) P10= 25,948 + (0,67*P7) + 0,763 2,437 P20= 0,068 + (0,805*T20) 0,908 0,508 (0,345*P11) P10= 3,77 + (0,378*P8) + 0,916 1,454 P21= 0,802 + (0,625*M21) 0,718 0,585 (0,654*P9) P10= 17,617 + (0,819*P8) + 0,849 1,947 P21= 1,081 + (0,889*As21) 0,606 0,691 (0,222*P11) P10= 8,245 + (0,937*P99 + 0,889 1,664 P21= 1,245 + (0,645*T21) 0,631 0,669 (0,044*P11) P11= -3,197 + (0,637*M9) 0,537 3,297 P22= 1,032 + (0,689*M22) 0,649 0,579 P11= -16,051 + (0,768*P8) 0,526 3,336 P22= 0,622 + (1,105*As22) 0,806 0,431 P11= -25,762 + (0,792*P9) 0,626 2,962 P22= 0,392 + (0,81*T22) 0,893 0,321 P11=-23,135 + (0,743*P10) 0,581 3,135 P25= 0,976 + (1,175*M25) 0,875 2,967 P11= -33,084* + (0,125*P1) + 0,630 2,946 P25= 6,552 + (0,359*As25) 0,838 3,382 (0,749*P9) P14= 1,47 + (1,052*M14) 0,692 0,823 P25= -0,597 + (1,31*T25) 0,945 1,965 P14= 0,751 + (1,181*As14) 0,763 0,721 As1= 42,657 + (1,049*P2) 0,587 3,797 P14= 1,099 + (0,793*t14) 0,844 0,586 As1= -2,201 + (1,048*As2) 0,941 1,441 P15= -0,318 + (1,123*M15) 0,923 0,576 As1= -2,25 + (0,965*As3) 0,746 2,980 P15= 2,681 + (1,238*As15) 0,612 1,299 As1= 9,394 + (0,915*As4) 0,566 3,897 P15= 0,367 + (0,744*T15) 0,847 0,809 As1= 14,57 + (0,895*As5) 0,595 3,976 P16= 4,247 + (0,906*M16) 0,770 0,871 As1= 3,633 + (1,126*As2) - 0,947 1,364 (0,111*As7) P16= 6,307 + (0,958*As16) 0,486 1,302 As1= 3,52 + (1,116*As2) – 0,946 1,376 (0,101*As8) P16= 2,569 + (0,673*T16) 0,757 0,895 As1= 2,65 + (1,098*As2) – 0,944 1,401 (0,075*As9) P17= 0,79 + (0,976*M17) 0,759 0,464 As1= 3,552 + (1,104*As2) – 0,946 1,377 (0,085*As10) P17= 0,635 + (1,284*As17) 0,676 0,538 As1= -1,903 + (1,097*As2) – 0,943 1,407 (0,072*As11) 101 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As1= 10,422 + (1,133*As4) – 0,571 3,871 As4= 24,958 + (0,795*As3) 0,738 2,507 (0,215*As7) As1= 10,99 + (1,198*As4) – 0,582 3,823 As4= 8,346 + (0,958*As5) 0,930 1,297 (0,282*As8) 0,582 As1= 63,424 + (1,01*T2) 0,539 4,015 As4= 15,674 + (0,862*As6) 0,832 2,006 As2= 39,929 + (0,963*P1) 0,614 3,401 As4= 39,292 + (0,6)87*As7 0,690 2,724 As2= 9,76 + (0,899*As1) 0,941 1,335 As4= 39,321 + (0,689*As8) 0,689 2,744 As2= -3,059 + (0,942*As3) 0,830 2,255 As4= 45,888 + (0,612*As9) 0,624 3,001 As2= 6,252 + (0,908*As4) 0,652 3,231 As4= 50,798 + (0,572*As10) 0,581 3,169 As2= 11,589 + (0,886*As5) 0,629 3,335 As4= 86,098 + 80,57*As11) 0,533 3,343 As2= 18,972 + (0,793*As6) 0,556 3,647 As4= 11,299 + (0,193*As1) + 0,857 1,848 (0,709*As6) As2= -1,56 + (0,666*As1) + 0,961 1,080 As4= 20,20 + (0,347*As1) + 0,808 2,142 (0,299*As3) (0,491*As7) As2= -1,022 + (0,773*As1) + 0,953 1,180 As4= 18,451 + (0,359*As1) + 0,817 2,093 (0,2*As4) (0,493*As8) As2= 0,169 + (0,784*As1) + 0,952 1,989 As4= 20,311 + (0,416*As2) + 0,814 2,109 (0,185*As5) (0,438*As7) As2= 0,668 + (0,806*As1) + 0,950 1,220 As4= 18,369 + (0,428*As2) + 0,825 2,047 (0,152*As6) (0,441*As8) As2= 5,707 + (0,846*As4) + 0,645 3,262 As4= 3,767 + (0,196*As3) + 0,944 1,162 (0,063*As6) (0,785*As5) As2= 12,206 + (0,983*As5) – 0,622 3,366 As5= 27,01 + (0,763*As3) 0,668 2,840 (0,096*As6) As2= 58,397 + (0,917*T1) 0,534 3,739 As5= 1,37 + (0,972*As4) 0,930 1,307 As3= 37,873 + (0,778*As1) 0,746 2,675 As5= 6,886 + (0,905*As6) 0,906 1,511 As3= 26,82 + (0,885*As2) 0,830 2,1+8 6 As5= 33,144 + (0,711*As7) 0,730 2,558 As3= 13,981 + (0,935*As4) 0,738 2,718 As5= 34,541 + (0,704*As8) 0,706 2,671 As3= 23,309 + (0,884*As5) 0,668 3,058 As5= 41,758 + (0,622*As9) 0,636 2,973 As3= 26,157 – (0,301*As1) + 0,834 2,165 As5= 47,699 + (0,575*As10) 0,579 3,198 (1,2*As2) As3= 9,753 + (0,45*As1) + 0,844 2,099 As5= 0,022 + (0,211*As3) + 0,927 1,335 (0,523*As4) (0,74*As6) As3= 15,822 + (0,514*As1) + 0,812 2,299 As5= 13,485 + (0,391*As3) + 0,813 2,130 (0,425*As5) (0,459*As7) As3= 17,022 + (0,604*As1) + 0,823 2,233 As5= -2,139 + (0,576*As4) + 0,960 0,986 (0,305*As7) (0,408*As6) As3= 10,188 + (0,607*As2) + 0,871 1,903 As5= 0,684 + (0,826*As4) + 0,938 1,230 (0,384*As4) (0,144*As7) As3= 15,341 + (0,688*As2) + 0,852 2,044 As5= 6,739 + (0,823*As6) + 0,906 1,509 (0,275*As5) (0,081*As7) As3= 16,316 + (0,744*As2) + 0,857 2,008 As5= 6,301 + (0,812*As6) + 0,908 1,480 (0,2*As7) (0,095*As8) As4= 53,813 + (0,627*As1) 0,566 3,226 As6= 8,591 + (0,969*As4) 0,832 2,127 As4= 43,337 + (0,725*As2) 0,652 2,889 As6= 6,42 + (1,003*As5) 0,906 1,592 102 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As6= 32,072 + (0,765*As7) 0,764 2,523 As8= 6,144 + (0,971*As6) 0,722 3,116 As6= 34,77 + (0,749*As8) 0,722 2,736 As8= 5,045 + (0,963*As7) 0,937 1,486 As6= 39,513 + (00,681*As9) 0,689 2,893 As8= 9,723 + (0,887*As9) 0,909 1,787 As6= 47,013 + (0,623*As10) 0,615 3,221 As8= 12,216 + (0,859*As10) 0,909 1,782 As6= 7,027 + (0,637*As4) + 0,873 1,849 As8= 67,789 + (0,829*As11) 0,783 2,755 (0,327*As7) As6= 7,093 + (0,704*As4) + 0,858 1,958 As8= 0,153 + (0,382*As4) + 0,733 3,051 (0,264*As8) (0,642*As6) As6= 6,335 + (0,723*As4) + 0,861 1,933 As8= -1,325 + (0,241*As4) + 0,922 1,651 (0,239*As9) (0,74*As9) As6= 6,581 + (0,796*As4) + 0,848 2,023 As8= -2,592 + (0,291*As4) + 0,932 1,540 (0,168*As10) (0,692*As10) As6= 5,537 + (0,801*As5) + 0,918 1,488 As8= -1,305 + (0,264*As5) + 0,925 1,621 (0,196*As7) (0,723*As9) As6= 5,337 + (0,852*As5) + 0,913 1,534 As8= -3,353 + (0,326*As5) + 0,939 1,459 (0,15*As8) (0,671*As10) As6= 4,257 + (0,838*As5) + 0,918 1,484 As8= 27,189 + (0,492*As5) + 0,856 2,242 (0,16*As9) (0,543*As11) As6= 4,64 + (0,888*As5) + 0,913 1,534 As8= 1,274 + (0,214*As6) + 0,918 1,640 (0,113*As10) (0,742*As9) As7= 4,778 + (1,014*As4) 0,690 3,309 As8= -1,952 + (0,3601*As6) + 0,935 1,509 (0,671*As10) As7= 4,507 + ( 1,035*As5) 0,730 3,087 As8= 1,84 + (0,593*As7) + 0,959 1,196 (0,373*As9) As7= 1,818 + (1,004*As6) 0,706 4 2,890 As8= 1,819 + (0,579*As7) + 0,967 1,071 (0,381*As10) As7= 4,191 + (0,974*As8) 0,937 1,495 As9= 11,823 + (1,034*As5) 0,636 3,834 As7= 13,286 + (0,867*As9) 0,856 2,256 As9= 6,565 + (1,021*As6) 0,689 3,540 As7= 17,958 + (0,825*As10) 0,827 2,474 As9= 8,596 + (0,99*As7) 0,856 2,411 As7= 70,536 + (0,804*As11) 0,727 3,105 As9= 3,833 + (1,026*As8) 0,909 1,921 As7= -1,547 + (0,323*As4) + 0,880 2,058 As9= 6,98 + (0,941*As10) 0,945 1,490 (0,669*As9) As7= -2,339 + (0,4*As4) + 0,869 2,147 As9= 66,786 + (0,919*As11) 0,835 2,581 (0,596*As10) As7= -1,685 + (0,17*As5) + 0,941 1,439 As9= -1,436 + (0,176*As5) + 0,952 1,392 (0,855-*As8) (0,839*As10) As7= -2,896 + (0,388*As5) + 0,891 1,960 As9= 38,221 + (0,346*AS5) + 0,865 2,335 (0,626*As9) (0,718*AS11) As7= -4,285 + (0,466*As5) + 0,887 1,995 As9= -3,166 + (0,216*As6) + 0,956 1,331 (0,557*As10) (0,806*As10) As7= -3,192 + (0,212*As6) + 0,945 1,392 As9= 33,405 + (0,393*As6) + 0,876 2,238 (0,815*As8) (0,672*As11) As7= -2,131 + (0,39*As6) + 0,890 1,974 As9= 2,408 + (0,255*As7) + 0,954 1,363 (0,601*As9) (0,731*As10) As7= -4,536 + (0,478*As6) + 0,892 1,996 As9= 24,466 + (0,572*As7) + 0,911 1,893 (0,526*As6) (0,459*As11) As8= 5,667 + (1,004*As4) 0,685 3,314 As9= 3,176 + (0,311*As8) + 0,952 1,397 (0,674*As10) As8= 7,245 + (1,012*As5) 0,706 3,203 As9= 16,079 + (0,744*As10) + 0,955 1,351 (0,229*As11) 103 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata As10= 8,465 + (1,007*As7) 0,827 2,734 As19= 2,464 + (0,496*P19) 0,634 0,524 As10= 0,976 + (1,061*As8) 0,909 1,981 As19= 2,702 + (0,372*T19) 0,648 0,514 As10= 1,405 + (1,006*As9) 0,945 1,540 As20= 0,258 + (0,628*M20) 0,901 0,360 As10= 68,193 + (0,928*As11) 0,796 2,969 As20= 0,449 + (0,622*P20) 0,822 0,483 As10= 25,179 + (0,602*As7) + 0,874 2,330 As20= 0,229 + (0,542*T20) 0,878 0,399 (0,444*As11) As10= -1,769 + (0,326*As8) + 0,952 1,440 As21= 0,322 + (0,059*M21) 0,827 0,403 (0,716*As9) As10= 11,221 + (0,84*As8) + 0,918 1,878 As21= 0,664 + (0,69*P21) 0,606 0,609 (0,232*As11) As11= -38,853 + (0,911*As7) 0,727 3,304 As21= 0,526 + (0,654*T21) 0,842 0,386 As11= -44,15 + (0,95*As8) 0,783 2,949 As22= 0,48 + (0,601*M22) 0,748 0,400 As11= -45,519 + (0,912*As9) 0,835 2,570 As22= 0,183 + (0,733*P22) 0,806 0,351 As11= -39,72 + (0,861*As10) 0,796 2,859 As22= 0,343 + (0,62*T22) 0,786 0,369 As11= -44,346 + (0,258*As7) + 0,802 2,816 As25= -0,728 + (2,642*M25) 0,675 12,227 (0,649*As10) As11= -44,652 + (0,404*As8) + 0,805 2,796 As25= -5,57 + (2,341*P25) 0,838 8,632 (0,515*As10) As14= 0,915 + (0,832*M14) 0,790 0,504 As25= -5,429 + (2,998*T25) 0,756 10,594 As14= 0,738 + (0,65*P14) 0,763 0,535 As26= 21,423 + (0,971*M26) 0,413 8,586 As14= 0,918 + (0,588*T14) 0,842 0,438 As26= -10,589 + (1,054*P26) 0,630 6,812 As15= 1,208 + (0,599*M15) 0,643 0,786 As26= -55,24 + (1,513*T26) 0,690 6,233 As15= 1,804 + (0,5*P15) 0,612 0,820 T1= 8,046 + (0,816*P2) 0,643 2,631 As15= 1,399 + (0,407*T15) 0,622 0,808 T1= 3,616 + (0,788*P3) 0,529 3,0 21 As16= 4,338 + (0,534*M16) 0,488 0,955 T1= 13,130 + (0,936*T2) 0,846 1,729 As16= 3,17 + (0,518*P16) 0,486 0,957 T1= 14,729 + (0,85*T3) 0,719 2,333 As16= 3,484 + (0,391*T16) 0,466 0,975 T1= 28,918 + (0,749*T4) 0,502 3,105 As17= 0,686 + (0,601*M17) 0,693 0,337 T1= 11,113 + (0,793*T2) + 0,848 1,715 (0,159*T3) As17= 0,555 + (0,532*P17) 0,676 0,346 T2= 0,932 + (0,747*P1) 0,590 2,776 As17= 0,710 + (0,371*T17) 0,744 0,307 T2= -2,005 + (0,76*P3) 0,507 3,043 As18= 0,121 + (0,604*M18) 0,866 0,404 T2= -5,134 + (0,558*P1) + 0,597 2,749 (0,246*P3) As18= 0,471 + (0,617*P18) 0,875 0,391 T2= -1,157 + (0,543*As1) 0,539 2,942 As18= 0,299 + (0,496*T18) 0,889 0,368 T2= -0,784 + (0,907*T1) 0,846 1,702 As19= 2,045 + (0,517*M19) 0,653 0,510 T2= 4,562 + (0,873*T3) 0,783 2,019 104 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata T2= 17,663 + (0,789*T4) 0,578 2,814 T5= 3,299 + (0,916*T4) 0,847 1,631 T2= 23,039 + (0,741*T5) 0,500 3,063 T5= -2,147 + (0,928*T6) 0,828 1,730 T2= -4,179 + (0,593*T1) + 0,883 1,484 T5= 10,581 + (0,709*T7) 0,549 2,804 (0,368*T3) T2= -4,116 + (0,753*T1) + 0,867 1,581 T5=-5,814 + (0,182*T2) + 0,845 1,642 (0,225*T4) (0,799*T6) T2= -3,493 + (0,795*T1) + 0,858 1,630 T5= -3,233 + (0,431*T2) + 0,692 2,318 (0,174*T5) (0,489*T7) T3= 9,227 + (0,852*T1) 0,719 2,335 T5= -7,873 + (0,279*T3) + 0,868 1,516 (0,712*T6) T3= 12,709 + (0,902*T2) 0,783 2,053 T5= -3,08 + (0,514*T3) + 0,719 2,217 (0,377*T7) T3= 14,871 + (0,906*T4) 0,743 2,232 T5= -5,012 + (0,527*T4) + 0,910 1,254 (0,474*T6) T3= 21,643 + (0,842*T5) 0,630 2,679 T5= -2,846 + (0,77*T4) + 0,869 1,509 (0,203*T7) T3= 20,505 + (0,773*T6) 0,509 3,088 T6= 22,751 + (0,671*T3) 0,509 2,878 T3= 9,771 + (0,224*T1) + 0,786 2,037 T6= 17,546 + (0,822*T4) 0,704 2,235 (0,693*T2) T3= 1,093 + (0,476*T1) + 0,853 1,689 T6= 14,675 + (0,896*T5) 0,828 1,700 (0,549*T4) T3= 2,488 + (0,574*T1) + 0,808 1,929 T6= 16,343 + (0,731*T7) 0,606 2,577 (0,433*T5) T3= 5,107 + (0,553*T2) + 0,865 1,619 T6= 14,402 + (0,74*T8) 0,587 2,639 (0,47*T4) T3= 6,486 + (0,658*T2) + 0,836 1,783 T6= 17,283 + (0,629*T9) 0,506 2,885 (0,355*T5) T4= 16,169 + (0,743*T2) 0,578 2,732 T6= 3,464 + (0,295*T1) + 0,679 2,326 (0,593*T7) T4= 5,552 + (0,826*T3) 0,743 2,131 T6= -0,613 + (0,327*T1) + 0,683 2,310 (0,598*T8) T4= 7,531 + (0,928*T5) 0,847 1,642 T6= -2,911 + (0,388*T1) + 0,655 2,411 (0,504*T9) T4= 5,439 + (0,863*T6) 0,704 2,289 T6= -5,318 + (0,409*T1) + 0,606 2,577 (0,487*T10) T4= 15,34 + (0,063*T1) + 0,570 2,758 T6= 5,548 + (0,34*T2) + 0,695 2,66 (0,684*T2) (0,558*T7) T4= 2,143 + (0,161*T1) + 0,860 1,571 T6= 2,947 + (0,359*T2) + 0,691 2,281 (0,813*T5) (0,56*T8) T4= -4,337 + (0,304*T1) + 0,763 2,045 T6= 2,144 + (0,417*T2) + 0,660 2,396 (0,663*T6) (0,463*T9) T4= 2,64 + (0,212*T2) + 0,869 0,524 T6= -0,426 + (0,448*T2) + 0,622 2,529 (0,771*T5) (0,443*T10) T4= -1,711 + (0,356*T2) + 0,775 1,995 T6= 7,333 + (0,342*T3) + 0,680 2,324 (0,612*T6) (0,51*T7) T4= 0,195 + (0,339*T3) + 0,892 1,382 T6= 4,661 + (0,368*T3) + 0,679 2,326 (0,643*T5) (0,507*T8) T4= -5,069 + (0,512*T3) + 0,842 1,671 T6= 2,88 + (0,44*T3) + 0,663 2,385 (0,467*T6) (0,410*T9) T5= 3,318 + (0,694*P4) 0,502 2,948 T6= 6,625 + (0,562*T4) + 0,780 1,927 (0,361*T7) 0T5,5= 0172, 544 + (0,689*T2) 0,500 2,953 T6= 5,506 + (0,577*T4) + 0,774 1,951 (0,355*T8) T5= 8,331 + (0,757*T3) 0,630 2,540 T6= 2,439 + (0,626*T4) + 0,787 1,892 (0,312*T9) 105 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata T6= 1,248 + (0,661*T4) + 0,767 1,983 T8= 31,861 + (0,75*T5) 0,526 2,948 (0,284*T10) T6= 8,743 + (0,727*T5) + 0,849 1,593 T8= 22,005 + (0,804*T6) 0,587 2,751 (0,215*T7) T6= 7,816 + (0,735*T5) + 0,849 1,594 T8= 8,486 + (0,917*T7) 0,887 1,441 (0,215*T8) T7= 0,231 + (0,779*P8) 0,660 2,564 T8= 9,603 + (0,789*T9) 0,741 2,178 T7= 4,51 + (0,679*P9) 0,554 2,937 T8= -1,762 + (0,867*T10) 0,867 1,910 T7= 0,922 + (0,548*As8) 0,533 3,008 T8= 2,383 + (0,139*T1) + 0,754 2,121 (0,744*T9) T7= 27,545 + (0,787*T5) 0,549 2,954 T8= 4,217 + (0,148*T2) + 0,755 2,120 (0,730*T9) T7= 17,573 + (0,84*T6) 0,606 2,762 T8= 2,163 + (0,213*T3) + 0,772 2,045 (0,683*T9) T7= 0,799 + (0,969*T8) 0,887 1,481 T8= 2,798 + (0,287*T4) + 0,792 1,952 (0,644*T9) T7= 11,284 + (0,752*T9) 0,634 2,661 T8= 4,617 + (0,316*T5) + 0,795 1,937 (0,611*T9) T7= 0,25 + (0,829*T10) 0,689 2,453 T8= 3,982 + (0,325*T6) + 0,785 1,986 (0,584*T9) T7= -3,104 + (0,085*T1) + 0,890 1,456 T8= 1,92 + (0,681*T7) + 0,919 1,221 (0,932*T8) (0,277*T9) T7= -0,101 + (0,219*T1) + 0,671 2,525 T9= 13,761 + (0,678*P10) 0,514 3,269 (,682*T9) T7= -10,33 + (0,214*T1) + 0,725 2,307 T9= 30,845 + (0,82*T6) 0,506 3,293 (0,758*T10) T7= 3,471 + (0,215*T2) + 0,665 2,549 T9= 23,714 + (0,853*T7) 0,634 2,834 (0,66*T9) T7= -7,205 + (0,217*T2) + 0,722 2,319 T9= 14,521 + (0,946*T8) 0,741 2,385 (0,742*T10) T7= -1,971 + (0,105*T3) + 0,891 1,450 T9= -3,071 + (0,983*T10) 0,860 1,752 (0,903*T8) T7= 1,228 + (0,307*T3) + 0,697 2,421 T9= 36,203 – (0,167*T1) + 0,512 3,274 (0,599*T9) (0,93*T6) T7= -9,18 + (0,307*T3) + 0,757 2,171 T9= -4,854 + (0,136*T5) + 0,867 1,708 (0,677*T10) (0,907*T10) T7= -0,609 + (0,091*T4) + 0,889 1,469 T9= 19,302 + (0,268*T6) + 0,649 2,777 (0,908*T8) (0,657*T8) T7= 2,701 + (0,362*T4) + 0,712 2,363 T9= -6,023 + (0,197*T6) + 0,874 1,661 (0,569*T9) (0,861*T10) T7= -7,056 + (0,351*T4) + 0,766 2,128 T10= 29,545 + (0,839*T7) 0,689 2,468 (0,649*T10) T7= -0,369 + (0,13*T5) + 0,892 1,448 T10= 20,693 + (0,928*T8) 0,801 1,975 (0,876*T8) T7= 4,622 + (0,423*T5) + 0,727 2,298 T10= 16,074 + (0,878*T9) 0,860 1,655 (0,514*T9) T7= -5,118 + (0,408*T5) + 0,783 2,048 T10= 13,228 + (0,252*T7) + 0,881 1,528 (0,599*T10) (0,688*T9) T7= -1,338 + (,148*T6) + 0,892 1,443 T10= 12,368 + (0,386*T8) + 0,894 1,440 (0,859*T8) (0,573*T9) T7= -6,293 + (0,436*T6) + 0,778 2,075 T14= 0,48 + (1,324*M14) 0,818 0,734 (0,557*T10) T8= 7,495 + (0,668*P9) 0,568 2,814 T14= -0,037 + (1,068*P14) 0,844 0,680 T8= 10,225 + (0,622*P10) 0,519 2,968 T14= -0,164 + (1,437*As14) 0,842 0,685 106 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata T15= 0,824 + (1,361*M15) 0,882 0,881 T26= 57,283 + (0,579*M26) 0,484 4,439 T15= 2,109 + (1,142*P15) 0,847 1,003 T26= 39,303 + (0,619*P26) 0,717 3,287 T15= 4,077 + (1,547*As15) 0,622 1,576 T26= 61,07 + (0,461*As26) 0,690 3,439 T16= 6,633 + (1,083*M16) 0,651 1,391 A3= -2,466 + (0,713*A5) 0,573 2,584 T16= 2,73 + (1,133*P16) 0,757 1,160 A4= 0,719 + (1,039*A3) 0,646 3,025 T16= 8,171 + (1,219*As16) 0,466 1,721 A5= 31,341 + (0,816*A3) 0,573 0,763 T0,1474=4 60 ,+5 4, 8 + (1,446*M17) 0,739 0,724 0B,2== -7,848 + (1,006*B3) 0,777 2,291 T17= 0,023 + (1,329*P17) 0,780 0,665 B3= 28,559 + (0,777*B2) 0,777 2,013 T17= -0,009 + (2,018*As17) 0,744 0,718 B4sağ= 6,02 + (0,831*B4sol) 0,702 0,792 T18= -0,02 + (1,165*M18) 0,889 0,699 B4sol= 4,988 + (0,852* B4sağ) 0,702 0,8 02 T18= 0,676 + (1,188*P18) 0,893 0,688 B5= 4,125 + (0,981*E8) 0,637 3,413 T18= 0,273 + (1,799*As18) 0,889 0,699 B5= 0,7 + (1,001*E9) 0,676 3,223 T19= 0,698 + (1,177*M19) 0,717 1,002 C3= -10,863 + (0,788*C4) 0,778 2,060 T19= 0,753 + (1,209*P19) 0,801 0,841 C3= -26,872 + (0,799*C5) 0,657 2,561 T19= 0,172 + (1,761*As19) 0,648 1,118 C3= -32,1644 + (0,766*C6) 0,580 2,835 T20= 0,355 + (1,102*M20) 0,927 0,533 C4= 31,68 + (0,993*C3) 0,778 2,313 T20= 0,493 + (1,13*P20) 0,908 0,601 C4= -4,196 + (0,874*C5) 0,622 3,018 T20= 0,38 + (1,624*As20) 0,878 0,691 C4= -8,331 + (0,824*C6) 0,532 3,362 T21= 0,194 + (0,812*M21) 0,793 0,620 C5= -3,662 + (0,934*C6) 0,840 1,781 T21= 0,497 + (0,989*P21) 0,631 0,828 C5= 60,896 + (0,831*C3) 0,657 2,611 T21= 0,061 + (1,291*As21) 0,842 0,542 C7sağ= 1,89 + (0,949* C7sol) 0,866 0,819 T22= 0,962 + (0,815*M22) 0,667 0,660 C7sol= 2,71 + (0,915* C7sağ) 0,866 0,805 T22= 0,079 + (1,105*P22) 0,893 0,374 D1= 2,754 + (1,037*D2) 0,903 1,115 T22= 0,585 + (1,275*As22) 0,786 0,529 D2= 14,303 + (0,435*B5) 0,550 2,209 T24= 35,901 + (0,506*P24) 0,568 4,970 D2= 4,136 + (0,873*D1) 0,903 1,023 T24= 62,039 + (0,242*As24) 0,515 5,267 D2= 5,17 + (0,992*D3) 0,863 1,218 T25= 1,664 + (0,877*M25) 0,885 2,115 D3= 6,474 + (0,46*B5) 0,706 1,677 T25= 1,627 + (0,722*P25) 0,945 1,459 D4= 11,105 + (0,45*B5) 0,643 1,890 T25= 6,716 + (0,254*As25) 0,756 3,081 D4= 14,202 + (0,7*D5) 0,727 1,653 107 Tablo 26. (Devam) Kadınlar için üretilen regresyon formülleri Formül Düzeltilmiş Standart Formül Düzeltilmiş Standart R2 Değeri Hata R2 Değeri Hata D5=16,923 + (0,590*D6) 0,537 2,152 F1= 195,859 – (0,562*F4) 0,503 4,378 D5= 5,64 + (1,046*D4) 0,727 2,020 F2= -0,187 + (1,143*F1) 0,851 2,970 D5= 1,815 + (0,866*D6) 0,785 1,791 F2= 16,986 + (0,708*F3) 0,720 4,069 D5= -2,364 + (0,727*D7) 0,745 1,951 F2= 240,372 – (0,764*F4) 0,612 4,785 D6= 16,504 + (0,911*D5) 0,785 1,837 F3= 30,205 + (1,15*F1) 0,590 5,915 D6= 6,08 + (0,738*D7) 0,731 2,056 F3= 28,049 + (1,024*F2) 0,720 4,891 D7= 29,579 + (1,032*D5) 0,745 2,327 F3= 306,327 + (1,011*F4) 0,745 4,660 D7= 22,58 + (0,997*D6) 0,731 2,390 F4= 246,816 – (0,913*F1) 0,503 5,583 E1= 8,036 + (0,522*B5) 0,533 2,741 F4= 248,362 – (0,811*F2) 0,612 4,930 E1= 1,477 + (1,059*E2) 0,934 1,033 F4= 262,33 – (0,743*F3) 0,745 3,995 E1= 11,784 + (0,982*E3) 0,643 2,395 F4= 27,007 + (1,004*F5) 0,654 4,656 E2= 5,689 + (0,497*B5) 0,581 2,371 F5= 20,195 + (0,659*F4) 0,654 3,772 E2= 3,136 + (0,883*E1) 0,934 0,944 F5= 12,118 + (1,054*F6) 0,770 3,078 E2= 8,626 + (0,945*E3) 0,717 1,950 F5= 14,791 + (1,362*F7) 0,648 3,808 E3= 0,69 + (0,495*B5) 0,720 1,744 F6= 22,214 + (0,521*F4) 0,584 3,454 E3= 14,244 + (0,662*E1) 0,643 1,967 F6= 12,5 + (0,735*F5) 0,770 2,570 E3= 10,922 + (0,764*E2) 0,717 1,753 F6= 10,175 + (1,186*F7) 0,706 2,907 E3= 17,557 + (0,68*E4) 0,561 2,181 F7= 17,554 + (0,481*F5) 0,648 2,262 E4= 4,357 + (0,497*B5) 0,583 2,361 F7= 14,511 + (0,6*F6) 0,706 2,068 E4= 9,908 + (0,751*E5) 0,758 1,798 F8= 19,484 + (0,739*F9) 0,685 1,820 E5= 7,904 + (1,016*E4) 0,758 2,090 F9= 5,917 + (0,935*F8) 0,685 2,048 E5= 0,134 + (0,886*E6) 0,774 2,021 E6= 18,805 + (0,878*E5) 0,774 2,012 E8= 41,502 + (0,656*B5) 0,637 2,793 E8= 14,274 + (0,879*E9) 0,781 2,167 E9= 39,218 + (0,682*B5) 0,676 2,659 E9= 14,065 + (0,894*E8) 0,781 2,186 F1= 17,342 + (0,747*F2) 0,851 2,401 F1= 31,519 + (0,52*F3) 0,590 3,977 108 4.5. Morfolojik Özellikler Ölçümler sırasında bazı noktalar arasında ilişkinin var olduğu yani aynı düzlemler üzerinde yer aldıkları görülmüştür. En göze çarpıcı olan, erkek bireylerin %51’inde processus mastoideus, tuberculum articulare ve glabella’nın aynı plan üzerinde yer aldığı, bu bireylerin de %52’sinde asterion, tuberculum articulare ve nasospinale’nin de aynı düzlem üzerinde bulundukları görülmüştür. Yine erkek bireylerin %29’unda processus mastoideus, tuberculum articulare ve nasion’un aynı aynı planda bulundukları, bu bireylerin %39’unda asterion, tuberculum articulare ve nasospinale’nin aynı düzlem üzerinde yer aldığı belirlenmiştir. Kadınların %51’inde processus mastoideus, tuberculum articulare ve nasion, bu bireylerin de %33’ünde asterion, tuberculum articulare ve nasospinale’nin aynı düzlemde yer aldığı belirlenmiştir. Kadınların %13’ünde processus mastoideus, tuberculum articulare ve glabella’nın aynı plan üzerinde yer aldığı bu bireylerin %42’sinde asterion, tuberculum articulare ve nasospinale aynı düzlemde olduğu belirlenmiştir. 109 5. TARTIŞMA ve SONUÇ Adli antropologlar’ın ilgi alanını, cinayet vakaları kadar toplu katliamlar, savaşlarda gerçekleşen ölümler, depremler ve sonrasında gelişen tsunami gibi doğal afetler oluşturmaktadır (Franklin, 2010). Deprem, kasırga, tsunami gibi felaketlerde, çevresel etki ve dekompozisyon, cesetlerin teşhis edilmesini zorlaştırmaktadır. Ölüm sonrası livor mortis ve pütrifikasyon nedeniyle deri rengi hızlı bir şekilde değişir, göz çevresindeki ligamentler rigor mortis nedeniyle göze kalkık bir pozisyon verir, göz küresi rengini kaybeder. Dokulardaki hızlı kayıplar nedeniyle saçlar dökülür, çiğneme kaslarındaki gevşeme nedeniyle mandibula serbest hale gelir. Gözler, dudaklar ve dil şişerek protrüze olabilir. Boğulma durumunda su hareketleri, çevresel basınç veya çevrede yer alan hayvan aktiviteleri de yüzü tanınmaz hale getiren faktörlerdendir (Wilkinson, 2010). Yumuşak dokunun ölüm sonrası modifikasyonu kontrol edilmediğinde kısmi veya tam iskeletleşmeye yol açar. Yumuşak dokunun kemikten kaybı veya tamamen kaybolması çevresel koşullara bağlıdır (Clark, Worrel, & Pless, 1996). Bu tarz durumların varlığında, yüz yeterli olarak korunmuş olsa dahi duygusal koşullar nedeniyle aile üyesi tarafından teşhis edilememe durumu oluşabilmektedir (Hill, 2006; Wilkinson, 2010). Bir kişinin ölümünden sonra yasal ve etik nedenlerle kimlik tespiti gereklidir. Normal karşılaştırma yöntemleri arasında görsel tanımlama, parmak izi, diş karşılaştırması ve DNA testi bulunmaktadır (Berketa, 2014). Karşılaştırmalar yapılırken, incelenecek olan birey sayısını azaltmak adına biyolojik profili tanımlayan yaş, boy, cinsiyet ve etnik köken gibi özelliklerden faydalanılmaktadır. Bazı durumlarda zaman, mekan, mevsim gibi faktörlerden kaynaklı pütrifikasyon nedeniyle olay yerinde yeterli miktarda DNA’ya ulaşılamamaktadır. Bu durumda diğer antropolojik değerlendirme yöntemleri devreye sokulmaktadır (Damas et al., 2020). Bu yöntemler içerisinde etkili olan alternatiflerden birisi iskelet tabanlı tanımlama teknikleridir. Tüm yöntemlerin yetersiz kaldığı durumlarda tercih edilen 110 yöntemlerden birisi olan yeniden yüzlendirmede ise nihai amaç, ölen kişiye yeterince benzeyen bir bireyin yüzünü in vivo olarak yeniden ortaya çıkarmaktır. İnsan kafatası ve kalıntıları, ölü kişinin en muhtemel yüz görünümünü yeniden oluşturmak ve tanınmayı sağlamak için kullanılabilecek en iyi kemik materyaldir (Gietzen et al., 2019). İnsan kemiğinin kalıntılarını, iskeletin anatomik bölgeleri ne olursa olsun, fragmentasyon, retraksiyon ve deformasyon nedeniyle tanımak bazen zor olabilmektedir. Kemik kalıntıları tanımlansa dahi bu kemiklerden yaş, cinsiyet, boy ve etnik köken tayini yapmak güçtür (Grevin, Bailet, Quatrehomme, & Ollier, 1998). Son yıllarda göç hareketlerindeki küresel artışın sonucu en az yaş, cinsiyet ve boy kadar etnik köken de önemli bir değişken haline gelmiştir (Schmeling, Geserick, Reisinger, Olze, & 2007). Kafatası ve yumuşak yüz dokusu arasındaki ilişkiyi anlamak, adli kimliklendirme için büyük önem taşır. Deri yüzeyinden belirli noktalardan iskelet dokusunun yüzeyine olan mesafe olarak ölçülen yüz yumuşak doku kalınlığı, anatomik tutarlılığın değerlendirilmesi için önemli bir kriterdir. Bu tür bir ölçüm, yumuşak doku kalınlığını kullanarak yüz ve kafatası arasındaki uyum hakkında genel bilgi sağlamaktadır (Damas et al., 2020). Yüz yumuşak doku kalınlığının kraniyofasiyal tanımlamadaki bilimsel değeri nedeniyle, biyolojik profili ortaya koyan değişkenler için 1883'ten beri farklı anatomik noktalar referans alınarak farklı popülasyonlarda ve farklı örneklem büyüklüklerinde, çeşitli ölçüm teknikleri geliştirilmiştir (Stephan, & Simpson, 2008; Damas et al., 2020). Bu yöntemler içerisinde literatürde en çok kadavralarda iğne delme yöntemi, sefalogram, ultrason, bilgisayarlı tomografi, koni ışınlı bilgisayarlı tomografi, manyetik rezonans görüntüleri yer almaktadır. Her bir yöntemin kendi içerisinde hem avantajı hem de dezavantajı bulunmaktadır (Taylor, & Brown, 1998). Bu ölçümlerin yüz tasviri yapılırken kullanılabileceği, yüze ifade veren özelliklerin yaşam standartları, çevresel koşullar, yaş ve kiloya göre değişkenlik gösterdiği belirtilmektedir (Clement, & Ranson, 1998). 111 Kadavra diseksiyonu, palpasyon, tıbbi görüntüleme teknikleri ve yaşayan bireylerden doğrudan ölçümler, iskeletten yumuşak dokunun tahmin edilmesine yönelik standartlar olarak belirlenmiştir. Canlı yüzlerin klinik görüntülenmesi, yumuşak ve sert dokuların aynı anda incelenmesi nedeniyle iki modalitenin bir arada kullanılmasına imkan sağlamaktadır. Ancak, görüntüleme sırasında bireyin supin pozisyonda olmasından kaynaklı yerçekimi problemleri, artefaktlar, özellikle MR görüntülerinde kemik görünürlüğü ve ultrason görüntülerindeki basınç etkileri dezavantajların oluşmasına neden olabilmektedir. Yaşayan bireyden doğrudan antropometri muhtemelen en güvenilir veri toplama şeklidir. Bu yöntemde yumuşak dokulardan çok sayıda ölçüm alınabilmesi avantaj iken, kafatasının doğrudan ölçümleri sadece dişlerle sınırlıdır (Damas et al., 2020). Yeniden yüzlendirme ile ilgili çalışmaların, özellikle yumuşak doku kalınlıkları kullanılarak yüz şeklinin tahmin edilmesine yönelik olduğu görülmektedir. Literatür incelendiğinde çalışmalarda, kafatasını herhangi bir deformiteye sahip olmadan bir bütün olarak kabul edip bu şekilde yeniden yüzlendirmenin yapıldığı görülmektedir. Kitlesel felaketlerin, savaşların ve olay yerindeki hayvan aktivitelerinin iskelet kalıntılarının bütünlüğünü bozduğu düşünülürse, yeniden yüzlendirmeye başlamadan önce kafatası şeklini ortaya koymanın gerekli olabileceği durumların ortaya çıkması olasıdır. Metrik metodlar, tanımlanamayan insan kalıntılarını kullanarak biyolojik profilin ortaya çıkarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Biyolojik profilin içerisinde ise cinsiyet tespiti, soy ağacını oluşturmaktan daha basittir, boy ise değişkenlik gösterdiğinden dolayı sürekli takibi ve tesbiti zor olan bir konudur. Cinsiyet ve boy için en iyi tahminler de popülasyona özgü formüller ile sağlanmaktadır. Bir popülasyon için üretilen formüller cinsel boyut dimorfizmindeki farklılıklar nedeniyle başka bir grup popülasyon için uygun olmamaktadır. Doğru bir etnik köken ve boy tahmini, arama parametrelerini daha da daraltabilmektedir (Frutos, 2003). Etnik köken veya coğrafi köken tahmini, genellikle kafatasından veya postkraniyal kemikler kullanılarak yapılan ölçümlerin istatistiksel analizi yoluyla gerçekleştirilmektedir. Temelde yatan genetik insan morfolojisini şekillendirdiği için, 112 bir kişinin dünyanın neresinden geldiğini tahmin etmek amacıyla kraniyal ve postkraniyal ölçümleri kullanmak mümkündür. Etnik köken tahmini bir bireyi istatistiksel olarak birçok gruptan birine sınıflandırmayı içermektedir. Bu nedenle, tahmin etmeye çalışırken, karşılaştırma amaçları için uygun referans gruplarına sahip olmak önemlidir (Ousley, Jantz, & Freid, 2009). Cinsiyet tahmin edilirken kullanılabilecek en iyi kemik pelvis’tir. Pelvis’in olay yerinde bulunmaması durumunda kullanılabilecek en iyi ikinci kemik kafatası kemikleridir. Kafatası kemiklerinin ölçümleri ile cinsiyet tayini genellikle bir ayırt edici fonksiyon formülüne veya erkek yada dişi olmasına göre belirtilen bir puan bölümleme noktasına göre yapılabilmektedir (Spradley, 2016). Üç boyutlu bilgisayarlı tomografi taramaları, bilgisayarla otomatikleştirilmiş analizler ve doğrusal diskriminant fonksiyon analizi kullanılarak kafatasından daha iyi sonuçlar elde edilebilir (Spradley, 2016). Yapılan bir çalışmada, 11 değişken ile kafatasından cinsiyet tayinini %97 oranında doğru sınıflandırmıştır (Abdel Fatah et al., 2014). Yüz konturları, geleneksel olarak altta yatan sert dokunun ve ardından üstüne yumuşak dokunun konumlandırılması sonucu elde edilmektedir. Yüz rekonstrüksiyonu için standart yumuşak doku kalınlığı değerleri ve diğer anatomi temelli kurallar kullanılmaktadır (Ramesh, Nagarajappa, Sreedhar, & Sumalatha, 2015; Thomas, Reddy, & Lakshmi, 2012). Yumuşak doku kalınlık değerleri, kafatasında önceden belirlenmiş belirli yer işaretlerine düşen dokuların miktarını veya derinliğini belirlemek için kullanılmaktadır. Yeniden yapılandırma prosedürünün ilk aşamalarında ilk yüz şeklini geliştirirken çalışma için bir sınır oluşturarak yüzün yeniden yapılandırılmasına yardımcı olmaktadır (Cavanagh, & Steyn, 2011). Seçilen yer işaretlerinin sayısı, yer işaretlerinin adı ve ayrıca bunların doğru konumu tartışmalı bir konudur. Hatta bazı durumlarda, farklı yazarların aynı yer işaretleri için farklı şekillerde tanımlamalar yaptığı görülmektedir (De Greef et al., 2006). Bir bireyin kimliği tespit edilirken yeniden yüzlendirme tekniği kullanıldığı zaman ortaya çıkan görüntüler kesin, olası, mümkün veya hariç olarak 113 sınıflandırılmaktadır (Quatrehomme, & Subsol, 2005). Nihai hedef, ölüm öncesi ve ölüm sonrası karşılaştırmalar ile pozitif tanımlamadır ve kraniyofasiyal rekonstrüksiyon teknikleri, yalnızca tanımlama için doğru bir yol olabilir (Aulsebrook, Becker, & İşcan, 1996). Tamamen kemikleşen durumlarda postkraniyal kemiklerin ve kafatasının önemi daha da anlaşılmaktadır. Kimliklendirme ve yeniden yüzlendirme teknikleri farklı şekilde de sınıflandırılmaktadır (Damas et al., 2020). a) Video veya fotoğraf karşılaştırması; eldeki fotoğraflar ile tanımlanması gereken kişinin asıl fotoğraflarının karşılaştırılması, b) Süperimpozisyon; kafatası üzerine tanımlanması gereken kişinin asıl fotoğraflarının eklenmesi, c) Fasiyal restorasyon; yüzün aşırı derecede hasar gördüğü ancak yeterli oranda yumuşak dokunun bulunması durumunda yüzün restore edilmesi, d) Kafatasının üzerinde çok az yumuşak dokunun var olduğu veya tamamen iskeletleşmenin gerçekleştiği durumlarda yapılan yeniden yüzlendirmedir. Yeniden yüzlendirme ile ilgili olarak literatür incelendiğinde, fragmente olması durumunda kafatasının restore edilmesi ile ilgili çok sayıda çalışmanın var olmadığı görülmüştür. Kafatası kemiklerinin doğru şekilde düzenlenmesi ve fikse edilmesi konusu rekonstrüktif cerrahide cerrahların ilgilendikleri bir konudur (Fuessinger ve diğerleri, 2017; Tolhuisen, Jong, Van Damme, Hejiden, & Hans, 2018). Bu konunun yeniden yüzlendirme çalışmalarının içerisinde yer almamış olması ilginçtir. İnsanda kafatasından cinsiyet tayininde anatomik özellikleri açısından temel olarak kullanılan kemikler os frontale, os zygomaticum, os temporale, os occipitale ve mandibula’dır. Özellikle, temporal kemiğin petroz parçası mekanik etkilere ve sıcaklık gibi diğer yıkıcı faktörlere direnç gösterebilen kompakt yapısı nedeniyle ayrı bir önem arz etmektedir. İskelet kalıntıları arasında çoğu zaman bozulmadan korunan kafatası kemiklerinden biridir (Kozerska et al., 2015). Fenike Kartaca mezarlığındaki yakılmış binlerce bebeğin kalıntılarının iyi korunmuş yüzlerce temporal kemik petroz parçası içerdiği belirtilmektedir (Schwartz, Houghton, Bondioli, Macchiarelli, 2012). Nagaoka, Abe, & Shimatani (2012) erişkin olmayan bireyler ile yaptıkları çalışmada arkeolojik açıdan temporal kemiğin en korunmuş bölümünün ise petroz parçası 114 olduğunu göstermişlerdir. Tez çalışması, kafatasının kırık veya parçalı olması durumunda temporal kemik kullanılarak yüz hatlarını oluşturan anatomik noktaların tahmin edilmesini amaçlamaktadır. Kraniyal morfolojiye dayalı olarak nicel bir cinsiyet tahminine ulaşmak adına Walker (2008), processus mastoideus boyutları, glabella, margo supraorbitalis, crista nuchalis ve eminentia mentalis’i Avrupalı, Afrika kökenli Amerikalı ve İngiliz bireylerde çalışmıştır. Daha sonra elde ettikleri veriler ile iskelet kalıntılarının cinsiyetlerini belirlemek için regresyon analizi ile denklemler üretmiştir. Ek olarak Williams, & Rogers (2006) tarafından yapılan çalışmada, dikkate alınan bu beş özellik arasında yalnızca processus mastoideus ve margo supraorbitalis büyüklüğünün % 10 hata oranı ve % 80'in üzerinde doğruluk oranları verdiğini bildirmişlerdir. Shearer, Sholts, Garvin, & Wärmländer (2012), Portekizli, Afrikalı kökenli Amerikalı ve Kızılderili bireylerden oluşan karma bir örneklemde kaş hacmindeki cinsiyet farklılıklarını incelemiştir. Bu çalışma genel anlamda kadın ve erkeklerin başarılı bir şekilde ayrımını desteklemektedir. Bu çalışmalar bireyelerde cinsiyet tayininde başarılı olsa da, farklı topluluklardaki bireylerde cinsiyet tahmini için kullanılabilecek denklemler sağlamamaktadır. Erkeklerde daha büyük yapılı processus mastoideus, margo supraorbitalis, glabella bölgesi ve belirgin bir protuberentia occipitalis externa bulunmaktadır. Margo supraorbitalis, erkeklerde yuvarlak bir konformasyona sahip olma eğilimindeyken, dişiler daha kesin yapıdadır (Nikita, & Michopoulou, 2017). Kafatasının belirli kemiklerine odaklanan Saini et al., (2012), processus mastoideus’u kullanarak Hint popülasyonundaki cinsiyeti %87 doğrulukla tahmin etmeyi başarmıştır. Jung, & Woo (2016) beyaz Amerikalı’larda yaptıkları çalışmada yine %87 oranında cinsiyeti doğru tahmin etmişlerdir. Her iki çalışma processus mastoideus’un cinsiyeti doğru tahmin etme konusunda ümit vaat edici bir referans nokta olduğunu bizlere göstermektedir. Bu bölümün kompakt yapısı nedeniyle fragmente bir kafatasında sağlam halde bulunma olasılığı yüksek olduğundan güvenilir bir nokta olarak kabul edilebilir. 115 Processus mastoideus, yenidoğanda bulunmayıp postnatal dönemde düz yapılı olan temporal kemiğin mastoid parçasından gelişmektedir (Schuer, & Black, 2004). Doğumda petromastoid bölüm ile skuamotimpanik bölüm birbirinden ayrı durumdadır ve endokondral ossifikasyon ile ilk yılın sonunda birleşmektedirler. Processus mastoideus, çocuklukta ilk 5 yıl arası bu bölgeden gelişmektedir (Scheuer, & Black, 2004; Sperber, 2001). Geleneksel osteolojide, processus mastoideus’un yalnızca dış görünümü doğrusal ölçümler, kategorik skorlar veya öznel tanımlayıcılar aracılığıyla değerlendirilmektedir (Petaros, Sholts, Slaus, Bosnar, & Warmlander, 2015). Processus mastoideus uzunluğu, görsel değerlendirme kadar her zaman başarılı olmamasına rağmen cinsiyet belirlemede en sık kullanılan ölçümdür (Spradley, & Jantz, 2011). Literatürde processus mastoideus uzunluğu farklı yazarlar tarafından farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Bazı yazarlar porion ile mastoidale arası mesafeyi processus mastoideus yüksekliği olarak tanımlarken (Buikstra, & Ubelaker, 1994), bazı kaynaklar incisura mastoidea (Sujarittham, Vichairat, Prasitwattanaseree, & Mahakkanukrauh, 2011) veya arcus zygomaticus arka kökünü (Saini et al., 2012) referans almaktadır. Literatürde bu yapının uzunluğu, komşu anatomik yapılara olan uzaklıkları, asterion-mastoidale-porion arası mesafeler ve oluşan üçgenin alanı gibi birçok değişken kullanılarak cinsiyet tahmini yapılmaya çalışılmıştır. Tez çalışmasında literatürden farklı olarak processus mastoideus ile yüz orta hat üzerinde yer alan antropometrik noktalar arası lineer mesafeler ve bu mesafeler arası oluşan açılar ölçülmüştür. Karşılaştırmalı istatistik ile kadın ve erkek bireyler arasındaki fark incelendiğinde, lineer mesafelerin tamamının cinsiyet farkı gösterdiği görülmüştür. Açılar içerisinde ise glabella -mastoidale - nasion arası açı, nasospinale - mastoidale - A noktası arası açı ve menton - mastoidale - gonion arası açının cinsiyet farkı gösterdiği, geri kalan tüm açıların kadın ve erkek bireyler arasında farklılık göstermediği belirlenmiştir. Ölçülen mesafeler arası korelasyon değerleri incelendiğinde en yüksek korelasyon katsayılarının bir altta yer alan değişken ile olduğu ve yalnızca orta hatta yer alan değişkenler arasında korelasyonun var olduğu tespit edilmiştir. Mastoidale - gonion arası mesafenin çok düşük korelasyon katsayısına sahip olduğu ve buradan sonraki değişkenler arasında hiçbir şekilde korelasyonun var olmadığı görülmüştür. Inion noktası, protuberentia occipitalis’in 116 bulunduğu anatomik nokta olarak tanımlanmaktadır. Gülekon, & Turgut (2003), protuberentia occipitalis externa’yı şekillerine göre, düz tip (Tip 1), krest tip (Tip 2) ve spine tip (Tip 3) olmak üzere üç alt sınıfa ayırmaktadır. Tip 2’nin kadın ve erkek bireylerde eşit oranda dağıldığını, Tip 1’in erkeklerde %17,8 kadınlarda ise %85,4 oranında görülürken Tip 3’ün erkeklerde %63,4 kadınlarda ise %4,2 oranında görüldüğünü bildirmişlerdir. Bu oranlar sonucunda protuberentia occipitalis externa’nın şekline göre cinsiyet tahmini yapılabileceğini belirtmişlerdir. Tez çalışmasında, protuberentia occipitalis externa için herhangi bir sınıflama yapılmamıştır ancak gözlemsel olarak bu noktanın lokalizasyonunun fazlası ile değişkenlik gösterdiği bu sebeple cinsiyet tahmini açısından güvenilir bir nokta olmadığı sonucuna varılmıştır. Mastoidale ile beraber diğer referans noktalar olan porion, asterion ve tuberculum articulare ile ilişkisi incelendiğinde yalnızca kendisi ile aynı nokta arası mesafenin yüksek korelasyon katsayılarına sahip olduğu görülmüştür (M1 – P1; M1 – T1 gibi). Bu değerler içerisinde de en yüksek korelasyon katsayılarının mastoidale ile tuberculum articulare arası değişkenler arasında var olduğu tespit edilmiştir. Bu korelasyon katsayıları incelendiğinde de 2 yine en yüksek R değerine sahip regresyon formüllerinin bu değişkenler kullanılarak yazıldığı gösterilmiştir. Ortodontik tedavide, kafatasındaki sürekli büyüme ve gelişmeye karşılık olarak kraniyofasiyal yapıların gelişimini anlama ve takip etme ihtiyacı dolayısı ile bu durum da bazı sefalometrik süperimpozisyon tekniklerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu amaçla farklı anatomik yapılar, referans noktalar ve planlar kullanılarak, bireyin yüz iskeletinin belirli bir süre içindeki değişikliklerine dayalı olarak büyümenin ve tedavinin analiz edilmesi hedeflenmiştir (Lenza, et al., 2015). Spesifik büyüme bölgelerini tanımlamak, maksiller ve mandibular büyüme miktarını ve yönünü belirlemek, aynı zamanda dişlerin genel anlamda yer değiştirmesi ve ilişkili yumuşak doku değişikliklerinin değerlendirilmesine olanak sağlamaktadır (Ghafari, Engel, & Laster, 1987; Lenza et al., 2015). Literatür incelendiğinde bu konu ile ilgili olarak fazlası ile çalışma yer aldığı görülmektedir (Hindocha, Vartak, Bhandar, & Dudani, 2013; Lenza et al., 2015; Moon, Hwang, & Lee, 2020; Shetty, Shenoy, Ninan, & Mahatesh, 2015). Çalışmaların büyük çoğunluğu porion, nasion, A ve B noktaları, spina nasalis anterior, prosthion, pogonion, gnathion, gonion gibi 117 noktaları referans almaktadır. Bu noktaların Frankfurt Horizonal planı gibi belirli düzlemlere olan uzaklıkları veya açılarını kullanarak fasiyal büyümeyi rahat izleyebilecekleri güvenli referansların oluşturulması amaçlanmaktadır. Tez çalışması, benzer noktaları kullanarak yeniden yüzlendirmede kullanılmak üzere kafatası şeklini tahmin etmeye çalışmaktadır. Porion ile diğer noktalar arası mesafeler ve aralarında oluşan açılar ölçülmüştür. Mastoidale ile elde edilen ölçüm sonuçları gibi tüm lineer mesafelerin kadın ve erkek bireyler arası farklılıklar gösterdiği tespit edilmiştir. Yine aynı mastoidale ölçümleri gibi glabella – porion – nasion arası açı ve nasospinale - porion - A noktası arası açının cinsiyet farkı gösterdiği görülmüştür. Asterion ve çevre yapılar ile olan karmaşık ilişki nedeniyle asterion’un kesin lokalizasyonunda, yüzey referans noktalarının kullanılabilir olma durumu belirsizdir (Tomaszewska, Bisiecka, & Pawelec, 2020). Cerrahi olarak kullanılan asterion, intrakraniyal yapılara istenmeyen hasarların engellenmesi adına önemli bir referans noktadır (Ahad, & Thenmozhi, 2015). Lokalizasyonunun farklılık göstermesi nedeni ile belirli anatomik noktalara olan mesafeleri de farklılık göstermektedir. Bu sebeple cerrahi müdahaleler öncesi incelenmesi gereken bir nokta olarak görülse de önemli bir yüzeysel referans değil de yalnızca yardımcı olarak kullanılması önerilmektedir (Tomaszewska et al., 2020). Asterion’un cerrahi bir anatomik nokta olması nedeniyle literatürde yine bölgeye yakın mastoidale, inion, arcus zygomaticus arka kökü gibi noktalara olan mesafe ölçümlerini bulmak mümkündür. Tez çalışmasında, asterion ile diğer noktalar arası mesafeler ve aralarında oluşan açılar ölçülmüştür. Mastoidale ve porion ile elde edilen ölçüm sonuçları gibi tüm lineer mesafelerin kadın ve erkek bireyler arası farklılıklar gösterdiği tespit edilmiştir. Yine, glabella – asterion – nasion arası açı ve menton - asterion - gonion arası açının cinsiyet farkı gösterdiği görülmüştür. Tuberculum articulare, kraniyofasiyal çalışmalar içerisinde kullanılan antropometrik bir nokta değildir. Literatürde, bu yapı ile ilgili çalışmaların tamamı temporomandibular eklem anatomisi ile ilişkilendirilerek yapılmış olan çalışmalardır. Tez çalışması temporal kemik kullanılarak yüz şeklini tahmin etmeye yöneliktir ve tuberculum articulare temporal kemik üzerinde yer alan belirgin bir anatomik yapı olduğundan referans nokta olarak kullanılmıştır. Mastoidale, porion ve asterion gibi, 118 ölçülen lineer mesafelerin kadın ve erkek bireyler arası farklılıklar gösterdiği tespit edilmiştir. Yine glabella – tuberculum articulare – nasion arası açı ve nasospinale – tuberculum articulare – A noktası arası oluşan açı kadın ve erkek bireyler farklılık gösterdiği görülmüştür. Sonuçlar bütün olarak incelendiğinde ölçülen tüm lineer mesafelerin hangi nokta referans alınırsa alınsın kadın ve erkekler arasında farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare noktaları ile glabella ve nasion arası açının yine cinsiyet farkı gösterdiği tespit edilmiştir. Bu sonuç bizlere glabella ve nasion noktalarının kadın ve erkek bireyler de fazlası ile değişkenlik gösterdiğini düşündürmüştür. Mastoidale, porion ve tuberculum articulare referans olarak alındığında nasospinale ve A noktası arası açının, mastoidale, porion ve asterion referans alındığında ise menton ve gonion arası mesafenin cinsiyet farkı gösterdiği görülmüştür. Kraniofasiyal büyüme, sefalokaudal ve allometrik modellerle karakterize olan sert ve yumuşak dokuların karmaşık bir genişlemesi ve farklılaşmasını temsil etmektedir. Yüz iskeletinin dikey gelişimi, nazomaksiller kompleks, processus alveolaris ve mandibula gibi birçok iskelet birimi ile ilişkilendirilmiştir (Roy et al., 2012). Kafatası, yüzden daha erken olgunlaşır bu sebeple sefalometrik olarak nispeten stabil bir referans olarak kullanılmaktadır. Maxilla, kafatası ile yakından ilişkili olmasına rağmen, özellikle vertikal planda bir miktar bağımsız büyüme sergilemektedir. Mandibula’nın ise kondil büyümesinin bir işlevi olarak uzaydaki şeklini ve konumunu bir dereceye kadar uyarlayabildiği iddia edilmektedir (Ranly, 2000). Kondiler büyüme ve dentoalveolar gelişim, yüz iskeletinin evriminde önemli bir rol oynamaktadır ve bu yapılardaki farklı büyüme, özellikle yüz özelliklerinin dikey gelişimi açısından etkilidir. Alveolar yapı ve dişler, çenenin fonksiyonel bileşenlerini oluşturmaktadır (Valetta et al., 2020). Angulus mandibulae (dış gonial açı), kraniyofasiyal kompleksin önemli bir açısıdır. Yüz iskeletinin dikey parametreleri ve simetrisi hakkında bilgi veren önemli parametrelerden biridir. Ramus mandibulae’nın arka kenarı ile mandibulanın alt kenarı arası oluşan açı olarak tanımlanmaktadır. Bu açı, mandibula’nın konumu ve büyüme yönü hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca kemiğin bu bölümünün çiğneme kasları ile olan ilişkisi 119 nedeniyle mekanik etkilere de sahiptir (Bhulhar, Uppal, KIochar, Charca, & Kochhar, 2014). Yumuşak ve sert dokuların gelişmesi ile baş bölgesinin evrimi arasındaki etkileşimin önemine rağmen kafatası, bağımsız analize değer bir yapı olarak seçilmiştir (Chai, & Maxson, 2006). Kafatası kemiklerinin stabil halde olması (temporal kemik dahil); yüz kemiklerinden maxilla ve mandibula’nın arasındaki uyum ve yüzün dikey gelişimindeki etkisi düşünüldüğünde kadın ve erkek bireyler arasında farklılıkların bulunması olağandır. Tez çalışmasında erkek bireylerin %51’inde mastoidale, tuberculum articulare ve glabella’nın, %29’unda mastoidale, tuberculum articulare ve nasion’un aynı plan üzerinde bulunduğu görülmüştür. Kadınların %51’inde mastoidale, tuberculum articulare ve nasion’un, %13’ünde mastoidale, tuberculum articulare ve glabella’nın aynı plan üzerinde yer aldığı belirlenmiştir. Erkeklerde büyük oranda glabella’nın, kadınlarda ise nasion’un uyumlu halde görünmesi, açısal değerlerden yalnızca glabella ve nasion arası açının farklılık göstermiş olmasını açıklamaktadır. Erkeklerde margo supraorbitalis’in keskin kenarlı olması ve bölgeye doğru uzanması glabella’nın daha belirgin görüntüye sahip olmasına neden olmaktadır (Keaney, & Alster, 2013). Yine yüksek oranda olmamak ile beraber, asterion, tuberculum articulare ve nasospinale’nin aynı düzlem üzerinde olması asterion, tuberculum articulare ve mastoidale referans alındığında nasospinale ve A noktası arası açının cinsiyetler arasında farklılık göstermesini açıklamaktadır. Mandibular açı, gonial bölgenin uzunluğunu kısaltan gonion’un ön ve aşağı yönde yer değiştirmesi ve preangular çentiğin çok az oranda yukarı doğru hareketi nedeniyle dimorfizm göstermektedir. Erkeklerde daha uzun bir alt kenar (basal kemik alt kenarı), kadınlarda ise preangular çentiğin allometrik olarak aşağı yönelmesi nedeniyle alt kenarın daha kıvrımlı bir görüntü sergilemesine neden olmaktadır. Bu yapıların da bir bütün olarak nasopharyngeal kavitenin saat yönünde olan rotasyonu sonucu genişlemesi ile ilgili olduğu düşünülmektedir (Rosas, & Bastir, 2002). Çalışmada, ilgili referans noktaları ile menton ve gonion arası açının cinsiyet farkı göstermesi aynı zamanda çiğneme kaslarından kaynaklı fonksiyonel bir farklılıktan kaynaklanıyor olabileceğini bizlere düşündürmüştür. 120 Adli antropolojide, doğrudan tekniklerin kullanımı, yani kemik yapılarını doğrudan değerlendirmek için nicel ve nitel metodolojilerin uygulanması en yaygın olanıdır. Belgelenmiş osteolojik koleksiyonların sınırlı olması ve metodolojileri doğrulama ihtiyacı nedeniyle bilgisayarlı tomografi görüntüleme teknikleri çalışmalarda ön plana çıkmaktadır. Bilgisayarlı tomografi görüntüleri, daha çok sayıda bireyin çalışılmasını mümkün kıldığından, popülasyonun daha geniş bir şekilde incelenmesine izin verir. Buna ek olarak, çağdaş popülasyonda daha fazla güvenirliği temsil ediyor olması ve hem toplum içi hem de topluluklar arası tüm coğrafi çeşitliliği ortaya koyması nedeniyle morfometrik analizler için çok değerli bir araç haline gelmiştir (Honey et al., 2007; Krishan et al., 2016). Processus mastoideus’un kompakt yapıya sahip olması, güçlü bir referans noktası olarak kullanılmasına imkân sağlamaktadır. Araştırmaların çoğu, processus mastoideus’un dimorfizm gösterdiğini ve bunun önemini bildirmiş olup metrik değişkenlik ile beraber dünyanın her bölgesine özgü özellikler nedeniyle farklı popülasyonlarda çalışmalar yapmanın önemini vurgulamıştır (Saini et al., 2012). Sumati, Ptnaik, & Phataki (2010), Hint popülasyonuna ait 60 adet kuru kafatasında processus mastoideus’u kullanarak cinsiyet tahmininde bulunmaya çalışmıştır. Bunun için processus mastoideus uzunluğu, genişliği ve ön-arka çapını ölçmüştür. Bu veriler ile yaptığı regresyon analizi ile %76,7 oranında cinsiyeti doğru tahmin etmeyi başarmıştır. Saavedra de Paiva, & Segre (2003), 30 dişi ve 30 erkek olmak üzere toplam 60 adet kuru kafatasında cinsiyet tahmininde bulunmak için porion, mastoidale ve asterion’u kullanarak mastoid üçgen alanı ve hacmi hesaplamışlar ve bu alanın erkeklerde daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Nagaoka et al., (2007), 22 erkek ve 26 kadın olmak üzere Japonlara ait kuru kafataslarında yaptıkları çalışmada processus mastoideus uzunluk, yükseklik ve genişliği kullanarak cinsiyeti tahmin etmede bir standart geliştirmeye çalışmışlar ve %82-92 arası oranlara ulaşmayı başarmışlardır. Literatürde yer alan çalışmalar processus mastoideus uzunluğunu, yüksekliğini ve genişliğini farklı şekillerde tanımlamaktadır. Nagaoka et al. (2007), processus mastoideus yüksekliğini 3 farklı şekilde tanımlamaktadır. Bunlardan ilki mastoidale’nin porion - incisura mastoidea 121 arası mesafenin orta noktasına olan uzaklığı, Frankfurt horizontal planı kullanılarak ölçülen yükseklik ve incisura mastoidea ile porus acusticus externus’un en dar noktası arası mesafenin mastoidale’ye olan uzaklığıdır. Uzunluk olarak ise porion ile incisura mastoidea arası mesafe ve porion ile asterion arası mesafeyi ölçmüşlerdir Porion ile asterion arası mesafeyi erkeklerde 49,30 ± 2,644 mm, kadınlarda ise 47,00 ± 2,9 mm olarak bildirmişlerdir. Senthil Kumar, & Ashik (2020) Hint popülasyonunda 100 adet kuru kafatasında yaptıkları ölçümlerde asterion, inion ve ophistocranion arası oluşan üçgen ile asterion, mastoidale ve porion arası oluşan üçgeni ayrı şekillerde inceleyerek cinsiyet tayininde bulunmuşlardır. Inion ile asterion arası mesafeyi sağ tarafta erkeklerde 62,3 ± 6,0 mm, kadınlarda 53,5±5,30 mm; sol tarafta erkeklerde 60,7 ± 3,4 mm, kadınlarda 53,3 ± 4,0 mm olarak bildirmişlerdir. Ophistocranion ile asterion arası mesafeyi sağ tarafta erkeklerde 72,6 ± 9,7 mm, kadınlarda 61,0 ± 7,0 mm; sol tarafta erkeklerde 70,1 ± 3,5, kadınlarda 64,3 ± 8,5 mm olarak tespit etmişlerdir. Mastoidale -inion arası mesafe, sağ taraf erkeklerde 82,9 ± 5,5 mm, kadınlarda 74,0 ± 12,7 mm; sol tarafta erkeklerde 82,6 ± 4,5 mm, kadınlarda 73,0 ± 4,9 mm olduğunu bildirmişlerdir. Mastoidale - porion arası mesafe sağ tarafta erkeklerde 29,8 ± 5,1 mm, kadınlarda 24,8 ± 0,51; sol tarafta erkeklerde 28,8 ± 5,8 mm, kadınlarda 28,0 ± 4,9 mm olduğunu tespit etmişlerdir. Asterion ile porion arası mesafe sağ tarafta erkeklerde 40,2 ± 8,8 mm, kadınlarda 34,6 ± 5,9 mm; sol taraf erkeklerde 42,9 ± 2,6 mm, kadınlarda 40,8 ± 4,5 mm olarak iletmişlerdir. En son olarak mastoidale asterion arası mesafe sağ tarafta erkeklerde 50,5 ± 4,9 mm, kadınlarda 44,3 ± 6,2 mm; sol tarafta erkeklerde 51,5 ± 3,3 mm, kadınlarda 43,8 ± 6,1 mm olduğu; porion ile ophistocranion arası mesafe sağ tarafta erkeklerde 89,3 ± 5,1 mm, kadınlarda 84,5 ± 4,1 mm; sol tarafta erkeklerde 91,4 ± 6,1 mm, kadınlarda 84,4 ± 4,8 mm olarak bildirmişlerdir. Ayrıca hiçbir parametre için taraf farkı veya cinsiyet farkının var olmadığını belirtmişlerdir. Taraf farkının olmaması bizlere sağ ve sol taraf için ayna görüntüsünün kullanılabileceğini hatırlatmıştır ancak çalışmamızda cinsiyet farkı bulunmaktadır. Senthil Kumar, & Ashik (2020) çalışmalarında diğer popülasyonlara ait olan çalışmalar ile kendi çalışmalarını karşılaştırmışlardır. Buna göre, asterion ile porion 122 arası mesafe Alman erkeklerde 30,9 mm, kadınlarda 28,9 (Kemkes, & Gobel, 2006); Brezilyalı erkeklerde 30,7 mm, kadınlarda 27,6 mm (Galdames, Matamala, & Smith, 2008); Taylandlı erkeklerde 35,1 mm, kadınlarda 31,2 mm (Manoonpol, Plakornkul, 2012); Kuzey Hintli erkeklerde 23,1 mm, kadınlarda 21,7 mm (Singh, Verma, & Tyagi, 2008) olarak bildirilmiştir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 51,007 mm ve kadınlarda 47,565 mm olarak bulunmuştur. Mastoidale porion arası mesafe Alman erkeklerde 50,5 mm, kadınlarda 49,4 (Kemkes, & Gobel, 2006); Brezilyalı erkeklerde 50,2 mm, kadınlarda 48,3 mm (Galdames et al., 2008); Taylandlı erkeklerde 57,2 mm, kadınlarda 52,2 mm (Manoonpol et al., 2012); Kuzey Hintli erkeklerde 45,2 mm, kadınlarda 41,1 mm (Singh et al., 2008) olarak tespit edilmiştir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 25,563 mm ve kadınlarda 29,346 mm olarak bulunmuştur. Mastoidale ve asterion arası mesafe Alman erkeklerde 48,6 mm, kadınlarda 46,3 (Kemkes, & Gobel, 2006); Brezilyalı erkeklerde 47,5 mm, kadınlard 46,7 mm (Galdames et al., 2008); Taylandlı erkeklerde 53,5 mm, kadınlarda 49,6 mm (Manoonpol et al., 2012); Kuzey Hintli erkeklerde 39,0 mm, kadınlarda 47,8 mm (Singh et al., 2008) olarak tespit edilmiştir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 55,264 mm ve kadınlarda 50,142 mm olarak bulunmuştur. Yılmaz, Yüzbaşıoğlu, Çiçekcibaşı, Şeker, & Sakarya (2015), Türk popülasyonunda 70 kadın ve 70 erkek bireyde bilgisayarlı tomografi görüntüleri ile yapmış olduğu çalışmada porion - mastoidale arası mesafeyi sağ tarafta, erkeklerde 31,2 ± 2,9 mm ve kadınlarda 28,9 ± 2,4 mm olarak bildirmiştir. Sol tarafta ise erkeklerde 31,3 ± 2,9 mm ve kadınlarda 29,0 ± 2,4 mm olarak belirtmişlerdir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 29,346 ± 3,003 mm kadınlarda 25,563 ± 2,868 mm olarak belirlenmiştir. Porion ile asterion arası mesafe sağ tarafta, erkeklerde 49,3 ± 3,8 mm ve kadınlarda 46,1 ± 3,5 mm; sol taraf erkeklerde 49,4 ± 3,8 mm ve kadınlarda 46,0 ± 3,1 mm olarak bildirmişlerdir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 51,007 ± 5,709 mm kadınlarda 47,565 ± 3,956 mm olarak tespit edilmiştir. Asterion ile mastoidale arası mesafe sağ tarafta, erkeklerde 50,6 ± 4,6 mm ve kadınlarda 48,9 ± 3,2 mm olarak bildirmiştir. Sol taraftı ise erkeklerde 50,7 ± 4,6 mm ve kadınlarda 48,9 ± 3,2 mm olarak belirtmişlerdir. Çalışmamızda bu değer erkeklerde 55,263 ± 5,558 mm kadınlarda 50,142 ± 5,086 mm olarak belirlenmiştir. Yine çalışmada sağ 123 ve sol taraf arasında farklılık olmadığı ancak cinsiyet farkının var olduğunu belirtmişlerdir. Çalışkan, Akkaşoğlu, Sargon, & Demiryürek (2020), cinsiyeti bilinmeyen 20 adet kuru kafatası üzerinde yine Türk popülasyonunda yapmış olduğu çalışmada mastoidale ile asterion arası mesafenin sağda 50,2 ± 5,8 mm, solda 48,7 ± 5,6 mm olduğunu bildirmişlerdir. Çırpan, Yonguç, Sayhan, Eyüpoğlu, & Güvençer (2019), yine cinsiyeti bilinmeyen kuru kafatası üzerinde yaptıkları çalışmada asterion - inion arası mesafe sağda 61,55 ± 4,23 mm, solda 61,67 mm, asterion - mastoidale arası mesafe sağda 48,00 ± 5,04 ve solda 47,63 ± 5,15 mm; asterion - ophistocranion ara mesafeyi ise 61,79 ± 3,51 mm, solda 61,64 ± 3,87 mm olarak tespit etmişlerdir. Norma frontalis üzerinde yer alan değişkenler incelendiğinde literatürde bu konu ile alakalı birçok çalışmaya rastlanmıştır. Bu çalışmaların çok büyük kısmının amacı cinsiyet tahmininde bulunmaya yöneliktir. Adel, Ahmed, Hassan, & Abdelgawad (2019), Mısır popülasyonu üzerinde yaptıkları çalışmada, maksimum kraniyal genişlik (sağ ve sol eurion - eurion) arası mesafeyi erkeklerde 144,0 ± 14,0 mm ve kadınlarda 133,0 ± 11,0 mm olarak bildirmiştir. Maksimum frontal genişlik (frontotemporale - frontotemporale) erkeklerde 99,0 ± 5,0 mm, kadınlarda 94,4 ± 4,0 mm; üst yüz genişliği (frontomolaretemporale - frontomolaretemporale) erkeklerde 109,0 ± 6,0 mm, kadınlarda 104,0 ± 7,0 mm; bizigomatik genişlik (zygion - zygion) erkeklerde 146,0 ± 21 mm, kadınlarda 130,0 ± 14,0 mm; orbita genişliği erkeklerde 37,0 ± 3,0 mm, kadınlarda 37,3 mm; orbita yüksekliği 41,0 ± 4,0 mm, kadınlarda ise 39,0 ± 3,0 mm olarak bildirmişlerdir. Bu değişkenler ile cinsiyet tahmininde bulunduklarında en yüksek %74 ile bizigomatik genişliğin cinsiyet tahmininde doğru sonuç verdiğini tespit etmişlerdir. Çalışmamızın sonuçları ile yakın sonuçların var olduğu görülmüştür. Dedouit et al. (2017), 5.-7. yüzyıl Roma dönemine ait 36 adet kuru kafatası ile günümüz 35 adet İtalyan bireylere ait kafataslarının multi dedektör bilgisayarlı tomografi görüntülerini kullanarak bazı ölçümler gerçekleştirmiştir. Günümüze ait kafataslarında maksimum kraniyal genişliği ortalama 138,1 ± 6,7 mm, maksimum frontal genişliği 93,7 ± 4,1 mm, üst yüz genişliğini 93,4 ± 4,6 mm, bizigomatik genişliği 128,9 ± 5,7 mm ve nazal genişliği 28,0 ± 2,2 mm olarak tespit etmişlerdir. 124 Bu değişkenler içerisinde maksimum frontal genişliğin ve nazal açıklığın dönem farkı gösterdiğini belirtmişlerdir. Bunların dışında çalışmamız içerisine dahil olmayan yüz yüksekliği (basion - prosthion), processus mastoideus yüksekliğini, maksimum oksipital genişliğin (asterionlar arası mesafe) de dönem farkı gösterdiğini belirtmişler ve bu verilerin sonucunda üst yüz projeksiyonunda ve kafatası kubbesinin uzunluğunda artış ve yüz genişliğinde bir daralmanın var olduğu sonucuna varmışlardır. Günümüz verileri ile tez çalışmanın sonuçları karşılaştırıldığında, nazal açıklık dışında diğer tüm değişkenlerin çalışmamızda yüksek olduğu, nazal açıklığın daha düşük bir değere sahip olduğu görülmüştür. Ekizoğlu et al. (2016), Türk popülasyonunda 400 bireyde bilgisayarlı tomografi görüntüleri kullanarak yaptıkları çalışmada maksimum kraniyal genişliği erkeklerde 145,9 ± 5,4 mm, kadınlarda 140,6 ± 5,5 mm; üst yüz genişliğini erkeklerde 106,2 ± 3,9 mm, kadınlarda 101,4 ± 3,6 mm; bizigomatik genişliği erkeklerde 131,8 ± 5,1 mm, kadınlarda 122,9 ± 4,7 mm olarak bildirmiştir. Tez çalışması verilerinin benzer olduğu belirlenmiştir. Orbita için, Sinanoğlu, Kurşun, İnceoğlu, & Öztaş (2016) 182 kişide bilgisayarlı tomografi görüntüleri üzerinde erkeklerde sağ tarafta orbita genişliğini 37,3 ± 3,1 mm, sol tarafta 38,3 ± 3,0 mm; kadınlarda sağ tarafta 30,2 ± 2,2 mm, sol tarafta 29,7 ± 2,2 mm olarak bildirmektedir. Orbita yüksekliğini, erkeklerde sağ tarafta 40,3 ± 4,0 mm sol tarafta ise 40,3 ± 4,2 mm; kadınlarda sağ tarafta 33,5 ± 2,5 mm, solda 34,3 ± 2,7 mm olarak tespit etmişlerdir. Kaplanoğlu et al. (2014), erkeklerde sağ tarafta orbita genişliğini 46,1 ± 2,2 mm, sol tarafta 45,8 ± 2,3 mm; kadınlarda sağ tarafta 44,6 ± 2,1 mm, sol tarafta 44,2 ± 2,2 mm olarak bildirmektedir. Orbita yüksekliğini ise, erkeklerde sağ tarafta 38,8 ± 2,9 mm sol tarafta ise 38,8 ± 3,0 mm; kadınlarda sağ tarafta 37,7 ± 2,3 mm, solda 37,7 ± 2,3 mm olarak bildirmişlerdir. Tez çalışmasında, orbita yüksekliği sol tarafta erkeklerde 35,848 ± 1,904 mm, kadınlarda 34,620 ± 1,469 mm; sağ taraf erkeklerde 36,346 ± 1,762 mm, kadınlarda 34,790 ± 1,451 mm olarak belirlenmiştir. Orbita yüksekliği ise, erkeklerde sağ tarafta 34,212 ± 2,486 mm, sol tarafta 34,444 ± 2,320 mm; kadınlarda sağ tarafta 33,916 ± 2,237 mm, sol tarafta ise 33,756 ± 2,197 mm olarak tespit edilmiştir. Bu çalışmalar, orbita yüksekliği ve genişliğinin, kadın ve erkek 125 bireylerde farklılık gösterdiğini belirtmektedir. Diğer taraftan orbita genişliğinin kadın ve erkekler arasında farklı olduğunu ancak yüksekliğin cinsiyetler arasında farklı olmadığını belirten çalışmalarda bulunmaktadır (Botwe, Sule, & Ismael, 2017; Ekizoğlu et al., 2016; Kang et al., 2016; Nowacewska, Lapicka, Cieslik, & Biecek, 2017; Pereira et al., 2019). Tez çalışmasında da bu çalışmalara benzer şekilde orbita genişliği cinsiyet farkı gösterirken orbita yüksekliğinin farklılık göstermediği görülmüştür. Pereira et al. (2019) bu konuyu evrim ile bağdaştırmaktadır. Binlerce yıl öncesi aşırı soğuk ve kar yüzeyinden yansıyan güneş ışınlarının geçici körlük gibi görme problemlerine neden olduğunu, dar gözlü insanların bu tarz ortamlara daha kolay adapte olduğunu, Kuzey Asya’dan göç eden Güneydoğu Asyalı bireylerin bu sebeple badem gözlü olduklarını belirtmiştir. Damera, Mohanalakshmi, Yellarthi, & Rezwana (2016), 80 adet Hintli bireyde mandibula ile yaptıkları çalışmada bigonial mesafeyi (gonion - gonion) erkeklerde 182,132 ± 11,611 mm ve kadınlarda 177,986 ± 9,577 mm olarak bildirmektedir. Zheng et al. (2018), bu mesafeyi Çinli erkeklerde 103,39 ± 5,82 mm, kadınlarda ise 95,83 ± 4,68 mm olarak belirtmektedir. Shaw et al. (2010), Kafkas ırkına ait bireyleri üç farklı yaş grubuna ayırarak bigonial mesafeyi ölçmüşlerdir. Erkeklerde 20-40 yaş arası bu mesafenin 100,9 ± 9,5 mm, 41-65 yaş arası 101,1 ± 3,2 mm, 65 yaş üstü bireylerde 100,3 ± 6,3 mm olduğunu göstermişlerdir. Kadınlarda; 20-40 yaş arası 91,8 ± 6,1 mm, 41-65 yaş arası 94,7 ± 4,9 mm ve 65 yaş üstünde 94,0 ± 5,4 mm olarak bildirmişlerdir. Çalışmamızda bigonial mesafe erkeklerde 103,998 ± 6,284 mm, kadınlarda 95,079 ± 4,854 mm olarak tespit edilmiştir. Hwang, Song, Yoon, Cho, & Kang (2005), 88 adet Koreli bireylere ait kuru kafataslarında yaptıkları çalışmada apertura piriformis (nazal açıklık) genişliğini erkeklerde 25,7 ± 1,7 mm, kadınlarda 25,44 ± 2,1 mm olarak tespit edilmiştir. İranlı erkeklerde 25,67 ± 1,79 mm, kadınlarda 23,77 ± 2,8 mm olarak bildirilmektedir (Lang, & Baumeister, 2014). Kaplanoğlu et al. (2017), Türklerde bu genişliği erkeklerde 23,54 ± 2,96 mm, kadınlarda 23,24 ± 2,29 mm olarak göstermiştir. Aksu, Göçmen, Kahveci, Çırpan, & Karabekir (2013), cinsiyeti bilinmeyen 101 adet kuru kafatası ile yaptıkları çalışmada apertura piriformis genişliğini 23,24 ± 2,00 mm 126 olarak bildirmiştir. Çalışmada bu değer erkekler için 23,937 ± 1,958 mm, kadınlar için 22,196 mm olarak belirlenmiştir. Norma frontalis üzerinde yer alan vertikal değişkenlerin ölçümleri ile ilgili olarak, midsagittal plan üzerinde yer alan değişkenlerin ölçümlerinin özellikle lateral sefalogram üzerinde çok daha fazla çalışıldığını görmek mümkündür. Bu ölçümler de tam vertikal plan üzerinde olmayıp direkt olarak iki nokta arası mesafe şeklindedir. Tez çalışmasında norma frontalis’de yer alan vertikal değişkenlerin amacı, noktaların yerlerini tespit etmek amaçlıdır. Yine literatür incelendiğinde çalışmaların çok büyük bir kısmını özellikle üç boyutlu veya fotoğraf görüntüleri üzerinde yapılan yumuşak doku ölçümleri oluşturmaktadır. Folaranmi, & Isiekwe (2013) 100 adet sefalometrik radyograf üzerinde yaptıkları çalışmada, nasion – nasospinale arasını (üst yüz yüksekliği) erkeklerde 47,6 ± 3,7 mm, kadınlarda 47,8 ± 5,5 mm; nasospinale – menton (alt yüz yüksekliği) erkeklerde 60,8 ± 4,9 mm, kadınlarda 60,9 ± 5,1 mm; nasion – menton arası (total yüz yüksekliği) erkeklerde108,4 ± 5,8 mm, kadınlarda 108,6 ± 5,3 mm olarak bildirmiştir. Ayrıca kadın ve erkek bireyler arasında farklılık olmadığın belirtmişlerdir. Çalışmamızda bu değerler çok daha yüksek olup cinsiyet farklı gözlemlenmektedir. Wang, Otsuka, Akimoto, & Sato (2013), erkeklere ait 43 adet kuru kafatasında bilgisayarlı tomografi görüntülerini kullanarak yaptıkları çalışmada, lateral pozisyonda nasion – menton arası mesafeyi 111,87 ± 5,48 mm; nasion - nasospinale arası mesafeyi 49,44 ± 3,03 mm; nasospinale - menton arası mesafeyi 62,44 ± 5,65 mm olarak belirlemiştir. Ulbricht et al. (2018), 136 kadın ve 184 erkek bireye ait kuru kafataslarını kullanarak yaptıkları çalışmada rhinion - nasospinale (nazal yükseklik) değerini erkeklerde 33,2 ± 0,31 mm, kadınlarda 29,5 ± 0,37 mm; nasion - nasospinale arası mesafeyi 51,3 ± 0,33 mm, kadınlarda 47,4 ± 0,34 mm; glabella - nasospinale arası mesafe erkeklerde 61,6 ± 0,4 mm, kadınlarda 57,9 ± 0,41 mm; glabella - prosthion arası mesafe erkeklerde 76,7 ± 0,57 mm, kadınlarda 71,6 ± 0,67 mm olarak belirlemiştir. Çalışmalarında ayrıca zygion - glabella arası mesafeyi ölçmüşler ve sağ 127 taraf için erkeklerde 95,5 ± 0,45 mm, kadınlarda 90,2 ± 0,55 mm; sol tarafta ise erkeklerde 96,6 ± 0,49 mm, kadınlarda 91,1 ± 0,55 mm olarak tespit etmişlerdir. Literatürde, zygion’un midsagittal planda yer alan değişkenlere olan mesafesi ölçülen çalışma sayıca oldukça azdır. Adli antropoloji’de, kemiğin tek taraflı varlığı veya fragmente olması durumunda var olan diğer tarafın ayna görüntüsü kullanılmaktadır. Çalışmaların bir kısmının bu doğrultuda tek taraf kullanılarak gerçekleştirildiğini görmek mümkündür. Tez çalışmasında norma lateralis’te yer alan değişkenler için sağ taraf kullanılmıştır. Norma facialis üzerinde yer alan değişkenler ise taraf farkı gözetilerek ölçülmüştür. İki taraftalı olarak ölçülen bu değişkenlerin taraf farkı incelendiğinde her iki cinsiyette de zygion - rhinion ve sağlı sollu zygion - gonion arası mesafenin taraf farkı gösterdiği görülmüştür. Ayrıca, erkeklerde zygion - glabella, zygion - nasion ve zygion - nasospinale’nin de taraf farkı gösterdiği bulunmuştur. Her iki cinsiyette zygion - gonion arası mesafenin taraf farkı gösterirken burada oluşan açının fark göstermemiş olması ilginçtir. Postmortem olarak bütünlüğünü çoğunlukla korumayı başaran temporal kemik kullanılarak kafatasının incelenmesi fikri son dönem çalışmalarında oldukça sıklıkla yer almaktadır. Processus mastoideus’un büyük oranda cinsiyet dimorfizmi göstermesi nedeniyle birçok çalışmanın ana noktası konumundadır. Porion noktası, Frankfurt Horizontal Planı’nı tanımlarken kullanılan bir referans noktadır. Özellikle ortodontik ve ortognatik cerrahi için tedavi ve planlama konusunda çok önemli bir anatomik nokta olarak kullanılmaktadır (Jimenez-Silva et al., 2020). Asterion ile ilgili yeniden yüzlendirmeye yönelik literatürde birkaç çalışma bulunmaktadır. Ancak, fossa cranii posterior’a yönelik cerrahi girişimlerde bir referans nokta olarak kullanılması nedeniyle (Day, & Tschabitscher, 1998) yapılan çalışmaların çoğunluğunun cerrahiye yönelik olduğunu görmek mümkündür. Tuberculum articulare’nin ise bir antropometrik nokta olarak kullanılmaması nedeniyle literatürde çok az sayıda çalışma bulunmaktadır. Tez çalışması bütün olarak literatür ile karşılaştırıldığında benzer bir çalışmanın varlığı ile karşılaşılmamıştır. Her bir nokta için ayrı ayrı ilgili çalışma mümkün olsa dahi bu mesafelerin kafatası şeklinin tespit edilmesine yönelik olmadığı tespit edilmiştir. Özellikle tuberculum articulare ve 128 zygion referans alınarak lineer mesafe ölçümlerinin, incelediğimiz kadarı ile literatürde fazla yer almadığı görülmüştür. Çok fazla sayıda incelenecek ve karşılaştırılacak veri bulunamaması nedeniyle daha sonrasında gerçekleştirmiş olduğumuz korelasyon ve regresyon formülleri için de karşılaştırma yapmak mümkün olmamıştır. Tez çalışmasında mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare ile ölçülen tüm değişkenlerin birbiri ile olan korelasyon değerleri incelenmiştir. Mastoidale ve porion ile ölçülen değişkenlerden ilk 10 değişken (M1 - M10; P1 - P10), asterion için ilk 11 değişken (As1 - As11), tuberculum articulare için ise ilk 6 (T1 - T6) değişkenler arasında yüksek korelasyon görülmüştür. Yani, mastoidale, porion ve asterion için midsagittal planda glabella’dan menton’a kadar olan değişkenler arasında korelasyon var iken, tuberculum articulare için glabella ile prosthion arası değişkenler arasında korelasyon bulunmuştur. Tuberculum articulare kullanılarak ölçülen ve mandibula’da yer alan değişkenler arasında korelasyon bulunamamıştır. Her bir değişken için, bir üstte ve bir altta yer alan değişken ile yüksek korelasyon gösterdiği ve bu değerlerin aşağı doğru indikçe sayısal olarak azaldığı gözlemlenmiştir. Norma facialis üzerinde yer alan değişkenler incelendiğinde ise en yüksek korelasyon katsayılarının vertikal planda yer alan değişkenler arasında var olduğu görülmüştür. Regresyon analizleri gerçekleştirilirken birden fazla değişken ve kombinasyonları denenerek formüller oluşturulmuştur. Kafatasının herhangi bir bölümünün var olmaması veya eksik olması ihtimali göz önünde bulundurulmaya çalışılmıştır. Her iki cinsiyette de doğruluk payı %95’e ulaşan formüllerin üretilmesi başarılmıştır. Badam, Manjunath, & Rani (2011), Hintli bireylerde 100 adet kuru kafatası üzerinde yaptıkları çalışmada bir oran, beş lineer ve beş açısal ölçümü kullanarak diskriminant fonksiyon analizi ile cinsiyet tahmininde bulunmaya çalışmışlardır. Yalnızca oran değerini kullanarak geliştirdikleri formülde %74, sadece lineer ölçüm sonuçlarını kullandıklarında % 83, sadece açısal ölçüm kullanarak geliştirdikleri formülde ise %73 doğruluk oranına ulaşmışlardır. Tüm değişkenleri kullandıklarında ise bu değer %84'e ulaşmıştır. 129 Ogawa, Imaizumi, & Miyasaka (2013), 73 erkek ve 40 kadın olmak üzere Japon popülasyonunda kuru kafatasında yaptıkları çalışmada 10 adet lineer mesafe ile %79,0 - %89,9 arasında değişen doğruluk oranına sahip formüller geliştirmişlerdir. Bu değişkenleri maksimum kafa uzunluğu, basis cranii uzunluğu, maksimum kafa genişliği, basion – bregma arası mesafe, üst yüz yüksekliği, bizigomatik genişlik, bigonial genişlik, ramus mandibula yüksekliği olarak bulduklarını ifade etmişlerdir. Geometrik morfometri yöntemleri, biyolojik örnekler üzerindeki yer işaretlerinin doğru tanımlanmasına ve ölçülmesine dayanır. Literatürde, tüm anatomik referans noktalarının eşit olarak tanımlanamadığı ve bazı noktaların diğerlerinden daha yüksek ölçüm hatasına sahip olma eğiliminde olduğu konusunda fikir birliği vardır (Menendez, 2017). Zamora, Llamas, Cibrian, Gandia, & Paredes (2012), bu konuda yaptıkları çalışmada nasion, sella, basion, sol porion, A noktası, nasospinale, pogonion, gnathion, menton ve frontotemporale molare’nin yüksek güvenirliğe sahip iken margo supraorbital, sağ zygion ve spina nasalis posterior’un daha az güvenilir olduğunu belirtmişlerdir. Kuru kemiklerin veya dişlerin makroskopik ve radyografik ölçümleri, iskelette tafonomik sebeplerden kaynaklı olan değişiklikler veya korunma durumları nedeniyle sorunludur. Huxley (1998) yapmış olduğu çalışmada kuru kemik ve taze kemiklerde insan fetal diafiz uzunluklarında postmortem büzülme görüldüğünü belirtmiştir. Bu durum, taze kemiklere dayalı olarak belirlenen göstergelerinin doğrudan kuru kemiklere uygulanamayacağı anlamına gelmektedir (Nagaoka, & Kawakubo, 2015). Yüzdeki yumuşak dokuların kuru kafataslarıyla ilişkisi, adli kimlik tespitinde veya nesli tükenmiş formların yüz morfolojisine ilişkin sonuçlarına varmak ve varyasyonunu araştırmak için önemlidir. Embriyoloji, büyüme ve yaşlanma, estetik gibi nedenlerle yüzdeki yumuşak dokunun bireyler arası ciddi farklılıklar gösterdiği bilinmektedir (Simpson, & Henneberg, 2002). Görülmektedir ki canlı bireylerden elde edilen verilerin kuru kafatasına uygunluğu veya kadavralardan elde edilen verilerin de gerçek görüntüyü yansıtmaması ayrıca çevresel koşullar nedeniyle bireyler arasında görülen büyük farklılıklar, yeniden yüzlendirmenin bizlere kesin sonuç veremeyeceğini göstermektedir. 130 Tez çalışmasında; kafatasının fragmente olması durumunda, literatürde yer alan çalışmalar ışığında farklı bir bakış açısı ile yüz değerlendirildi. Temporal kemik üzerinde yer alan mastoidale, porion, asterion ve tuberculum articulare kullanılarak kemik üzerinde yüz şeklinin ortaya konması amaçlandı. Bunun için değişkenler arasındaki korelasyon katsayıları göz önünde bulundurularak yüksek güvenirlikte regresyon formülleri geliştirildi. Diskriminant fonksiyon analizi ile cinsiyet tayininde bulunuldu ve yüksek bir orana ulaşıldı. Sonuç olarak, elde edilen tüm bu verilerin başta Adli Antropologlar olmak üzere farklı disiplinlere fayda sağlayacağı kanaatine varıldı. 131 6. KAYNAKLAR Abdel Fatah, E. E., Shirley, N. R., Jantz, R. L., & Mahfouz, M. R. (2014). Improving Sex Estimation from Crania Using a Novel Three‐dimensional Quantitative Method. J Forensic Sci, 59(3), 590-600. https://doi.org.10.1111/1556-4029.12379. Adel, R., Ahmed, H. M., Hassan, O. A., & Abdelgawad, E.A. (2019). Assessment of Craniometric Sexual Dimorphism Using Multidetector Computed Tomographic Imaging in a Sample of Egyptian Population. Am J Forensic Med Pathol, 40(1), 19– 26. https://doi.org.10.1097/PAF.0000000000000439. Ahad, M., & Thenmozhi, M. S. (2015). Study on asterion and presence of sutural bones in South Indian dry skull. Journal of Pharmaceutical Sciences and Research, 7(6), 390-392. https://www.jpsr.pharmainfo.in/ Documents/Volumes/vol7Issue06/jps r07061531.pdf Aka, S., & Şakul, U. (2007). Kimliği Bilinmeyen Bir Olgunun Anatomik Yeniden Yüzlendirme Tekniği İle Kimliklendirilmesi. Adli Bilimler Dergisi / Turkish Journal of Forensic Sciences, 6(1), 65-70. https://www.jurix.com.tr/article/7059 Aksu, F., Göçmen Mas, N., Kahveci, O., Çırpan, S., & Karabekir, S. (2013). Apertura Piriformis ve Choana Çapları: Anatomik Bir Çalışma. DEÜ Tıp Fakültesi Dergisi, 27(1), 1-6. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/53569 Arıncı, K., & Elhan, A. (2001). Anatomi, Cilt 1, 3. baskı, Güneş Kitabevi, Ankara, s: 30-57. Aulsebrook, W. A., Becker, P. J., & İşcan, M. Y. (1996). Facial soft-tissue thicknesses in the adult male Zulu. Forensic Sci Int, 79, 83–102. https://doi.org.10.1016/0379-0738(96)01893-2 Babacan, S. (2020). Yeniden yüzlendirmeye yönelik Mandibulası bulunmayan kafataslarında yaş, cinsiyet tayini ve uygun Mandibula’nın dizaynı: Retrospektif çalışma. [Yayınlanmamış doktora tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü]. Erişim adresi: https://tarama.uludag.edu.tr/cgi-bin/koha/opac- search.pl?q=an:%22604233%22 Badam, R. K., Manjunath, M., & Rani, M. S. (2011). Determination of Sex by Discriminant Function Analysis of Lateral Radiographic Cephalometry. Journal of Indian Academy of Oral Medicine and Radiology, 23(3), 179-183. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8789839/ Bandyopadhyay, S. K., Basu, N., & Nag, S. (2015). Facial Reconstruction – A Review. International Education & Research Journal, 1(5), 34-36. http://ierj.in/journal/index.php/ierj/article/view/63/55 132 Berketa, J. W. (2014). Maximizing postmortem oral-facial data to assist identification following severe incineration. Forensic Science, Medicine, and Pathology, 10, 108–216. https://doi.org.10.1007/s12024-013-9497-4 Bhulhar, M.K., Uppal, A. S., Kochhar, G. K., Chacra, S., & Kochhar, A. S. (2014). Comparison of gonial angle determination from cephalograms and orthopantomogram. Indian J Dent., 5:123–126. https://doi.org.10.4103/0975- 962X.140820. Birngruber, C.G., Kreutz, K., Ramsthaler, F., Krähahn, J., & Verhoff, M.A. (2010). Superimposition technique for skull identification with Afloat® software. Int J Legal Med, 124, 471–475. https://doi.org./10.1007/s00414-010-0494-9 Biswas, G. (2012). Review of Forensic Medicine and Toxicology. Jaypee Brothers Medical Publishers Ltd (2.baskı) içinde pp: 51-55. https://books.google.com.bd/books?id=_JdZN69AecoC&printsec=copyright#v=onep age&q&f=false Botwe, B. O., Sule, D. S., & Ismael, A. M. (2017). Radiologic evaluation of orbital index among Ghanaians using CT scan. J Physiol Anthropol, 36, 29. https://doi.org.10.1186/s40101-017-0145-7 Breeland, G., Aktar, A., & Patel, B. C. (2020). Anatomy, Head and Neck, Mandible. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. https://www.ncbi. nlm.nih.gov/books/ NBK532292/ Bruner, S. (2008). Cranial Shape and Size Variation in Human Evolution: Structural and Functional Perspectives. Child's Nervous System, 23(12), 1357-65. https://doi.org.10.1007/s00381-007-0434-2 Buikstra, J. E., & Ubelaker, D. H. (1994). Standards for data collection from human skeletal remains. Fayetteville, AK: Arkansas Archaeological Survey. https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/419244 Casamassimo, P. S., & Adair, S. M. (2013). Pediatric Dentistry Infancy Through Adolescence. In P.S. Casamssimo, H.W. Fields Jr, D. J. Mctigue, A. J. Nowak (Eds.), The Primary Dentition Years: Three to Six Years (5. baskı) içinde (pp. 248-258). St. Louis: Elsevier Saunders. Cattaneo, C. (2007). Forensic anthropology: developments of a classical discipline in the new millennium. Forensic Sci Int, 165, 185–193. https://doi.org.10.1016/j.forsciint.2006.05.018 Cavanagh, D., & Steyn, M. (2011). Facial reconstruction: soft tissue thickness values for South African black females. Forensic Sci Int, 206: 215. https://doi.org.10.1016/j.forsciint.2011.01.009 133 Chai, Y., & Maxson, R. E. (2006). Recent advances in craniofacial morphogenesis. Dev Dyn, 235(9), 2353–2375. https://doi.org.10.1002/dvdy.20833 Christensen, M. A., Passalacqua, V. N., & Bartelink, E. J. (2014). Forensic Anthropology: Current methods and practice. San Deigo: Elsevier Inc., pp: 285-287. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-418671-2.00003-3 Clark, M. A., Worrel, M. B., & Pless, J. E. (1996). Postmortem Changes in Soft Tissues. Haglund W. D., Sorg M. H. (eds.) Forensic taphonomy: the postmortem fate of human remains. Florida: CRC Press LLC, pp 151-165. https://books.google.com.tr/books/about/Forensic_Taphonomy.html?id=oNsbKIeZpc QC&redir_esc=y Cobourne, M. T., & Dibiase, A. T. (2010). Handbook of Orthodontics. China: Mosby Elsevier, pp. 31-33. https://books.google.com.tr/books/about/ Handbook_of_Orthod- ontics.html?id=ZQ7hCgAAQBAJ&redir_esc=y Clement, J. G., & Ranson, D. L. (1998). Craniofacial Identification in Forensic Medicine. Sydney: Arnold Publishers. https://books.google.com.tr/books/about/ Craniofacial_Identification_in_Forensic.html?id=0TRmQgAACAAJ&redir_esc=y Costello, B.J., Rivera, R.D., & Mooney M. (2012). Pediatric Maxillofacial Surgery Clinics. In B.B. Horswell, M.S. Jaskolka, & R.H. Haug (Eds.), Growth and Development Considerations for Craniomaxillofacial Surgery (pp. 381-386). Philedelphia: W.B. Saunders Company, Elsevier Cumhur, M. (2001). Temel Anatomi. Editör: Cumhur M, 1. Baskı, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık Metu Pess, Ankara, s: 35-39. Çalışkan, S., Akkaşoğlu, S., Sargon, M.F., & Demiryürek, M.D. (2020). Mastoid Process Morphometry on Dry Skulls. KÜ Tıp Fak Derg, 22(1), 58-63. https://doi.org/10.24938/kutfd.649170 Çırpan, S., Yonguç, G. N., Sayhan, S., Eyüpoğlu, C., & Güvençer, M. (2019). Morphometric evaluation of localisation of asterion for intracranial approaches posterolaterally. Ege Journal of Medicine, 58(2), 108-114. https://dergipark.org.tr/tr/pub/etd/issue/44438/442590 Çimen, A. (1996). Anatomi, 6. baskı, Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayınları, Bursa, s: 29-36. Damas, S., Cordón, O., & Ibáñez, O. (2020). Handbook on Craniofacial Superimposition. Switzerland: Springer Nature pp. 1-50. https://www.springer.com/gp/book/9783319111360 Damera, A., Mohanalakhsmi, J., Yellarthi, P. K., & Rezwana, B. M. (2016). Radiographic evaluation of mandibular ramus for gender estimation: Retrospective study. J Forensic Dent Sci., 8(2): 74–78. https://doi.org/10.4103/0975-1475.186369 134 Day, J. D., Tschabitscher, M. (1998). Anatomic position of the Asterion. Neurosurgery, 42(1), 198-199. https://doi.org/10.1097/00006123-199801000-00045 Dedouit, F., Guglielmi, G., Olier, A., Savall, F., Nasuto, M., Thanassoulas, T., ... Telmın, M. (2017). Analysis of size and shape differences between ancient and present-day Italian crania using metrics and geometric morphometrics based on multislice computed tomography. Forensic Sciences Research, 2(2): 85–92. https://doi.org/10.1080/20961790.2017.1338041 De Greef, S., Claes, P., Vandermeulen, D., Mollemans, W., Suetens, P., & Willems, G. (2006). Large-scale in-vivo Caucasian facial soft tissue thickness databasefor craniofacial reconstruction. Forensic Sci Int, 159 (Suppl 1), 126-146. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2006.02.034 Dorion, R. B. (1983). Photographic Superimposition. J Forensic Sci, 28, 724–734. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/6619782/ Drake, R. L., Vogl, W., & Mitchell A. W. M. (2010). Gray’s Anatomy for Students. 2. Baskı, Kanada: Elsevier Inc., pp: 812-830. https://www.elsevier.com/books/grays- anatomy-for-students/drake/978-0-323-39304-1 Duray, S. M., Morter, H. B., & Smith, F. J. (1999). Morphological variation in cervical spinous processes: otential applications in the forensic identification of race from the skeleton. J Forensic Sci, 44(5), 937-44. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10486945/ Durur, M. L. (2019). Acemhöyük Ve Arıbaş Mezarlığı’ndan İnsan İskelet Kalıntılarının Gömü Geleneği Açısından İncelenmesi. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü]. Antropoloji Anabilim Dalı, Ankara. Erişim Adresi: http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/ xmlui/bitstream/handle/11655/6021/10237901.pdf?sequence=1&isAllowed=y Enlow, D.H., & Harris, D. B. (1964). A study of postnatal growth of the human mandible. Am J Orhodont., 50, 25 – 50. https://doi.org/10.1016/S0002- 9416(64)80016-6 Ekizoğlu, O., Hocaoğlu, E., İnci, E., Can, I. O., Solmaz, D., Aksoy, S., ... Sayın, İ. (2016). Assessment of sex in a modern Turkish population using cranialanthropometric parameters. Legal Medicine 21: 45–52 https://doi.org/10.1016/j.legalmed.2016.06.001 Evison, M., Iwamura, E. S. M., & Guimarães, M. A. G. (2016). Forensic facial reconstruction and its contribution to identification in missing person cases. In: S.J. Morewitz, C. S. (Eds.), Handbook of Missing Persons, New York: Springer, p: 427- https://www.springer.com/gp/book/9783319401973 135 Fehrenbach, M. J., & Herring, S. W. (2012). Illustrated Anatomy of the Head and Neck E-Book. St. Louis, Missouri: Elsevier Saunders (4. Baskı) pp.33-44. https://books.google.com.tr/books/about/Illustrated_Anatomy_of_the_Head_and_Ne ck.html?id=NCSKCwAAQBAJ&redir_esc=y Fields, H. W., & Adair, S. M. (2013). Pediatric Dentistry Infancy Through Adolescence. In P.S. Casamssimo, H. W. Fields Jr, D. J. Mctigue, A. J. Nowak (Eds.), The Transitional Years: Six to Twelve Years (5. baskı) içinde (pp. 412-423). St. Louis: Elsevier Saunders. Folaranmi, N., & Isiekwe, M. (2016). Anterior Face Height Values in a Nigerian Population. Annals of Medical and Health Sciences Rese, 3(4), 583 – 587. https://doi.org/10.4103/2141-9248.122121 Franchi, L., Pavoni, C., Cerroni, S., & Cozza, P. (2014). Thin-plate spline analysis of mandibular morphological changes induced by early class III treatment: a long-term evaluation. European Journal of Orthodontics, 36, 425–430. httsp://doi.org/10.1093/ejo/cjt067 Franklin, D. (2010). Forensic age estimation in human skeletal remains: current concepts and future directions. Leg Med, 12(1), 1-7. https://doi.org/ 10.1016/j.legalmed.2009.09.001. Frutos, L. R. (2003). Brief communication: sex determination accuracy of the minimum supero-inferior femoral neck diameter in a contemporary rural Guatemalan population. Am J Phys Anthropol., 122(2), 123-126. http://dx.doi.org/10.1002/ajpa.10227. Fuessinger, M. A., Schwarz, S., Cornelius, C. P., Metzger, M. C., Ellis, E., Probst, F., ... Schlager, M. (2017). Planning of skull reconstruction based on a statistical shape model combined with geometric morphometrics. Int J Cars, 13, 519–529. https://doi.org/10.1007/s11548-017-1674-6. Galdames, I. C, Matamala, D. A., & Smith, R. L. (2008). Sex determination using mastoid process measurements in Brazilian skulls. Int J Morphol, 26, 941-4.13. https://scielo.conicyt.cl/scielo.php?script=sci_abstract&pid=S071750220080004000 25&lng=es&nrm=iso&tlng=en Ghafari, J., Engel, F. E., & Laster, L. L. (1987). Cephalometric superimposition on the cranial base: a review and a comparison of four methods. Am J Orthod Dentofacial Orthop., 91(5), 403-413. https://doi.org/10.1016/0889-5406(87)90393-3 Gietzen, T., Brylka, R., Achenbach, J., Hebel, K., Schömer, E., Botsch, M., ... Schulze, R. (2019). A method for automatic forensic facial reconstruction based on dense statistics of soft tissue thickness. Plos One, 14(1), 1-19. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0210257 136 Gill, D. S. (2008). Orthodontics at a Glance. Birleşik Krallık: Wiley –Blackwell pp. 5-14. https://books.google.com.tr/books/about/Orthodontics_at_a_Glance.html?id=J Iz2JAsOtUkC&redir_esc=y Gillgras, T. J., & Welbury, R. (2012). Pediatric Dentistry. In R. Welbury, M. S. Duggal, & M. T. Hosey (Eds.), Craniofacial Growth and Development (4. baskı) içinde (pp. 1-16). Birleşik Krallık: Oxford Express. https://books.google.com.tr/books?id=lqZTDwAAQBAJ&pg=PT18&lpg=PT18&dq =Craniofacial+Growth+and+Development+gillgras&source=bl&ots=FPrRGPSka8& sig=ACfU3U1MnHA_iaVfm7lEugwvXUr6pRs9wQ&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwj HkZ65yaPuAhUjyIUKHaWgDFcQ6AEwEXoECBQQAg#v=onepage&q=Craniofac ial%20Growth%20and%20Development%20gillgras&f=false Grevin, G., Bailet, P., Quatrehomme, G., & Ollier, A. (1998). Anatomical reconstruction of fragments of burned human bones: a necessary means for forensic identification. Forensic Science International, 96(2), 129-134. https://doi.org/10.1016/S0379-0738(98)00115-7 Guharaj, P. V., & Chandran, M. R. (2003). Forensic Medicine. Second Edition, Orient Longman Pvt. Limited, pp: 103-106. https://books.google.com.tr/books/about /Forensic_Medicine.html?id=cLemGip2794C&redir_esc=y Gupta, S., Gupta, V., Vij, H., Vij, R., & Tyagi, N. (2015). Forensic Facial Reconstruction: The Final Frontier. J Clin Diagn Res., 9(9), 26-28. https://doi.org/10.7860/JCDR/2015/14621.6568 Gülekon, I. N., & Turgut, H. B. (2003). The external occipital protuberance: can it be used as a criterion in the determination of sex?. J Forensic Sci, 48(3), 513-516. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12762519/ Hahn, S., Mourges, M., & Simpson A. (2018). Forensic Odontology. In T.J. David, J. M. Lewis (Eds.), Forensic Sciences and Forensic Identification. United Kingdom: Academic Press Elsevier pp. 1-17. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B9780128051986000013 Hill, I. (2006). Physical appearance. In: S. Black, T. Thompson, (Eds). Forensic Human Identification – An Introduction. Boca Ratan: CRC Press. pp. 365–378. https://books.google.ne/books?id=IobMBQAAQBAJ Hindocha, A. D, Vartak, V. N., Bhandari, A. J., & Dudani, M. T. (2013). A cephalometric study to determine the plane of occlusion in completely edentulous patients. Indian J Dent Res, 24(6), 669-673. https://doi.org/10.4103/0970- 9290.127606. Honey, O. B., Scarfe, W. C., Hilgers, M. J., Klueber, K., Silveira, A. M., ... & Farman, A. G. (2007). Accuracy of cone-beam computed tomography imaging of the 137 temporomandibular joint: comparisons with panoramic radiology and linear tomography. Am J Orthod. Dentofacial Orthop., 132 (4), 429-438. https://doi.org/10.1016/j.ajodo.2005.10.032 Huxley, A. K. (1998). Analysis of shrinkage in human fetal diaphyseal lengths from fresh todry bone using Petersohn and Kohler’s data. J. Forensic Sci., 43, 423–426. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9544557/ Hwang, T. S., Song, J., Yoon, H., Cho, B. P., & Kang, H. S. (2005). Morphometry of the nasal bones and piriform apertures in Koreans. Ann Anat., 187 (4): 411-414. https://doi.org/10.1016/j.aanat.2005.04.009 Ibrahim, A., Alias, A., Nor, F. M., Swarhib, M., Abu Bakar, S. N., & Das, S. (2017). Study of sexual dimorphism of Malaysian crania: an important step in identification of the skeletal remains. Anat Cell Biol, 50, 86-92. http://dx.doi.org/10.5115/acb.2017.50.2.86 Imaizumi, K., Taniguchi, K., Ogawa, Y., Matsuzaki, K., Maekawa, H., Nagata, T., …Shiotani, S. (2019). Three-dimensional shape variation and sexual dimorphism of the face, nose, and mouth of Japanese individuals. Journal of Forensic Radiology and Imaging, 17, 36-45. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2019.109878 İşcan, M. Y. (1995). Forensic anthropology around the World. Forensic Science International, 74, l-3. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0379073 89501732X Jimenez-Silva, A., Carnevali-Arellano, R., Vivanco-Coke, S., Tobar-Reyes, J., Araya-Diaz, P., & Palomino-Montenegro, H. (2020). Craniofacial growth predictors for class II and III malocclusions: A systematic review. Clin Exp Dent Res., 2020;1– 21. https://doi.org/10.1002/cre2.357 Johnston, T. B., & Whillis, J. (1938). Gray’s Anatomy, Descriptive and Applied. 27. Baskı, Toronto: Longmans, Green and Co. Ltd., Internet Archieve, https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.208534/page/n3/mode/2up?q=johnston Jung, H., & Woo, E. J. (2016). Evaluation of mastoid process as sex indicator in modern White Americans using geometric morphometrics. J Forensic Sci., 61(4), 1029-1033. http://dx.doi.org/10.1111/1556-4029.13079. Kamal R., & Yadav, P. K. (2016). Estimation of stature from different anthropometric measurements in Kori population of North India. Egypt J Forensic Sci., 6, 468-477. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2090536X16300 752 Kanchan, T., & Krishnan, K. (2013). Personal Identification in Forensic Examinations. Anthropol, 2(1), 114. https://www.longdom.org/open-access/personal- identification-in-forensic-examinations-2332-0915.1000114.pdf 138 Kang, H. S., Han, J. J., Oh, H. K., Kook, M. S., Jung, S., & Park, H. J. (2016). Anatomical studies of the orbital cavity using three-dimensional computed tomography. J Craniofac Surg., 27, 1583-1588. https://doi.org/10.1097/SCS.000000 0000002811 Kaplanoglu, H., Coskun, H., & Toprak, U. (2017). Computed Tomography Evaluation of Nasal Bone and Nasal Pyramid in the Turkish Population. J Craniofac Surg., 28 (4), 1063-1067. https://doi.org/10.1097/SCS.0000000000003622 Kaplanoğlu, V., Kaplanoğlu, H., Toprak, U., Parlak, İ. S., Tatar, İ. G., ... & Hekimoğlu, B. (2014). Anthropometric measurements of the orbita and gender prediction with three-dimensional computed tomography images. Folia Morph., 73(2), 149 – 152. https://doi.org/10.5603/FM.2014.0022 Keaney, T. C., & Alster, T.S. (2013). Botulinum Toxin in Men: Review of Relevant Anatomy and Clinical Trial Data. Dermatol Surg, 39, 1434–1443. https://doi.org/10.1111/dsu.12302 Kemkes, A., & Gobel, T. (2006). Metric assessment of the mastoid triangle for sex determination: A validation study. J Forensic Sci, 51, 985-992. https://doi.org/10.1111/j.1556-4029.2006.00232.x Klepinger, L. L. (2006). Fundamentals of Forensic Anthropology. John Wiley and Sons Inc., pp: 64-66. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/0470007729 Koç, F. (2019). Yeniden Yüzlendirme (Fasiyal Rekonstrüksiyon) Uygulamalarında Güncel Yaklaşımlar. Turkish Studies, 14(5), 119-129. https://app.trdizin.gov.tr/makale/TXpVeU9UWTVPUT09/yeniden-yuzlendirme- fasiyal-rekonstruksiyon-uygulamalarinda-guncel-yaklasimlar Koç, F., & Özkoçak V. (2019). Yeniden Yüzlendirmede Doku Kıvrım Kalınlıkları. SETSCI Conference Proceedings, 4(9), 1-5. http://www.set- science.com/manage/uploads/ISASWINTER2019(HSS)_0087/SETSCI_ISASWINT ER-2019(HSS)_0087_0013.pdf Kozerska, M., Skrtatz, J., & Sczepanek, A. (2015). Application of the temporal bone for sex determination from the skeletal remains. Folia medica Cracoviensia, 55(2), 33-39. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26839241 Kragskov, J., Bosch, C., Gyldensted, C., & Sindet-Pedersen, S. (1997). Comparison of the Reliability of Craniofacial Anatomic Landmarks Based on Cephalometric Radiographs and Three-Dimensional CT Scans. Cleft Palate Craniofac J, 34(2), 111- 116. https://doi.org/10.1597/1545-1569_1997_034_0111_cotroc_2.3.co_2. Krishan, K., Chatterjee, P. M., Kanchan, T., Kaur, S., Baryah, N., & Singh, R. K. (2016). A review of sex estimation techniques during examination of skeletal remains in forensic anthropology casework. Forensic Sci. Int., 261, 165e1-e8, https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2016.02.007 139 Krogman, W. M., & İşcan, M. Y. (1986). The human skeleton in forensic medicine. Charles C. Thomas, Springfield. ttps://books.google.com.tr/books/about/ hTHE_HUMAN_SKELETON_IN_FORENSIC_MEDICINE.html?id=BhziCAAAQ BAJ&redir_esc=y Lang, J., & Baumeister, R. (1982). [Postnatal growth of the nasal cavity]. Gegenbaurs Morphol Jahrb., 128 (3), 354-93. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7129067/ Lenza, M. A., Carvalho, A. A., Lenza, E. B., Lenza, M. G., Torres, H. M., & Souza, J. B. (2015). Radiographic evaluation of orthodontic treatment by means of four different cephalometric superimposition methods. Dental Press J Orthod., 20(3), 29- 36. DOI: http://dx.doi.org/10.1590/2176-9451.20.3.029-036.oar Maat, G. (1989). The positioning and magnification of faces and skulls for photographic superimposition. Forensic Sci Int, 41, 225–235. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0379073889902156 Manoonpol, C., & Plakornkul, V. (2012). Sex determination using mastoid process measurement in Thais. J Med Assoc Thai, 95, 423-439. http://www.thaiscience.info/Journals/Article/JMAT/10971429.pdf Martini, F. H. (2005). Anatomy and Physiology. Singapore: Pearson Eduacation South Asia Pte. Ltd. pp: 149-164. https://books.google.com.tr/books/about/Fundamentals_of_Anatomy_Physiology.ht ml?id=dnZFAQAAIAAJ&redir_esc=y Mc Donald, R. E., Avery, D. R., & Dean, J. A. (2004). Dentistry for the Child and Adolescent (8. baskı) içinde (pp. 510-524). St. Louis: Mosby Elsevier. Menendez, L. P. (2017). Comparing Methods to Assess Intraobserver Measurement Error of 3D Craniofacial Landmarks Using Geometric Morphometrics Through a Digitizer Arm. J Forensic Sci, 62(3): 741-746. https:doi.org/10.1111/1556- 4029.13301 Moon, J. H., Hwang, H. W., & Lee, S. J. (2020). Evaluation of an automated superimposition method for computer-aided cephalometrics. Angle Orthod., Online ahead of print. https://doi.org/10.2319/071319-469.1. Moore, K. L., & Dalley, A. F. (1999). Clinically Oriented Anatomy. 4. Baskı, Lippincott Wiliams & Wilkins, USA, pp: 832-850. Moss, M. L. (1997). The functional matrix hypothesis revisited. 3. The genomic thesis. Am J Orthod Dentofacial Orthop, 112(3), 338-42. https://doi.org/10.1016/S0889-5406(97)70265-8 Muthu, M. S., & Sivakumar, N. (2009). Pediatric Dentistry: Principles and Practice. India: Mosby Elsevier pp. 89-95. https://books.google.com.tr/books/about/Paediatric 140 Dentistry_Principles_and_Prac.html?id=8B7cG5PBVJ8C&redir_esc=y Nagaoka, T., Abe, M., & Shimatani, K. (2012). Estimation of mortality profiles from non-adult human skeletons in Edo-period Japan. Anthropol. Sci,. 120, 115–128. https://pdfs.semanticscholar.org/156f/9b8e35e0d18cab642631e82856019b33bb9d.pd f?_ga=2.71432211.1695699459.1610893167-391768396.1609940523 Nagaoka, T., & Kawakubo, Y. (2015). Using the petrous part of the temporal bone to estimate fetal age at death. Forensic Science International, 248, 188.e1–188.e7 https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2015.01.009 Nagaoka, T., Shizushima, A., Swada, J., Tomo, S., Hoshino, K., Sato, H., & Hirata, K. (2007). Sex determination using mastoid process measurements: standards for Japanese human skeletons of the medieval and early modern periods. Anthro Sci, 116, 105-13. https://www.jstage.jst.go.jp/article/ase/116/2/116_070605/_article Nanci, A. (2018). Ten Cate’s Oral Histology, Development, Structure and Function. St. Louis: Elsevier Mosby, pp: 328-338. https://books.google.com.tr/books?id=I8fs AwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=tr&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=o nepage&q&f=false Nikita, E., & Michopoulou, E. (2017). A quantitative approach for sex estimation based on cranial morphology. Am J Phys Anthropol., 17, 1–11. https://doi.org/10.1002/ajpa.23376 Nowaczewska, W., Łapicka, U., Cieślik, A., & Biecek, P. (2017). The relationship of cranial, orbital and nasal cavity size with the morphology of the supraorbital region in modern Homo sapiens. Anthropol Anz, 74, 241-246. https://doi.org/10.1127/anthranz/2017/0729 Nowak, A.J. (2013). Pediatric Dentistry Infancy Through Adolescence. In P.S. Casamssimo, H. W. Fields Jr, D. J. Mctigue, A. J. Nowak (Eds.), Conception to Age Three (5. baskı) içinde (pp. 150-183). St. Louis: Elsevier Saunders. Ogawa, Y., Imaizumi, K., & Miyasaka, S. (2013). Discriminant functions for sex estimation of modern Japanese skulls. Journal of Forensic and Legal Medicine, 20, 234-238. https://doi.org/10.1016/j.jflm.2012.09.023 Oladunni, A. E. (2013). Stature Estimation From Upper Extremity Long Bones In A Southern Nigerian Population. Australian Journal of Basic Applied Sciences, 7(7), 4000-4003. http://www.ajbasweb.com/old/ajbas/2013/may/401-403.pdf Ousley, S., Jantz, R., & Freid, D. (2009). Understanding race and human variation: why forensic anthropologists are good at identifying race. Am J Phys Anthropol., 139(1), 68-76. http://dx.doi.org/10.1002/ajpa.21006. Özdemir, A. (2016). Adli Antropolojide Görüntüden Kimlik Tespiti Yapılması, Kimlik Tespitinde Uygulanan Yöntemler Ve Yeniden Yüzlendirme. [Yayınlanmamış 141 doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü]. Erişim adresi: http://www.ozdemirhukuk.com.tr/wp-content/uploads/2013/04/Adli-Antropolojide- Go%CC%88ru%CC%88ntu%CC%88den-Kimlik-Tespiti- Yap%C4%B1lmas%C4%B1-Kimlik-Tespitinde-Uygulanan-Yo%CC%88ntemler- Ve-Yeniden-Yu%CC%88zlendirme.pdf Petaros, A., Sholts, S. B., Slaus, M., Bosnar, A., & Warmlander, K. T. S. (2015). Evaluating Sexual Dimorphism in the Human Mastoid Process: A Viewpoint on the Methodology. Clinical Anatomy, 28, 593–601. https://doi.org/10.1002/ca.22545 Pickering, R. B., & Bachman, D. C. (2012). The use of forensic anthropology. CRC Press, Boca Raton, FL. https://books.google.com.tr/books/about/ The_Use_of_Forensic Anthropology.html?id=V0JheWC85h4C&redir_esc=y Pereira, A. M., Antunes, A. A., Soriano, E.P., Mara Rodrigues, B. H., Santos Pereira, V. B., Porto, G. G. (2019). Orbital cavity evaluation in a Brazilian population. J Oral Maxillofac Radiol, 7, 1-5. https://www.joomr.org/text.asp?2019/7/1/1/259978 Premkumar, S. (2011). Textbook of Craniofacial Growth. India, New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishers Ltd pp. 33-40. https://books.google.com.tr/books/about/Textbook_of_Craniofacial_Growth.html?id =x8qIAzv4tXAC&redir_esc=y Quatrehomme, G., & Subsol, G. (2005). Classical non-computer-assisted craniofacial reconstruction. In: Clement J. G., Marks M. K. (Eds) Computer graphic facial recontruction. Elsevier, Academic, Amsterdam, pp. 15–32. https://www.academia.edu/2599043/Classical_noncomputer_assisted_craniofacial_re construction Ranson, D. L. (2009). Legal aspects of identification. In: S. Blau, & D. H. Ubelaker (Eds.), Handbook of Forensic Anthropology and Archaeology. New York: Left Coast Press. https://books.google.com.tr/books/about/Handbook of_Forensic Anthropology and_Ar.html?id=KSQXDAAAQBAJ&redir_esc=y Ramesh, G., Nagarajappa, R., Sreedhar, G., & Sumalatha, M. N. (2015). Facial Soft Tissue Thickness in Forensic Facial Reconstruction: Is it enough if Norms Set?. Forensic Res, 6(5), 1-4. http://dx.doi.org/10.4172/2157-7145.1000299 Ranly, D. M. (2000). Craniofacial growth. Dent Clin North Am, 44(3), 457-70, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10925768/ Rinchon, S., Arpita, S., Mahipal, S., & Rajeev, K. (2018). 3D Forensic Facial Reconstruction: A Review of the Traditional Sculpting Methods and Recent Computerised Developments. Int J Forens Sci, 3(1), 1-8. https://medwinpublishers.com/IJFSC/IJFSC16000134.pdf Rooppakhun, S., Surasith, P., Vatanapatimakul, N., Kaewprom, Y., & Sitthiseripratip, K. (2010). Craniometric study of Thai skull based on three- 142 dimensional computed tomography (CT) data. J Med Assoc Thai, 93(1), 90-98. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20196417/ Rosas, A., & Bastir, M. (2002). Thin-Plate Spline Analysis of Allometry and Sexual Dimorphism in the Human Craniofacial Complex. American Journal of Physical Anthropology, 117, 236 –245. https://doi.org/10.1002/ajpa.10023 Roy, A. S., Tandon, P., Chandna, A. K., Sharma, V.P, Nagar, A., & Singh, G. P. (2012). Jaw Morphology and Vertical Facial Types: A Cephalometric Appraisal. J Orofac Res, 2(3), 131-138. https://doi.org/10.5005/JP-JOURNALS-10026-1029 Saavedra de Paiva, L. A., & Segre, M. (2003). Sexing the human skull through the mastoid process. Rev Hosp Clin Fac Med Sao Poulo, 58(1), 15-20. https://doi.org/10.1590/s0041-87812003000100004. Sadler, T.W. (2005). Langman Medikal Embriyoloji. A.C. Başaklar (Editör), Ankara: Palme Yayınları. (Orjinal Basım Tarihi 1993). Saini, V., Srivastava, R., & Rai, R. K. (2012). Sex estimation from the mastoid process among North Indians. J Forensic Sci., 57(2), 434-439. http://dx.doi.org/10.1111/j.1556-4029.2011.01966.x. Scheunke, M., Schulte, E., & Schumacher E.D. (2010). Thieme Atlas of Anatomy, Head and Neuroanatomy. In: L.M. Ross, E.D. Lamperti, E. Taub (Eds), Germany: Plus Version p: 51-52. https://www.slideshare.net/PremedAJ/thieme-atlas-of- anatomy-62880358 Scheuer, L., & Black, S. (2004). The Juvenile Skeleton. USA: Academic Press. https://www.elsevier.com/books/the-juvenile-skeleton/scheuer/978-0-12-102821-3 Schmeling, A., Geserick, G., Reisinger, W., & Olze, A. (2007). Age estimation. Forensic Science International, 165(2), 178-181, https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2006.05.016 Schwartz, J.H., Houghton, F., Bondioli, L., & Macchiarelli, R. (2012). Bones, teeth, and estimating age of perinates: Carthaginian infant sacrifice revisited. Antiquity, 86, 738–745. https://doi.org/10.1017/S0003598X00047888 Senthil Kumar, B. & Ashik, S. (2020). Sex determination using craniometric analysis of various triangles of skull in South Indian population. Drug Invention Today, 14(2), 162-167. https://jprsolutions.info/files/final-file-5f3e1e0175ef04.53296720.pdf Seta, S., & Yoshino, M. (1993). A Combined Apparatus for Photographic and Video Superimposition. In: M.Y. Iscan, & R.P. Helmer (Eds.), Forensic analysis of the skull. Wiley-Liss, New York. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-319- 11137-7_4 143 Shahrom, A., Vanezis, P., Chapman, R., Gonzales, A., Blenkinsop, C., & Rossi, M. (1996). Techniques in Facial Identification: Computer-Aided Facial Reconstruction Using A Laser Scanner and Video Superimposition. Int J Legal Med, 108, 194–200. https://doi.org/10.1007/BF01369791 Shaw, R. B., Katzel, E. B., Koltaz, P. F., Kahn, D. M., Girotto, J. A., & Langstein, H. N. (2010). Aging of the Mandible and Its Aesthetic Implications. Plastic and Reconstructive Surgery, 125(1), 332-342. https://doi.org/10.1097/PRS.0b013e3181c2a685 Shearer, B. M., Sholts, S. B., Garvin, H. M., & Wärmländer, S. K. T. S. (2012). Sexual dimorphism in human browridge volume measured from 3D models of dry crania: A new digital morphometrics approach. Forensic Science International, 222, 400.e1–400.e5.https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2012.06.013 Shetty, S., Shenoy, K. K., Ninan, J., & Mahatesh, P. (2015). An evaluation of relation between the relative parallelism of occlusal plane to ala-tragal line and variation in the angulation of Po-Na-ANS angle in dentulous subjects: A cephalometric study. J Indian Prosthodont Soc, 15(2),168-72. https://doi.org/10.4103/0972-4052.159968. Simpson, E., & Henneberg, M. (2002). Variation in soft-tissue thicknesses on the human face and their relation to craniometric dimensions. Am J Phys Anthropol, 118(2), 121-33. https://doi.org/10.1002/ajpa.10073 Sinanoğlu, A., Orhan, K., Kurşun, S., İnceoğlu, B., & Öztaş, B. (2016). Evaluation of Optic Canal and Surrounding Structures Using Cone Beam Computed Tomography. J Craniofac Surg, 27: 1327–1330. https://doi.org/10.1097/SCS.0000000000002726 Singh, O., & Varacallo, M. (2020). Anatomy, Head and Neck, Frontal Bone. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK535424/ Singh, R.P., Verma, S. K., & Tyagi, A. K. (2008). Determination of sex by measurement of area of mastoid triangle in human skull. Indian Internet J Forensic Med Toxicol, 6, 29-43. https://www.indianjournals.com/ijor.aspx? target=ijor:iijfmt& volume=6&issue=2&article=001 Singh, V. (2014). Textbook of Anatomy Head, Neck and Brain. Cilt 3 (2. Baskı), New Delhi: Elsevier pp: 12-46. https://books.google.com.tr/books/about/Textbook_of Anatomy_Head_Neck_and_Brain.html?id=bNTgAwAAQBAJ&redir_esc=y Soriano, R.M., & Das, J.M. (2020). Anatomy, Head and Neck, Maxilla. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538527/ Sperber, G. H. (2001). Craniofacial Development and Growth. Hamilton: BC Decker. https://books.google.com.tr/books/about/Craniofacial_Development_Book forWindow.html?id=miRIQX6alswC&redir_esc=y 144 Sperber, G.H., Sperber S.M., & Guttman, D. (2010). Craniofacial Embryogenetics and Development (2. baskı) içinde (pp. 30-36). America: Peoples’s Medical Publishing House (PMPH). https://books.google.com.tr/books/about/Craniofacial_Embryogenetics_and_Develop m.html?id=OvM0jkob9GgC&redir_esc=y Spradley, M. K. (2016). Metric Methods for the Biological Profile in Forensic Anthropology:Sex, Ancestry, and Stature. Acad Forensic Pathol., 6(3), 391-399. https://doi.org/10.23907/2016.040 Spradley, M.K., & Jantz, R.L. (2011). Sex Estimation in Forensic Anthropology: Skull Versus Postcranial Elements. J Forensic Sci, 56(2), 189-296. https://doi.org/10.1111/j.1556-4029.2010.01635.x Stephan, C.N. (2009). Craniofacial identification: techniques of facial approximation and craniofacial superimposition. In: S. Blau, & D.H. Ubelaker (Eds.), Handbook of forensic anthropogy and archeaology. Left Coast Press, Walnut Creek, CA pp. 28-82. https://books.google.com.tr/books/about/ Handbook_of Forensic Anthropology_and_Ar.html?id=KSQXDAAAQBAJ&redir_esc=y Stephan, C.N. (2015). Facial Approximation – From Facial Reconstruction Synonym to Face Prediction Paradigm. J Forensic Sci., 60(3), 566-571. https://doi.org/10.1111/1556-4029.12732 Stephan, C.N., & Simpson, E.K. (2008). Facial Soft Tissue Depths in Craniofacial İdentification (Part I): An Analytical Review of The Published Adult Data. J Forensic Sci, 53, 1257–1272. https://doi.org/10.1111/j.1556-4029.2008.00852.x Studen-Pavlovich, D. (2013). Pediatric Dentistry Infancy Through Adolescence. In P.S. Casamassimo, H. W. Fields Jr, D. J. Mc Tigue, A. J. Nowak (Eds.), Adolescence (5. baskı) içinde (pp. 558-566). St. Louis: Elsevier Saunders. Sujarittham, S., Vichairat, K., Prasitwattanaseree, S., & Mahakkanukrauh, P. (2011). Thai human skeleton sex identification by mastoid process measurement. Chiang Mai Med J, 50, 43–50. http://www.thaiscience.info/journals/Article/CMMJ/10886610.pdf Sumati, K., Ptnaik, V. V. G., & Phatak, A. (2010). Determination of Sex from Mastoid Process By Discriminant Function Analysis. Journal of Anatomical Society of India, 59(2), 222-228. https://doi.org/10.1016/S0003-2778(10)80030-9 Taylor, J.A., & Brown, K.A. (1998). Superimposition techniques. In: J.G. Clement, D. L. Ranson (Eds.), Craniofacial identification in forensic medicine. Hodder Arnold, London. https://books.google.com.tr/books/about/Craniofacial Identification_in Forensic.html?id=0TRmQgAACAAJ&redir_esc=y 145 Tepper, O.M., & Warren, S.M. (2010). Craniofacial Embryology. England: Elsevier Plastic Surgery Secrets pp.139-145. https://doi.org/10.1016/B978-0-323-03470- 8.00021-1 Terzi Ulukaya, E. (2006). Maloklüzyonlar Arası Diş Boyutu Uyumsuzluğunun Karşılaştırılması. [Yayınlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü]. Erişim adresi: https://atauni.edu.tr/yuklemeler/9a4ea7a191dd02548ac927f6f91a3347.pdf. Thomas, M., Reddy, V. D., & Lakshmi, H. V. (2012). Soft-tissue cephalometric norms for the Lambada population in Telangana Region of Andhra Pradesh. Indian J Dent Res, 23, 353-358. https://doi.org/10.4103/0970-9290.102224 Tilstone, W.J., Savage, K.A., & Clark, L.A. (2006). Forensic Science: An Encyclopedia of History, Methods and Techniques. Sixth Edition, Santa Barbara, California: ABC CLIO., p: 7. https://books.google.com.tr/books/about/Forensic_Science.html?id=zIRQOssWbaoC &redir_esc=y Tolhuisen, M.L., Jong, G.A., Van Damme R.J.M., Heijden, F., & Hans H. K. (2018). Cranial shape comparison for automated objective 3D craniosynostosis surgery planning. Scientific Reports, 8, 33-49. https://doi.org/10.1038/s41598-018-21662-w Tomaszewska, A., Bisiecka, A., & Pawelec, L. (2020). Asterion localization - variability of the location for surgical and anthropological relevance. Homo. 70(4), 325-333. https://doi.org/10.1127/homo/2019/1124. Toneva, D. H., Nikolovo, S. Y., Zlatereva, D. K., Hadjidekov, V. G., & Lazorov, N. E. (2019). Sex estimation by Mastoid Triangle using 3D models. Homo, 70(1):63-73. https://doi.org/10.1127/homo/2019/1010. Torosdağlı, N., Liberton, D.K., Sincan, P.V., Lee, J.S., & Bağcı, U. (2018). Deep Geodesic Learning for Segmentation and Anatomical Landmarking in IEEE. Transactions on Medical Imaging, 38(4), 919-931. https://doi.org/10.1109/TMI.2018.2875814 Ubelaker, D. H. (1989). Human Skeletal Remains: Presrevation or Reburial. Yearbook of Physical Anthropology, 32, 249-287. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/ajpa.1330320511 Ubelaker, D.H., Bubniak, E., & O’ Donnell, G. (1992). Computer-assisted Photographic Superimposition. J Forensic Sci, 37, 750–762. https://medwinpublishers.com/IJFSC/IJFSC16000134.pdf Ulbricht, V., Schmidt, C. M., Groppo, F. C., Junior, E. D., Queluz, D. P., & Junior, L. F. (2018). Sex Estimation in Brazilian Sample: Qualitative or Quantitative Methodology?. Brazilian Journal of Oral Sciences, 16, 1-9. http://dx.doi.org/10.20396/bjos.v16i1.8650495 146 Valetta, R., Rongo, R., Madariaga, A. C. P., Baiano, R., Spagnuolo, G., & D’Anto, V. (2020). Relationship between the Condylion–Gonion– Menton Angle and Dentoalveolar Heights. In J Environ Res Public Health, 17, 3309; https://doi.org/10.3390/ijerph17093309 Walker, P. L. (2008). Sexing skulls using discriminant function analysis of visually assessed traits. Am J Phys Anthropol, 136, 39–50. https://doi.org/10.1002/ajpa.20776 Wang, M. F., Otsuka, T., Akimoto, S., & Sato, S. (2013). Vertical facial height and its correlation with facial width and depth. J. Stomat. Occ. Med., 6, 120–129 https://doi.org/10.1007/s12548-013-0089-4 Webster, G. (1955). Photography as an Aid in Identification: The Plumbago Pit Case. Police J, 28, 185–191. https://doi.org/10.1177/0032258X5502800305 Wilkinson, C. (2010). Facial reconstruction – anatomical art or artistic anatomy? J. Anat, 216, 235–250. https://doi.org/10.1111/j.1469-7580.2009.01182.x Williams, B.A., & Rogers, T. (2006). Evaluating the accuracy and precision of cranial morphological traits for sex determination. J Forensic Sci, 51, 729–735. https://doi.org/10.1111/j.1556-4029.2006.00177.x Wright, S. (1943). Isolation by distance. Genetics, 28(2), 114-138. https://www.genetics.org/content/28/2/114 Yonuk, A. A. (2014). Adli Sanat: Yeniden Yüzlendirme. Akdeniz Sanat Dergisi, 7(13), 162-174. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akdenizsanat/issue/27660/291598 Yılmaz, M. T., Yüzbaşıoğlu, N., Çiçekcibaşı, A. E., Şeker, M., & Sakarya, M. E. (2015). The Evaluation of Morphometry of the Mastoid Process Using Multidetector Computed Tomography in a Living Population. J Craniofac Surg, 26, 259–263. https://doi.org/10.1097/SCS.0000000000001216 Yolcu, G. (2008). Farklı vertikal yön yüz gelişimine sahip genç erişkin bireylerde yüz oranlarının sefalometrik olarak incelenmesi. [Yayınlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü]. Erişim adresi: https://atauni.edu.tr/yuklemeler/1f66333a49cc8af20a349c4acb24c7ca.pdf Yoshino, M., Imaizumi, K., Miyasaka, S., & Seta, S. (1995). Evaluation Of Anatomical Consistency in Craniofacial Superimposition Images. Forensic Sci Int, 74, 125–134. https://doi.org/10.1016/0379-0738(95)01742-2 Yu, M., & Wang, S.M. (2020). Anatomy, Head and Neck, Zygomatic. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing. https://www.ncbi.nlm.nih. gov/books/ NBK5442 57/ 147 Zamora, N., Llamas, J. S., Cibrian, R., Gandia, J. L., & Paredes, V. (2012). A study on the reproducibility of cephalometric landmarks when undertaking a three- dimensional (3D) cephalometric analysis. Med Oral Patol Oral Cir Bucal., 17(4), 678-688. https://doi.org/10.4317/medoral.17721 Zheng, J., Ni, S., Wang, Y., Zhang, B., Teng, Y., & Jiang, S. (2018). Sex determination of Han adults in Northeast China using cone beamcomputer tomography. Forensic Science International, 289, 450.e1–450.e7. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2018.05.036 148 7. SİMGELER ve KISALTMALAR M: Mastoidale P: Porion As: Asterion T: Tuberculum articulare G: Glabella N: Nasion R: Rhinion Ns: Nasospinale A: A noktası Pr: Prosthion Id: Infradentale B: B noktası Pg: Pogonion Mn: Menton Go: Gonion I: Inion Op: Ophistocranion Eu: Eurion Ft: Frontotemporale Fmt: Frontomolare temporale Dc: Dacryon Ec: Ectoconchion Zy: Zygion Ala: Alare 149 Ort: Ortalama Std. Sapma: Standart Sapma Min.: Minimum Max.: Maksimum 2 Düzeltilmiş R Değeri: Düzeltilmiş Ki-Kare Değeri Mm: Milimetre 150 EK1 8. EKLER 8.1. Etik Kurul Onayı 151 EK1 152 9. TEŞEKKÜR Doktora eğitimim süresince beni destekleyen ve her türlü şekilde yanımda olan danışman hocam Sayın Prof. Dr. İlknur ARI’ya, deneyimlerini ve yardımlarını benden esirgemeyen Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı ailesinde bulunan tüm saygıdeğer hocalarıma teşekkürü borç bilirim. Radyolojik görüntülerin sağlanmasında Bursa Uludağ Üniversitesi Radyoloji Anabilim Dalı öğretim üyesi sayın Doç. Dr. Gökhan GÖKALP ve Öğr. Gör. Sefa IŞIKLAR’a, beraber bilgi paylaşımında bulunmuş olduğum asistan arkadaşlarıma, anabilim dalı çalışanlarına ve hayatımın her döneminde yanımda olup desteğini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili aileme sonsuz teşekkür ederim. 153 10. ÖZGEÇMİŞ 28.09.1989 tarihinde Bursa/Osmangazi’de doğdum. İlk ve orta öğretimimi Bursa’da tamamladıktan sonra 2008 yılında Anadolu Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü’ne yerleştim ve 2013 yılında mezun oldum. 2012 - 2013 yılları arasında Anadolu Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi’nde öğrenci işçi olarak çalıştımve Mikrobiyoloji Laboratuvarı, laboratuvar sorumlusu olarak görev yaptım. 2013-2014 bahar döneminde Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’ne başvurarakTıp/Anatomi Anabilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimime başladım. 2015 Ocak ayı içerisinde Uludağ Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü bünyesinde Tıp/Anatomi kürsüsünde 50/d kapsamında araştırma görevlisi olarak göreve başladım ve 2017 yılında yüksek lisansı tamamladım. 2017 yılında Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı’nda doktora eğitimime başladım. Bu süreçte Moleküler Patoloji alanında Yök 100/2000 bursiyerliği yaptım. 2020 yılında bursiyerliğimin sigorta sebebi ile sonlandırılmasının ardından doktora öğrencisi olarak bölümümde devam etmekteyim. 154