ANA VE İKİNCİ ÜRÜN KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ŞEKER SORGUM ÇEŞİTLERİNDE FARKLI AZOT DOZLARININ OT VE POSA VERİMİ İLE SİLAJ KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Sebiha EROL UYANIK T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ANA VE İKİNCİ ÜRÜN KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ŞEKER SORGUM ÇEŞİTLERİNDE FARKLI AZOT DOZLARININ OT VE POSA VERİMİ İLE SİLAJ KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Sebiha EROL UYANIK 0000-0002-7906-3367 Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI (Danışman) DOKTORA TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI BURSA – 2025 Her Hakkı Saklıdır TEZ ONAYI Sebiha EROL UYANIK tarafından hazırlanan “ANA VE İKİNCİ ÜRÜN KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ŞEKER SORGUM ÇEŞİTLERİNDE FARKLI AZOT DOZLARININ OT VE POSA VERİMİ İLE SİLAJ KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı’nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI Başkan : Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI 0000-0002-2205-2501 Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Anabilim Dalı İmza Üye : Prof. Dr. Uğur BİLGİLİ 0000-0003-0801-7678 Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı İmza Üye : Prof. Dr. Barış Bülent AŞIK 0000-0001-8395-6283 Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı İmza Üye : Prof. Dr. Harun BAYTEKİN 0000-0001-6286-9877 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Anabilim Dalı İmza Üye : Prof. Dr. Behçet KIR 0000-0002-7282-7010 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Anabilim Dalı İmza Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Ali KARA Enstitü Müdürü ../../…. B.U.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; − tez içindeki bütün bilgi ve belgeleri akademik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, − görsel, işitsel ve yazılı tüm bilgi ve sonuçları bilimsel ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu, − başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda ilgili eserlere bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunduğumu, − atıfta bulunduğum eserlerin tümünü kaynak olarak gösterdiğimi, − kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, − ve bu tezin herhangi bir bölümünü bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim. 28/03/2025 Sebiha EROL UYANIK TEZ YAYINLANMA FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI BEYANI Enstitü tarafından onaylanan lisansüstü tezin/raporun tamamını veya herhangi bir kısmını, basılı (kâğıt) ve elektronik formatta arşivleme ve aşağıda verilen koşullarla kullanıma açma izni Bursa Uludağ Üniversitesi’ne aittir. Bu izinle Üniversiteye verilen kullanım hakları dışındaki tüm fikri mülkiyet hakları ile tezin tamamının ya da bir bölümünün gelecekteki çalışmalarda (makale, kitap, lisans ve patent vb.) kullanım hakları tarafımıza ait olacaktır. Tezde yer alan telif hakkı bulunan ve sahiplerinden yazılı izin alınarak kullanılması zorunlu metinlerin yazılı izin alınarak kullandığını ve istenildiğinde suretlerini Üniversiteye teslim etmeyi taahhüt ederiz. Yükseköğretim Kurulu tarafından yayınlanan “Lisansüstü Tezlerin Elektronik Ortamda Toplanması, Düzenlenmesi ve Erişime Açılmasına İlişkin Yönerge” kapsamında, yönerge tarafından belirtilen kısıtlamalar olmadığı takdirde tezin YÖK Ulusal Tez Merkezi / B.U.Ü. Kütüphanesi Açık Erişim Sistemi ve üye olunan diğer veri tabanlarının (Proquest veri tabanı gibi) erişimine açılması uygundur. Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI 28/03/2025 Sebiha EROL UYANIK 28/03/2025 BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ LİSANSÜSTÜ TEZ TANITIMI ÖĞRENCİ VE DANIŞMAN FORMU FR 3.4.6_27 DANIŞMAN Adı SOYADI: Emine BUDAKLI ÇARPICI ÜNVANI: Prof. Dr. FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ABD E-POSTA : ebudakli@uludag.edu.tr YÖKSİS ARAŞTIRMACI ID :122871 ORCID :0000-0002-2205-2501 TÜBİTAK ID :TBTK-0006-6400 WOS RESEARCHER ID :AAH-1513-2021 SCOPUS AUTHOR ID :42560925400 Google Scholar ID :25g7OeAAAAAJ ÖĞRENCİ Adı SOYADI :Sebiha EROL UYANIK ÜNVANI : Doktora öğrenci FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ABD E-POSTA : sebihaerol3@gmail.com PROGRAMI : Doktora ORCID :000-0002-7906-3367 TÜBİTAK ID :TBTK-0093-1483 WOS RESEARCHER ID:MIO-1323-2025 SCOPUS AUTHOR ID :57985649400 Google Scholar ID :nQTFIzQAAAAJ BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ DOKTORA EĞİTİMİ BOYUNCA BİLİMSEL ÇALIŞMALARI VE FAALİYETLERİ 1. Budaklı Çarpıcı, E., Erol, S., Aşık, B. B., & Arslan, Ö. (2023). Influences of sowing date and harvest stage on dry matter yield and forage quality of quinoa (Chenopodium quinoa Willd.). Turkish Journal of Field Crops, 28(1), 26–36. https://doi.org/10.17557/tjfc.1226196 2. Erbeyi, B., Erol, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2022). Bazı yonca (Medicago sativa L.) çeşitlerinin ot verimi ve kalite özelliklerinin belirlenmesi. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 36(2), 245–254. https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.1011280 3. Erol, S., Arslan, Ö., Aşık, B. B., & Budaklı Çarpıcı, E. (2022). Karabuğday (Fagopyrum esculentum Moench)’da kuru madde verimi ile bazı verim komponentleri ve kalite özellikleri arasındaki ilişkilerin korelasyon ve path analizi ile belirlenmesi. ISPEC Tarım Bilimleri Dergisi, 6(2), 225–235. https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol6iss2id288 4. Erol, S., Arslan, Ö., Aşık, B. B., & Budaklı Çarpıcı, E. (2022). Karabuğday (Fagopyrum esculentum Moench)’da kuru madde verimi ile bazı verim komponentleri ve kalite özellikleri arasındaki ilişkilerin korelasyon ve path analizi ile belirlenmesi. ISPEC Tarım Bilimleri Dergisi, 6(2), 225–235. https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol6iss2id288 5. Erol, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2021). Bursa ili’nden toplanan yonca (Medicago sativa L.) genotiplerinde verim ve verim komponentleri arasındaki ilişkilerin korelasyon ve path analizi ile belirlenmesi. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 35(1), 75–84. https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.2021.35.1.75 https://doi.org/10.17557/tjfc.1226196 https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.1011280 https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol6iss2id288 https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol6iss2id288 https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.2021.35.1.75 BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ YÜKSEK LİSANS/DOKTORA EĞİTİMİ BOYUNCA BİLİMSEL ÇALIŞMALARI VE FAALİYETLERİ* 6. Erol, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2021). Tuz stresi koşullarında PEG ön uygulamalarının kinoa (Chenopodium quinoa Willd.)’nın çimlenme özellikleri üzerine etkilerinin belirlenmesi. ISPEC Tarım Bilimleri Dergisi, 4(5), 910– 918. https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol5iss4pp910-918 7. Erol, S., Karabağ, T., & Budaklı Çarpıcı, E. (2023). Bazı şeker sorgum (Sorghum bicolor var. saccharatum (L.) Mohlenbr.) çeşitlerinde kuraklık stresinin çimlenme özellikleri üzerine etkisi. Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 37(2), 425–437. https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.1295067 8. Erol Uyanık, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2025). Effects of different sowing times and harvesting stages on dry matter yield, quality, and mineral content of teff (Eragrostis teff [Zucc.] Trotter). Agronomy, 15(2), 457. https://doi.org/10.3390/agronomy15020457 9. Budaklı Çarpıcı, E., Erol, S., & Aşık, B. B. (2022, November 15–17). The effects of sowing time and harvest stages on silage quality in buckwheat (Fagopyrum esculentum Moench.). III. International Conference on Global Practice of Multidisciplinary Scientific Studies, Turkish Republic of Northern Cyprus. [Conference presentation] 10. Budaklı Çarpıcı, E., Erol, S., Arslan, Ö., & Bilgili, U. (2022, February 22–23). Bursa, Balıkesir, Bilecik ve Eskişehir lokasyonlarından toplanan yaygın yonca (Medicago sativa L.) genotiplerinde ot verimlerinin belirlenmesi. 1st International Congress on Pasture, Forage, and Feed Crops, Adana, Türkiye. [Conference abstract] 11. Erol, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2023, July 6–8). The effect of salt stress in some sweet sorghum (Sorghum bicolor var. saccharatum (L.) Mohlenbr.) varieties on germination characters. 12th International Conference on Agriculture, Animal Sciences and Rural Development, Ordu, Türkiye. [Conference presentation] 12. Erol, S., Budaklı Çarpıcı, E., & Aşık, B. B. (2023, April 28–30). The effects of sowing date and harvest stages on silage quality in quinoa. IV. International Conference on Global Practice of Multidisciplinary Scientific Studies, Turkish Republic of Northern Cyprus. [Conference presentation] 13. Hayta, Ş., Ergin, N., Erol Uyanık, S., & Budaklı Çarpıcı, E. (2024, December 10– 14). Effect of adding different ratios of crushed wheat to sweet sorghum bagasse on silage quality. 10th International Asian Congress on Contemporary Sciences, Dubai, UAE. [Conference presentation] 22-23,2022 Adana, 46s (sunulu bildiri özet). https://doi.org/10.46291/ISPECJASvol5iss4pp910-918 https://doi.org/10.20479/bursauludagziraat.1295067 https://doi.org/10.3390/agronomy15020457 BİRLEŞMİŞ MİLLETLER SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA HEDEFLERİ Anahtar kelimeler aşağıdaki bağlantı üzerinden seçilecektir. https://incites.help.clarivate.com/Conte nt/Resources/Docs/SDG2023.xlsx Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler Anahtar Kelimeler i ÖZET Doktora Tezi ANA VE İKİNCİ ÜRÜN KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ŞEKER SORGUM ÇEŞİTLERİNDE FARKLI AZOT DOZLARININ OT VE POSA VERİMİ İLE SİLAJ KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Sebiha EROL UYANIK Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI Bu çalışma, Bursa ekolojik koşullarında ana ve ikinci ürün olarak yetiştirilen şeker sorgum çeşitlerinde (Gülşeker, Erdurmuş ve Uzun) farklı azot dozlarının (0, 8, 16 ve 24 kg/da) ot ve posa verimi ile ot ve posa silajının kalitesi üzerindeki etkilerini belirlemeyi amaçlamıştır. Tarla denemeleri 2022 ve 2023 yıllarında Bursa Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarımsal Uygulama ve Araştırma Merkezi’nde, tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme düzenine göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Ana ürün koşullarında, en yüksek yeşil ot, kuru ot ve sap verimi Gülşeker çeşidinin 16 kg/da azot dozundan elde edilmiştir. Ayrıca, bu çeşit özsu ve posa veriminde de öne çıkmıştır. Ot silajında, en yüksek kuru madde ve ham protein oranı Uzun ve Erdurmuş çeşitlerinde, en düşük pH değeri ise Gülşeker çeşidinde gözlemlenmiştir. Azot dozu arttıkça verimler ve bazı kalite parametreleri genellikle artmıştır. İkinci ürün koşullarında ise en yüksek yeşil ot, kuru ot ve sap verimi Gülşeker çeşidinin 24 kg/da azot dozundan elde edilmiştir. Ot silajında Uzun çeşidi en yüksek kuru madde ve ham protein oranına sahipken, Gülşeker ve Erdurmuş çeşitlerinde en düşük pH değeri kaydedilmiştir. Azot dozu arttıkça, verimler ve kalite parametreleri genellikle iyileşmiştir. Bursa ve benzer ekolojilerde ana ürün şeker sorgum yetiştiriciliğinde ot, posa ve özsu verimi açısından Gülşeker çeşidinin 16 kg/da, ikinci üründe ise Gülşeker çeşidinin 24 kg/da azot dozunda yetiştirilmesi önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Azot dozu, ot verimi, silaj, şeker sorgum, posa verimi 2025, xi + 197 sayfa. ii ABSTRACT PhD Thesis INVESTIGATIONS ON THE EFFECT OF DIFFERENT NITROGEN DOSES ON THE FORAGE AND BAGASSE YIELD, SILAGE QUALITY CHARACTERISTICS OF SWEET SORGHUM VARIETIES CULTIVARS GROWN AS MAIN AND SECOND CROP CONDITIONS Sebiha EROL UYANIK Bursa Uludag University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI This study aimed to determine the effects of different nitrogen doses (0, 8, 16 and 24 kg/da) on forage and bagasse yield and quality of forage and bagasse silage in sweet sorghum cultivars (Gülşeker, Erdurmuş and Uzun) grown as main and second crops under Bursa ecological conditions. Field trials were conducted at Bursa Uludag University, Agriculture Faculty, Agricultural Application and Research Center in 2022 and 2023 with three replications according to the randomized block split-plot experimental design. Under main crop conditions, the highest green forage, dry forage and stalk yields were obtained at 16 kg/da nitrogen dose of Gülşeker variety. In forage silage, the highest dry matter and crude protein ratios were observed in Uzun and Erdurmuş varieties, while the lowest pH value was observed in Gülşeker variety. Yields and some quality parameters generally increased as nitrogen dose increased. In second crop conditions, the highest green forage, dry forage and stalk yields were obtained from Gülşeker variety at 24 kg/da nitrogen dose. In forage silage, Uzun variety had the highest dry matter and crude protein content, while Gülşeker and Erdurmuş varieties showed the lowest pH value. As the nitrogen dose increased, yields and quality parameters generally improved. In terms of forage, bagasse and juice yield in Bursa and similar ecologies, it is recommended to grow Gülkeşeker variety at a nitrogen dose of 16 kg/da in main crop sweet sorghum cultivation and Gülşeker variety at a nitrogen dose of 24 kg/da in second crop sweet sorghum cultivation. Key words: Bagasse yield, forage yield, nitrogen dose, sweet sorghum, silage 2025, xi + 197 pages. iii TEŞEKKÜR “Ana ve İkinci Ürün Koşullarında Yetiştirilen Şeker Sorgum Çeşitlerinde Farklı Azot Dozlarının Ot ve Posa Verimi ile Silaj Kalite Özelliklerine Etkisi Üzerinde Araştırmalar” konulu doktora tez çalışmam süresince desteğini her zaman hissettiren, bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım, birlikte çalışmaktan onur ve gurur duyduğum kıymetli danışmanım Sayın Prof. Dr. Emine BUDAKLI ÇARPICI’ya en içten teşekkürlerimi sunarım. Kendisinin rehberliği, akademik birikimi ve hayat tecrübeleri, tez sürecimde bana yol göstermiş ve gelişimime büyük katkı sağlamıştır. Tez jürimde yer alan ve bilgi ve deneyimleriyle çalışmama değer katan Sayın Prof. Dr. Uğur BİLGİLİ’ye, Prof. Dr. Barış Bülent AŞIK’a ve istatistik analizler konusunda desteğini esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Abdurrahim Tanju GÖKSOY’a teşekkür ederim. Tezimin tarla aşamasında makine, ekipman ve iş gücü konusunda destek sağlayan TUAM-Ziraat Fakültesi Birimi Müdürü Sayın Dr. Fevzi ÇAKMAK’a ve tüm TUAM- Ziraat Fakültesi Birimi çalışanlarına içten teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam süresince desteklerini esirgemeyen sevgili arkadaşlarım Ziraat Yüksek Mühendisi Şerife ERKOL’a, Ziraat Yüksek Mühendisi Duran Ümit YERLİKAYA’ya, Veteriner Hekim Aysel TAŞ’a, Öğretmen Oya ÖZKAN’a, Dr. Gözde ŞENBEK’e, Arş. Gör. Ceren ÖZER’e ve doktora öğrencisi Cansu DOLGUN ALPASLAN’a teşekkür ederim. Eğitim hayatım boyunca maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen, her kararımda yanımda olan ve bugünlere gelmemde büyük emekleri bulunan kıymetli annem ve babam Egenur ve Adnan EROL’a; sevgili ablalarım Sevil TAN, Mehtap EROL ERDOĞDU ve Sevtap EROL GÜNGÖR’e; kardeşlerim Fatma Selin ÜNAL ve Sümeyra EROL’a sonsuz teşekkür ederim. Tez sürecimde beni her daim destekleyen, motive eden ve hayatıma renk katan sevgili eşim Remzi UYANIK’a içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, FDK-2022-1183 no’lu doktora tez projemin yürütülmesine gerekli maddi desteği sağlayan Bursa Uludağ Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonu’na teşekkürlerimi sunarım. Sebiha EROL UYANIK 28/03/2025 iv İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET.................................................................................................................................. i ABSTRACT ...................................................................................................................... ii TEŞEKKÜR ..................................................................................................................... iii SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ ...................................................................... vi 1. GİRİŞ…… .................................................................................................................... 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI ......................................................................................... 6 3. MATERYAL ve YÖNTEM ........................................................................................ 34 3.1.Materyal. ................................................................................................................... 34 3.1.1.Denemede kullanılan şeker sorgum çeşitleri.......................................................... 34 3.1.2. Deneme yeri .......................................................................................................... 34 3.1.3. Deneme yerinin iklim özellikleri .......................................................................... 35 3.1.4. Deneme yerinin toprak özellikleri ......................................................................... 36 3.2. Yöntem.. ................................................................................................................... 37 3.2.1. Deneme faktörleri.................................................................................................. 37 3.2.2. Deneme deseni ...................................................................................................... 38 3.2.3. Ekim ve kültürel uygulamalar ............................................................................... 39 3.2.4. Hasat… .................................................................................................................. 41 3.2.5. Silaj yapımı ........................................................................................................... 42 3.2.6. Araştırmada incelenen özellikler........................................................................... 44 3.3. Verilerin değerlendirilmesi ...................................................................................... 50 4. BULGULAR ve TARTIŞMA ..................................................................................... 51 4.1. Ana Ürün Denemesi ................................................................................................. 51 4.1.1. Bitki boyu (cm) ..................................................................................................... 51 4.1.2. Sap çapı (mm) ....................................................................................................... 54 4.1.3. Sap oranı (%)......................................................................................................... 57 4.1.4. Yaprak oranı (%) ................................................................................................... 60 4.1.5. Yeşil ot verimi (kg/da) .......................................................................................... 62 4.1.6. Kuru ot verimi (kg/da) .......................................................................................... 66 4.1.7. Sap verimi (kg/da) ................................................................................................. 70 4.1.8. Özsu verimi (l/da) ................................................................................................. 73 4.1.9. Posa verimi (kg/da) ............................................................................................... 76 4.1.10. Brix (%) ............................................................................................................... 79 4.1.11. Otun ham protein oranı (%) ................................................................................ 81 4.1.12. Otun ADF oranı (%) ........................................................................................... 84 4.1.13. Otun NDF oranı (%) ........................................................................................... 86 4.1.14. Ot silajının kuru madde oranı (%) ....................................................................... 88 4.1.15. Ot silajının pH değeri .......................................................................................... 90 4.1.16. Ot silajının ham protein oranı (%) ...................................................................... 93 4.1.17. Ot silajının ADF oranı (%) .................................................................................. 96 4.1.18. Ot silajının NDF oranı (%) .................................................................................. 98 4.1.19. Posa silajının kuru madde oranı (%) ................................................................. 100 4.1.20. Posa silajının pH değeri .................................................................................... 102 4.1.21. Posa silajının ham protein oranı (%) ................................................................. 105 4.1.22. Posa silajının ADF oranı (%) ............................................................................ 107 v 4.1.23. Posa silajının NDF oranı (%) ............................................................................ 110 4.2. İkinci Ürün Denemesi ............................................................................................ 112 4.2.1. Bitki boyu (cm) ................................................................................................... 112 4.2.2. Sap çapı (mm) ..................................................................................................... 114 4.2.3. Sap oranı (%)....................................................................................................... 117 4.2.4. Yaprak oranı (%) ................................................................................................. 120 4.2.5. Yeşil ot verimi (kg/da) ........................................................................................ 123 4.2.6. Kuru ot verimi (kg/da) ........................................................................................ 126 4.2.7. Sap verimi (kg/da) ............................................................................................... 129 4.2.8. Özsu verimi (l/da) ............................................................................................... 132 4.2.9. Posa verimi (kg/da) ............................................................................................. 135 4.2.10. Brix (%) ............................................................................................................. 138 4.2.11. Otun ham protein oranı (%) .............................................................................. 141 4.2.12. Otun ADF oranı (%) ......................................................................................... 144 4.2.13. Otun NDF oranı (%) ......................................................................................... 146 4.2.14. Ot silajının kuru madde oranı (%) ..................................................................... 149 4.2.15. Ot silajının pH değeri ........................................................................................ 151 4.2.16. Ot silajının ham protein oranı (%) .................................................................... 155 4.2.17. Ot silajının ADF oranı (%) ................................................................................ 158 4.2.18. Ot silajının NDF oranı (%) ................................................................................ 161 4.2.19. Posa silajının kuru madde oranı (%) ................................................................. 163 4.2.20. Posa silajının pH değeri .................................................................................... 166 4.2.21. Posa silajının ham protein oranı (%) ................................................................. 169 4.2.22. Posa silajının ADF oranı (%) ............................................................................ 171 4.2.23. Posa silajının NDF oranı (%) ............................................................................ 173 5. SONUÇ… ................................................................................................................. 176 ÖZGEÇMİŞ .................................................................................................................. 196 vi SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ Simgeler Açıklama °C Santigrat ** %1 Olasılık düzeyine göre önemlilik * %5 Olasılık düzeyine göre önemlilik % Yüzde µS Mikrosaniye Kısaltmalar Açıklama AÖF-LSD Asgari önemli farklılık ADF Asit deterjanda çözünmeyen lif cm Santimetre da Dekar EC Elektriksel iletkenlik ha Hektar K Potasyum KO Kareler ortalaması kg Kilogram l Litre mm Milimetre mg Miligram N Azot NDF Nötr deterjanda çözünmeyen lif OM Organik madde P Fosfor pH Hidrojen iyonu derişiminin eksi logaritması SD Serbestlik derecesi UYO Uzun yıllar ortalaması TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu TÜBİTAK Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu vii ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. 2022 yılı ana ve ikinci ürün deneme alanından genel görünüm………………………………………………………... 38 Şekil 3.2. Deneme alanında parselizasyon ve ekimin yapılması………….. 39 Şekil 3.3. Deneme alanında merdane çekimi ve sulama sisteminin kurulması………………………………………………………. 40 Şekil 3.4. Deneme alanında çıkış sonrası tekleme ve ilaçlama yapılması 40 Şekil 3.5. Deneme alanında gübreleme sonrası boğaz doldurma işleminin yapılması………………………………………………………. 41 Şekil 3.6. Deneme alanında hasat olgunluğuna gelmiş bitkilerin genel görünümü………………………………………………………. 42 Şekil 3.7. Deneme alanında hasat işleminin yapılması…………………… 42 Şekil 3.8. Şeker sorgum çeşitlerinin parçalama makinasından geçirilmesi……………………………………………………... 43 Şekil 3.9. Şeker sorgum çeşitlerine ait posanın parçalama makinasından geçirilmesi……………………………………………………... 43 Şekil 3.10. Dolum işlemi ve kavanozların genel görüntüsü………………... 44 Şekil 3.11. Bitki boyu ölçümü ve yeşil ot verimi için parsel hasatı işlemi…………………………………………………………... 45 Şekil 3.12. Özsu verimi için presleme işlemi ve brix değerinin belirlenmesi……………………………………………………. 46 Şekil 3.13. Yaş yakma ve titrasyon aşamaları……………………………… 47 Şekil 3.14. Silajlarda kuru madde oranının belirlenmesi…………………… 48 Şekil 3.15. Silajlarda pH değerinin belirlenmesi…………………………… 49 Şekil 3.16. Silajlarda ADF ve NDF oranlarının belirlenmesi……………... 49 viii ÇİZELGELER DİZİN Sayfa Çizelge 3.1. Deneme materyali olarak kullanılan şeker sorgum çeşitleri ve özellikleri…………………………………………………… 34 Çizelge 3.2. Bursa İli’nde denemenin yürütüldüğü yıllar ile uzun yıllar ortalaması (U.Y.O.) olarak yedi aylık ortalama sıcaklık (Co), ortalama oransal nem (%) ve toplam yağış değerleri (mm)… 35 Çizelge 3.3 Deneme alanlarına ait toprakların fiziksel ve kimyasal özellikleri…………………………………………………… 37 Çizelge 4.1. Ana ürün koşullarında bitki boyu değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 51 Çizelge 4.2. Ana ürün koşullarında bitki boyu değerleri (cm)…………… 52 Çizelge 4.3. Ana ürün koşullarında sap çapı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 54 Çizelge 4.4. Ana ürün koşullarında sap çapı değerleri (mm)……………... 55 Çizelge 4.5. Ana ürün koşullarında sap oranı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 57 Çizelge 4.6. Ana ürün koşullarında sap oranı değerleri (%)……………… 59 Çizelge 4.7. Ana ürün koşullarında yaprak oranı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 60 Çizelge 4.8. Ana ürün koşullarında yaprak oranı değerleri (%)………….. 61 Çizelge 4.9. na ürün koşullarında yeşil ot verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 63 Çizelge 4.10. Ana ürün koşullarında yeşil ot verimleri (kg/da)…………… 64 Çizelge 4.11. Ana ürün koşullarında kuru ot verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 67 Çizelge 4.12. Ana ürün koşullarında kuru ot verimleri (kg/da)…………… 69 Çizelge 4.13. Ana ürün koşullarında sap verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 70 Çizelge 4.14. Ana ürün koşullarında sap verimi değerleri (kg/da)………… 71 Çizelge 4.15. Ana ürün koşullarında özsu verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 73 Çizelge 4.16. Ana ürün koşullarında özsu verimleri (l/da)………………… 75 Çizelge 4.17. Ana ürün koşullarında posa verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 76 Çizelge 4.18. Ana ürün koşullarında posa verimleri (kg/da)……………… 77 Çizelge 4.19. Ana ürün koşullarında brix değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 79 Çizelge 4.20. Ana ürün koşullarında brix değerleri (%)…………………… 80 Çizelge 4.21. Ana ürün koşullarında otun ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 82 Çizelge 4.22. Ana ürün koşullarında otun ham protein oranları (%)………. 83 Çizelge 4.23. Ana ürün koşullarında otun ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 84 Çizelge 4.24. Ana ürün koşullarında otun ADF oranları (%)……………… 85 ix Çizelge 4.25. Ana ürün koşullarında otun NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 86 Çizelge 4.26. Ana ürün koşullarında otun NDF oranları (%)……………… 87 Çizelge 4.27. Ana ürün koşullarında ot silajının kuru madde oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………….. 89 Çizelge 4.28. Ana ürün koşullarında ot silajının kuru madde oranları (%)… 90 Çizelge 4.29. Ana ürün koşullarında ot silajının pH değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 91 Çizelge 4.30. Ana ürün koşullarında ot silajının pH değerleri…………….. 92 Çizelge 4.31. Ana ürün koşullarında ot silajının ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 94 Çizelge 4.32. Ana ürün koşullarında ot silajının ham protein oranları (%) 95 Çizelge 4.33. Ana ürün koşullarında ot silajının ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 96 Çizelge 4.34. Ana ürün koşullarında ot silajının ADF oranları (%)………... 97 Çizelge 4.35. Ana ürün koşullarında ot silajının NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 98 Çizelge 4.36. Ana ürün koşullarında ot silajının NDF oranları (%)………... 99 Çizelge 4.37. Ana ürün koşullarında posa silajının kuru madde oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 100 Çizelge 4.38. Ana ürün koşullarında posa silajının kuru madde oranları (%)………………………………………………………….. 101 Çizelge 4.39. Ana ürün koşullarında posa silajının pH değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 103 Çizelge 4.40. Ana ürün koşullarında posa silajının pH değerleri…………... 104 Çizelge 4.41. Ana ürün koşullarında posa silajının ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 105 Çizelge 4.42. Ana ürün koşullarında posa silajının ham protein oranları (%)………………………………………………………….. 106 Çizelge 4.43. Ana ürün koşullarında posa silajının ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 108 Çizelge 4.44. Ana ürün koşullarında posa silajının ADF oranları (%)………………………………………………………….. 109 Çizelge 4.45. Ana ürün koşullarında posa silajının NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 110 Çizelge 4.46. Ana ürün koşullarında posa silajının NDF oranları (%)……... 111 Çizelge 4.47. İkinci ürün koşullarında bitki boyu değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 112 Çizelge 4.48. İkinci ürün koşullarında bitki boyu değerleri (cm)………….. 113 Çizelge 4.49. İkinci ürün koşullarında sap çapı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 115 Çizelge 4.50. İkinci ürün koşullarında sap çapı değerleri (mm)…………… 116 Çizelge 4.51. İkinci ürün koşullarında sap oranı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 117 Çizelge 4.52. İkinci ürün koşullarında sap oranı değerleri (%)……………. 118 Çizelge 4.53. İkinci ürün koşullarında yaprak oranı değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 120 Çizelge 4.54. İkinci ürün koşullarında yaprak oranı değerleri (%)………… 121 x Çizelge 4.55. İkinci ürün koşullarında yeşil ot verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 123 Çizelge 4.56. İkinciürün koşullarında yeşil ot verimleri (kg/da)…………... 125 Çizelge 4.57. İkinci ürün koşullarında kuru ot verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 127 Çizelge 4.58. İkinci ürün koşullarında kuru ot verimleri (kg/da)………….. 128 Çizelge 4.59. İkinci ürün koşullarında sap verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 130 Çizelge 4.60. İkinci ürün koşullarında sap verimi değerleri (kg/da)………. 131 Çizelge 4.61. İkinci ürün koşullarında özsu verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 133 Çizelge 4.62. İkinci ürün koşullarında özsu verimleri (l/da)………………. 134 Çizelge 4.63. İkinci ürün koşullarında posa verimine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 136 Çizelge 4.64. İkinci ürün koşullarında posa verimleri (kg/da)…………….. 137 Çizelge 4.65. İkinci ürün koşullarında brix değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 138 Çizelge 4.66. İkinci ürün koşullarında brix değerleri (%)…………………. 139 Çizelge 4.67. İkinci ürün koşullarında otun ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 141 Çizelge 4.68. İkinci ürün koşullarında otun ham protein oranları (%)…….. 142 Çizelge 4.69. İkinci ürün koşullarında otun ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 144 Çizelge 4.70. İkinci ürün koşullarında otun ADF oranları (%)……………. 145 Çizelge 4.71. İkinci ürün koşullarında otun NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)…………………………………………….. 147 Çizelge 4.72. İkinci ürün koşullarında otun NDF oranları (%)……………. 148 Çizelge 4.73. İkinci ürün koşullarında ot silajının kuru madde oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 149 Çizelge 4.74. İkinci ürün koşullarında ot silajının kuru madde oranları (%)………………………………………………………….. 150 Çizelge 4.75. İkinci ürün koşullarında ot silajının pH değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 152 Çizelge 4.76. İkinci ürün koşullarında ot silajının pH değerleri…………… 153 Çizelge 4.77. İkinci ürün koşullarında ot silajının ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 155 Çizelge 4.78. İkinci ürün koşullarında ot silajının ham protein oranları (%)………………………………………………………….. 156 Çizelge 4.79. İkinci ürün koşullarında ot silajının ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 159 Çizelge 4.80. İkinci ürün koşullarında ot silajının ADF oranları (%)……… 160 Çizelge 4.81. İkinci ürün koşullarında ot silajının NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………………… 161 Çizelge 4.82. İkinci ürün koşullarında ot silajının NDF oranları (%)……… 162 Çizelge 4.83. İkinci ürün koşullarında posa silajının kuru madde oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)………………………….. 164 Çizelge 4.84. İkinci ürün koşullarında posa silajının kuru madde oranları (%)………………………………………………………….. 165 xi Çizelge 4.85. İkinci ürün koşullarında posa silajının pH değerlerine ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 167 Çizelge 4.86. İkinci ürün koşullarında posa silajının pH değerleri………… 168 Çizelge 4.87. İkinci ürün koşullarında posa silajının ham protein oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)………………………….. 169 Çizelge 4.88. İkinci ürün koşullarında posa silajının ham protein oranları (%)………………………………………………………….. 170 Çizelge 4.89. İkinci ürün koşullarında posa silajının ADF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 172 Çizelge 4.90. İkinci ürün koşullarında posa silajının ADF oranları (%)…… 173 Çizelge 4.91. İkinci ürün koşullarında posa silajının NDF oranına ait varyans analiz sonuçları (K.O.)……………………………... 174 Çizelge 4.92. İkinci ürün koşullarında posa silajının NDF oranları (%)………………………………………………………….. 175 1 1.GİRİŞ Türkiye'de yaklaşık 17 milyon büyükbaş (sığır ve manda) ve 56-57 milyon küçükbaş (keçi ve koyun) hayvan bulunmaktadır (Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], 2022). Hayvancılık maliyetlerinin %70'ini yem giderleri oluşturmakta ve bu giderler içinde kaba yem oranı %78 seviyesindedir (Erol, 2019). Hayvan türleri ve sayıları dikkate alındığında, ihtiyaç duyulan kaba yem miktarının, üretilen kaba yemle karşılaştırılması sonucunda 70 milyon tonluk bir kaba yem açığı olduğu tespit edilmiştir (Anonim, 2022). Ülkemizde çayır ve mera alanları ile tarla tarımında yetiştirilen yem bitkileri, kaba yem ihtiyacını karşılayan en önemli iki kaynaktır. Hayvan beslenmesi ve kaba yem temininde çayır ve meraların rolü oldukça büyüktür (Okçu, 2020). Toplam tarım alanları içinde çayır ve mera alanlarının oranı %18,70'dir (Kaya, 2018) ve bu alanlardan yılda yaklaşık 12-15 milyon ton kuru ot eşdeğeri yem elde edilmektedir (Yücel vd., 2018). Ancak, çayır ve mera alanlarının amaç dışı kullanımı ile erken ve aşırı otlatma gibi sorunlar, bu alanların önemli bir kısmının bitki örtüsünden yoksun kalmasına ve verimlerinin düşmesine yol açmaktadır. Bu nedenle, ülkemizdeki kaba yem açığının kısa sürede kapatılmasında tarla tarımında yetiştirilen yem bitkileri önemli bir rol üstlenecektir. TÜİK verilerine göre, 2022 yılında toplam tarım alanı 38,5 milyon ha, ekilen alan ise 16,5 milyon ha olarak tespit edilmiştir. Kaba yem kaynağı olan yem bitkilerinin ekim alanı ise 1 997 396 ha olarak belirlenmiştir. Bitkisel üretim destekleme modellerinin geliştirilmesiyle birlikte yem bitkileri ekim alanlarında %10 oranında bir artış yaşanmıştır. Ancak bu artış, kaba yem açığının kapatılmasında yetersiz kalmış ve bu da sorunun devam etmesine neden olmuştur (Yücel vd., 2018). Bitkisel üretim destekleri kapsamında ekimi teşvik edilen yem bitkileri arasında sorgum (Sorghum bicolor) da bulunmaktadır. Sorgum, tarih boyunca "Verimli Hilal" olarak bilinen Mezopotamya'da kültüre alınmıştır. Kültüre alındığı günden bu yana Anadolu'da da yetiştirilen sorgum; darı, koca darı, boynu eğri darı ve gılgıl gibi farklı isimlerle anılmaktadır. Şemseddin Sâmi, 'tarla' kelimesinin darı kökenli olduğunu ve bu terimin darı ekili alanı ifade ettiğini belirtmektedir. Ayrıca, geçici kuraklıklara karşı yüksek toleransı ve kuraklık koşulları sona erdikten sonra 2 yeniden büyüme yeteneği sayesinde, sorgum "bitkiler âleminin devesi" olarak tanımlanmaktadır (Sezgin ve Alatürk, 2023). Üretim özellikleri ve kullanım alanlarına göre sorgum, şeker sorgum, tane sorgum ve yem sorgum olarak üç gruba ayrılmaktadır (Motsi vd., 2022). Şeker sorgum türleri, abiyotik stres koşullarına mısıra göre daha fazla tolerans gösterir. Bu nedenle, gelecekte olumsuz çevre koşullarının ortaya çıkabileceği bölgelerde şeker sorgum, silajlık mısırın yerini alabilecek bir potansiyele sahiptir. Dünya genelinde hızla yayılan şeker sorgum, mısıra göre daha geniş bir adaptasyon alanına sahip olmasıyla dikkat çekmektedir. Bu bitki, %37 daha az azotlu gübre ve %17 daha az su tüketimi ile yüksek biyokütle üretimi sağlayarak, kaba yem açığının kapatılmasında umut verici bir seçenek olarak öne çıkmaktadır (Ahmed, 2020; Rutto vd., 2013). Şeker sorgum (Sorghum bicolor var. saccharatum (L.) Mohlenbr), sapında çözünür şekerler biriktiren genotipleri ifade etmekte olup "şeker sap sorgum" olarak da adlandırılmaktadır (Mathur vd., 2017). Sıcak iklimlerde yetişen bu buğdaygil, tipik bir C4 bitkisi olarak yüksek fotosentez verimliliğine sahip tek yıllık bir enerji bitkisidir (Demir, 2020; Sadighfard, 2016). Şeker sorgumun kökeni Afrika'dır ve ABD, Brezilya, Hindistan, Çin, Meksika, Sudan, Arjantin ile Asya ve Avrupa'nın birçok ülkesinde yaygın olarak yetiştirilmektedir. En yüksek genetik ve fenotipik çeşitlilik Orta Afrika'da bulunmakta olup, dünya genelinde 4000'den fazla şeker sorgum çeşidi yetiştirilmektedir ((Mathur vd., 2017; Rutto vd., 2013). Dünyanın subtropikal ve ılıman bölgelerine iyi uyum sağlayabilen şeker sorgum, uygun koşullarda 4 ay gibi kısa bir yaşam döngüsüne sahiptir (Yücel vd., 2018). Ekim için en uygun zamanı toprak sıcaklığının 10°C'yi geçtiği (Bayram ve Turgut, 2015), hava sıcaklığının ise 12°C'nin üzerinde olduğu dönemdir (Almodares ve Hadi, 2009). Şeker sorgum, hemen hemen her tür toprakta yetişebilmesine rağmen, kumlu ve tınlı topraklarda daha yüksek verim elde edilmektedir. Şeker sorgumun verimi, ekim zamanına doğrudan bağlıdır; ancak verim ekim tarihi, yetiştirme yeri ve çeşide göre farklılık göstermektedir (Mathur vd., 2017). Ekim tarihi, yetiştirme yeri ve çeşide bağlı olarak şeker sorgum yılda iki kez ürün verebilir (Erickson vd., 2012). Kısa gün bitkisi olan şeker sorgum, yüksek sıcaklıklara ihtiyaç duyar ve en iyi gelişimini bu koşullar altında gösterir. 3 Ilıman ve tropikal türlerin sıcaklık talepleri sırasıyla 25-30 °C (ılıman) ve 30-35 °C (tropikal) aralığında değişiklik göstermektedir (Kaplan, 2021). Şeker sorgumun toplam kütlesinin %75'i saplardan, %10'u yapraklardan, %5'i tanelerden ve %10'u köklerden oluşmaktadır (Ahmad Dar vd., 2018). Kalın ve etli sapları, yüksek şeker içeriği sayesinde iyi bir biyoetanol kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Bitkinin toprak üstü kısımları ve taneleri, hayvan yemi, konsantre şurup ve silaj olarak kullanılmasının yanı sıra, lif üretimi açısından da önemli bir potansiyele sahiptir. Taneleri glüten içermediği için insan gıdası olarak da tercih edilmekte, ayrıca şeker ve kâğıt endüstrisinde hammadde olarak kullanılmaktadır (Göler, 2023; Öktem vd., 2021a). Bitkinin sapından elde edilen özsu, tatlandırıcı, şurup, pekmez ve jaggery yapımında kullanılmaktadır (Mathur vd., 2017). Su çıkarıldıktan sonra geriye kalan posa, el yapımı kâğıt, elektrik üretimi, etanol üretimi ve hayvan beslemede kullanılmaktadır (Yücel vd., 2018). Şeker sorgum, hızlı bir şekilde büyüyen ve geniş bir adaptasyon yeteneğine sahip olan yüksek verimli bir bitkidir ve derinlere inen güçlü kök yapısıyla dikkat çeker (Bayram ve Turgut, 2015). Düşük toprak nemi koşullarında kök uzunluğunu ve yoğunluğunu artırarak fizyolojik etkinliğini korur. Yaprakları ve gövdesindeki mum tabakası, evapo- transpirasyon yoluyla su kaybını önler (Kering vd., 2017). Geniş adaptasyon alanı sayesinde, diğer bitkilerin yetişemediği kurak ve yarı kurak marjinal bölgelerde kolaylıkla yetişebilir. Yüksek sıcaklık, kuraklık ve tuzluluğa karşı oldukça dayanıklıdır ve suyu son derece verimli bir şekilde kullanır (İnal vd., 2021). Uygun koşullarda 4,5 - 5 metreye kadar boylanabilen şeker sorgum, mısıra kıyasla daha az gübre kullanılarak 4,5- 11 ton/da arasında yaş biyokütle verimine ulaşmaktadır (Yücel vd., 2018). Şeker sorgumun su ihtiyacı, mısır ve şeker kamışına göre daha düşük olup, artan sıcaklıklar ve stres koşullarında mısırın terk ettiği alanları doldurarak yüksek performans göstermektedir (Kaplan, 2021). Yeniden büyüme, kardeşlenme, biyokütle verimi, suda çözünür karbonhidratlar ve kuraklığa dayanıklılığı nedeniyle dünya çapında kurak bölgelerde silaj için şeker sorgum yetiştiriciliği sürekli artmaktadır. Geviş getiren hayvanların beslenmesinde silaj üretmek 4 için mısır yerine giderek daha fazla kullanılmakta ve şeker sorgum şiddetli kuraklık stresi altında, mısırdan %27 daha fazla toprak üstü kuru madde üretmektedir. Ek tahıl takviyesi olmadan şeker sorgum silaj kalitesinin, mısır silajının kalitesine benzer ölçüde olduğu gözlemlenmiştir. (Zhang vd., 2024). Şeker sorgum sapları diğer sorgumlardan yaklaşık %15-18 daha fermente edilebilir şekerler içerir. Bu özellik laktik asit fermantasyonunu kolaylaştırmakta ve laktik asit üretimini hızlandırarak yemlerin silolanabilirliğini arttırmaktadır. Ayrıca şeker sorgum silajı daha yüksek kuru madde sindirilebilirliğine sahip olması nedeniyle ruminantlar için iyi kalitede bir yem kaynağı sağlamaktadır (Yücel ve Erkan, 2020). Şeker sorgumun en uygun silolama dönemi, tanelerin orta hamur dönemi (bitki neminin %65-70) olduğu zamandır (Kaplan, 2021). Şeker sorgumun pres yardımıyla suyu çıkarıldıktan sonra geriye kalan posası, hayvan yemi, kâğıt veya etanol üretiminde değerlendirilebilir (Mosali vd., 2010). Ancak, ekonomik nedenlerden ötürü posadan etanol üretimi gelecekte pek umut verici bir seçenek olarak görünmemektedir. Bu nedenle, posanın ruminantlar için potansiyel bir yem kaynağı olarak kullanımı ön plana çıkmaktadır (Naeini vd., 2014). Şeker sorgum posası, %27-45 selüloz, %25-30 hemiselüloz ve %11-25 lignin içermektedir. Tarımsal bir yan ürün olan bu posa, katkı maddesi olmaksızın iyi bir silaj kaynağıdır ve hayvan beslenmesinde güvenle kullanılabilir (Kumari vd., 2013). Posadan elde edilen silaj, mikro besinler ve mineraller açısından zengin olup, özellikle süt sığırları için besleyici bir hayvan yemi kaynağıdır (Mathur vd., 2017). Daha fazla verim elde etmek amacıyla genellikle yüksek verimli çeşitlerin geliştirilmesi ve kimyasal gübrelerin kullanımı üzerinde durulmaktadır. Azotlu gübreleme, verimi artırmanın yanı sıra bitkinin kimyasal yapısını da etkileyerek kaliteyi yükseltmektedir (Zhou vd., 2022). Ancak aşırı azot kullanımı, maliyetleri artırmakta ve çevre kirliliğine yol açmaktadır (Adams vd., 2015). Bu nedenle, azot kullanım verimliliğini artırmak ve azot kayıplarının neden olduğu çevre kirliliğini azaltmak amacıyla daha sürdürülebilir bir azot yönetimi gerekmektedir. Çevre kirliliğini önlemek ve ekonomik bir üretim sağlamak için maksimum büyümenin en az azot miktarıyla elde edilmesi önemlidir. Şeker sorgumun gübre ihtiyacı oldukça düşüktür ve mısır için gereken azotun yalnızca %36'sının yeterli olduğu bildirilmiştir (Zhang vd., 2024). Şeker sorgum, düşük azot gübre 5 seviyelerinde bile biyokütle artışı ve şeker üretimini sürdürebildiğini, bu sayede yüksek azot kullanım verimliliğine sahip olduğunu göstermiştir (Maw vd., 2024). Çoğu durumda, bitkinin azot ihtiyacı karşılandıktan sonra toprakta fazla azot kalmaktadır (Zhou vd., 2022). Şeker sorgum, topraktan yüksek miktarlarda azot alma kapasitesine sahip olmasına rağmen, farklı toprak koşullarında azot gübrelemesine farklı tepkiler vermektedir (Scordia vd., 2021). Şeker sorgumun killi-tınlı topraklarda yetiştirilen ve gübrelenen bitkileri, gübre kullanılmayanlara göre yalnızca %23-43 daha fazla verim sağlamıştır. Bu nedenle, değişen çevre koşullarına uygun olarak şeker sorgumun azot ihtiyacının belirlenmesi için farklı azotlu gübre uygulamalarını içeren araştırmalara ihtiyaç vardır (Almodes ve Hadi, 2009). Geniş genetik çeşitlilik ve benzer çevre ile yönetim koşullarına verilen farklı tepkiler, belirli bölgelerdeki verimlilik potansiyellerinin belirlenmesi amacıyla çeşitlerin değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır (Kering vd., 2017). Azot uygulaması, şeker sorgumun büyümesini ve verimini artırmada önemli bir rol oynamaktadır; ancak bitkinin tepkisi büyük ölçüde çeşide ve çevresel koşullara bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Aşırı azot kullanımı, olumsuz ekolojik etkilere yol açabileceğinden, azot uygulamalarının sağladığı faydaların çevresel sürdürülebilirlik ile dengelenmesi önemlidir. Bu nedenle, her bir çeşit ve yetiştirme koşulu için en uygun azot miktarının belirlenmesi, sürdürülebilir tarım uygulamaları açısından gereklidir. Bu çalışma, Bursa İli’nde ana ve ikinci ürün koşullarında yetiştirilen şeker sorgum çeşitlerinde (Gülşeker, Erdurmuş ve Uzun) farklı azot dozlarının (0, 8, 16 ve 24 kg/da) ot ve posa verimi, ot kalitesi ile ot ve posanın silaj kalitesi üzerindeki etkilerini belirlemek amacıyla yürütülmüştür. 6 2.KAYNAK ARAŞTIRMASI A. Ana Ürün Koşullarında Yürütülen Agronomik ve Ot-Silaj Kalitesine Yönelik Çalışmalar Clegg vd. (1986), Nebraska-ABD koşullarında, iki farklı şeker sorgum çeşidini (Wray ve N39xWray) verim ve bazı tarımsal özellikleri yönünden karşılaştırdıkları çalışmalarında, bitki boyunun 394-350 cm ve sap sayısının 8 826-11 813 adet/da arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Lema vd. (2000), ABD koşullarında on bir adet tane ve on adet şeker sorgum çeşidi ile yürüttükleri çalışmada, çeşitlerin besin madde içeriği ve silaj kalitesini belirlemek amacıyla incelemeler yapmışlardır. Araştırıcılar, şeker sorgum çeşidi ile yapılan silajlarda çeşitlere bağlı olarak kuru madde oranının %31,10-37,10, ham protein oranının %2,60- 4,60, NDF oranının %55,40-62,50 ve ADF oranının %32,90-38,30 arasında değiştiğini saptamışlardır. Madibela vd. (2002), 1997-1998 yıllarında Botswana/Afrika koşullarında on iki yerel şeker sorgum çeşidi ile yürüttükleri çalışmada, ham protein oranının %6,24-7,71, ADF oranının %26,00-32,44 ve NDF oranının %54,79-64,49 değerleri arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Akdoğan (2004), 2002 yılında Ankara koşullarında iki farklı şeker sorgum çeşidi (Pacesetter ve Çankırı), dört farklı azot dozu (0, 6, 12 ve 18 kg/da) ve üç farklı sıra arası mesafesi ile yürüttüğü çalışmada, çeşitlerin yeşil ot veriminin 3860,90-5585,10 kg/da, kuru madde veriminin 1140,90-1750,10 kg/da, sap veriminin 2490,40-3839,80 kg/da, özsu veriminin 394,10-695,05 l/da ve ham protein oranının %5,56-9,04 değerleri arasında değiştiğini rapor etmiştir. Claassen vd. (2004), Yunanistan koşullarında Keller şeker sorgum çeşidi ile yürüttükleri çalışmada, bitkinin sap veriminin 12 600 kg/da, sap oranının %82 ve yaprak oranının ise %17 olduğunu belirlemişlerdir. 7 Tsuchihashi ve Goto (2004), Endonezya koşullarında 1994-1997 yılları arasında üç şeker sorgum çeşidi (Wray, Keller, Rio) ile yürüttükleri üç yıllık bir araştırmada, çeşitlere ait sap veriminin 3,95-4,79 g/m2 ve brix değerlerinin %13,80-15,20 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Turgut vd. (2005), Bursa koşullarında 2002 ve 2003 yıllarında şeker sorgumda farklı sıra üzeri mesafeleri ve azot dozları (0, 5, 10, 15 ve 20 kg/da) ile yürüttükleri çalışmada, azot dozlarına bağlı olarak bitki boyunun 251,00-264,50 cm, sap çapının 15,20-16,80 mm, yeşil ot veriminin 6 940-8 240 kg/da ve kuru madde veriminin 2 530-2 880 kg/da değerleri arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır. Araştırıcılar, yüksek kuru madde ve tohum verimi açısından şeker sorgum yetiştiriciliğinde 10 veya 15 kg/da azot uygulamalarının yeterli olabileceğini vurgulamışlardır. Almodares vd. (2007), 2003 yılında İsfahan/İran ekolojik koşullarında üç farklı azot dozu (ekimle 10 kg+4 yapraklı aşamada 10 kg+sapa kalkmada 10 kg/da üre, ekimle 10 kg+4 yapraklı aşamada 20 kg/da üre ve ekimle 30 kg/da üre), şeker sorgum çeşidi (Vespa, IS2325, Rio) ve hasat zamanının sap verimi ve şeker içeriği üzerine etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, azot dozlarının sap verimi ve brix değerlerini etkilemediğini, çeşitler ve hasat zamanları bakımından ise önemli farklılıkların olduğunu tespit etmişlerdir. Ayrıca, araştırıcılar çeşitlere ait sap verimlerinin 3 235-6 285 kg/da ve brix değerlerinin ise %14,15-17,10 arasında değişim gösterdiğini rapor etmişlerdir. Akgün ve Acar (2008), 2002-2003 yıllarında Konya şartlarında şeker sorgumda farklı azot dozlarının (7,5, 12, 15 ve 18 kg/da) dane verim ve verim özelliklerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, gübre dozlarına bağlı olarak bitki boyunun 217,80-232,10 mm ve sap çapının 19,70-21,40 mm arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Almodares vd. (2008), İran koşullarında iki farklı şeker sorgum çeşidi (Rio ve Keller), iki farklı hasat zamanı (yumuşak hamur olum ve fizyolojik olgunluk), üç farklı azot dozu (0, 9 ve 18 kg/da) ve iki farklı potasyum dozu (0 ve 5 kg/da) ile yürüttükleri bir çalışmada çeşitlerin sap veriminin 5 070-5 510 kg/da, yeşil ot veriminin 7 240-7 665 kg/da ve brix 8 değerinin %17,90-19,20 arasında değişim gösterdiğini rapor etmişlerdir. Ayrıca, azot dozlarına bağlı olarak sap veriminin 4 050-5 885 kg/da, yeşil ot veriminin 5 960-9 880 kg/da ve brix değerinin %18,30-18,80 aralığında değiştiğini saptamışlardır. Araştırıcılar, 18 kg/da azot dozu ile en yüksek sap ve yeşil ot veriminin elde edildiğini bildirmişlerdir. Gomes-Rocha vd. (2018), 2011-2012 yıllarında Brezilya koşullarında yirmi beş farklı şeker sorgum çeşidinde sapları sıkıldıktan sonra geriye kalan posa materyalerinin silaj kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, çeşitlere ait posa silajlarında kuru madde oranının %24,46-31,31, ham protein oranının %5,53-7,15, ADF oranının %19,16-28,44 ve NDF oranının %46,77-55,28 arasında değişim gösterdiğini belirtmişlerdir. Almodares vd. (2009), Keller şeker sorgum çeşidi ile 704 nolu mısır çeşidi üzerinde yürüttükleri bir çalışmada, farklı azot dozlarının (5, 10, 15 ve 20 kg/da) verim ve kalite üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırmada, şeker sorgumda azot dozlarına bağlı olarak yeşil ot verimi 5 555-6 480 kg/da ve ham protein oranı %4,30-8,00 arasında değişim göstermiş ve en yüksek verim ve ham protein oranı 20 kg/da üre uygulamasından elde edilmiştir. Çalışmada, şeker sorgum ve şeker sorgum posasına ait ham protein değerlerinin sırasıyla %5,90 ve %5,40 olduğu ve şeker sorgum posasına ait ham protein oranının hem mısır hem de şeker sorgumdan daha düşük, buna karşılık ham lif oranının ise daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Araştırıcılar, artan azot dozlarının ham protein oranını artırdığını, buna karşılık ham lif oranını azalttığını, böylece yemin lezzet ve sindirilebilirliğinin artırabildiğini ve bu nedenle her iki tür için de en ideal azot dozunun 20 kg/da olduğunu vurgulamışlardır. Chavan vd. (2009), dört farklı şeker sorgum çeşidinin hasat dönemlerine bağlı olarak etanol üretim değerlerini incelemek amacıyla yaptıkları bir çalışmada, şeker sorgum çeşitlerinde biomass veriminin 3 646-7 488 kg/da, sap veriminin 2 276-4 485 kg/da, özsu veriminin 402,90-1243,20 l/da ve brix değerlerinin %9,30-20,50 arasında değiştiğini belirlemişlerdir. 9 Mosali vd. (2010), 2008-2009 yılları arasında Oklahoma eyaleti koşullarında iki farklı şeker sorgum çeşidi (Topper ve M81E) ve yedi farklı azot dozunun (0-0, 0-56, 56-56, 56- 112, 112-0, 112-56, 168-0 ön bitki-üst gübreleme oranı kg/ha) verim ve kalite üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, 2008 yılında yeşil ot veriminin 6 050-9 490 kg/da, özsu veriminin 748,10-1262,60 l/da, 2009 yılında ise yeşil ot veriminin 7 550 ile 9 820 kg/da, özsu veriminin 858,70-1336,80 l/da arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Ayrıca, araştırmada incelenen özellikler bakımından azot dozları arasındaki farklılıkların denemenin ilk yılında önemli, ikinci yılında ise önemsiz olduğu tespit edilmiştir. Araştırıcılar, çeşitlere ait posalarda yapılan yem kalite analizleri sonucunda posanın ham protein, ADF ve NDF oranlarının M81E çeşidinde sırasıyla %3,90, %39,20 ve %66,30, Topper çeşidinde ise sırasıyla %4,70, %37,50 ve %62,20 olduğunu tespit etmişlerdir. Tamang (2010), Teksas/ABD ekolojik koşullarında 2008 ve 2009 yıllarında bazı şeker sorgum (Della ve M81E) ve fotoperiyoda duyarlı sorgum çeşitlerinde (Maxigain ve Sugar graze ultra) farklı azot dozlarının (0, 6,7, 10,1, 13,4 ve 16,8 kg/da) verim ve etanol kalitesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttüğü bir çalışmada, azot dozlarına bağlı olarak şeker sorgum çeşitlerinde 2008 yılında kuru ot veriminin 1202,60-1345,80 kg/da, posa veriminin 859,3-1139,60 kg/da, NDF oranının %54,57, özsu oranının 1321,60-2170,00 kg/da ve brix değerinin %11,40-12,30 arasında değiştiği; 2009 yılında ise kuru ot veriminin 1169,40-1618,80 kg/da, posa veriminin 805,20-1154,70 kg/da, NDF oranının %61,62, özsu veriminin 1912,30- 2410,90 kg/da ve brix değerinin %13,30-12,50 arasında değiştiğini belirlemiştir. Araştırıcı, kuru ot verimi, posa verimi, NDF oranı, özsu verimi ve brix değeri açısından 2008 yılında azot dozları arasında farklılık oluşmadığını, buna karşılık 2009 yılında önemli farklılıkların oluştuğunu rapor etmiştir. Erickson vd. (2012), 2010 yılında Florida’nın Live oak ve Citra lokasyonlarında M-81E şeker sorgum çeşidi ile yürüttükleri bir çalışmada, farklı azot dozlarının (4,5, 9, 13,5 ve 18 kg/da) biyokütle ve şeker verimi üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırmada azot dozlarına bağlı olarak Citra lokasyonunda yeşil ot verimi 5 700-6 790 kg/da, kuru ot verimi 1 500-1 630 kg/da ve brix değeri %13,90-14,60, Live oak lokasyonunda ise yeşil ot verimi 7 320-9 790 kg/da, kuru ot verimi 1 780-2 180 kg/da ve brix değeri %13,90- 10 14,50 arasında değişim göstermiştir. Araştırıcılar, her iki lokasyonda da kuru ot veriminin artan azot dozlarından etkilenmediğini bildirmişlerdir. Amer vd., (2012), Kanada ekolojik koşullarında şeker sorgum silajı ile yonca silajının Holstein ırkı ineklerin süt verimi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları bir çalışmada, şeker sorgum ve yonca silajlarının kalite özelliklerini belirlemişlerdir. Araştırıcılar, şeker sorgum silajının kuru madde oranının %24,90, pH değerinin 3,81, ham protein oranının %6,70, ADF oranının %39,20 ve NDF oranının %61,40 olduğunu rapor etmişlerdir. Kumar vd. (2012), Hindistan koşullarında 2008-2009 yıllarında üç farklı sıra arası mesafe ve dört farklı azot dozunun (0, 3, 6 ve 9 kg/da) şeker sorgumun verim ve verim özellikleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla bir çalışma yürtümüşlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak bitki boyunun 231-281 cm ve sap veriminin 1 900-2 594 kg/da arasında değişim gösterdiğini belirtmişlerdir. Ayrıca, azot dozu artıkça bitki başına yeşil ot verimi 73 g’dan 127 g’a, sap çevresinin ise 4,82 cm’den 5,82 cm’e yükseldiğini bildirmişlerdir. Almodares vd. (2013), 2011 yılında İran koşullarında yetiştirilen şeker sorgum çeşidine dört farklı azot dozu (0, 10, 20 ve 30 kg/da) uygulayarak verim ve şeker içeriğindeki değişimleri incelemişlerdir. Araştırmada, azot dozlarına bağlı olarak bitki boyu 166,00- 186,00 cm, sap çapı 8,35-12,65 mm, yeşil ot verimi 1 815-2 534 kg/da, sap verimi 1 612- 2 313 kg/da, özsu verimi 707,10-910,00 l/da ve brix değeri %18,42-18,92 arasında değişmiştir. Avila vd. (2013), şeker sorgum posa silajına farklı oranlarda ayçiçeği küspesi ilavesinin yem kalitesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, şeker sorgum posa silajının ADF oranının %41,40 ve NDF oranının %63,00 olduğunu tespit etmişlerdir. Kumari vd. (2013), 2011 yılında Hindistan koşullarında şeker sorgumun sapları sıkıldıktan sonra geriye kalan posa materyalini, 1,50-2,00 cm büyüklükte olacak şekilde 11 parçalama ve hiçbir parçalama işlemi yapılmadan doğrudan silaj yapılması durumundaki kalite değişimlerini incelemek amacıyla bir çalışma yapmışlardır. Araştırmada, parçalanmamış şeker sorgum posasına ait silajlarda kuru madde oranı %44,50, ham protein oranı %6,02, NDF oranını %7,40 ve ADF oranı %45,90 olurken, parçalanmış şeker sorgum posasına ait silajlarda kuru madde oranı %42,10, ham protein oranı %7,26, NDF oranını %73,54 ve ADF oranı %46,82 olmuştur. Mahmood vd. (2013), 2009 yılında Almanya’nın Gross-Gerau ve Giessen İstasyonlarında içerisinde Sorghum bicolor x Sorghum saccharatum melezlerinin de yer aldığı on dört farklı sorgum çeşidi ile bir adet mısır çeşidinin biomass ve biyogaz üretim potansiyellerini incelemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada; Sorghum bicolor x Sorghum saccharatum melezlerinin Gross-Gerau koşullarında kuru madde verimlerinin 16,22-18,03 t/ha, ham protein oranlarının % 6,90-8,20, NDF oranlarının % 52,50-53,90, ADF oranlarının ise % 31,30-35,10 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Mahmoud vd. (2013), Mısır ekolojik koşullarında 2008-2009 yılları arasında farklı bitki yoğunluğu ve azot dozunun (14,29 kg /da, 19,05 kg/da, 23,81 kg/da ve 28,57 kg /da) şeker sorgumun verim özelliklerine etkilerini incelemek amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak 2008 yılında sap çapının 22,90-24,70 mm, sap veriminin 5209,52-5945,24 kg/da ve brix değerinin %14,95-16,80, 2009 yılında ise sap çapının 21,90-24,90 mm, sap veriminin 5461,90-6309,52 kg/da ve brix değerinin %15,18-16,53 arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Rutto vd. (2013), Petersburg/ABD koşullarında 2009-2011 yılları arasında beş farklı şeker sorgum çeşidinin (Dale, M81E, Sugar Drip, Della ve Keller) verim ve verim özelliklerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, 2009 yılında çeşitlere ait sap veriminin 2 580-2 990 kg/da, özsu veriminin 970-1 290 l/da ve brix değerinin %14,30- 16,10, 2010 yılında sap veriminin 2 090-5 380 kg/da, özsu veriminin 760-2 340 l/da ve brix değerinin %13,90-18,50 ve 2011 yılında ise sap veriminin 2 640-5 100 kg/da, özsu veriminin 960-1 700 l/da ve brix değerinin %14,00-16,70 arasında olduğu belirlemişlerdir. 12 Subramanian (2013), Manhattan/ABD koşullarında 2007-2008 yılları arasında farklı şeker sorgum genotiplerinin şeker verimi ile ilişkili özelliklerinin belirlenmesi, maksimum şeker verimi için optimum hasat zamanının saptanması ile kuraklık ve yüksek sıcaklığa karşı fizyolojik tepkilerinin anlaşılması amacıyla birbirinden bağımsız beş tarla ve sera çalışması yürütmüştür. Araştırıcı, yetmiş sekiz farklı şeker sorgum çeşidine ait bitki boyunun 153-395 cm, sap çapının 11-27 mm, brix değerinin %6,20-20,70, özsu veriminin 125-914 g/bitki ve sap veriminin 174-1 190 g/bitki arasında değişim gösterdiğini bildirmiştir. Uchino vd. (2013), Hindistan ekolojk koşullarında 2009 ve 2010 yıllarında farklı azot dozlarının (0,3,6, 9,12 ve 15 kg/da) şeker sorgumda kalite özellikleri üzerine etkilerini belirlenmek amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, iki yıllık ortalama verilere göre; toplam kuru madde veriminin 1 290-2 025 kg/da, yaş sap veriminin 3 015-4 900 kg/da, özsu veriminin 940-1 935 l/da ve brix değerinin %13,65-14,75 değerleri arasında değiştiğini rapor etmişlerdir. Usofzadeh vd. (2013), İsfahan/İran ekolojik şartlarında 2010 yılında farklı ethephon konsantrasyonu (0, 800, 1000 ve 1200 ppm) ve azot dozu (0, 10, 20 ve 30 kg/da) uygulamalarının şeker sorgum çeşidinin sap çapı, sap verimi ve brix değeri üzerine etkilerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak sap çapının 8,35-12,65 mm, sap veriminin 161,20-233,10 kg/da ve brix değerinin %10,61-12,06 arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kaplan ve Kara (2014), 2007-2008 yılları arasında Kahramanmaraş şartlarında sekiz farklı şeker sorgum genotipi/çeşidi (ICSB 297, ICSB 324, ICSB 264, ICSB 276, Della, Dorado, Chiltex ve Lian Tang Ai) ile yürüttükleri bir çalışmada, bitki boyunun 130,83 ve 235,78 cm ve yeşil ot veriminin 3543,70-6989,30 kg/da aralığında değiştiğini tespit etmişlerdir. Araştırıcılar, en düşük brix değerinin %14,39 olduğunu ve en yüksek yeşil ot verimine sahip çeşitten elde edildiğini bildirmişlerdir. Ayrıca, en yüksek yeşil ot veriminin ise en uzun çeşitten elde edildiğini vurgulamışlardır. 13 Kocaöner (2014), Söke ekolojik şartlarında şeker sorgum ve yem karpuzunun adaptasyonuna yönelik olarak 2012 yılında yaptığı bir çalışmada, verim ve kalite açısından maksimum, minimum ve ortalama değerleri tespit etmiştir. Araştırmada şeker sorgum bitkisinde tespit edilen minimum ve maksimum değerler incelendiğinde, bitki boyunun 127-125 cm, sap çapının 8,70-14,40 mm, yaprak oranının %16,22-29,55, sap oranının %59,52-71,17, yeşil ot veriminin 6 170-8 148 kg/da, kuru madde oranının %29,70 ve özsu veriminin 675,70-750,70 l/da değerleri arasında değiştiği belirlenmiştir. Ayrıca, şeker sorgumdan yapılan silajlara ait kuru madde oranları %29,60-31,30, pH değerleri 4,11-4,62, ham protein oranları %6,22-7,14, ADF oranları %30,75-32,25 ve NDF oranları %46,15-48,68 arasında değişim göstermiştir. Naeini vd. (2014), İran koşullarında 2011 yılında şeker sorgum silajı, posa silajı ve mısır silajına üre ve melas katkı maddelerinin kalite ve silaj özellikleri üzerine etkisini araştırmışlardır. Araştırmada yer alan, silaj öncesi bitki materyallerinin kalite özellikleri incelendiğinde; şeker sorgum otuna ait kuru madde oranının %33,10, ham protein oranının %5,60, ADF oranının %21,30 ve NDF oranının %44,70; şeker sorgum posasına ait kuru madde oranının %36,20, ham protein oranının %5,10, ADF oranının %25,80 ve NDF oranının %49,10 olduğu belirlenmiştir. Araştırıcılar, şeker sorgum silajına ait kuru madde oranının %34,40, ham protein oranının %5,30, ADF oranının %25,40 ve NDF oranının %47,00; şeker sorgum posa silajına ait kuru madde oranının %39,50, ham protein oranının %4,10, ADF oranının %26,00 ve NDF oranının %47,00 olduğunu tespit etmişlerdir. Elnasikh ve Ibrahium (2015), 2013 yılında Sudan’da Shambat ve Soba lokasyonlarında iki farklı şeker sorgum çeşidi (Baladi ve RSSS.11) ve üç farklı azot dozunun (0, 4,3 ve 8,6 kg/da) verim ve şeker içeriği üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak Shambat lokasyonunda bitki boyu 118,80-147,16 cm, sap çapı 10,47-13,14 mm, sap verimi 569-764 kg/da ve özsu verimi 153,28-250,48 l/da, Soba lokasyonunda ise bitki boyu 144,15-149,48 cm, sap çapı 14,37-15,01mm, sap verimi 893- 968 kg/da ve özsu veriminin 305,07-372,99 l/da değerleri arasında değiştiğini belirlemişlerdir. 14 Khalil vd. (2015), Mısır koşullarında beş farklı şeker sorgum çeşidinin (GK-Coba, Mn 1054, Ramada, Mn4508 ve SS-301) verim ve şeker içeriklerini inceledikleri bir çalışmada, şeker sorgum çeşitlerine ait yapraksız sap veriminin 6 198-8 007 kg/da, özsu veriminin 1 643- 2 810 kg/da, brix değerinin %14,20-20,20 ve posa vereminin 3 786-5 798 kg/da arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Yolcu (2015), 2013 yılında Çanakkale koşullarında yerel popülasyon ve beş farklı şeker sorgum çeşidinde yürüttüğü çalışmada, çeşitlere ait bitki boyunun 247-369 cm, sap oranının %76,10-86,33, yaprak oranının %9,19-21,43 ve yeşil ot veriminin 7499,50- 15213,80 kg/da değerleri arasında olduğunu belirlemiştir. Ayrıca, çalışmada yerel popülasyon ve şeker sorgum çeşitlerinin şeker kalite özellikleri incelendiğinde; brix değerinin %8,00-13,00 ve özsu veriminin 2369,50-4218,80 kg/da değerleri arasında olduğu görülmüştür. Besheit ve Mekdad (2016), 2013-2014 yılları arasında Mısır koşullarında iki şeker sorgum çeşidinde (Brandes ve Honey) üç farklı azot dozunun (19,05, 23,81 ve 28,57 kg/da) verim ve özsu kalite özellikleri üzerine etkisini incelenmişlerdir. Araştırmada, çeşitlere ait sap çapı 25,10-30,10 mm, sap verimi 6614,29-8089,29 kg/da, özsu verimi 2514,29-3150,00 l/da ve brix değeri %16,12- 16,69 arasında değişim göstermiştir. Ayrıca, azot dozlarına bağlı olarak sap çapı 25,90-29,65 mm, sap verimi 6861,90-7947,62 kg/da, özsu verimi 2592,86-3120,24 kg/da ve brix değeri %15,83-16,81 arasında değişmiştir. Araştırıcılar, dekara uygulanan 28,57 kg azot dozunun verim ve kalite özelliklerini arttırdığını bildirmişlerdir. Maw vd. (2016), 2009-2011 yılları arasında Dale ve Top 76-6 şeker sorgum çeşitlerinde yürüttükleri çalışmada, farklı azot dozlarının (0-5,6-11,2-16,8 ve 22,4 kg/da) kuru madde verimi ve özsu verimi üzerine etkilerini incelemişlerdir. Üç yıllık ortalamalara göre; çalışmada en yüksek özsu verimi (1201,30 l/da) dekara 16,8 kg azot uygulamasından, en yüksek brix değeri (%15,30) ise dekara 11,20 ve 22,40 kg azot uygulamasından elde edilmiştir. 15 Mekdad ve El-Sherif (2016), Mısır ekolojik koşullarında 2013-2014 yılları arasında farklı şeker sorgum çeşitlerinde (Honey ve Brandes), farklı potasyum (5,95 ve 17,86 kg/da) ve azot dozlarının (19,05, 23,81 ve 28,57 kg/da) verim ve verim özellikleri üzerine etkisini araştırmışlardır. Araştırıcılar, 2013 yılında azot dozlarına bağlı olarak sap çapının 22,70- 29,30 mm, sap veriminin 4928,57-5619,05 kg/da, brix değerinin %15,57-16,75 ve özsu veriminin 1861,90-2250,00 kg/da, 2014 yılında ise sap çapının 22,10-26,60 mm, sap veriminin 4721,43-5504,76 kg/da, brix değerinin%15,57-16,67 ve özsu veriminin 1788,10-2202,38 kg/da aralığında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Araştırmada çeşitler arasında sadece sap ve yaprak verimi bakımından önemli farklılıkların olmadığı belirlenmiştir. Vidya vd. (2016), yapraklı olarak sıkılan şeker sorgum posasından yapılan silajlarda kuru madde oranının %34,83, NDF oranının %71,81, ham protein oranının %7,48 ve ADF oranının %46,75 olduğunu tespit etmişlerdir. Ekefre vd. (2017), Fort Valley/ABD koşullarında 2012-2014 yılları arasında yürüttükleri bir çalışmada, üç farklı şeker sorgum (Dale, M81 E ve Theis) çeşidi ve üç farklı hasat zamanının verim ve verim özellikleri üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırıcılar, çeşitlere ait bitki boyunun 230-281 cm, sap çapının 17-22 mm, sap oranının %85,10- 88,30, yaprak oranının %8,80-11,90, brix değerinin %9,40-14,90 ve özsu veriminin 372,40-1091,50 l/da arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Behling Neto vd. (2017), Brezilya ekolojik şartlarında 2011-2012 yıllarında iki farklı tane sorgum çeşidi (BRS 308 ve BRS 310), iki farklı yemlik sorgum çeşidi (BRS 655 ve BRS 610) ve iki farklı şeker sorgum çeşidinin (BRS 506 ve CMSXS 647) kalite özelliklerini incelemişlerdir. Çalışmada, silaj öncesi şeker sorgum otunun kuru madde oranının %21,99-25,41, ham protein oranının %7,76-8,62 ve NDF oranının %40,26-42,97 arasında değişim gösterdiğini, şeker sorgum silajının NDF oranının ise %44,54-49,13 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Kering vd. (2017), 2014 ve 2015 yıllarında ana ürün koşullarında altı şeker sorgum çeşidi ile dört farklı azot dozunu (0, 4, 8, ve 12 kg/da) ele alarak yaptıkları bir çalışmada, azot 16 dozlarına bağlı olarak sap veriminin 4 715-7 255 kg/da, brix değerinin ise %14,20-15,45 arasında değiştiğini ve azotlar arasındaki farklılıkların önemli olduğunu rapor etmişlerdir. Araştıcılar, çeşitlere ait sap verimlerinin yıldan yıla farklılık gösterdiğini, çalımanın ilk yılında çeşit farklılığının önemli, ikinci yılında ise önemsiz olduğunu tespit etmişlerdir. Ayrıca, çeşitlere ait özsu verimleri ve brix değerleri arasında önemli farklılıkların olduğu ve bu değerlerin sırasıyla 1 309-2 243 l/da ve %15,40-16,80 arasında değiştiğini rapor etmişlerdir. Gamawati Adinurani vd. (2018), Endonezya koşullarında dört farklı sorgum çeşidinde (Suri 3, Kawali, Super 2 ve Suri 4) yürüttükleri çalışmada, çeşitlere ait bitki boyunun 181,29-301,28 cm, sap çapının 12,70-14,40 mm, kuru ot veriminin 2 811-3 998 kg/da, brix değerinin %10,39-16,93, posa veriminin arasında değişim gösterdiğini ve çeşitler arasında sap çapı hariç diğer özellikler açısından önemli farklılıkların olduğunu tespit etmişlerdir. Rono vd. (2018), 2014 yılında Kenya koşullarında sekiz farklı şeker sorgum genotipinin verim ve şeker içeriği açısından performanslarını karşılaştırmak amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, bitki boyunun 153-195 cm, sap veriminin 1 610-2 740 kg/da, özsu veriminin 309,80-780,70 l/da ve brix değerinin %12,10-16,00 arasında değişim gösterdiğini rapor etmişlerdir. Olugbemi vd. (2018), 2014 ve 2015 yıllarında Nijerya koşullarında yaptıkları bir çalışmada, dört farklı şeker sorgum çeşidine (NTJ-2, 64 DTN, SW Makarfi 2006 ve SW Dansadau 2007) farklı azot dozları (0, 4, 8, 12 ve 16 kg/da) uygulayarak, bu dozların verim ve etanol verimi üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak 2014 yılında ekimden on hafta sonra bitki boyunun 125,19-185,81 cm, yeşil ot veriminin 1 508-2 719 kg/da, özsu veriminin 87,70-1 801 kg/da ve brix değerinin %12,50-13,50, 2015 yılında ise bitki boyunun 127,04-168,19 cm, yeşil ot veriminin 1 543-2 722 kg/da, özsu veriminin 97,60-1 772 kg/da ve brix değerinin %10,90-15,10 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. 17 Beltran vd. (2019), farklı lokasyonda yetiştirilen şeker sorgum çeşitlerine farklı gübre uygulamalarının (kontrol, inorganik gübre, vermikompost ve organik yaprak gübresi) agronomik ve verim karakterleri üzerine etkisini değerlendirmek amacıyla bir araştırma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, gübre uygulamalarına bağlı olarak bitki boyunun 173,87- 231,89 cm, sap çapının 12,07-16,90 mm, sap veriminin 1 141-1 995 kg/da ve brix değerinin %13,38-17,11 değerleri arasında değiştiğini ve inorganik gübre uygulamasının verimi artırdığını, ancak vermikompost uygulamasının da inorganik gübre uygulamasına alternatif olabileceğini bildirmişlerdir. Galal vd. (2019), Mısır ekolojik koşullarında 2018 ve 2019 yıllarında dört farklı şeker sorgum çeşidi (Willey, Brandes, Roma ve Honey) ile üç farklı azot dozunun (14,30, 19,05 ve 23,81 kg/da) şeker sorgumun biyokütle, şeker ve etanol verimi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, 2018 yılında azot dozlarına bağlı olarak sap çapının 16,00-19,10 mm, yapraksız sap veriminin 4469,05-6797,62 kg/da, brix değerinin %15,48-16,51 ve özsu veriminin 1823,38-3145,24 kg/da aralığında olduğunu, 2019 yılında ise sap çapının 16,00-19,50 mm, yapraksız sap veriminin 4157,14-0-7311,90 kg/da, brix değerinin %16,34-17,49 ve özsu veriminin 1742,86-3404,76 kg/da arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır. Araştırıcılar, şeker sorgum çeşitlerinin her iki yılda da yapraksız sap verimi, brix ve özsu verimi üzerine etkilerinin önemli olduğunu, ancak sap çapı üzerine etkilerinin ise önemsiz olduğunu tespit etmişlerdir. Maw vd. (2019), Missouri/ABD koşullarında 2009 ve 2010 yıllarında yürüttükleri bir çalışmada, iki farklı şeker sorgum çeşidi (Dale ve Top 76–6) ve farklı azot dozlarının (0, 5,6, 11,2, 16,8 ve 22,4 kg/da) özsu ve etanol verimi üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırıcılar, artan azot dozlarına bağlı olarak 2009 yılında özsu veriminin 65,03-145,52 l/da, 2010 yılında ise 63,16-154,98 l/da aralığında değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Mekdad ve Emam (2019), 2017 ve 2018 yıllarında Mısır ekolojik koşullarında iki farklı uygulama zamanı (ekimden sonra 15’inci ile 30’uncu günde ve ekimden sonra 15., 30. ve 45. günde) ve üç farklı azot dozunun (19,05, 23,81 ve 28,57 kg/da) şeker sorgum çeşitlerinde (Brandes ve Honey) kalite ve verim özellikleri üzerine etkilerini belirlemek amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, çalışmada 2017 yılında azot dozlarına 18 bağlı olarak sap çapının 24,40-29,50 mm, sap veriminin 5071,43-5811,90 kg/da, özsu veriminin 1873,81-2269,05 kg/da ve brix değerinin %14,98-16,55 olduğunu, 2018 yılında ise sap çapının 23,80-29,00 mm, sap veriminin 5119,05-6100,00 kg/da, özsu veriminin 1902,38-2392,86 kg/da ve brix değerinin %15,16-16,69 arasında değişim gösterdiğini saptamışlardır. Ayrıca, her iki yılda da şeker sorgum çeşitleri arasında sap çapı, sap verimi ve özsu verimi bakımından önemli farklılıklar tespit edilmiştir. Ahmed (2020), 2016 ve 2017 yıllarında Adana ve Şanlıurfa koşullarında on altı farklı şeker sorgum genotipi kullanılarak yaptıkları bir çalışmada, Adana koşullarında 2016 yılında genotiplerin yeşil ot verimi 2904,80-4917,00 kg/da, 2017 yılında 3 130-6 501 kg/da, Şanlıurfa koşullarında da ise 2016 yılında genotiplerin yeşil ot verimi 2 996-4 276 kg/da, 2017 yılında ise 3 168-5 450 kg/da arasında değişmiştir. Bhutada vd. (2020), 2019 ve 2020 yıllarında üç farklı şeker sorgum (SPV- 2530, CSV- 19SS, ve CSV- 24SS) çeşidi ile yürüttükleri çalışmada farklı gübre seviyelerinin (6:3:3 NPK kg/da, 8:4:4 NPK kg/da ve 10:5:5 NPK kg/da) verim ve şeker içeriği üzerine etkilerinin belirlenmesini amaçlamışlardır. Çalışmada, gübre seviyesine bağlı olarak bitki boyu 311-343 cm, sap çapı 53,90-54,40 mm, yeşil ot verimi 5787,50-7245,10 kg/da, kuru ot verimi 4004,90-5190,20 kg/da ve brix %8,77-9,10 arasında değişim göstermiştir. Araştırmada en yüksek bitki boyu (336 cm), brix değeri (%9,10), yeşil ot verimi (7245,10 kg/da) ve kuru ot verimi (5190,20 kg/da) dekara 10 kg azot, 5 kg fosfor ve 5 kg potasyum uygulamasından elde edilirken, gübre uygulamalarının sap çapı üzerine etkisi önemsiz olmuştur. Demir (2020), 2019 yılında Harran koşullarında on altı farklı şeker sorgum çeşidinin verim ve verim öğelerini incelemek üzere yaptığı tek yıllık bir çalışma sonucunda çeşitlere ait bitki boyunun 250,80-476,30 cm, sap çapının 19,55-27,99 mm, sap oranının %74,72-91,49, yaprak oranının %6,23-20,98, yeşil ot veriminin 7714,30-16380,90 kg/da, kuru madde veriminin 2521,95-5599,35 kg/da, özsu veriminin 2341,07-6149,14 l/da ve brix değerinin %13,36-20,40 arasında değişim gösterdiğini ve Harran koşullarında ot, sap ve özsu verimi ile brix değerleri dikkate alındığında Theis, M81-E, Dale ve Smith çeşitlerinin ön plana çıktığını tespit etmiştir. 19 Orrico Junior vd. (2020), 2012 ve 2013 yıllarında Florida koşullarında yetiştirilen şeker sorgumun farklı bitki bileşenleri (tam bitki, sap ve posa) ile mikrobiyal inokulant uygulamalarının (kontrol ve B500) silaj kalitesi üzerine etkisini değerlendirmek amacıyla bir araştırma yürütmüşlerdir. Araştırıcılar, inokulantsız tam bitki silajında (sap, yaprak ve salkım) kuru madde oranının %25, pH değerinin 3,60, ham protein oranının %5,50, ADF oranının %42 ve NDF oranının ise %59 olduğunu; sap silajında kuru madde oranının %21, pH değerinin 3,80, ham protein oranının %3,10, ADF oranının %46 ve NDF oranının ise %61 olduğunu ve posa silajında ise kuru madde oranının %28, pH değerinin 3,80, ham protein oranının %2,80, ADF oranının %52 ve NDF oranının ise %74 olduğunu bildirmişlerdir. Nazli vd. (2020), 2015 ve 2016 yıllarında Adana koşullarında hümik madde (0, 1,5, 3 ve 4,5 l/da) ve farklı azot dozlarının (10, 20 ve 30 kg/da) Gülşeker şeker sorgum çeşidinde biyokütle, biyoetanol ve posa özellikleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, azot dozlarına bağlı olarak sap veriminin 640-4 570 kg/da, özsu veriminin 870-1 150 kg/da ve brix değerinin %16,41-16,74 arasında değişim gösterdiğini ve azot dozları arasındaki farklılıkların brix değeri hariç diğer özellikler açısından önemli olduğunu tespit etmişlerdir. Kaplan (2021), 2020 yılında Diyarbakır koşullarında beş farklı şeker sorgum çeşidinin (M81E, Roma, Ramada, Topper 76 ve No91) biyokütle verimi ve silaj kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yürüttüğü çalışmada, çeşitlere bağlı olarak bitki boyunun 326,10- 373,70, sap çapının 19,20-21,43 mm yaş ot veriminin 8785,70-11635,70 kg/da ve kuru madde veriminin 2698,60-3496,50 kg/da arasında değişim gösterdiğini bildirmiştir. Araştırmada, çeşitlerin salkımlarındaki tanelerin süt olum-hamur olum döneminde biçilerek yapılan silajların ham protein oranı %2,06-2,91, ADF oranı %29,96-39,05, NDF oranı %47,23-59,33 arasında değişim göstermiştir. Diyarbakır koşullarında yürütülen çalışma sonucunda kuru madde verimi bakımından No91, M81E ve Topper-76 çeşitlerinin, silaj kalitesi bakımından ise Roma ve Ramada çeşitlerinin ön plana çıktığı tespit edilmiştir. Öktem vd. (2021a), 2019 yılında Harran ovası koşullarında ana ürün olarak yetiştirilen on altı şeker sorgum çeşidinde biyokütle verimi ve yem kalite özelliklerini 20 incelemişlerdir. Araştırmada, çeşitlere ait bitki boyu 250,80-476,30 cm, sap çapı 19,55- 27,99 mm, sap oranı %74,72-91,49, yaprak oranı %6,23-20,98, yeşil ot verimi 7714,3- 16380,9 kg/da, kuru ot verimi 2521,95-5599,35 kg/da, ADF oranı %27,09-34,76 ve NDF oranı %4 3,68-55,68 arasında değişim göstermiştir. Öktem vd. (2021c), Şanlıurfa koşullarında 2019 yılında on altı adet geç olgunlaşma süresine sahip şeker sorgum genotipini (Brandes, Corina, Dale, Grassi, M81-E, P1579753, Ramada, Rio Roma, Smith, Theis, Topper 76-I, Topper 76-II, Tracy, UNL- Hybrid 3 ve Gülşeker) kullanarak yaptıkları bir çalışmada, verim ve biyoyakıt özelliklerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, genotiplere ait sap veriminin 5763,30- 14433,20 kg/da, özsu veriminin 2341,07-6149,14 l/da ve brix değerinin %13,36-20,40 arasında değişim gösterdiğini rapor etmişlerdir. Ayrıca, sap verimi, özsu verimi ve brix gibi biyoyakıt özellikleri gözönüne alındığında Theis, Dale ve Smith şeker sorgum genotiplerinin daha verimli olduklarını belirtmişlerdir. Şeflek (2021), Konya ekolojik şartlarında 2015 ve 2016 yıllarında mısır ve şeker sorgumun enerji bitkisi olarak kullanım olanaklarını incelediği araştırmada, şeker sorgum bitkisi için farklı hasat zamanları ve azotlu gübre dozlarını (10, 20 ve 30 kg/da) ele almıştır. Gülşeker çeşidinin kullanıldığı çalışmada, azotlu gübre uygulamalarının her iki yılda da bitki boyu, sap çapı, kuru madde verimi, biyokütle verimi, brix, özsu verimi ve yapraksız sap verimi üzerine etkilerinin önemsiz olduğu tespit edilmiştir. Araştırmada, azotlu gübre uygulamalarına bağlı olarak bitki boyu birinci yıl 264-286 cm, ikinci yıl 244- 252 cm, sap çapı birinci yıl 19,05-20,54 mm, ikinci yıl 22,16-23,71, kuru madde verimi birinci yıl 2 267-2 420 kg/da, ikinci yıl 2 335-2 404 kg/da, biyokütle verimi birinci yıl 10 472-10 883 kg/da, ikinci yıl 10 743-10 926 kg/da, brix değeri birinci yıl %8,44-9,31, ikinci yıl % 10,78-10,97, özsu verimi birinci yıl 3 839-4 065 kg/da, ikinci yıl 3 054-3 317 kg/da ve yapraksız sap verimi ise birinci yıl 8 506-8 612 kg/da, ikinyıl ise 6 778-7 242 kg/da arasında değişim göstermiştir. Araştırmacı, azotlu gübre uygulamalarının incelenen bazı özellikler bakımından etkisinin önemsiz olmasına karşın, azot dozu x hasat zamanı interaksiyonları açısından önemli farklılıkların olduğunu ve en yüksek biyokütle veriminin 20 kg/da azot dozu x %50 çiçeklenme dönemi, en yüksek özsu veriminin ise 21 30 kg/da azot dozu x %50 çiçeklenme dönemi uygulamasından elde edildiğini bildirmiştir. Nazli (2022), Adana ekolojik şartlarında 2019 ve 2020 yıllarında farklı hasat zamanlarının şeker sorgum çeşitlerinin (ISCV 700, Dale ve Umbrella) biyoetanol üretimi ile posanın yem ve yanma kalitesi üzerine etkilerini incelediği çalışmada, çeşitlerin sap veriminin 3 650-7 520 kg/da, özsu veriminin 990-2 090 l/da, brix değerinin %14,60-15,80 ve kuru posa veriminin 850-1 950 kg/da arasında değişim gösterdiğini tespit etmiştir. Ayrıca araştırmada, çeşitlere ait posaların ham protein oranı %2,50-3,40, ADF oranı %39,00-47,50 ve NDF oranı %61,60-68,40 arasında değişim göstermiştir. Ghallab ve Helmy (2023), 2020 ve 2021 yıllarında Mısır’ın El-Giza ve El-Sabahia İstasyonları’nda on beş farklı şeker sorgum çeşidinin agronomik ve teknolojik özelliklerini incelemişlerdir. Araştırıcılar, çeşitlere ait bitki boyunun 173,92-320,08 cm, sap çapının 17,00-26,40 mm, sap veriminin 3795,24-4688,10 kg/da, brix değerinin %13,53-16,52 ve özsu veriminin 1619,05-2173,81 kg/da aralığında değişim gösterdiğini saptamışlardır. Ayrıca, çevre koşullarının (El-Giza ve El-Sabahia) bitki boyunu ve brix değerini önemli ölçüde etkilediğini bildirmişlerdir. Yılların bitki boyu, sap çapı, brix değeri, sap verimi ve özsu verimi üzerine etkilerinin farklılık gösterdiğini bildirmişlerdir. Khalil vd. (2024), 2018 ve 2019 yıllarında Gize/Kahire koşullarında farklı şeker sorgum çeşitlerinde (Umbrella Brands Rex MN 4080 MN 1500 SS 301-1) değişik azot dozlarının (14,29 kg N/da, 21,43 kg N/da ve 28,57 kg/da) biyoetanol üretimi üzerine etkilerinin inceledikleri çalışmada, sap uzunluğunun (toprak seviyesi ile salkım başlangıcı arasındaki mesafe) azot dozlarına ve çeşitlere bağlı olarak farklılık gösterdiğini tespit etmişlerdir. Ayrıca, çalışmada artan azot dozlarına bağlı olarak yapraksız sap verimi birinci yıl 3904,76 kg/da ve ikinci yıl ise 5523,81 kg/da arasında değişim göstermiştir. Nazli vd. (2024), Adana koşullarında 2020 ve 2021 yıllarında altı farklı şeker sorgum kontrol çeşidi (M81-E, Top76-6, Dale, Icsv700, Icsv93046 ve Gülşeker) ile otuz beş farklı şeker sorgum test genotipinin genetik çeşitlilik ve biyoyakıt özelliklerini inceledikleri bir çalışmada, 2020 yılında bitki boyunun 207-414 cm, sap çapının 15,33-23,72 mm, yaş sap 22 veriminin 2 255-9 597 kg/da, özsu veriminin 0-2686,30 kg/da ve brix değerinin %10,03- 19,83 arasında olduğunu; 2021 yılında ise bitki boyunun 203-387 cm, sap çapının 15,77- 27,31 mm, yaş sap veriminin 2 279-10 922 kg/da, özsu veriminin 0-2911,80 kg/da ve brix değerinin %7,08-19,90 arasında değişim gösterdiğini bildirmişlerdir. Zhang vd. (2024), Çin ekolojik koşullarında yemlik sorgum (X096 %9,40 brix), şeker sorgum (Rio-%22,1 brix) ve mısır çeşidinin (BY02) silajları ile beslenen Holstein ırkı ineklerin süt verimi belirlemek amacıyla bir çalışma yürütmüşlerdir. Çalışmada, şeker sorgum silajının kuru madde oranının %28,72 pH değerinin 3,79, ham protein oranının %7,56, ADF oranının %27,78 ve NDF oranının %34,36 olduğu saptanmıştır. Araştırıcılar, mısır silajında daha yüksek nişasta, şeker sorgum silajında ise daha yüksek suda çözünür karbonhidrat belirlemiştir. Araştırmada, mısır silajı yerine şeker sorgum silajının kullanılması durumunda hayvanlarda yem alımı, süt verimi, azot kullanımı veya rumen fermantasyonu üzerinde olumsuz bir etkinin olmadığı tespit edilmiştir. B. İkinci Ürün Koşullarında Yürütülen Agronomik ve Ot-Silaj Kalitesine Yönelik Çalışmalar Kumar vd. (2008), 2007 yılında Hindistan ekolojik şartlarında iki farklı şeker sorgum genotipi (SSV 84 ve RSSV 9.) iki farklı bitki yoğunluğu (60 cm x 15 cm ile 611,10 bitki/da ve 45 cm x 15cm ile 14,80 bitki/da) ve dört farklı azot dozunun (3, 6, 9 ve 12 kg/da) sap ve özsu verimi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, azot dozlarına bağlı olarak sap veriminin 2846,40-3515,90 kg/da, brix değerinin %14,60- 15,07 ve özsu veriminin 729,10-1177,10 l/da aralığında olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca, araştırıcılar, sap ve özsu veriminin genotip ve bitki yoğunluğundan etkilendiğini, brix değerinin ise genotip ve bitki yoğunluğundan etkilenmediğini rapor etmişlerdir. Girgin (2012), 2010 yılında Bornova koşullarında farklı azot dozlarının (0-7,5-15-22,5- 30 ve 37,5 kg/da) bazı tarımsal ve teknolojik özellikler üzerine etkilerini incelediği bir çalışmada, bitki boyunun 198,10-225,70 cm, sap oranının %56,30-66,45, yaprak oranının %26,09-29,92, yeşil ot veriminin 6 008-7 823 kg/da, kuru madde veriminin 1 021-1 293 kg/da, özsu veriminin 1158,30-1853,40 l/da ve brix değerinin %17,70-17,33, ham protein 23 oranının %4,61-6,56 arasında değiştiğini tespit etmiştir. Ayrıca, araştırıcı özsuyu sıkılan saplardan yapılan posalara ait silajların pH değerlerinin 3,70-3,86 ve kuru madde oranlarının %27,93-33,57 arasında değiştiğini bildirmiştir. Dalvi vd. (2013), 2011 yılında Kharif ve Rabi koşullarında yirmi farklı seker sorgum genotipinde yürüttükleri bir çalışmada, Kharif koşullarında özsu veriminin 560,00- 1136,70 l/da ve brix değerinin %18,30-20,30, Rabi koşullarında ise özsu veriminin 270,30-499,40 l/da ve brix değerinin %10,30-15,00 arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Sawargaonkar vd. (2013), 2008-2010 yılları arasında üç şeker sorgum çeşidi ile yürüttükleri çalışmada farklı sıra aralığı ve farklı azot dozlarının (0, 3, 6, 9, 12 ve 15 kg/da) verim ve verim özellikleri üzerine etkisini incelemişlerdir. Araştırıcılar, çalışmada azot dozlarına bağlı olarak bitki boyunun 170,33-199,33 cm, brix değerinin %28,03- 46,85 ve özsu veriminin 970-1 643 kg/da değerleri arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Singh vd. (2013), 2009 yılında Hindistan koşullarında farklı azot dozlarının (0, 6, 12 ve 18 kg/da) şeker sorgum çeşidinde verim ve verim özellikleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir araştırmada, azot dozlarına bağlı olarak yeşil ot veriminin 3 694- 4 486 kg/da, kuru ot veriminin 700-980 kg/da arasında değişim gösterdiğini ve maksimum verimin 12 kg/da azot uygulamasından elde edildiğini rapor etmişlerdir. Miri ve Rana (2014), 2009 ve 2011 yılları arasında Hindistan koşullarında, şeker sorgum- hardal münavebe ekim sisteminin hardal bitkisinin performansı üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Bu çalışmada, şeker sorgum genotipleri (RSSV 9, SSV 84, CSH 22 SS) farklı azot dozları (0, 5, 10 ve 15 kg/da) altında yetiştirilmiş ve artan azot dozlarına bağlı olarak yeşil ot veriminin 6 779-9 489 kg/da, özsu veriminin 1 581-2 794 l/da ve brix değerinin %17,82-18,21 arasında değiştiğini belirlenmiştir. Singh vd. (2014), 2009 yılında Hindistan koşullarında şeker sorgum çeşidinde farklı ekim normu (0,5, 1 ve 1,5 kg/da) ve farklı azot dozlarının (0, 6, 12 ve 18 kg/da) verim ve verim özellikleri üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri bir çalışmada, gübre 24 dozlarına bağlı olarak sap veriminin 3 444-4 187 kg/da, özsu veriminin 743-1 058 l/da ve brix değerinin %10,91-11,33 değerleri arasında değişim gösterdiğini tespit etmişlerdir. Araştırıcılar, en yüksek bitki boyu, yaprak alan indeksi, yaprak/sap oranı açısından dekara 18 kg/da azot uygulamasının, özsu verimi açısından ise 12 kg/da azot uygulamasının yeterli olacağını bildirmiştir. Ayrıca, çalışmada artan azot dozlarının brix değerlerini etkilemediği vurgulanmıştır. Kurai vd. (2015), Hindistan'daki koşullarında şeker sorgum çeşitlerinde (CSH 22SS ve ICSV 93046) dört farklı azot dozu (0, 6,3, 9 ve 15 kg/da) uygulaması ile yüksek verim için optimum azot dozunu belirlemek amacıyla bir çalışma yaptmışlarıdır. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak brix değerinin %5,50-8,25, sap veriminin 990-2 210 kg/da ve özsu veriminin 285-910 l/da değerlerinin arasında değişim gösterdiğini saptamış ve yarı kurak tropik bölgeler için ideal azot dozunun 9 kg/da olduğunu rapor etmilerdir. Ayrıca, şeker sorgum çeşitlerinin bitki boyu, brix değeri, sap ve özsu verimi üzerindeki etkilerinin önemli olduğunu tespit etmişlerdir. Orrico Junior vd. (2015), Brezilya koşullarında 2014 yılında dört farklı şeker sorgum çeşidinde yürüttükleri çalışmada, çeşitlere ait silajlarda pH değerinin 3,60-3,68, ham protein oranının %4,10-4,98, NDF oranının %43,63-48,32 ve ADF oranının %24,01- 27,69 değerleri arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Almodares ve Hoseini (2016), 2012 yılında İran koşullarında dört farklı ekim tarihi ve üç farklı azot dozunun (5, 10 ve 15 kg/da) ‘’Sofra’’ şeker sorgum çeşidinin etanol verimi üzerine etkilerinin belirlenmesi amacıyla bir araştırma yapmışlardır. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak bitki boyunun 184,30-203,72 cm, sap çapının 131,40-150,70 mm, toplam yaş ağırlığının 3460,00-3677,00 kg/da ve sap yaş ağırlığının 2760,00-2881,00 kg/da ve brix değerinin %14,34-15,21 arasında değişim gösterdiğini ve ideal azot dozunun 15 kg/da olduğunu rapor etmişlerdir. Durul (2016), İzmir koşullarında 2013 yılında farklı dönemlerde hasat edilen Rio şeker sorgum çeşidi ile Noyanbey-98 fasulye çeşidinin farklı oranlardaki karşımlarının silaj kalitesi üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttüğü çalışmada, hamur olum 25 döneminde hasat edilen %100 şeker sorgum silajının pH değerinin 3,60, kuru madde oranının %24,70, ham protein oranının %6,86, NDF oranının %50,20 ve ADF oranının %42 olduğunu tespit etmiştir. Güre (2016), İzmir ekolojik koşullarında 2013 yılında üç farklı olgunlaşma döneminde hasat edilen Keller şeker sorgum çeşidi ile Karagöz börülce çeşidini farklı oranlarda karıştırarak yapmış olduğu silajlarda kalite özelliklerini incelemiştir. Araştırıcı, hasat dönemlerine bağlı olarak %100 şeker sorgum silajında pH değerinin 3,77-4,18, kuru madde oranının %24,70-25,50, ham protein oranının %7,10-9,40, NDF oranının %42,50- 47,50 ve ADF oranının %27,20-33,80 aralığında değiştiğini bildirmiştir. Kuzu (2016), Şanlıurfa ekolojik koşullarında 2015 yılında iki farklı şeker sorgum çeşidinde (PHS ve Samsun yerel populasyon) farklı hasat zamanlarının verim ve kalite üzerine etkilerini belirlemek amacıyla bir çalışma yürütmüştür. Araştırmada, çeşitlerin bitki boyu 237-256 cm, sap çapı 15,10-16,90 mm, yaprak oranı %16,70-17,99, sap oranı %73,38-73,92, yeşil ot verimi 4327,30-5263,80 kg/da ve kuru madde verimi 388,29- 505,89 kg/da arasında değişim göstermiştir. Araştırıcı, yeşil ot ve kuru madde verimi açısından çeşitler arasındaki farklılıkların önemli olduğunu vurgulamıştır. Olugbemi ve Ababyomi (2016), 2015 yılında Nijerya koşullarında yürüttükleri bir çalışmada iki farklı lokasyonda yetiştirilen dört farklı şeker sorgum çeşidine farklı azot dozları (0, 4, 8, 12 ve 16 kg/da) uygulayarak verim ve şeker içeriğindeki değişimi incelemişlerdir. Araştırıcılar, azot dozlarına bağlı olarak sap veriminin 1 543-2 741 kg/da, brix değerinin %10,90-15,10 ve özsu veriminin 9 760-1 772 l/da değerleri arasında değiştiğini saptamışlardır. Sadighfard (2016), farklı gübre uygulamalarının 2013 ve 2014 yıllarında Keller şeker sorgum çeşidinde verim ve silaj özellikleri üzerine etkilerini incelemek amacıyla yürüttüğü denemede, beş değişik azot dozu (0, 5, 10, 15 ve 20 kg/da) ile dört değişik potasyumlu gübre dozunu ele almıştır. Araştırıcı yaptığı saksı çalışmasında, her iki yılda da artan azot dozlarına bağlı olarak yaş biyokütle verimi ile özsu veriminin arttığını ancak 15 ve 20 kg azot dozları arasındaki farklılığın önemli olmadığını tespit etmiştir. Ayrıca, 26 çalışmada artan azot dozlarının şeker oranını olumsuz yönde etkilediği ve bu nedenle kontrol uygulamasında (0 kg/da) şeker oranının daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Sawargaonkar ve Wani (2016), 2010 ve 2011 yıllarında Hindistan ekolojik koşullarında şeker sorgum üzerine yürüttükleri çalışmada, farklı azot dozlarının (0, 3, 6, 9, 12 ve 15 kg/da) verim ve verim unsurları üzerine etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, çeşitlerin bitki boyu 287,90-297,60 cm ve brix değeri %15,10-17,97 arasında değişim göstermiştir. Ayrıca, azot bozlarına bağlı olarak bitki boyu 256-314 cm ve brix değeri %14,15-17,39 arasında değişim göstermiştir. Araştırıcılar azotun 9 kg/da dozuna kadar artmasıyla verimin arttığını ancak bunun üzerindeki dozların etkisinin olmadığını bildirmişlerdir. Küçüksemerci (2017), Çanakkale ekolojisinde 2014 yılında ikinci ürün koşullarında farklı bitki sıklıklarının şeker sorgum çeşitlerinin (PHS 12-10 çeşidi ve Samsun yerel popülasyonu) şıra ve ot verimi ile kalitesi üzerine etkilerini incelemek amacıyla yaptığı bir çalışmada, sırasıyla Samsun yerel popülâsyonu ile PHS 12-10 çeşidine ait bitki boyu 227,35-304,61 cm, yeşil ot verimi 2288,8-4716,60 kg/da, yaprak oranı %8,29-14,56, sap oranı %73,75-80,24, şıra verimi 677,99-1422,64 kg/da ve brix değerinin 10,75-15,49 olduğunu tespit etmiştir. Araştırıcı, Çanakkale koşullarında PHS 12-10 çeşidinin biyokütle ve şeker oranı açısından daha iyi sonuçlar verdiğini bildirmiştir. Shanti vd. (2017), 2013 ve 2014 yılları arasında Hindistan koşullarında dört farklı şeker sorgum genotipi (CSV24SS, SSV84, CSH22SS ve CSV19SS) ve farklı azot dozları (8, 10 ve 12 kg/da) ile bir araştırma yürütmüşlerdir. Azot dozlarına bağlı olarak %50 çiçeklenme döneminde yeşil ot veriminin 3 350-3 570 kg/da, kuru ot veriminin 800-880 kg/da, ham protein oranının %9,62-9,97 ve brix değerinin %7,70-8,80 olduğunu, fizyolojik olgunluk döneminde ise yeşil ot veriminin 3 630-4 060 kg/da, kuru ot veriminin 1 120-1 260 kg/da, ham protein oranının %7,64-8,45 ve brix değerinin %13,20-13,90 arasında değişim gösterdiğini rapor etmişlerdir. Araştırıcılar, her iki hasat döneminde de şeker sorgum genotipleri arasında yeşil ot verimi, kuru ot verimi ve brix değeri bakımından farklılıkların olduğunu bildirmişlerdir. 27 Yücel vd. (2017), Adana koşullarında 2016 yılında yirmi bir farklı şeker sorgum (Sorghum bicolor var. saccharatum (L.) Mohlenbr.) genotipi kullanılarak yürüttükleri bir çalışmada, biyoetanol elde etmek için sıkılan bitki saplarının (posa) silaj kalite özelliklerinin saptanması amaçlanmıştır. Çalışmada, genotiplere bağlı olarak posa veriminin 3 293-13 390 kg/da, pH değerinin 3,03-3,19, ham protein oranının %2,59-5,05, NDF oranının %41,62-62,47, ADF oranının %29,91-4,94 değerleri arasında gösterdiği belirlenmiştir. Araştırıcılar, şeker sorgum bitkisinin münavebe sistemine dahil edilmesiyle hem biyoetanol üretilebileceğini hem de Türkiye'deki hayvancılığın kaliteli yem ihtiyacının karşılanabileceğini