T.C. 

ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ 

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ 

ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI 

ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER BĠLĠM DALI 

 

 

 

 

 

ORTA DOĞU’DAKĠ SĠLAHLANMA GĠRĠġĠMLERĠNĠN 

KÜRESEL VE BÖLGESEL GÜVENLĠĞE ETKĠSĠ: 

 SOĞUK SAVAġ DÖNEMĠ 

 

 

(DOKTORA TEZĠ) 

 

 

 

 

 

Ferhat PĠRĠNÇÇĠ 

 

 

 

 

 

BURSA 2010 





T.C. 

ULUDAĞ ÜNĠVERSĠTESĠ 

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ 

ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI 

ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER BĠLĠM DALI 

 

 

 

 

 

ORTA DOĞU’DAKĠ SĠLAHLANMA GĠRĠġĠMLERĠNĠN 

KÜRESEL VE BÖLGESEL GÜVENLĠĞE ETKĠSĠ: 

 SOĞUK SAVAġ DÖNEMĠ 

 

 

(DOKTORA TEZĠ) 

 

 

 

Ferhat PĠRĠNÇÇĠ 

 

 

 

 

DanıĢman: Prof. Dr. Tayyar ARI 

 

 

 

BURSA 2010 





 

ÖZET 

Yazar                     :   Ferhat PĠRĠNÇÇĠ 

Üniversite               :   Uludağ Üniversitesi 

Anabilim Dalı           :   Uluslararası ĠliĢkiler  

Tezin Niteliği           :   Doktora Tezi 

Sayfa Sayısı            :   xiii+ 334      

Mezuniyet Tarihi      :  

Tez DanıĢmanı     :   Prof. Dr. Tayyar ARI 

Orta Doğu’daki Silahlanma GiriĢimlerinin Küresel ve Bölgesel 

Güvenliğe Etkisi: Soğuk SavaĢ Dönemi 

 

Modern Orta Doğu politikalarını Ģekillendiren baĢlıca unsurlardan birisi silahlanma 

olmuĢtur. Ġkinci Dünya SavaĢı’nın ardından sahip olunan güvenlik endiĢeleri nedeniyle 

silahlanmaya baĢlayan bölge ülkeleri, Soğuk SavaĢ boyunca beĢ büyük savaĢ ve çok sayıda 

düĢük yoğunluklu çatıĢma yaĢamıĢtır. YaĢanan her savaĢın ve çatıĢmanın sonunda bölge 

ülkelerinin silahlanma düzeyleri ve tehdit algılamaları azalmak yerine artmıĢtır. Orta Doğu’da 

silahlanmanın güvenlik politikalarına etkisinin anlaĢılabilmesi için Soğuk SavaĢ dönemindeki 

silahlanma giriĢimlerinin analiz edilmesi oldukça önemlidir. Nitekim bölge ülkelerinin Soğuk 

SavaĢ sonrası dönemde yaĢadığı güvenlik problemlerinde Soğuk SavaĢ döneminde baĢlayan ve 

giderek etkisini arttıran silahlanma faaliyetlerinin payı büyüktür. Bununla beraber, silahlanma 

kavramı karmaĢık bir yapıya sahiptir. Her ülke istediği silahı üretemediği gibi her silahı dıĢ 

piyasalardan da satın alamamaktadır. Orta Doğu örneğinde Soğuk SavaĢ dönemindeki yerli 

silah üretimi ise oldukça sınırlıdır. Bu nedenle bölge ülkeleri, silahlanmak için sürekli bir 

Ģekilde dıĢ desteğe ihtiyaç duymuĢlardır. Silahların sıradan bir ticari meta olmadığı, bölgenin 

içsel sorunları ve uluslararası sistemin iki kutuplu yapısı bir arada düĢünüldüğünde Orta 

Doğu’daki silahlanma giriĢimlerinin bölgesel ve küresel etkiler doğurması kaçınılmazdır. 

Günümüz güvenlik ve silahlanma politikalarının anlaĢılabilmesi için yararlı bir çerçeve sunmayı 

amaçlayan bu çalıĢma, silahlanmanın kendine özgü doğasını dikkate alarak, Soğuk SavaĢ 

döneminde Orta Doğu’daki silahlanma giriĢimlerini, nedenleri ve sonuçlarıyla birlikte analiz 

etmektedir. 

 
 

Anahtar Kelimeler 

Orta Doğu Silahlanma Güvenlik Soğuk SavaĢ 

SavaĢ Tehdit Algılaması Silah Ticareti Ofansif Realizm 

 

 



 

 

ABSTRACT 

Author                     :    Ferhat PĠRĠNÇÇĠ 

University               :    Uludag University 

Department           :    International Relations  

Degree of Thesis :    Ph.D. 

Total Page            :    xiii + 334 

Graduation Date      :  

Thesis Supervisor :    Prof. Dr. Tayyar ARI 

Effects of the Middle East Armaments on 

 Regional and Global Security: The Cold War Era 

 
Armament is one of the most prominent factors that determine the modern Middle East 

politics. Due to the security concerns, the region started to armament just after the Second World 

War and experienced five total wars and several low-intensity conflicts in the Cold War era. At 

the end of the wars and conflicts, the threat perceptions did not decrease; instead incrementally 

increased with the re-armament efforts. It’s very crucial to analyze the Middle Eastern 

armaments in the Cold War era in order to understand the effects of these armaments on security 

policies. Since, post-Cold War era inherited several security problems arose from Cold War 

armaments. Nevertheless, the concept of armament has a very complex nature. Nor the countries 

can produce all types of weapons; neither can buy all types of weapons from foreign markets. In 

the case of the Middle East, indigenous arms production capacity is very limited and arms are 

not an ordinary commodity to trade. Hence, the region always needed foreign support to procure 

sufficient arms in quality and quantity. These facts including the domestic problems of the 

region and the structure of the bipolar system concomitantly complicate the effects of the 

armaments of the region. This thesis aims to present a useful perspective to comprehend the 

security and armament policies of the contemporary Middle East. It especially focuses on the 

enduring conflicts and analyzes the causes and consequences of the Cold War armaments by 

regarding the sui generis nature of armaments. 

 

 

Key Words 

Middle East Armament Security Cold War 

War Threat Perception Arms Trade Offensive Realism 

 

 



ÖNSÖZ 

 

Silahlanmanın Orta Doğu politikalarında belirleyici bir rol oynadığı, akademisyenler, 

gazeteciler ve politikacılar tarafından ön kabul gören ve sıklıkla dile getirilen olgulardan birisi 

olmuĢtur. Bununla beraber, bölgesel politikalarda silahlanmanın nasıl bir rol oynadığı, bölge 

ülkelerinin neden ve nasıl silahlandığı gibi konular, popüler bazı istisnalar haricinde 

bilinmemekte veya bu konulara değinilmemektedir. Bu çalıĢmada silahlanmanın güvenlik 

politikalarına etkisi, Orta Doğu’nun farklı bir boyutuyla anlaĢılması için seçilmiĢtir. Konunun 

Soğuk SavaĢ dönemiyle sınırlandırılması ise bilinçli bir tercihtir. Zira Orta Doğu’daki 

silahlanmanın geri planı, buzdağının suyun altında kalan kısmına benzetilirse, buzdağının altı 

bilinmeden buzdağının bütünü hakkında yorum yapmak yanlıĢ analizlerin ortaya çıkması riskini 

taĢımaktadır. Uluslararası politika alanında ―Orta Doğu‖, ―güvenlik‖ ve ―silahlanma‖ gibi üç 

karmaĢık kavramın ortak bir potada eritilmesi, yoğun bir çalıĢma dönemini gerektirmiĢtir. 

Fonksiyonel anlamda silahlanma ve güvenlik kavramları, ele alınan bakıĢ açısıyla oldukça farklı 

anlamlara gelebileceğinden, bu kavramların Orta Doğu’ya uygulanmasında kaçınılmaz olarak 

bazı sınırlandırmalara gidilmiĢtir. Buradan hareketle, geliĢmeler gerek silahlanma gerekse 

güvenlik açısından devlet merkezli bir bakıĢ açısıyla analiz edilmiĢtir. 

Sekiz yılı aĢkın bir zamandır beraber çalıĢtığım Hocam Prof. Dr. Tayyar ARI, tez 

konusunun belirlenmesinden çalıĢmanın bir bütünlük içinde sonlandırılmasına kadar süreçte 

hiçbir desteğini esirgemedi. VermiĢ olduğu destek ve sağlamıĢ olduğu vizyon için Hocama ne 

kadar teĢekkür etsem azdır. Ayrıca tecrübelerinden ve birikimlerinden yararlandığım 

Uluslararası ĠliĢkiler Bölümü Hocalarıma, verdikleri destek için teĢekkür ederim. 

ÇalıĢmanın kaynak taraması, veri toplaması ve analiz kısımlarında Orta Doğu 

ülkelerinde ve ABD’de TÜBĠTAK desteğiyle yaptığım saha araĢtırmalarının büyük katkısı 

oldu. Bu sayede değerli kaynaklara ulaĢmam, analiz ettiğim dönemde askeri ve sivil bürokrasi 

içinde yer alıp geliĢmeleri birebir yaĢayan kiĢilerle görüĢebilmem mümkün oldu. Bu nedenle 

sağlamıĢ olduğu destek için TÜBĠTAK’a teĢekkür ederim. 

Doktora tezinin tamamlanması, arka planda oldukça uzun ve maliyetli bir eğitim 

dönemini gerektirmektedir. Bütün eğitim süreçlerimde benden maddi-manevi hiçbir desteğini 

esirgemeyen ve sürekli yanımda olan Annem, Babam ve kardeĢlerime Ģükranlarımı sunuyorum. 

Doktora tezinin uzun araĢtırma ve yazım sürecinde yanımda olup benden manevi desteğini 

esirgemeyen ve bana her türlü çalıĢma imkânını sağlayan eĢim Emel PĠRĠNÇÇĠ, bu nedenle 

teĢekkürden fazlasını hak etmektedir. 

 

 

          Ferhat PĠRĠNÇÇĠ 

            Nisan 2010 

       BURSA 

 

 



vi 

 

ĠÇĠNDEKĠLER 

 

 

 

TEZ ONAY SAYFASI...................................................................................................………………ii 

ÖZET......................................................................................................................................................iii 

ABSTRACT............................................................................................................................................iv 

ÖNSÖZ....................................................................................................................................................v 

ĠÇĠNDEKĠLER......................................................................................................................................vi 

KISALTMALAR....................................................................................................................................x 

TABLOLAR..........................................................................................................................................xii 

ġEKĠLLER VE GRAFĠKLER …......................................................................................................xiii 

GĠRĠġ ......................................................................................................................................................1 

 

 

BĠRĠNCĠ BÖLÜM 

KURAMSAL ÇERÇEVE: GÜVENLĠK VE SĠLAHLANMA 

I. GÜVENLĠĞĠN ONTOLOJĠSĠ ............................................................................................................. 4 

II. GÜVENLĠĞE FARKLI YAKLAġIMLAR: TEORĠK ZEMĠNDE ÜÇ GELENEKSEL EKOL ...... 10 

A. Güvenliğe Liberal YaklaĢımlar ................................................................................................. 11 
1. Karşılıklı Bağımlılık Yaklaşımı ve Güvenlik ...................................................................... 15 
2. Kurumsal Liberalizmde Güvenlik ....................................................................................... 17 
3. Demokratik Barış Teorisi ................................................................................................... 20 

B. Globalizm: Güvenliğin Ekonomik Unsurlar Üzerinden Açıklanması ....................................... 24 
1. Klasik Marksizm‟de Savaş ve Çatışma Olgusu .................................................................. 24 
2. Bağımlılık ve Merkez-Çevre İlişkileri Bağlamında Askeri Güç ve Sömürü İlişkisi ............ 27 

C. Realizm: Devlet Merkezli Güvenlik.......................................................................................... 28 
1. Klasik Realizm ve Neorealizm Bağlamında Güvenlik ........................................................ 30 
2. Defansif (Savunmacı) Realizm ........................................................................................... 35 

a. ―Tehdit Dengesi‖ ve Defansif Ġttifaklar ................................................................... 37 
b. Güvenlik Ġkilemine Alternatif Bir Çözüm: Savunma-Saldırı Dengesi .................... 39 

3. Ofansif Realizm .................................................................................................................. 42 
a. Agresif Politikaların Kaynağı: Nispi Güç Üzerinden Güvenlik ArayıĢı .................. 44 
b. Güç Elde Etme ve Rakibi Kontrol Stratejileri.......................................................... 48 

III. GÜVENLĠK-SĠLAHLANMA ĠLĠġKĠSĠ: PARADOKSAL YAKLAġIMLAR .............................. 51 

A. Pasifizm ve Güvenliği Bozan Bir Unsur Olarak Silahlanma .................................................... 52 

B. Güvenliği Sağlayan Bir Unsur Olarak Silahlanma .................................................................... 56 

 

ĠKĠNCĠ BÖLÜM 

KAVRAMSAL ÇERÇEVE: EMPRĠK DÜZEYDE SĠLAHLANMA 

I. ASKERĠ TEKNOLOJĠNĠN GELĠġĠMĠ BAĞLAMINDA SĠLAH ÇEġĠTLERĠ ............................... 64 

A. Alternatif Silah Tasnifleri ......................................................................................................... 66 

B. Kitle Ġmha Silahları ................................................................................................................... 68 
1. Nükleer Silahlar ................................................................................................................. 68 
2. Kimyasal ve Biyolojik Silahlar ........................................................................................... 72 
3. Balistik Füzeler .................................................................................................................. 73 



vii 

 

II. SĠLAHLANMA – SĠLAHLANDIRMA: MADALYONUN ĠKĠ YÜZÜ ......................................... 75 

A. Üretim Yoluyla Silah Tedariki .................................................................................................. 77 

B. Silah Ticareti: Bir DıĢ Politika ve Güvenlik Aracı .................................................................... 80 
1. Tedarikçi (Satıcı) Ülkelerin Beklenti ve Hedefleri ............................................................. 82 
2. Alıcı Ülkelerin Beklenti ve Hedefleri ................................................................................. 85 

III. SOĞUK SAVAġ DÖNEMĠNDE ORTA DOĞU’NUN DÜNYA SĠLAH TĠCARETĠNDEKĠ 

KONUMU ........................................................................................................................................ 87 

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM  

ORTA DOĞU’DA SĠLAHLANMA GĠRĠġĠMLERĠNĠN BAġLAMASI 

I. SĠLAHLANMANIN BAġLAMASINDA ETKĠLĠ OLAN DĠNAMĠKLER ...................................... 94 

II. FĠLĠSTĠN SORUNUNUN GÖLGESĠNDE ĠLK GĠRĠġĠMLER ....................................................... 98 

A. Bölge DıĢı Güçlerin ÇatıĢan Çıkarları Doğrultusunda Silah Politikaları .................................. 98 

B. Ġsrail’in Ofansif Realist Stratejisi ve Önlenemeyen Birinci Arap Ġsrail SavaĢı ...................... 101 

III. SĠLAHLANDIRMADA BAġARISIZ KONTROL GĠRĠġĠMLERĠ ............................................. 106 

A. Silahlanmada Batı Tekeli OluĢturma Çabası: Üçlü Deklarasyon ........................................... 107 

B. Güç Elde Etme ArayıĢlarının Gölgesinde Üçlü Deklarasyonun ĠĢlevselliği ........................... 111 

C. Silahlandırma YarıĢında Yeni Aktör: SSCB ........................................................................... 115 
1. Mısır‟ın Batı Bloğundan Başarısız Silah Arayışları ........................................................ 116 
2. Kahire‟nin Doğu Bloğundan Silah Transferi ................................................................... 120 

 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

ORTA DOĞU’DA SĠLAHLANMA-GÜVENLĠK ĠLĠġKĠSĠ VE 

BÖLGESEL ÇATIġMALARIN ANALĠZĠ 

I. SÜVEYġ SAVAġI ........................................................................................................................... 126 

A. SüveyĢ Krizi: Alfa Operasyonundan Omega Operasyonuna GeçiĢ ........................................ 127 

B. SavaĢ Öncesinde Mısır ve Ġsrail’in Silahlanma Düzeyleri ...................................................... 129 
1. Erken Gelen Kriz Karşısında Mısır‟ın Hazırlık Derecesi ................................................ 130 
2. İsrail‟in Silahlanması ve Önleyici Savaş Stratejisi .......................................................... 132 

C. Kazanan ve Kaybedenleriyle SüveyĢ SavaĢı ........................................................................... 137 

D. SüveyĢ SavaĢı’nın Bölgesel Güvenlik Yapılanmasına Etkisi ................................................. 142 
1. Orta Doğu Güvenlik Sisteminde İngiltere‟nin Düşüşü ve Amerika‟nın Yükselişi ............ 143 
2. Bölgesel Denklemde Değişen Güvenlik Parametreleri .................................................... 146 

a. Bölgesel Güç Mücadeleleri ve Eisenhower Doktrinin Ġlk Uygulamaları ............... 147 
b. Irak’ta Rejim DeğiĢikliği ve OluĢan Yeni Dengeler .............................................. 151 
c. Arap Orta Doğusunda Mikro Soğuk SavaĢ ve KamplaĢmalar ............................... 155 

II. SĠLAHLANMA VE 1967 ARAP-ĠSRAĠL SAVAġI ...................................................................... 160 

A. Yeni Silahlanma GiriĢimleri ve Kaynak ArayıĢları ................................................................ 160 
1. Mısır‟ın Silahlanma Girişimleri ....................................................................................... 162 

a. Mısır’ın Sovyetlerle Doğrudan Teması: Silah ve Teknik Yardım AnlaĢmaları ..... 163 
b. Mısır’ın Balistik Füze Üretme GiriĢimleri ve Kimyasal Silah Stoku .................... 165 

2. Suriye ile Sovyetler Arasında Kurulan Silah İlişkisi ........................................................ 170 
3. İsrail‟in Silahlanma Faaliyetleri: Caydırıcılık ve Saldırı Stratejisinin Eşgüdümlü 

Planlanması .................................................................................................................. 171 



viii 

 

a. ABD’den Silah ve Güvenlik Garantisi ArayıĢlarının Gölgesinde Silahlanma ....... 172 
b. ABD’nin Ġsrail’e Doğrudan Silah SatıĢları ............................................................ 176 
c. Ġsrail’in Nükleer Silah ve Balistik Füze Üretme Faaliyetleri: 

 Caydırıcılık Stratejisi......................................................................................... 184 

B. Silahlanmanın SavaĢa DönüĢmesi ........................................................................................... 192 
1. Tarafların Güvenlik Stratejileri ve İttifaklar .................................................................... 192 
2. Tarafların Silahlanma Düzeyleri ve Askeri Üstünlüğü Kaybetme Endişeleri .................. 196 
3. Askeri Kapasitelerdeki Değişikliğin Yarattığı Kuşku, Güvensizlik ve Korku: Savaşın 

Gerçek Nedenleri .......................................................................................................... 200 

C. SavaĢın Güvenlik Politikalarına Etkisi .................................................................................... 207 
1. Savaşın Kısa Vadeli Askeri ve Siyasal Sonuçları: İsrail‟in Üstünlüğü Tekrar Ele 

Geçirmesi ...................................................................................................................... 207 
2. Bölgesel ve Küresel Konjonktürün Güç Dağılımına Etkisi .............................................. 211 

a. Yeni Dönemde Artan Savunma Harcamaları ......................................................... 211 
b. Farklı Stratejiler ve Yeni Ġttifak ArayıĢları ............................................................ 214 

III. BÖLGESEL VE KÜRESEL REKABETĠN GÖLGESĠNDE ARTAN SĠLAHLANMA VE 1973 

SAVAġI .......................................................................................................................................... 219 

A. Taraflar Silahlanma GiriĢimlerini Arttırıyor ........................................................................... 219 
1. İsrail‟in ABD Merkezli Silahlanma Faaliyetleri .............................................................. 219 

a. Eski Silah Kaynaklarında YaĢanan Sıkıntılar ...................................................................... 220 

b. Amerikan Silah Politikasında Köklü DeğiĢim: Ġsrail’in Üstünlüğü Politikası ....... 222 
c. Ġsrail’in Nükleer Politikasında DönüĢüm: ―Belirsizlik‖ Temelli Caydırıcılık ....... 230 

2. Mısır‟ın Silahlanma Faaliyetleri ...................................................................................... 235 
a. Nâsır Dönemi Silahlanma ve Yıpranmayan Silah Envanterleri ............................. 235 
b. Silahlanmada YaĢanan Sıkıntılar ve Nâsır Sonrasında Silahlanma ....................... 240 

3. Suriye‟de Sovyet Merkezli Silahlanma ............................................................................. 245 

B. RövanĢ Psikolojisine Dayalı 1973 SavaĢı ............................................................................... 249 
1. Tarafların Karşılaştırmalı Güvenlik Stratejileri .............................................................. 249 
2. 1973 Savaşı Öncesinde Tarafların Silahlanma Düzeyleri ve Askeri Hazırlık Dereceleri 251 
3. Silah Köprüsünün Desteğiyle Sürdürülen Savaş .............................................................. 253 

C. SavaĢın Bölgesel ve Uluslararası Siyasal Sonuçları ................................................................ 258 
1. Kahire‟nin Ofansif Realizm‟den Defansif Realizm Mantığına Geçişi ............................. 258 
2. İsrail‟in Agresif Politikasındaki Süreklilik ve Bölge Ülkeleriyle İlişkiler ........................ 262 
3. Savaşın Küresel Etkilerinin Tetiklediği Bölgesel Silahlanma .......................................... 265 

IV. BÖLGESEL GÜÇ BOġLUĞUNU DOLDURMA MÜCADELESĠ:  ĠRAN-IRAK SAVAġI ...... 268 

A. Tarafların Bölgesel Liderlik Ġçin Silahlanma GiriĢimleri ....................................................... 268 
1. Küresel Dengelerin İran‟a Sağladığı Avantaj: Tahran‟ın Silahlanma Faaliyetleri ........ 270 

a. Ġran’ın Konvansiyonel Silahlanmasında Amerikan Etkisi ..................................... 270 
b. ġah Döneminde Nükleer Silah GeliĢtirme Faaliyetleri .......................................... 273 

2. Irak‟ın Silahlanma Faaliyetleri ........................................................................................ 275 
a. Irak’ın Konvansiyonel Silahlanmasında Sovyet Etkisi .......................................... 276 
b. Irak’ın Nükleer Silahlanma Programı .................................................................... 278 
c. Bağdat’ın Balistik Füze GeliĢtirme Projesi ............................................................ 281 
d. Bağdat’ın Kimyasal Silahlanma Programı ............................................................. 283 

B. DıĢ Desteklerle Sürdürülen Sekiz Yıllık SavaĢ ....................................................................... 285 
1. Bölgesel Tehdit Algılamalarında İran Kaynaklı Artış: Şah Rejiminin Devrilmesi .......... 285 
2. Irak‟ın Fayda-Maliyet Analizi ve Bölgesel Liderlik Hamlesi .......................................... 286 



ix 

 

3. Silahlanmanın Savaşın Gidişatında Oynadığı Rol ........................................................... 289 

C. Ġran-Irak SavaĢı’nın Askeri ve Siyasal Sonuçları .................................................................... 291 

V. GÜÇ ARAYIġINDAKĠ IRAK’TAN SON HAMLE: KUVEYT’ĠN ĠġGALĠ ............................... 295 

A. Ġran SavaĢı Sonrasında Irak’ın Güvenlik Politikası ................................................................ 296 
1. Bağdat‟ın Stratejik ve Ekonomik Açmazları .................................................................... 296 
2. Irak‟ın Devam Eden Silahlanma Faaliyetleri .................................................................. 297 

B. ġantaj Stratejisinde BaĢarısızlık ve ĠĢgal Stratejisine GeçiĢ .................................................... 300 
1. Irak‟ın Şantaj Stratejisi .................................................................................................... 301 
2. Asimetrik Kapasitedeki Kuveyt‟in Tehdit Algılaması ....................................................... 303 

C. Kuveyt’in ĠĢgalinin Askeri ve Siyasal Sonuçları .................................................................... 305 
1. İşgalin Yeniden Şekillendirdiği Küresel ve Bölgesel Tehdit Algılamaları ....................... 307 
2. İşgale Müdahale ve Yeni Bir Dönemin Başlangıcı .......................................................... 309 

 

SONUÇ………………………………………………………………………………………………312 

KAYNAKLAR……………………………………………………………………………………....316 

ÖZGEÇMĠġ…………………………………………………………………………………………334 

  



x 

 

KISALTMALAR 

Kısaltma Bibliyografik Bilgi 

AB Avrupa Birliği 

ABD Amerika BirleĢik Devletleri 

ACDA Silahların Kontrolü ve Silahsızlanma Ajansı 

(Arms Control and Disarmament Agency) 

AMIO Arap Askeri Sanayi Örgütü 

(Arab Military Industry organisation) 

AR-GE AraĢtırma-GeliĢtirme 

BAC BirleĢik Arap Cumhuriyeti 

BAE BirleĢik Arap Emirlikleri 

BM BirleĢmiĢ Milletler 

CERVA Fransız Jet Motoru Firması 

(Compagnie des Engins à Réaction pour Vol Accéléré) 

CIA Merkezi Haberalma TeĢkilatı 

(Central Intelligence Agency) 

ÇHC Çin Halk Cumhuriyeti 

DTÖ Dünya Ticaret Örgütü 

FAC Federal Almanya Cumhuriyeti 

FKÖ Filistin KurtuluĢ Örgütü 

FLN Ulusal Özgürlük Cephesi (Cezayir) 

(Front de Libération Nationale) 

GATT Ticaret ve Tarifeler Genel AnlaĢması 

(General Agreement on Tariffs and Trade) 

GSYĠH Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 

IAI Ġsrail Uçak Endüstrisi 

(Israel Aircraft Industries) 

ICBM Kıtalararası Balistik Füze 

(Intercontinental Ballistic Missile) 

IMI Ġsrail Savunma Sanayi (ġirketi) 

(Israel Military Industries) 

KĠK Körfez ĠĢbirliği Konseyi 

km Kilometre 

MC Milletler Cemiyeti 



xi 

 

MEC Orta Doğu Komutanlığı 

(Middle East Command) 

MEDO Orta Doğu Savunma Örgütü 

(Middle East Defense Organisation) 

mm Milimetre 

MRL Çok Namlulu Roket Atar 

(Multiple Rocket Launcher) 

MW Megawatt 

NEACC Yakın Doğu Silah Koordinasyon Komitesi 

(Near East Arms Co-ordinating Committee) 

NPT Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme AnlaĢması 

(Non-Proliferation Treaty) 

NUMEC Nükleer Materyal ve Malzeme ġirketi 

(Nuclear Material and Equipment Corporation) 

OPEC Petrol Ġhraç Eden Ülkeler Örgütü 

(Organisation of Oil Exporting Countries) 

OAPEC Petrol Ġhraç Eden Arap Ülkeleri Örgütü 

(Organisation of Arab Oil Exporting Countries) 

SALT Stratejik Silahların Sınırlandırılması AntlaĢması 

Strategic Arms Limitation Talks 

SAM Karadan Havaya Füze 

(Suface to Air Missile)  

SDECE Fransız Ġstihbarat Örgütü 

(Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionnage) 

SLBM Denizaltılardan Fırlatılan Balistik Füze 

(Submarine Launched Ballistic Missile) 

SRAAM Kısa Menzilli Havadan Havaya Füze  

(Short Range Air to Air Missile) 

SSM Karadan Karaya Füze 

(Surface-to-Surface Missile) 

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 

TNT Trinitro toluen 

UAEK Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu 

UNEF BM Acil Durum Gücü  

(UN Emergency Force) 

UNSCOP BM Filistin Özel Komisyonu  

(UN Special Commission on Palestine) 

  



xii 

 

TABLOLAR 

 

Tablo-1: Farklı Düzeylerde ve Farklı Birimler Açısından Tehditler……………………………..7 

Tablo-2: Mahkûmun Ġkilemi Modeli Matrisi……………………………………………………..18 

Tablo-3: Ofansif Realizm…………………………………………………………………..…….…47 

Tablo-4: Silahların Farklı Kriterlere Göre Tasnifi……………………………………………….66 

Tablo-5: Farklı SavaĢ BaĢlıklarıyla Yapılan Bir Füze Saldırısının Yol Açacağı  

Tahmini Kayıplar………………………………………………………………………..…71 

Tablo-6: “Silah Üretimi” AĢamaları………………………………………………………………79 

Tablo 7 : GeliĢmekte Olan Ülkelere Sevk Edilen Temel Silah Sistemleri……………………….89
 

Tablo-8: Bazı Orta Doğu Ülkelerinin Savunma Harcamaları………………………………..….90 

Tablo-9: Birinci Arap-Ġsrail SavaĢı’nda Tarafların Askeri Kapasiteleri……………………….105 

Tablo-10: 1950-1954 Döneminde Orta Doğu’ya Yapılan Silah SatıĢları……………………….114 

Tablo-11: 1955-1964 Döneminde Orta Doğu’ya Yapılan Silah SatıĢları………………………160 

Tablo-12: Arap Ülkeleri Arasındaki DeğiĢken Ġttifaklar (1962-1966)………………………....193 

Tablo-13: 1967 SavaĢı’na Katılan Toplam SavaĢ Gücü……………………………...…………197 

Tablo-14: Bölge Ülkelerinin 1966-1972 Dönemindeki Askeri Harcamaları………………...…213 

Tablo-15: Yıpratma SavaĢına Katılan Mısır ve Ġsrail Güçlerinin KarĢılaĢtırılması………….216 

Tablo-16: Mısır’ın 1967-1970 Döneminde DeğiĢen Silah Envanteri…………………………...237 

Tablo-17: 1970’te Mısır’da Bulunan Sovyet Askeri Birimleri ve Hava  

Savunma Bataryaları…………………………………………………….………...……239 

Tablo-18: Mısır’ın 1970-1973 Döneminde DeğiĢen Envanterleri……………………………...…241 

Tablo-19: Suriye’nin 1967-1973 Döneminde DeğiĢen Silah Envanteri ………………………….246 

Tablo-20: 1973 SavaĢı’nda Tarafların Temel Silah Düzeyleri…………………………………...251 

Tablo-21: Ġsrail’in Silahlanma Düzeyindeki Farklılıklar (1973-1982)…………………………..262 

Tablo-22: Ġran ve Irak’ın Savunma Harcamaları (1962-1980) ……………………………….....269 

Tablo-23: ABD’den Ġran’a Doğrudan Silah SatıĢları (1970-1979) ….…………………………...271 

Tablo-24: Orta Doğu’da 1958 Eylülündeki Temel Askeri Göstergeler ..………………...……...277 

Tablo-25: Irak’ın Savunma Harcamaları ve Silah Alımları (1987-1991) ……………………….298 

  



xiii 

 

 

 

ġEKĠLLER VE GRAFĠKLER 

 

ġekil-1: Tırmanma……………………………………………………………………………..69 

ġekil-2: Silah Üretimine ĠliĢkin Askeri Teknolojinin AĢamaları…………………………...76 

 

 

 

Grafik-1: GeliĢmekte Olan Ülkelerde ve Orta Doğu’da Silah Alımları (1967-1995)……...89 

Grafik-2: Orta Doğu’da Savunma Harcamaları ve Silah Alımları (1967-1995)…………..91 

Grafik-3: Orta Doğu’da Artan Petrol Gelirleri ve Askeri Harcamalar (1963-1988)…....266 

 

 

 

 

 



 

GĠRĠġ 

 

 

Orta Doğu, siyasal, dinsel, tarihsel, ekonomik ve stratejik anlamda sadece bölge ülkeleri 

açısından değil; uluslararası politika açısından da oldukça hayati bir öneme sahiptir.
1
 Krizlerin 

ve çatıĢmaların eksik olmadığı modern Orta Doğu politikalarını Ģekillendiren baĢlıca unsurların 

arasında yer alan silahlanma, bölgesel ve küresel güvenlik politikaları üzerinde etkili 

olmaktadır. Bu bağlamda 2000’li yıllarda Dünyada en fazla savunma harcaması yapan ve 

dolayısıyla en fazla silah alımında bulunan 10 ülkeden yedisinin Orta Doğu coğrafyasında 

bulunması ĢaĢırtıcı değildir. Günümüzde Orta Doğu’daki silahlanmanın güvenlik politikalarına 

etkisinin anlaĢılabilmesi için Soğuk SavaĢ dönemindeki silahlanma giriĢimlerinin analiz 

edilmesi oldukça önemlidir. Nitekim bölge ülkelerinin Soğuk SavaĢ sonrası dönemde yaĢadığı 

güvenlik problemlerinde Soğuk SavaĢ döneminde baĢlayan ve giderek etkisini arttıran 

silahlanma faaliyetlerinin payı büyüktür. Bu çalıĢma, Orta Doğu’daki günümüz güvenlik 

sorunlarının anlaĢılması ve gelecekte yaĢanacak muhtemel sorunlara ıĢık tutması amacıyla 

retrospektif bir Ģekilde, Soğuk SavaĢ dönemindeki silahlanma faaliyetlerinin bölgesel ve küresel 

güvenlik politikalarına etkisini analiz etmeyi amaçlamaktadır. 

Güvenlik, siyasal bir olgu olarak mutlak sınırının çizilmesi zor ve subjektif bir 

kavramdır. Kapsamı, küresel düzeyden baĢlanıp birey düzeyine kadar indirgenebilecek olan 

güvenlik olgusu, birçok bilim dalının ilgi alanına girmektedir. Bu bağlamda Uluslararası 

ĠliĢkiler bilim dalının temel ilgi alanı, uluslararası siyasal sistemi oluĢturan devletler ve devlet 

dıĢı unsurların barıĢ içinde bir arada yaĢamaları ve varlıklarını güvenlik içinde sürdürmeleridir. 

Bu nedenle, alandaki tüm teori ve yaklaĢımların temel hedefi, öncelikle bu sorunu ele almak ve 

çözmeye çalıĢmak olmuĢtur. Uluslararası ĠliĢkiler alanında güvenlik üzerine yapılan 

çalıĢmaların kökeni, antik dönemlere kadar götürülebilir. Bununla birlikte güvenlik kavramı, 

neredeyse Ġkinci Dünya SavaĢı’nın sonuna kadar savaĢ, barıĢ veya gücün bir fonksiyonu olarak 

ele alınmaktaydı. Güvenlik çalıĢmaları, zaman içinde giderek daha özerk bir alan haline 

gelmeye baĢlamıĢ ve güvenlik üzerine spesifik çalıĢmalar yapılmıĢtır. Uluslararası iliĢkiler 

literatüründe 1980’lerde yapılan bazı çalıĢmalar, güvenliğin sadece devletle ilgili olmadığını; 

bütün insan topluluklarıyla iliĢkili olduğunu ileri sürmesi açısından güvenlik çalıĢmalarında 

yeni bir dönemin baĢlamasına neden olmuĢtur. Bu aĢamadan sonra plüralist, eleĢtirel ve 

konstrüktivist güvenlik çalıĢmaları alanda dikkat çekmeye baĢlasa da silahlanma alanında hâlâ 

devlet merkezli güvenlik anlayıĢının ağırlıklı bir yeri olduğu söylenebilir. Oldukça geniĢ 

kapsamı olmasına karĢın çalıĢmada kabul edilen güvenlik olgusu, devlet düzeyinde dıĢarıdan 

gelecek tehditlere karĢı düzenlenen ulusal güvenlik ve bununla iliĢkili olarak bölgesel ve küresel 

güvenlik düzeyiyle sınırlı tutulacaktır. Bu nedenle çalıĢmada yapılacak olan teorik tartıĢma, 

                                                      
1 Orta Doğu’ya yönelik kapsamlı bir analiz için bkz. Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Siyaset, Savaş ve 

Diplomasi, 4. Baskı, Bursa: MKM Yayınları, 2008, passim. 



2 

 

güvenlik çalıĢmalarında hâkim konumda bulunan üç temel paradigmanın güvenliğe bakıĢı 

çerçevesinde gerçekleĢtirilecektir. 

ÇalıĢmanın temel ilgi alanı olan silahlanma faaliyetlerinin güvenlikle iliĢkisi ilginç 

teorik tartıĢmaları beraberinde getirmektedir. Literatür incelendiğinde silahlanmanın güvenliği 

sağlayıcı ve güvenliği bozucu yönlerinin geniĢ tartıĢmalara konu olduğu görülmektedir. Aynı 

durum, güvenlikle iliĢkili olan savaĢ için de geçerlidir. Bu bağlamda silahlanmanın savaĢlara 

yol açtığını savunan bir kesim bulunmakla beraber, caydırıcı etkisi nedeniyle silahlanmanın 

savaĢları önlediğini savunanlar da bulunmaktadır. Ancak bütün taraflar silahlanmanın her 

halükarda güvenlikle ve savaĢla iliĢkili olduğunu kabul etmektedir. ÇalıĢma, bu tartıĢmalardan 

yararlanarak silahlanmanın gerek güvenlik gerekse savaĢlardaki rolünü irdelemektedir. Bu 

noktada konu olarak Orta Doğu’nun, dönem olarak da Soğuk SavaĢ döneminin seçilmiĢ olması 

önemlidir. Zira Orta Doğu gibi siyasal, dinsel ve etnik açıdan karmaĢık bir coğrafyada güvenlik 

sorunları hiç bitmemekte ve bölge ülkelerinin güvenliklerini sağlamak için baĢvurduğu baĢılıca 

yöntem, silahlanma olmaktadır. Silahlanma kavramını biraz daha açmak gerekirse, kavram hem 

ülke içinde silah üretimiyle hem de silah ticareti yöntemiyle tedarik edilen silahları 

kapsamaktadır. Bu bağlamda her ülke istediği her silah sistemini üretmemekte ve dolayısıyla 

silahların önemli bir kısmı dıĢarıdan silah ticareti yöntemiyle tedarik edilmektedir. Ancak silah 

ticareti, normal ticari iĢlemlerden oldukça farklı ve karmaĢık bir yapıya sahiptir. Silah ticareti 

ister piyasa fiyatları üzerinden, ister sembolik rakamlarla, isterse de hibe olarak 

gerçekleĢtirilsin, bunun siyasi ve stratejik yönü, ekonomik yönüne ağır basan bir etkileĢimdir. 

Bu etkileĢim, silah ticaretinin kendine özgü doğası gereği sadece bir kereliğine değil, birçok kez 

gerçekleĢmekte ve istisnalar hariç olmak üzere aynı taraflar arasında uzun dönemler 

sürebilmektedir. Tedarikçi ve alıcı ülkeler açısından farklı hedeflerin ve beklentilerin söz 

konusu olduğu silah ticaretinde transferler, her iki tarafın çıkarı keskin bir Ģekilde çatıĢmadığı 

sürece gerçekleĢmektedir. 

ÇalıĢmanın temel hipotezleri üzerinde durmak gerekirse, öncelikle Soğuk SavaĢ 

dönemindeki silahlanma giriĢimlerinin, modern Orta Doğu politikalarının anlaĢılmasında kilit 

bir öneme sahip olduğu bir kez daha vurgulanmalıdır. ÇalıĢmada analizler, teorik anlamda 

ofansif realizmin temel argümanlarından hareket edilerek yapılacaktır. Bu bağlamda çalıĢmada 

özellikle savaĢların tarafları olan ülkelerin güç maksimizasyonunu hedeflediği ve nihai 

amaçlarının güvenliklerini garanti altına almak için geride sıfır tehdit potansiyeli bırakmak 

olduğu varsayılmaktadır. Bunun yanı sıra çalıĢmada devletlerin tehdit algılamalarının, 

silahlanmanın en önemli nedeni olduğu savunulmaktadır. Bölge ülkelerinin ihtiyaç duydukları 

silah kapasitesine ulaĢma hedefini tek baĢına gerçekleĢtirmeleri oldukça zordur. Bu nedenle 

silahlanmanın, özellikle bölge dıĢı güçlerle ittifaklara girilmesinin en önemli nedenlerinden biri 

olduğu savunulmaktadır. Ayrıca silahlanma ve savaĢ arasındaki iliĢki, retrospektif bir analizle 

test edilmektedir. Bu bağlamda ele aldığımız dönem itibariyle seçilen savaĢlar derinlemesine 

analiz edilerek, silahlanmanın savaĢların herhangi bir sürecindeki rolü ortaya konmaktadır. 

Bununla iliĢkili olarak bir diğer hipotez, bölgede gerçekleĢen silahlanma faaliyetlerinin her 

zaman savaĢa neden olmadığı ancak potansiyel bir teĢvik edici unsur olduğu Ģeklindedir.  

Yukarıdaki hipotezlerden hareketle tez planına değinmek gerekirse, dört bölümden 

oluĢan çalıĢmanın Birinci Bölümde öncelikle güvenlik ve silahlanmanın teorik çatısı 

oluĢturulmaktadır. Bu bağlamda güvenliğe yönelik ontolojik bir tartıĢma yapıldıktan sonra 



3 

 

geleneksel güvenlik çalıĢmalarında hâkim olan üç ana uluslararası iliĢkiler teorisinin güvenliğe 

yaklaĢımı irdelenmektedir. Sırasıyla liberal, globalist ve realist paradigmanın güncel tartıĢmaları 

da dikkate alınarak oluĢturulacak çerçevede, bölge ülkelerinin güvenlik sorunlarına yaklaĢımına 

yönelik ofansif realizm öne çıkartılmaktadır. Ardından güvenlik ve silahlanma arasındaki iliĢki 

teorik bir tartıĢmaya tabi tutulmakta ve silahlanmanın güvenliğin sağlanmasında veya 

güvenliğin bozulmasında oynadığı rol teorik çerçevede irdelenmektedir. 

ÇalıĢmanın kavramsal çerçevesini oluĢturmayı amaçlayan Ġkinci Bölümde 

silahlanmadan önce, ―silah‖ kavramına açıklık getirmek için askeri teknolojinin geliĢimi 

çerçevesinde silahların niteliğindeki değiĢim ortaya konmaktadır. Bu bağlamda silahların farklı 

kriterlere göre sınıflandırması yapıldıktan sonra konvansiyonel silahlar ile kitle imha silahları 

arasındaki farklılıklar vurgulanmakta ve kitle imha silahları kendi içinde karĢılaĢtırılmaktadır. 

Silahların ardından silahlanma olgusu kavramsal olarak tartıĢılmakta ve silahlanmanın kendine 

özgü dinamiği çerçevesinde silah üretimi ve silah ticaretinde muhatapların hedef ve beklentileri 

irdelenmektedir.  

ÇalıĢmanın analiz kısmı için altyapı sağlaması amacıyla Üçüncü Bölümde Orta 

Doğu’da modern anlamda silahlanma giriĢimlerinin baĢlaması süreci ele alınmaktadır. Bu 

bağlamda bölgesel silahlanmanın baĢlamasında etkili olan dinamikler ortaya konduktan sonra 

gerek bölge ülkelerinin gerekse silah tedarikçilerinin ilk dönem silahlanma ve silahlandırma 

politikaları incelenmektedir. Bu bölümde son olarak bölgede modern anlamda silahlanmanın 

baĢlangıcı sayılan Mısır’ın Doğu Bloğundan silah transferi süreci incelenmektedir. 

Teorik ve kavramsal çerçeve ile silahlanmanın baĢlaması sürecinin ardından analizlerin 

yapıldığı Dördüncü Bölümde Orta Doğu’da silahlanma-güvenlik iliĢkisi, baĢlıca bölgesel 

çatıĢmalar analiz edilerek ortaya konmaktadır. Büyük ölçüde birbiriyle iliĢkili olarak analiz 

edilecek olan çatıĢmalar, SüveyĢ SavaĢı, 1967 SavaĢı, 1973 SavaĢı, Ġran-Irak SavaĢı ve Irak’ın 

Kuveyt’i iĢgali olarak belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tarafların silahlanma gerekçeleri, silahlanma 

yöntemleri, silahlanmalarının çatıĢmaların çıkmasında, sürdürülmesinde ve sonlandırılmasında 

oynadığı rol ile çatıĢmaların ardından oluĢan yeni konjonktürdeki silahlanma giriĢimleri her bir 

savaĢ için ayrı ayrı analiz edilmektedir.  

 

 



4 

 

 

BĠRĠNCĠ BÖLÜM 

KURAMSAL ÇERÇEVE: GÜVENLĠK VE SĠLAHLANMA 

 

I. GÜVENLĠĞĠN ONTOLOJĠSĠ 

Güvenlik, insanlığın doğuĢundan beri temel önceliklerinden birisi olmuĢtur. Abraham 

Maslow’un insan ihtiyaçları hiyerarĢisinde, yeme-içme gibi fiziksel ihtiyaçların ardından 

güvenlik ihtiyacı gelmektedir. Ancak güvenlik kavramına iliĢkin ortak bir tanım yapmak o 

kadar kolay değildir. Güvenliğin sınırları, insanlığın ilk dönemlerinde çok daha kolay 

belirlenebilmekteydi; ancak insanlık tarihi geliĢtikçe kavramın kapsamı ve kavrama yüklenen 

anlamlar oldukça geniĢlemiĢtir. Tanımlamadaki zorluk, sadece üzerinde hemfikir olunan 

spesifik bir güvenlik alanının belirlenmesinde değil; aynı zamanda kavramın soyut olarak 

tanımlanması için de geçerlidir.
1
 En genel anlamıyla bireylerin, toplumsal grupların, devletlerin 

veya bütünüyle dünyanın “korku, tehdit ve tehlikelerden uzak olma durumu” Ģeklinde 

tanımlanabilecek olan güvenlik, Ģüphesiz sadece uluslararası iliĢkiler disiplinine özgü bir konu 

değildir. Konu, psikolojiden sosyolojiye, ekonomiden kriminolojiye, biyolojiden kimyaya kadar 

doğal ve sosyal bilimlerin birçok dalının ilgi alanına girmekte ve temel gündem maddelerinden 

birisini oluĢturmaktadır. Doğal olarak güvenliğe yüklenen anlam, konunun ele alındığı her bir 

bilim dalında farklılaĢmaktadır.  

Uluslararası ĠliĢkiler bilim dalının temel ilgi alanı, uluslararası siyasal sistemi oluĢturan 

devletler ve devlet dıĢı unsurların barıĢ içinde bir arada yaĢamaları ve varlıklarını güvenlik 

içinde sürdürmeleridir. Bu nedenle, bu alandaki tüm teori ve yaklaĢımların temel hedefi, 

öncelikle bu sorunu ele almak ve çözmeye çalıĢmak olmuĢtur. Buradan hareketle Uluslararası 

ĠliĢkiler alanında güvenlik üzerine yapılan çalıĢmaların kökeni, antik dönemlere kadar 

götürülebilir. Ancak, yapılan ilk dönem çalıĢmalar güvenliği merkeze oturtmamakta; savaĢla 

iliĢkili olarak ele almaktaydı. Ayrıca uluslararası iliĢkilerin bir disiplin olarak ortaya 

çıkmasından sonra da güvenliğe yönelik yaklaĢımların özerk bir Ģekilde geliĢmediğini belirtmek 

gerekir. Bir diğer ifadeyle, savaĢ ve barıĢın nedenleri üzerine önermelerde bulunan hemen 

hemen bütün uluslararası iliĢkiler teorilerinin yer verdiği güvenlik kavramı, önceleri savaĢ, barıĢ 

                                                      
1 Edward A. Kolodziej, Security and International Relations, New York: Cambridge University Press, 2005, ss. 1-3. 



5 

 

veya gücün bir fonksiyonu olarak ele alınmaktaydı.
2
 Ancak güvenlik çalıĢmaları, zaman içinde 

giderek daha özerk bir alan haline gelmeye baĢlamıĢ ve güvenlik üzerine spesifik çalıĢmalar 

yapılmıĢtır. Büyük ölçüde Anglo-Amerikan kökenli olan güvenlik çalıĢmalarının uluslararası 

iliĢkiler disiplininde nispeten özerk bir alan olarak belirmesi, Ġkinci Dünya SavaĢı’ndan sonra 

söz konusu olmuĢtur. Öyle ki 1950’li ve 1960’lı yıllar, güvenlik çalıĢmalarının altın çağı olarak 

nitelendirilmiĢtir. Güvenliği merkeze oturtan Soğuk SavaĢ dönemindeki çalıĢmalarda devlet, 

strateji, bilim ve statüko gibi kavramlar üzerinde yoğunlaĢılmıĢtır.
3
 1980’lerde uluslararası 

iliĢkiler literatüründe yapılan bazı çalıĢmalar, güvenliğin sadece devletle ilgili olmadığını; bütün 

insan topluluklarıyla iliĢkili olduğunu ileri sürmesi açısından güvenlik çalıĢmalarında yeni bir 

dönemin baĢlamasına neden olmuĢtur.
4
 Bu aĢamadan sonra realizmin temel varsayımlarının 

hakim olduğu güvenlik çalıĢmalarının yanı sıra plüralist, eleĢtirel ve konstrüktivist güvenlik 

çalıĢmaları da alanda dikkat çekmeye baĢlamıĢtır.
5
  

Güvenlik her ne kadar çok sayıda bilim dalının ilgi alanına girse de uluslararası 

güvenlik veya küresel güvenliği merkeze oturtarak yapılan çalıĢmalar, uluslararası iliĢkiler 

disiplini içinde geliĢim göstermiĢtir. Güvenliğe iliĢkin yapılan çalıĢmalarda, devletler arası 

iliĢkilerde askeri güvenliğe vurgu yapan realist paradigmanın baskın konumda olduğu 

belirtilmelidir. Bununla beraber Soğuk SavaĢ sonrası dönemde realizmin güvenlik konusundaki 

katı sınırlarının, hem realist paradigma içinde hem de realizm karĢıtı teori ve yaklaĢımlar 

tarafından tartıĢıldığı ve alternatif çalıĢmalar yapıldığı görülmektedir. Bu noktada Peter Hough, 

güvenlik konusunda son dönemde yapılan çalıĢmaları “genişletici” ve “derinleştirici” 

yaklaĢımlar olmak üzere iki ana eksende ele almaktadır.
6
 Hough’a göre bazı neorealistleri de 

içeren genişletici yaklaşım yine devlet güvenliğini baz almakta; ancak, askeri konular dıĢındaki 

konuları da araĢtırmalarına dahil ederek çalıĢmalarının kapsamını geniĢletmektedirler. 

Liberaller, plüralistler ve sosyal konstrüktivistler tarafından desteklenen derinleştirici yaklaşım 

ise sadece çalıĢmalarının kapsamını geniĢletmemekte; aynı zamanda güvenliğin odak noktasını 

da değiĢtirerek devlet yerine insan güvenliği üzerinde durmaktadır. 

                                                      
2 Barry Buzan, ―Peace, Power and Security: Contending Concepts in the Study of International Relations‖, Journal of 

Peace Research, Volume 21, Issue 2, June 1984, s. 110. 
3 Paul D. Williams, bunu güvenlik çalıĢmalarında dört ―S‖nin hakim olması Ģeklinde nitelendirmektedir: State, 

Strategy, Science, Status quo. Bkz. Paul D. Williams (ed.), Security Studies: An Introduction, Oxon: Routledge, 

2008, ss. 2-3. 
4 Bu çalıĢmalara örnek olarak bkz. Bary Buzan, People, States and Fear : The National Security Problem in 

International Relations, Brighton : Wheatsheaf Books, 1983, passim. 
5 Williams, op.cit., ss. 3-4. 
6 Peter Hough, Understanding Global Security,  2. Ed. New York: Routledge, 2008, ss. 11-20. 



6 

 

Örneğin Bary Buzan ve arkadaĢları, güvenliğin askeri alanın dıĢında dört farklı alanda 

daha ele alınabileceğini belirtmektedirler
7
: Siyasal, sosyal, ekonomik ve çevresel. Yazarlar, 

geleneksel güvenlik çalıĢmalarının, askeri iliĢkilerin tümünü güvenlikle iliĢkilendirmesine karĢı 

çıkmaktadır. Zira, günümüzde ülke savunmasının ordunun fonksiyonlarından sadece birisi 

olduğuna dikkat çekilmekte ve ülke dıĢına barıĢ gücü gönderilmesi veya insani müdahaleler gibi 

konuların askeri boyutu ilgilendirse de devletin varoluĢuna yönelik bir tehdit oluĢturmadığı 

vurgulanmaktadır. Yazarlar, siyasal alanda egemenliğin ve hatta ideolojinin tehdit edilmesinin; 

sosyal alanda ―biz‖i oluĢturan baĢta kimlik gibi değerlerin öteki karĢısında tehlikeye girmesinin; 

ekonomik alanda nüfusun tümünü etkileyecek krizlerin yaĢanmasının ve çevresel alanda 

insanlık da dahil olmak üzere türlerin neslinin veya yaĢam alanlarının tehlikeye girmesinin en az 

askeri alanda yaĢanan tehlikeler kadar hayatta kalabilme ile iliĢkilendirilebileceğini 

savunmaktadırlar. Bu noktada Uluslararası ĠliĢkilerin asıl konusu, uluslararası güvenlik olmakla 

beraber, günümüzde sosyal, ekonomik ve çevreye iliĢkin konularda ortaya çıkan güvenlik 

sorunlarının, doğrudan uluslararası güvenliği etkilediği söylenebilir. 

Güvenlik olgusu objektif olarak, mevcut durumda sahip olunan değerlere yönelik bir 

tehdidin olmadığı anlamına gelmekteyken; subjektif anlamda güvenlik, gelecekte de bu 

değerlere yönelik bir saldırının gerçekleĢeceği korkusunun olmadığını ifade etmektedir. Bu 

bağlamda objektif açıdan güvenlikte mevcut tehdit daha kolay tanımlanabilirken; sahip olunan 

değerlere yönelik gelecekte bir saldırının olabilme ihtimali, objektif olarak ölçülemeyen bir olgu 

olduğu için subjektif değerlendirmelere ve spekülasyonlara bağlı bir tehdit tanımlamasıdır.
8
 

Güvenlik, kabul edilen genel tanımında da belirtildiği gibi, tehdit ve tehlikelere dayalı 

olarak atfedilen anlamlarla soyuttan somuta dönüĢmekte ve sınırı da hangi perspektiften ele 

alındığına göre değiĢiklik gösterebilmektedir. Bir diğer ifadeyle kavram, hem analiz düzeyi hem 

analiz birimi değiĢtikçe oldukça farklı boyutlar alabilmektedir. Hatta aynı analiz birimleri 

tarafından, aynı analiz düzeyinde bile farklı güvenlik tanımlamaları yapılabilmektedir. Örneğin, 

herhangi bir durum bir aktör tarafından tehdit olarak değerlendirilip güvenlikle 

iliĢkilendirilebilirken; aynı durum aynı düzeydeki baĢka bir aktör tarafından bir tehlike veya 

tehdit olarak görülmeyebilir. Bu durum, güvenliğin sadece zamanlama olarak değil; kiĢilere ve 

algılamalara göre değiĢiklik göstermesi bakımından subjektif bir niteliğe sahip olduğunu 

                                                      
7 Ibid., ss. 21-22. 
8 Wolfers, op.cit., s. 485. 



7 

 

göstermektedir. Bu subjektif yapı çerçevesinde algılanan tehditler, güvenliğin sınırını 

oluĢturmaktadır.
9
  

 

Tablo-1: Farklı Düzeylerde ve Farklı Birimler Açısından Tehditler 

Kaynak: Hough, op.cit. s. 18 

 

Yukarıdaki tablo, bireyler, toplumsal gruplar, devletler ve genel anlamda dünyaya 

iliĢkin tehditlerin kaynağı ve yöneltilen tehditler için örnek bir çerçeve oluĢturmaktadır. Bu 

bağlamda, birey kaynaklı tehditler, aynı düzeyde doğrudan bireyler için tehdit ve tehlike 

oluĢturmaktayken; herhangi bir toplumsal gruptan kaynaklanan bir tehdit hem bireyler, hem 

diğer toplumsal gruplar hem de devletler için tehdit kaynağı oluĢturabilmektedir. Dünya geneli 

düĢünüldüğünde küresel sorunlar olarak adlandırılabilecek olan yoksulluk, çevre kirliliği ve 

nükleer kazalar gibi olaylar, doğrudan bireyler için tehditler oluĢturmaktayken; küresel ısınma 

gibi konular hem devlet hem de toplumsal gruplar nezdinde tehdit oluĢturabilmektedir. Bunun 

haricinde, tehditlerin ve dolayısıyla güvenliğin sadece insan kaynaklı olmadığı unutulmamalıdır. 

Bir diğer ifadeyle, her ne kadar tehdidin yöneldiği aktör, birey ve birey kaynaklı oluĢumlar 

(toplumsal gruplar, devlet…vb.) olsa da algılanan tehdidin kaynağı bunların dıĢındaki faktörler 

olabilmektedir. Bu doğrultuda sel ve deprem gibi doğal afetlerin yanı sıra uzayda meydana 

gelebilecek insan kontrolü dıĢındaki geliĢmelerin de birey, devlet veya herhangi bir toplumsal 

grup gözetmeksizin bütün dünya için tehdit oluĢturabileceği düĢünülmektedir. Yukarıdaki 

tablodan çıkarılabilecek en önemli sonuç, diğer tehdit kaynakları kendi düzeyinin yanı sıra bir 

                                                      
9 Hough, op.cit., ss. 17-18. 



8 

 

ya da iki düzeyde tehditler oluĢturabilirken; devlet kaynaklı tehditlerin bütün düzeylerde tehdit 

oluĢturma kapasitesine sahip olduğudur.  

Güvende olmama durumunu ifade eden güvensizlik ise birey, devlet ve sistem 

düzeyinde farklı alanları kapsayan bir içeriğe sahiptir. Barry Buzan’a göre güvensizlik kavramı, 

bireysel düzeyde komĢulardan Ģiddet görmekten, sosyal, siyasal ve ekonomik nedenlerle 

devletten Ģiddet görmeye ve hatta uluslararası sistem düzeyinde bir nükleer felakete kadar geniĢ 

bir çerçevede değerlendirilebilir. Bununla birlikte kavram, uluslararası iliĢkilerde kendini en 

fazla devletler düzeyinde göstermektedir.
10

  

Güvenliği devlet merkezli bir bakıĢ açısıyla biraz daha irdelemek gerekirse, öncelikle 

güvenliğin anlaĢılması zor bir kavram olduğunu belirtmek gerekir. Maddi olarak ölçülemeyen 

ve subjektif bir içeriğe sahip olan güvenlik, aynı zamanda iliĢkiye dayalı ve göreceli bir 

kavramdır. Güvenlik, duygularla ortaya çıkmaktadır ve bu duygunun ortaya çıkması, kendi 

kendine olmamaktadır.
11

 Bir diğer ifadeyle, bir güvenlik sorununun ortaya çıkması için mutlaka 

bu duyguyu tetikleyen bir geliĢme olması gerekir. Devlet düzeyinde düĢünüldüğünde, bir devlet 

için tehdit olarak tanımlanabilen ve güvensizlik hissinin oluĢmasına neden olan algılama, büyük 

ölçüde bir baĢka devletten (veya belirli bir politikasından) kaynaklanmaktadır. Bu noktada 

güvenlik veya güvensizliğin oluĢmasında tehdit algılaması oldukça önemli bir rol oynamaktadır. 

David J. Singer, tehdit algılamasını, en genel Ģekliyle karĢı tarafın kapasitesi ve bu kapasiteyi 

potansiyel olarak düĢmanca kullanıp kullanmamasının bileĢkesiyle formüle etmektedir.
12

 

 

 

Yukarıdaki formülasyon tehdit algılamaları için yarı-matematiksel bir açıklama 

getirmeye çalıĢmaktadır. Singer, tehdit algılamasının tanımlamasında niyetin önemini, 

makalesini kaleme aldığı 1958’de Amerika BirleĢik Devletleri (ABD), Sovyetler Birliği ve 

Ġngiltere arasındaki iliĢkiyi örneklendirerek açıklamaktadır. Buna göre Ġngiltere o dönemde 

ABD açısından tehdit oluĢturabilecek bir kapasiteye sahip olmasına rağmen; niyet faktörü 

dikkate alındığında Ġngiltere’nin Washington için tehdit algılaması oluĢturmadığı görülmektedir. 

Oysa aynı dönemde Sovyetler Birliği’nin kapasitesi ve niyeti birlikte dikkate alındığında 

                                                      
10 Buzan, ―Peace…‖, op.cit., s. 111-112. 
11 Roger Kery, ―The Contemporary Nature of Security‖, Issues in International Relations, Trevor C.Salmon 

(ed.),New York: Routledge, 2000, s. 51. 
12 J. David Singer, ―Threat-Perception and the Armament-Tension Dilemma‖, The Journal of Conflict Resolution, 

Vol. 2, No. 1, Studies on Attitudes and Communication, March 1958, ss. 93-94. 



9 

 

ABD’nin tehdit algılamasında önemli bir tehdit olarak görüldüğü söylenebilir.
13

 Bu denklem, 

devletlerin tehdit algılamalarına yönelik önemli bir açıklama çerçevesi getirmekle beraber bazı 

zorluklar da içermektedir. Zira, potansiyel bir rakibin silah sistemleri ile askeri hazırlık derecesi 

gibi ölçülebilir kriterleri ifade eden kapasiteyi gözlemlemek ve somutlaĢtırmak kolaydır. Ancak 

rakibin bu kapasiteyi kullanmaya yönelik niyetini ölçmek oldukça zordur.  

Uluslararası veya küresel güvenliği irdelemek gerekirse, bu kavramın geleneksel olarak 

güvenliğin askeri-politik bağlamda değerlendirilmesiyle ortaya çıktığı söylenebilir. Bu 

bağlamda güvenlik, doğrudan hayatta kalabilme (bekâ) ile iliĢkilendirilmektedir. Güvenlik 

sorunu, devletin, hükümetin, ülke toprağının veya toplumun varlığına yönelik bir tehdit 

algılandığında ortaya çıkmaktadır. Güvenlik tehditlerinin kendine özgü doğası, bunlarla 

mücadele edebilmek için sıra dıĢı önlemlerin alınmasını meĢrulaĢtırmaktadır. Bir diğer ifadeyle 

devlet, söz konusu tehditlere karĢı güvenliğini sağlamak için baĢta güç kullanma olmak üzere 

özel önlemler almaktadır. Dolayısıyla bir devlet adamı geleneksel olarak ―güvenlik‖ durumunu 

ifade ettiğinde, acil bir durumun varlığına iĢaret etmekte ve tehdit edici geliĢmenin bertaraf 

edilmesi için “gerekli” bütün önlemleri alma hakkına sahip olduğuna vurgu yapmaktadır.
14

 

Walter Lippmann’ın ifadesiyle güvenlik, “bir devletin savaştan kaçınmak istemesi 

durumunda hayati değerlerinden ödün vermeyecek durumda bulunması veya bu hayati 

değerlere yönelik bir tehdit olduğu zaman, bu değerleri koruması” anlamına gelmektedir
15

. 

Devletlerin sahip olduğu ve koruması gereken değerler, ülkesel bütünlük olabileceği gibi, etnik, 

ekonomik veya ideolojik değerler de olabilmektedir. Lenore G. Martin ise, devletin rejim, 

toplum ve toprak olmak üzere birbiriyle bağlantılı üç unsuru olduğunu belirterek, güvenliği 

devletin bu üç öğeye yönelik “tehditleri göğüsleyebilme ya da bunları caydırabilme gücü” 

olarak tanımlamaktadır.
16

 

Son olarak ulusal güvenlik ve uluslararası güvenlik stratejileri arasındaki ayrıma dikkat 

çekmek gerekirse, devletlerin tehdit hissine kapıldıklarında kendi baĢına harekete geçerek söz 

konusu tehdidi bertaraf etmeye çalıĢmaları, ulusal güvenlik stratejisi olarak 

değerlendirilmektedir. Devletlerin genellikle diğer devletlerle iliĢkilerine dayalı olarak harekete 

geçip tehdidin kaynağına inerek asıl nedenleri bütünüyle ortadan kaldırmaya çalıĢması ise 

                                                      
13 Ibid., s. 94. 
14 Barry Buzan,et.al. Security: A New Framework for Analysis, Colorado: Lynne Rienner Publications, 1998, s. 21. 
15 Arnold Wolfers, ―National Security as an Ambiguous Symbol‖, Political Science Quarterly, Volume 67, Issue 4, 

December 1952, ss. 484. 
16 Lenore G. Martin, ―Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik: Bütünsel Bir YaklaĢıma Doğru‖ Ortadoğu Politikaları ve 

Güvenlik, August Richard Norton (der.) , Çev: Ceylan Tokluoğlu, Ġstanbul: Büke Yayınları, 2000, ss. 11-12.  



10 

 

uluslararası güvenlik stratejisi olarak ifade edilmektedir.
17

 Aslında bu ayrım, aĢağıda tartıĢılacak 

olan uluslararası iliĢkilerdeki ana akımların güvenlik sorunlarıyla nasıl mücadele edileceğine 

yönelik öngörüleriyle iliĢkilidir. Nitekim bunlardan ulusal güvenlik stratejisi daha ziyade realist 

yaklaĢımda; uluslararası güvenlik stratejisi ise liberal yaklaĢımda daha iyi bir açıklama 

çerçevesi bulmaktadır.  

Toparlamak gerekirse, uluslararası iliĢkilerde güvenlik kavramının tanımının iki ana 

eksende yapıldığı söylenebilir. Bunlardan geleneksel ve devlet merkezli olarak tanımlanabilecek 

olan ilk yaklaĢım, güvenliği “güç yoğunlaşması” (power accumulation) ile eĢdeğer 

görmektedir. Buna göre aktörler, güvende olmak için mülk, para, silah, ordu…vb. Ģeylere sahip 

olmalıdır. Bu durum ise güvenliğin satın alınabilen bir ―mal‖ (commodity) olarak görülmesine 

yol açmaktadır. Bu yaklaĢımda güç, güvenliği sağlamanın en önemli yoludur. Aktörler özellikle 

askeri açıdan ne kadar güç elde ederse, o kadar güvende olmaktadır. Genel anlamda geleneksel 

olmayan güvenlik yaklaĢımı olarak değerlendirilebilecek olan ikinci yaklaĢım ise güvenliğe çok 

daha geniĢ bir açıdan yaklaĢmaktadır. Buna göre artık, devletlerin hayatta kalmasını dolaylı 

olarak etkileyebilecek olan risk ve tehditler de önem kazanmıĢtır. Bunun yanı sıra devlet 

dıĢındaki unsurların güvenliği üzerinde de yoğunlaĢan bu yaklaĢıma göre, küresel ısınma, HIV 

virüsü ve yoksulluk gibi faktörler de devletlerin, toplumların ve bireylerin güvenliğini askeri-

güvenlik konuları kadar ilgilendirmektedir. ÇalıĢmada Orta Doğu’daki silahlanma giriĢimlerinin 

güvenliğe etkisi, yukarıdaki yaklaĢımlardan birincisi esas alınarak analiz edilmektedir. Devlet-

merkezli bir anlayıĢla silahlanma giriĢimlerinin güvenlik algılamalarına etkisi ve iliĢkisi ortaya 

konmaktadır. Ancak analiz kısmına geçmeden önce, uluslararası iliĢkiler teorilerinde güvenliğin 

sağlanmasına yönelik farklı yaklaĢımları ve kavramsal çerçeveyi biraz daha tartıĢmak yerinde 

olacaktır. 

 

II. GÜVENLĠĞE FARKLI YAKLAġIMLAR: TEORĠK ZEMĠNDE ÜÇ 

GELENEKSEL EKOL 

Uluslararası iliĢkiler teorilerinde güvenlik, ele alınan teoriye veya yaklaĢıma göre 

oldukça farklı anlamlar kazanabilmektedir. Bu bağlamda güvenlik, realizmde devlet-merkezli 

bir bakıĢla doğrudan hayatta kalma, güç, kapasite ve çıkar kavramlarıyla iliĢkilendirilirken; 

liberalizmde bireyin özgürlüğünün korunması ve bu özgürlüklerinden güven içinde 

faydalanmasıyla iliĢkilendirilmekte ve uluslararası kurumsallaĢmanın sağlanması veya liberal 

                                                      
17 Kavramların karĢılaĢtırmalı analizi için bkz. Göksel ĠĢyar, ―Günümüzde Uluslararası Güvenlik Stratejileri: 

Kavramsal Çerçeve ve Uygulama‖, Gazi Akademik Bakış, Cilt 2, Sayı 3, KıĢ 2008, ss. 2-9. 



11 

 

demokrasinin geliĢtirilmesi, uluslararası güvenliği sağlamanın yolları olarak karĢımıza 

çıkmaktadır. Globalizm ise güvenliğe ekonomik unsurlar üzerinden açıklamalar getirmekte ve 

güvenliğin tehlikeye girdiği durumlar olan savaĢ ve çatıĢmaları ekonomik yapıyla 

iliĢkilendirerek açıklamaktadır. Bu kısımda uluslararası iliĢkiler teorilerindeki temel paradigma 

ve yaklaĢımların güvenliğe ve güvenlik sorunlarının çözümüne bakıĢı tartıĢılmaktadır. ġüphesiz, 

tartıĢmanın kendisi ayrı bir çalıĢma olacak kadar geniĢtir. Ancak burada tartıĢmanın çerçevesi 

realizm, liberalizm, globalizm sınırlı tutulmaktadır. Bu sınırlandırma, aynı zamanda devlet 

merkezli, birey merkezli ve sistem merkezli olmak üzere üç farklı yaklaĢıma karĢılık 

gelmektedir. 

 

A. Güvenliğe Liberal YaklaĢımlar 

Uluslararası iliĢkiler disiplininin temel paradigmalarından birisi olarak değerlendirilen 

liberalizm, oldukça kapsamlı bir felsefi, siyasi ve ekonomik geri plana sahiptir. ġüphesiz bu 

kısımda liberalizmi bütün yönleriyle tartıĢmak olanaksızdır. Bunun yerine çalıĢmayla iliĢkili 

olarak liberalizmin güvenliğe bakıĢı ve güvenliği sağlamaya yönelik temel yaklaĢımları 

irdelenecektir. Devletin rolünün sınırlandırılmasını savunan ve eĢitlik, özgürlük, rasyonalite ve 

mülkiyet hakkı gibi kavramlar üzerine inĢa edilen klasik liberal düĢüncede bireyin 

özgürleĢtirilmesi, liberalizmin temel varsayımlarından birini oluĢturmaktadır.
18

 Ġnsanın 

doğuĢtan özgür olduğunu ve bir takım dokunulmaz haklara sahip olduğunu savunan liberalizm, 

insan doğasına olumlu bir bakıĢ açısıyla yaklaĢmaktadır. Buradan hareketle, insanın temelde iyi, 

iĢbirliğine yatkın bir doğası olduğu savunulmaktadır. Bireyler arasında çıkar uyumu olduğunu 

savunan liberalizm, devletler arası iliĢkilerde de bu çıkar uyumunun mümkün olduğunu ve buna 

bağlı olarak devletler arasında iĢbirliğine gidilebileceğini öne sürmektedir.
19

  

Liberal bireycilik, özel mülkiyete, piyasalara ve hem ülke içinde hem de uluslararası 

arenada hukuk düzeninin oluĢturulmasına önem vermektedir. Bireylerin oluĢturduğu sivil 

toplumun rolünün arttırılmasını ve devletin toplumsal hayattaki rolünün azaltılmasını 

savunmaktadır. Uluslararası iliĢkilere yönelik olarak güç dengesi, savaĢlar ve militarizm gibi 

kavramlara karĢı çıkan liberalizm, bunun yerine daha rasyonel, kurumsal ve hukuksal 

yaklaĢımları tercih etmektedir.
20

 Uluslararası liberal teori, uluslararası iliĢkilerde barıĢ ve 

                                                      
18 Klasik liberal düĢüncenin öncülerine iliĢkin bilgi için bkz. Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri…, op.cit., ss. 342-

352. 
19 Viotti ve Kauppi, op.cit., s. 231; Grieco, op.cit., s. 492. 
20 Scott Burchill, ―Liberalism‖, Theories of International Relations, 3rd Ed., Scott Burchill et.al. (der.), New York: 

Palgrave Macmillan, 2005, s. 55; Barry Buzan – Ole Wæver, Liberalism and Security: The Contradictions of the 



12 

 

iĢbirliği konuları üzerinde yoğunlaĢarak; liberal felsefenin bireysel özgürlük, liberal demokratik 

ilkeler, liberal ekonomik ilkeler…vb. ilkelerinin yaygınlaĢtırılması ile uluslararası iliĢkilerde 

çatıĢmanın yerine barıĢın ve iĢbirliğinin egemen olacağını savunmaktadır. Bireylerin, çıkar 

gruplarının ve diğer sosyal grupların tercih ve önceliklerinin, uluslararası iliĢkiler alanında 

devletler tarafından temsil edildiğini savunan uluslararası liberal teoride, ülkesel bütünlüğün, 

ulusal bağımsızlığın ve ulusal güvenliğin devletler tarafından sağlanmasının ve savunulmasının 

nedeni, ülke içindeki birey ve sosyal grupların talep ve tercihlerinin hayata geçirilmesi ve 

uygulanmak istenmesidir.
21

 

Liberalizmin güvenlik anlayıĢı, realizmden daha farklı bir perspektifte ele alınmaktadır. 

Bu noktada bazı realistler, liberalizmin güvenlikle ilgili konuları göz ardı ettiğini ve bunun 

yerine ekonomik konular üzerinde yoğunlaĢtığını iddia etmektedir.
22

 Ancak bu eleĢtiriler, büyük 

ölçüde realizmin devlet ve güvenlik anlayıĢı ile liberalizmin devlet ve güvenlik anlayıĢı 

arasındaki farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Nitekim, Barry Buzan ve Ole Wæver, 

liberalizmin aslında tamamen uluslararası ilişkilerdeki güvensizlik durumunu gidermeye 

yönelik bir araştırma programı olduğunu iddia etmektedir. Ġkiliye göre liberalizm, güvenliğin 

anlamını daraltarak daha güvenli bir dünya oluĢturma arayıĢındadır.
23

  

Liberalizm, bireylerin güvenlik içinde yaĢadığı bir sivil toplum oluĢturmak için, 

güvenlikle yakından iliĢkili olan tehdit ve hayatta kalma gibi söylemleri sadece askeri alana ve 

devlet düzeyine indirgemeye çalıĢmaktadır. Ancak burada da devletin müdahaleciliği, sadece 

ülkeye dıĢarıdan bir saldırı olduğunda veya bir iç isyanın varlığı durumunda bireylerin 

özgürlüklerinin güvence altına alınması için meĢru görülmektedir. Bununla iliĢkili olarak 

liberalizm, istisnai bir durum olarak değerlendirdiği savaĢları engellemek için aĢağıda yer 

verilecek olan bazı öngörülerde bulunmaktadır. Aslında bu liberal duruĢun kökeni Immanuel 

Kant’a kadar dayandırılabilir. Nitekim Kant, Sonsuz Barış (Perpetual Peace) adlı eserinde kalıcı 

bir barıĢ için ileri sürdüğü koĢulların gerçekleĢtirilmesi durumunda, savaĢların önlenebileceğini 

ve devletlerin güven içinde yaĢayabileceğini belirtmekteydi.
24

  

Liberalizmde bireysel güvenlik kavramı ile ekonomik geliĢme ve genel anlamda 

özgürlüklerin sağlanması, bazı aĢamalardan geçerek günümüzdeki halini almıĢtır. Bu bağlamda 

                                                                                                                                                            
Liberal Leviathan, Working Paper, Copenhagen Peace Research Institute, April 1998, 

http://www.ciaonet.org/wps/bub02/index.html, (e.t. 10/02/2008);  
21 Moravcsik, op.cit., s. 4. 
22 Örnek olarak bkz. Mearsheimer, ―False Promise…‖, op.cit., s. 15. 
23 Buzan – Wæver, Liberalism…, op.cit., s. 3. 
24 Bu koĢullar için bkz. Howard Williams et.al., Uluslararası İlişkiler ve Siyaset Teorisi Üzerine Bir Derleme, (Çev. 

Faruk Yalvaç et.al.), Ankara, Siyasal Kitabevi, 1996, ss. 166-178;  Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri…, op.cit., 

ss. 347-348. 

http://www.ciaonet.org/wps/bub02/index.html


13 

 

bireysel özgürlüklerin garanti altına alınmasındaki süreç, ilk olarak 17. yüzyıl ile 19. yüzyıl 

arasında John Locke, Montesquieu, John S. Mill, Immanuel Kant, Jeremy Bentham ve Adam 

Smith gibi isimlerle ön plana çıkmaktadır.
25

 Bu dönemde özgürlüklerin, hukuk düzeni 

vasıtasıyla devlete karşı korunması amaçlanmıĢtır. Bir diğer ifadeyle devletler, bireysel 

özgürlüklerin önündeki en önemli engel olarak değerlendirilmekte; bireysel özgürlüklerden 

güven içinde faydalanılması için bir hukuk düzeninin oluĢturulması ve devletin özgürlükler 

üzerindeki etkisinin bu hukuk düzeni içinde sınırlandırılması öngörülmekteydi. 

Locke’un toplumsal sözleĢme yaklaĢımı, Montesquieu’nun güçler ayrılığı ve yönetim 

biçimleriyle savaĢ arasında kurduğu iliĢki, Mill’in bireysel özgürlükleri sınırlayan koĢulları 

minimize etme çabası, Kant’ın sonsuz barıĢa yönelik koĢulları ve Bentham’ın devletin rolüne 

yönelik sınırlayıcı yaklaĢımı, bireysel özgürlüklerin devlet karĢısında güven altına alınmasına 

yönelik giriĢimler olarak anılabilir. Aynı Ģekilde Adam Smith’in devletin/toplumun çıkarı ile 

bireyin çıkarı arasında kurduğu iliĢkiyi de bu bağlamda düĢünmek gerekir. Dolayısıyla 

liberalizmde devlet, bireylerin güvenliğini sağlamak ve ihtiyaçlarını karĢılamak için 

oluĢturulmuĢ ve özgürlükleri daraltan değil, geniĢleten bir fonksiyona sahip olan bir yapıdadır. 

Bu nedenle devlet müdahalesinin minimize edilmesi gerekmektedir.
26

 

Güvenliğin geçirdiği bir diğer aĢama, devletin liberalizmle iliĢkilendirilmesi Ģeklinde 

geliĢmiĢtir. Bu bağlamda devletin her istediğinde sivil özgürlüklerin yaĢandığı normal düzenin 

dıĢına çıkması engellenmeye çalıĢılmıĢ ve devlet eliyle liberal değerler uygulanmaya 

çalışılmıştır. 19. yüzyılın ortalarından itibaren geliĢen bu süreçte, devletin sadece belirli 

durumlarda normal düzenin dıĢına çıkması öngörülmüĢtür. Modern anlamda güvenliğin 

sınırının çizilmesi açısından da önemli olan bu giriĢim, devletin sadece varlığına yönelik 

tehditler söz konusu olduğunda bireysel özgürlüklerin tam olarak yaĢandığı normal düzenin 

dıĢına çıkmasına izin verilmesini ifade etmektedir. Bu dönem aynı zamanda, ekonomiye iliĢkin 

liberal görüĢlerin politikayla iliĢkilendirilmesi açısından önemli olmuĢtur. Zira ekonomik 

liberalizmin özünü oluĢturan laissez faire (bırakınız yapsınlar) anlayıĢı, kendiliğinden ortaya 

çıkan doğal bir yapıya sahip değildir. Bu anlayıĢ, devlet eliyle toplumsal hayatta 

uygulanmaktadır ve böylece liberalizm, devletle yakından iliĢkili hale gelmiĢtir. Dolayısıyla, 

önce bireysel özgürlüklerin korunması için sınırlandırılan devlet, sonraki aĢamada liberal 

değerlerin uygulanması için kullanılmıĢ/görevlendirilmiĢtir. Devletin liberal ekonomiyle iliĢkisi, 

kaçınılmaz olarak güvenlikle devlet arasında bir iliĢki kurulmasına da neden olmuĢtur. Bu 

                                                      
25 Buzan – Wæver, Liberalism…, op.cit., s. 4;  
26 John M. Hobson, The State and International Relations, New York: Cambridge University Press, 2000, s. 64. 



14 

 

bağlamda Jeremy Bentham, “güvenlikle özgürlüğü eşdeğer görüp, iki kavramın birbirinden 

ayrılamayacağını” belirtmektedir.
27

 

Liberalizmin bireyi merkeze alan ve öncelikle iç politikada geliĢen yapısı, zamanla 

liberal ilkelerin uluslararası politikada da geliĢmesine ve uygulanmasına yol açmıĢtır. Bu 

noktada liberal ekonomik uygulamalar, liberalizmin uluslararası politikayla iliĢkilenmesinde 

öncülük yapmıĢtır. Bireysel özgürlükleri korumaya ve güven altına almaya yönelik diğer liberal 

değerler de kısa sürede ekonomik liberalizme eĢlik etmeye baĢlamıĢtır. Sonuçta ister herhangi 

bir ülke içinde yaĢayan bireylerin özgürlüklerinin korunması; ister uluslararası politikada 

liberalizmin evrensel değerlerinin yaygınlaĢtırılması Ģeklinde olsun, liberalizmin uluslararası 

iliĢkiler alanındaki etkisi geniĢlemeye baĢlamıĢtır. Bu etkileĢimde bireysel özgürlüklerin savaĢa, 

militarizme, otoriter yönetimlere ve mikro anlamda Ģiddete karĢı güven altına alınması amacı ön 

plana çıkmaktadır. Zira liberalizme göre bireyler ve devletlerin güven içinde olduğu ―barıĢ‖ 

normal bir iliĢki biçimidir. Ġlk dönem liberallerinden beri dile getirilen bu düĢünceye göre, 

insanlar arasında uyum ve iĢbirliğinin olması gerektiği doğa kanununun kendisinde vardır. 

Doğal bir durum olarak nitelendirilmeyen savaĢlar, insan doğasına aykırı ve irrasyonel olarak 

değerlendirilmektedir.
28

 

Siyasal bir düĢünce geleneğini yansıtan liberalizm, uluslararası iliĢkiler disiplininde 

çeĢitli varyasyonlarla ortaya çıkmaktadır. Örnek vermek gerekirse, Robert Keohane, 

cumhuriyetçi, ticari ve düzenleyici liberalizm Ģeklinde üçlü bir sınıflandırmaya giderken; Mark 

W. Zacher ve Richard A. Mathew ikilisi buna askeri, bilişsel ve toplumsal liberalizmi ekleyerek 

altılı bir sınıflandırmaya gitmiĢtir. Andrew Moravcsik ise fikirsel, ticari ve cumhuriyetçi 

liberalizm Ģeklinde bir gruplama yapmaktayken; Michael Doyle, uluslararası, ticari ve ideolojik 

liberalizm Ģeklinde bir sınıflama yapmıĢtır.
29

 Bu sınıflandırmalardan hangisi ele alınırsa alınsın, 

hepsinin temelinde birey ve bireyin özgürlüğünün korunması ve geniĢletilmesi düĢüncesinin 

yattığını belirtmek gerekir. Bir diğer ifadeyle, bilimsel bir araĢtırma programı olarak ele 

alındığında, bireyin temel alınması liberalizmin çetin özünü oluĢturmaktadır. 

                                                      
27 Buzan – Wæver, Liberalism…, op.cit.,ss. 4-5. 
28 Burchill, op.cit., s. 58. 
29 Bu sınıflandırmalar için bkz. James L. Richardson, Contending Liberalisms in World Politics: Ideology and Power, 

Colorado: Lynne Rienner Publishers, 2001, s. 71.; Andrew Moravcsik, Liberal International Relations Theory: A 

Social Scientific Assessment, Working Paper, Weatherhead Center For International Affairs, No. 01-02, April 

2001, http://www.ciaonet.org/wps/moa04/index.html; (e.t. 10/02/2008); Michael W. Doyle, ―Liberalism and the 

End of the Cold War‖, International Relations Theory and the End of Cold War, Richard Ned Lebow ve Thomas 

Risse Kappen (edt.), New York: Columbia University Press, 1996, passim; Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri…, 

op.cit., ss. 364-373. 

http://www.ciaonet.org/wps/moa04/index.html


15 

 

Yukarıdaki sınıflandırmalar bağlamında liberalizmin güvenliğe bakıĢı düĢünüldüğünde, 

güvenlik çalıĢmalarında özellikle üç liberal yaklaĢımın öne çıktığı söylenebilir. Bunlar, 

uluslararası ekonominin ve serbest ticaretin etkisiyle artan etkileĢim sonucunda ortaya çıkan 

karşılıklı bağımlılık yaklaĢımı, güvenlikle uluslararası kurumsallaĢma arasında doğru orantı 

kuran liberal kurumsalcılık ve demokratik ilkelerin dünya genelinde yaygınlaĢtırılmasıyla 

güvenliğin sağlanabileceğini öne süren demokratik barış yaklaĢımıdır. 

 

1. KarĢılıklı Bağımlılık YaklaĢımı ve Güvenlik   

Serbest ticareti önemseyen karĢılıklı bağımlılık yaklaĢımının geliĢmesinde ticari 

liberalizmin önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Adam Smith’in serbest ticaretin yararlarını 

ele alan mutlak üstünlükler teorisinin ardından, David Ricardo’nun karĢılaĢtırmalı üstünlükler 

teorisinde, uzmanlaĢmaya dayalı üretimle geliĢecek olan serbest ticaretin bütün devletler 

açısından faydalı olduğu öne sürülmüĢtür. Bu bağlamda liberaller, 18. yüzyıldan itibaren ulusal 

refahın savaĢ yoluyla toprak kazanmaya dayalı yöntemler yerine, uluslararası ticaret yoluyla 

yükseltilebileceğini ve serbest ticaretin ulusal refah için daha barıĢçıl bir yöntem olduğunu 

vurgulamaya baĢlamıĢlardır. Serbest ticaret, bunun yanı sıra devletler arasındaki bölünmeleri 

gideren ve bütün toplumlardaki bireyleri birleĢtiren bir unsur olarak görülmüĢtür. Ġnsanlar 

arasındaki iletiĢim ve etkileĢim, serbest ticaret yoluyla artacak ve toplumlar arasındaki ortak 

çıkarlar ön plana çıkarak farklılıklara dayalı çatıĢmalar azalacaktır. Bu bağlamda Kant’a göre 

“ticaretin önündeki engellerin kaldırılması, dünya genelinde insanları zenginleştirmekte ve 

güçlü kılmakta; böylece insanların ortak barış için bir araya gelmesine” yol açmaktaydı. John 

S. Mill, 1848’de “ticaret sayesinde bireylerin çıkarlarının çeşitlendiğini ve bunun da savaşı 

artık kullanılmaz bir yöntem haline getirmekte olduğunu” belirtmiĢti.
30

  

Liberaller, bireyler arası ve toplumlararası iliĢkilerde yaratacağı karĢılıklı etkileĢim 

sayesinde serbest ticaretin bireylerin birbirini daha fazla tanımasına yol açacağını ve çatıĢmaları 

azaltacağını iddia etmektedir. Andrew Moravcsik, “ticaretin savaşa göre daha az maliyetli olan 

bir zenginleşme yöntemi olduğunu belirterek, en kötü ihtimalle çok taraflı zarar oluşturmaması 

için güce dayalı baskıcı yöntemlerin tercih edilmeyeceğini” belirtmektedir.
31

 Bu noktada, 

bireylerin ekonomik çıkarlarının bir süre sonra savaĢ üzerinde caydırıcı bir etkiye sahip olacağı 

düĢünülmektedir. Toplum, savaĢların ticaretlerini aksattığını ve ekonomik refahlarını olumsuz 

                                                      
30 Burchill, op.cit., s. 63. 
31 Moravcsik, op.cit., s. 5. 



16 

 

etkilediğini gördükçe yönetimleri üzerindeki baskıları arttıracak ve karar vericiler de savaĢa 

karar verirken bu baskıları göz önünde bulundurmak zorunda kalacaklardır.
32

 

Önceleri serbest ticaretin geliĢtirilmesi için öne sürülen bu görüĢler, ticaret sonucunda 

yaĢanan karĢılıklı etkileĢim ve teknolojik ilerlemelerle birlikte farklı bir boyuta gelmiĢ ve 

günümüzde karĢılıklı bağımlılık yaklaĢımının temelini oluĢturmuĢtur. 1977’de Robert O. 

Keohane ve Joseph S. Nye tarafından yayınlanan “Güç ve Karşılıklı Bağımlılık” (Power and 

Interdependence) adlı çalıĢmayla gündeme gelen karĢılıklı bağımlılık yaklaĢımına göre, 

özellikle Ġkinci Dünya SavaĢı’ndan sonra toplumsal, parasal ve ticari alanda sınırlar arasında 

yaĢanan etkileĢimler, devletler ve ülke içindeki farklı aktörler arasında karĢılıklı bir bağımlılığın 

oluĢmasına neden olmuĢtur.
33

 

Keohane ve Nye, bu etkileĢimler sonucunda oluĢan ve karmaşık karşılıklı bağımlılık 

olarak adlandırdıkları yapının üç temel özelliği bulunduğunu öne sürmektedir
34

: İletişim 

kanalları çoğalmıştır; dış politikanın gündemi açısından herhangi bir hiyerarşi 

bulunmamaktadır; uluslararası ilişkilerde askeri gücün önemi azalmıştır. ĠletiĢim kanallarının 

artması sadece devletler arasında veya hükümetler arasındaki iliĢkilerin geliĢmesine yol 

açmamıĢ; aynı zamanda farklı yerel aktörler ve bireyler arasındaki iliĢkilerin de geliĢmesine 

neden olmuĢtur. Farklı iletiĢim imkanlarının geliĢmesi, bütün aktörlerin birbirine daha fazla 

yakınlaĢmasına yol açmıĢtır. DıĢ politikanın gündeminde eskiden var olan ve özellikle realistler 

tarafından önem verilen askeri ve güvenlik konularının dıĢında ekonomik, sosyal ve ekolojik 

konular da devletlerin gündeminde hayati alanlar olarak belirmeye baĢlamıĢtır.
35

 Dolayısıyla bu 

gündemleri bir hiyerarĢi içine sokmak artık mümkün değildir. Askeri gücün öneminin azalması 

ile bu gücün kullanılma ihtimali de azalmıĢtır. Keohane ve Nye’a göre aralarında karĢılıklı 

bağımlılık bulunan ülkeler arasında askeri gücün kullanılma ihtimali oldukça düĢmüĢ ve 

devletler arasında, diğer çıkar alanlarının ve farklı güç fonksiyonlarının ortaya çıkmasına neden 

olmuĢtur. Devletler, aralarındaki etkileĢimin bir sonucu olarak askeri güce baĢvurmak yerine, 

karĢılıklı bağımlı yapıyı veya farklı araçları kullanarak sorunlarını çözme eğilimine 

girmiĢlerdir.
36

 

 

                                                      
32 Burchill, loc.cit. 
33 Robert O. Keohane – Joseph S. Nye, ―Realism and Complex Interdependence‖, International Relations Theory: 

Realism, Pluralism, Globalism, 2. Ed., Paul R. Viotti, Mark V. Kauppi (Edt.), New York: Macmillan Publishing 

Company, 1993, s. 403. 
34 Bu özelliklerin açıklaması için bkz. Ibid., ss. 407-411; Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri…, op.cit., ss. 409-415. 
35 Richardson, op.cit., s. 77. 
36 Keohane – Nye, op.cit., ss. 409-411. 



17 

 

2. Kurumsal Liberalizmde Güvenlik  

Güvenlikle ilgili öne çıkan diğer liberal yaklaĢım olan liberal kurumsalcılık, devletlerin 

uluslararası iliĢkilerde merkezi rolü olduğunu kabul etmektedir. BaĢvurulduğu durumlarda 

askeri güç, devletlerarası iliĢkilerde sonuçlar ortaya koyması açısından nihai belirleyici olarak 

görülmektedir.
*
 Uluslararası alanda özgürlükleri koruyan devlet gibi bir üst otoritenin 

olmadığını; yani anarĢinin varlığını kabul eden liberal kurumsalcıların anarĢiden yola çıkarak 

ulaĢtığı sonuç ise realizmden oldukça farklıdır.
37

 Bu bağlamda devletin dıĢındaki diğer aktörleri 

de dikkate alan liberal kurumsalcılar, uluslararası kurumların anarĢinin kendisini ortadan 

kaldırmasa da olumsuz etkilerini değiĢtirebileceğini savunmaktadır. KurumsallaĢma yoluyla 

devletlerin tercihlerinin ve davranıĢlarının etki altına alınabileceğini ve uluslararası çevrenin 

özelliklerinin değiĢtirilebileceğini düĢünmektedirler. Kurumsalcılara göre, uluslararası kurumlar 

devletler üzerinde bu etkiyi, özendirici veya caydırıcı ticari yöntemler üzerinden 

gerçekleĢtirebilmektedir.
38

 

Liberal kurumsalcılar, devletlerin tıpkı realizmde olduğu gibi mahkûmun ikilemi
39

 

durumunda olduklarını kabul etmektedir. Ancak liberal kurumsalcılar, mahkûmun ikilemini 

realist bir bakıĢ açısıyla iĢbirliğine gitmeme gerekçesi olarak göstermek yerine, mahkûmun 

ikilemi durumunda bile tarafların iĢbirliğine gidebileceğini savunmaktadır.
40

 AĢağıdaki matris, 

anarĢik bir ortamda bulunan iki devletin mahkûmun ikilemi durumundaki iliĢkilerini ifade 

etmektedir. Buna göre her devletin iki alternatif stratejisi bulunmaktadır. Ham modelde itiraf 

etme veya suskun kalma Ģeklinde olan stratejiler; devletlerarası iliĢkilere uyarlandığında 

                                                      
* Kurumsal liberelizm, liberal yaklaĢımlar içinde idealizme çok yakın durması nedeniyle neoidealizmle 

özdeĢleĢebilmektedir. Ayrıca liberal kurumsalcılık, liberal paradigma çatısı altında geliĢtirilen ve 

kurumsallaĢmaya ve iĢbirliğine önem veren rejim teorisi, çoktaraflılık ve fonksiyonalizm gibi yaklaĢımları da 

vurgu yapan bir içeriğe sahiptir. 
37 Burchill, op.cit., s. 64; Kolodziej, op.cit., s. 151. 
38 Cornelia Navari, ―Liberalism‖, Security Studies: An Introduction, Paul D. Williams (ed.), Oxon: Routledge, 2008, 

s. 39; Robert Powell, ―Absolute and Relative Gains in International Relations Theory‖, The American Political 

Science Review, Volume 85, Issue 4, December 1991, s. 1305. 
39 Oyun teorisi modellerinden biri olan mahkûmun ikilemi, karĢılıklı istenmeyen bir durumdan kaçınmak için 

tarafların iĢbirliğine gitmesi gerektiğini; ancak aralarında iletiĢim ve güven olmadığından tarafların iĢbirliğinden 

kaçınmayı tercih ettiğini öngörmektedir. Oyuna göre, hapishanede birlikte suç iĢledikleri iddiasıyla yargılanan iki 

mahkûmun hüküm giymesi, en azından birinin konuĢarak suçu iĢlediklerini itiraf etmesine bağlı olduğundan; ayrı 

hücrelerde bulunan mahkûmların sorgulamaları esnasında diğerinden bir gün önce itiraf eden kiĢinin bir miktar 

para ile ödüllendirileceği ayrıca serbest bırakılacağı vaadinde bulunulurken böylece arkadaĢının idam 

edilebilmesi için gerekli suç tutanağının oluĢturulmasının sağlanmıĢ olacağı da belirtiliyor. Ancak arkadaĢı erken 

konuĢursa aynı Ģey bunun için söz konusu olacak ve arkadaĢı ödüllendirilerek serbest kalırken kendisi idama 

mahkûm olacak. Ġkisi de aynı gün itiraf ederlerse idama mahkûm olmayacaklar fakat onar yıl hapis yatacaklar; 

ikisi de konuĢmamayı tercih ederse para ödülü alamayacaklar ama ikisi de serbest kalacaklar. Oyunun 

uluslararası iliĢkilere uyarlanmasına iliĢkin ayrıntılı bilgi için bkz. Arı, Uluslararası İlişkiler Teorileri…, op.cit., 

ss. 251-256; Kolodziej, op.cit., ss. 152-153. 
40 Burchill, op.cit., s. 65. 



18 

 

iĢbirliğine gitme veya iĢbirliğinden kaçınma Ģeklinde olmaktadır. Taraflar seçtikleri stratejilere 

göre durumdan kazançlı veya zararlı çıkmaktadır. 

AĢağıdaki matristen hareketle mahkûmun ikilemi durumu realizm bağlamında 

düĢünüldüğünde, taraflar için en rasyonel strateji, karĢı tarafın iĢbirliğinden kaçınma ihtimalini 

düĢünerek, kendisinin de iĢbirliğinden kaçınmasıdır. Buna göre iki taraf da iĢbirliğinden 

kaçınacağından (AII, BII) II nolu stratejiyi tercih edecekler ve alacakları sonuç (-10,-10) 

olacaktır. Bu model, realist mantıkla tarafların neden iĢbirliğine gitmediğini açıklamaktadır. 

Çünkü taraflar arasında iletiĢim eksikliği, kuĢku ve güvensizlik vardır. Ancak liberal 

kurumsalcılar, buna karĢı çıkarak mahkûmun ikilemi durumunda bile tarafların iĢbirliğine 

gidebileceğini savunmaktadır. 

Tablo-2: Mahkûmun Ġkilemi Modeli Matrisi 

 

I nolu strateji : ĠĢbirliği yapmak (susmak) 

   II nolu strateji: ĠĢbirliğinden kaçınmak (itiraf etmek) 

 

Kurumların geliĢtirilmesiyle bir üst otorite yaratılamasa da ortak normlar ve değerler 

yaratılabileceğini savunan kurumsalcılar, böylece iliĢkileri geliĢen devletlerin uzun vadede 

iĢbirliğine gitmemesi için herhangi bir engel bulunmadığını savunmaktadır. Böylece önceden 

(AII, BII) veya (-10, -10) olarak ifade edilen optimal strateji, tarafların iĢbirliğine gitmesi 

sonucunda (AI, BI) her ikisinin de kazandığı (+1, +1) durumuna dönüĢecektir.
41

  

Liberal kurumsalcılığın güvenlikle iliĢkisini irdelemek gerekirse, liberal kurumsalcılar 

güvenliği sadece askeri boyuta indirgememekte ve daha kapsamlı bir bakıĢ açısıyla ele 

almaktadırlar. Dolayısıyla kavrama, sadece güce ve tehdide dayalı bir sınırlandırma 

yapmamaktadırlar. Zira, fiziki güç arayıĢı içinde olan rekabet halindeki iki devlet, güç 

kullanmak veya tehdide dayalı politikalar izlemek yerine vatandaĢlarının refahı için ödünler 

                                                      
41 Powell, op.cit., ss. 1307-1310; Hobson, op.cit., ss. 98-99. 



19 

 

vermek zorunda kalabilmektedir. Dolayısıyla artan ekonomik iliĢkiler ve karĢılıklı bağımlılık, 

güç ve tehdidin daha az kullanılmasına yol açmaktadır.
42

  

Liberal kurumsalcılar, devletlerin ortak çıkarlarını gerçekleĢtirmeleri için 

kurumsallaĢma yoluna gittiklerini savunmaktadır. Çıkarlar, öncelikle kurumsal yapının dıĢında 

oluĢmakta; sonradan oluĢturulan kurumlar ise ortak çıkarların gerçekleĢtirilmesini 

kolaylaĢtırmaktadır.
43

 KurumsallaĢma ve genel anlamda iĢbirliğinin gerçekleĢtirilmesi 

konusunda değinilmesi gereken önemli bir nokta da kazanç konusudur. Liberal kurumsalcılar 

devletlerin iĢbirliğine gitmesi için mutlak kazançlarına bakmaları gerektiğini savunmakta ve 

olası bir iĢbirliği durumunda, iĢbirliğine giden tüm devletlerin kazanacak olmasını ifade eden 

mutlak kazancın, devletleri iĢbirliğine teĢvik edeceğini öngörmektedir.
44

 Oysa realizmde güç 

odaklı bir bakıĢ açısıyla yaklaĢılan iĢbirliğinde, bakılması gereken mutlak değil; nispi kazançtır. 

Zira realizme göre devletler kendi gücünü arttırmayı istemekle beraber; asıl amaçlanan, göreceli 

olarak diğer devletlerden daha fazla kazanmak veya çıkar sağlamaktır.
45

 

Güvenlik alanında kurumsallaĢma ele alındığında, Robert Jervis, güvenliğin kendine 

özgü karakteri nedeniyle devletlerin bu konuda kurumsallaĢma yoluna gitmekte pek istekli 

olmadıklarını belirtmektedir. Zira güvenlik alanında oluĢan bir kurumsallaĢma, yani bir 

güvenlik rejimi, tarafları karĢılıklı olarak sınırlandıracağından ve devletlerin tek taraflı 

eylemlere girmesine engel olacağından; devletler tarafından çekici bulunmamaktadır.
46

 

Kurumsal liberalizmin, ortak çıkarların gerçekleĢtirilmesi için kurumsallaĢmaya vurgu yaptığı 

düĢünüldüğünde, ortak olmayan veya çatıĢan güvenlik çıkarlarının nasıl ele alınacağı önemli bir 

sorun olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu noktada kurumsal liberalizm, askeri-güvenlik alanındaki 

iĢbirliğinden ziyade ekonomik, sosyal ve çevresel gibi devletleri hayati derecede 

ilgilendirmeyen alanlarda geliĢen kurumsallaĢma ve iĢbirliği üzerinde durduğu eleĢtirileriyle 

karĢılaĢmaktadır.
47

  

Bu eleĢtirilere karĢılık liberal kurumsalcılar, hangi alanda olursa olsun devletler 

arasında gerçekleĢecek olan kurumsallaĢmanın taraflar arasındaki iletiĢimi ve güveni arttıracağı, 

dolayısıyla birbirlerine karĢı duydukları kuĢku ve güvensizliğin de zamanla azaltacağını 

belirtmektedirler. Bir diğer ifadeyle, kurumların devletler arasındaki güven sorununu ortadan 

kaldıracağı iddia edilmektedir. Liberal kurumsalcılara göre üyeler arasında iletiĢimin ve 

                                                      
42 Kolodziej, op.cit., ss. 156-157. 
43 Navari, op.cit., s. 40. 
44 Burchill, loc.cit. 
45 Powell, op.cit., s. 1303. 
46 Navari, op.cit., s. 41. 
47 Bkz. Mearsheimer, ―False Promise…‖, op.cit., s. 15. 



20 

 

enformasyon akıĢının artması devletlerin birbirleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmasını 

sağlamakta ve kurumlar sayesinde devletlerin birbirlerine karĢı duyduğu korku azalmaktadır. 

Ayrıca kurumlar, devletler arasındaki güvenlik sorunlarının müzakere edilebileceği iyi bir 

platform oluĢturmaktadır.
48

 KurumsallaĢmanın, devletlerin birbirlerini kısmen denetim altında 

tutmalarını sağlaması da uluslararası iliĢkilerdeki belirsizliğin giderilmesi açısından önemlidir. 

Bunun yanı sıra güvenlik alanında gerçekleĢen bir ittifakın sadece ortak tehdit söz 

konusu olduğu sürece geçerli olacağı; ortak tehdidin sona ermesiyle dağılacağına iliĢkin 

varsayımların, emprik geliĢmelerle yanlıĢlanması, liberal kurumsalcıların elini güçlendiren bir 

unsur olmuĢtur. Bu noktada Sovyetler Birliği’nin dağılmasına rağmen NATO’nun fonksiyonunu 

geliĢtirerek devam ettirmesi, liberal kurumsalcılar tarafından NATO’nun bir ittifak değil; 

güvenlik kurumu olarak lanse edilmesine yol açmıĢ ve güvenlik alanında da kurumsallaĢmalara 

gidilebileceğinin ispatı olarak değerlendirilmiĢtir.
49

 

Sonuç olarak liberal kurumsalcılık, uluslararası kurumların devletler arasında 

iĢbirliğinin geliĢmesini sağladığını ve aralarındaki güvensizliği azalttığını savunmaktadır. 

Uluslararası iliĢkilerde anarĢinin yol açtığı sorunlar, kurumsallaĢma yoluyla azalmakta ve 

devletlerin birbirlerine karĢı duydukları korku azalmaktadır. Zira, devletler kurumsallaĢma 

sayesinde birbirlerini daha iyi tanımakta, niyetlerini yakından takip edebilmektedir. Ayrıca 

herhangi bir devletin diğerlerini tehdit edici bir davranıĢ içine girme olasılığı, kurumsallaĢma 

sayesinde azalmaktadır.
50

 Devletler arasında nispi kazançtan ziyade mutlak kazanç unsuru göz 

önünde bulundurularak oluĢan iĢbirliği, yeni iĢbirliği alanlarının önünü açmakta ve böylesi bir 

ortam, devletlerin birbirlerine karĢı güç politikaları izlemesini zorlaĢtırarak güvenliğin 

sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. 

 

3. Demokratik BarıĢ Teorisi  

Liberalizmin güvenliğe bakıĢında öne çıkan son yaklaĢım demokratik barıĢ 

yaklaĢımıdır. Demokratik liberalizmin özünde uluslararası iliĢkilerde barıĢçıl politikaların 

oluĢturulması için bireylerin özgürlükleri üzerine inĢa edilen demokratik devletler topluluğunun 

önemli bir rol oynayacağı varsayımı bulunmaktadır. Demokratik barıĢ teorisi, en genel anlamda 

liberal devletlerin birbiriyle savaĢmayacağı iddiasına dayanmaktadır. Ġlk olarak Michael Doyle 

                                                      
48 Robert Jackson – Georg Sorensen, Introduction to International Relations: Theories and Approaches, Oxford: 

Oxford University Press, 2007, s. 110. 
49 Navari, op.cit, s. 42. 
50 Jackson-Sorensen, op.cit., ss. 110-111. 



21 

 

tarafından 1983’te yayınlanan makaleyle gündeme gelen demokratik barıĢ yaklaĢımı, Doyle’a 

göre “liberal ilkelerin ve kurumların, liberal devletlerin dış politikası üzerindeki etkilerini 

ortaya koymaktadır”.
51

 ÇalıĢmasında serbest piyasa ekonomisi, egemen dıĢ politika 

uygulamaları, bireylerin sahip olduğu yasal haklar ve ister cumhuriyetçi ister monarĢik olsun 

devletlerin ―cumhuriyetçi‖
52

 yapıları gibi kriterleri kullanarak liberal rejimleri gruplayan Doyle, 

yaptığı inceleme sonucunda liberal rejimlerin kendi aralarındaki iliĢkilerle liberal yapıya sahip 

olmayan rejimler arasındaki iliĢkilerin farklı olduğu sonucuna ulaĢmaktadır.
53

 Buna göre liberal 

devletler arasında savaĢlar yaĢanmamaktayken; savaĢların, liberal bir devlet ile liberal olmayan 

bir devlet arasında veya liberal olmayan devletlerin kendi aralarında gerçekleĢtiği 

görülmektedir. 

Günümüzdeki liberal demokrasi anlayıĢıyla bire bir aynı olmasa da demokratik barıĢ 

yaklaĢımının, geçmiĢini Kant’a kadar götürmek mümkündür. Nitekim, otoriter yönetimlere 

karĢı çıkan Kant’ın, sonsuz barıĢı sağlamak için temel dayanaklarından birisi “cumhuriyetçi 

anayasalara” sahip olan yönetimlerdi. Bir anlamda 18. yüzyılın koĢullarına göre demokrasiyi 

çağrıĢtıran Kant’ın bu cumhuriyetçi anayasası, herkese tanınan özgürlük, temsili yönetim ve 

kuvvetler ayrılığı gibi temel unsurları içermekteydi. Kant, cumhuriyetçi anayasaların haricinde 

serbest uluslararası ticareti kapsayan kozmopolitan hukuku ve cumhuriyetler tarafından kurulan 

pasifist birliği de sonsuz barıĢın önemli unsurları olarak belirtmekteydi.
54

 Kant’ın ardından 

Woodrow Wilson’un 1918’de öne sürdüğü Ondört Nokta da günümüzdeki demokratik barıĢ 

yaklaĢımının ilk nüveleri arasında sayılabilir. Zira, Wilson’un spesifik olarak belirttiği bazı 

ülkelere iliĢkin uygulamalar dıĢında, serbest ticaret önündeki bütün engellerin kaldırılması, 

serbest ulaĢımın sağlanması, silahlanmanın sınırlandırılması ve devletlerin bağımsızlıklarının 

korunması için önerilen kurumsallaĢma çağrısı, esasında Kant’ın sonsuz barıĢa iliĢkin 

öngörüleriyle benzerlik göstermekteydi.
55

 

Kant ve Wilson’ın bu fikirleri ileri sürdüğü dönemde demokrasilerin oldukça az olması, 

demokratik barıĢ yaklaĢımının tutarlılığı konusunda yeterli sınamayı mümkün kılmamaktaydı. 

Ancak Ġkinci Dünya SavaĢı sonrası dönem ve özellikle de Soğuk SavaĢ sonrası dönemde dünya 

genelinde demokrasilerin oldukça yaygınlaĢması, demokratik barıĢ teorisinin daha somut bir 

                                                      
51 Michael Doyle, ―Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs‖, Debating the Democratic Peace International 

Security Readers, Michael E. Brown et.al. (der.), Massachusetts: MIT Press, 1996, s. 3. 
52 Doyle burada Ģeklen monarĢiyle yönetilen ancak demokrasinin geliĢtiği ülkeleri de ―cumhuriyet‖ sınıfında 

değerlendirmektedir. 
53 Doyle’un uyguladığı liberal devlet kriterlerinin tümü için bkz. Ibid., s. 9. 
54 Bruce M. Russet, Grasping the Democratic Peace : Principles for a Post–Cold War World, New Jersey: Princeton 

University Press, 1993, s. 3. 
55 Wilson’un 14 Noktalı Programı için bkz. President Woodrow Wilson's Fourteen Points, 8 January 1918, 

http://avalon.law.yale.edu/20th_century/wilson14.asp, (e.t. 13.02.2008) 

http://avalon.law.yale.edu/20th_century/wilson14.asp


22 

 

Ģekilde sınanmasını ve argümanlarını destekleyen örneklerin çoğalmasını beraberinde 

getirmiĢtir.  

Bruce Russet, demokratik siyasal sistemlerin, diğer demokratik ülkelerle iliĢkiye 

geçtiklerinde iliĢkilerin barıĢçıl olmasını sağlayan bazı sınırlamalara tabi olduğunu 

belirtmektedir. Bununla beraber diğer siyasal sistemlerle iliĢkilerde aynı barıĢçıl tutumların 

geçerli olmayabileceğini iddia etmektedir. Günümüz uluslararası sisteminde demokrasilerin 

birbirlerine ölümcül Ģiddet uygulayamayacağını ancak despot yönetimlerin kendi aralarındaki 

iliĢkilerde bu Ģiddeti uygulamaktan çekinmeyeceklerini belirten Russet, demokratik sistemlerin 

kendine özgü niteliklerinin bir sonucu olarak demokrasiler arasında nispi barıĢın geçerli 

olduğunu iddia etmektedir. Demokrasinin tanımını bütün yetiĢkinlerin katıldığı düzenli ve adil 

seçimlerle seçilen ve yasamaya karĢı sorumlu olan bir yönetimin varlığıyla özdeĢleĢtiren Russet, 

temel hak ve hürriyetler ile ekonomik özgürlük kriterlerinin de demokrasiler için oldukça 

önemli olduğunu belirtmektedir.
56

  

Demokratik barıĢa güvenlik perspektifinden bakıldığında, yaklaĢımın güvenliğe iliĢkin 

öngörüleri oldukça nettir. Buna göre demokratik barıĢ yaklaĢımı, güvenliğin sağlanmasını 

liberal kurumların desteklenmesiyle doğru orantılı bir Ģekilde ele almaktadır. Bir diğer ifadeyle, 

dünyada ne kadar fazla demokrasi olursa, o kadar az rekabet ve çatıĢma olacak ve dünya o denli 

güvenli olacaktır. Bu nedenle demokratik barıĢ yaklaĢımında güvenlik politikaları, kısa vadede 

liberalizmin korunmasını; uzun vadede ise liberalizmin yaygınlaĢtırılmasını içermektedir. Kısa 

vadedeki güvenlik politikaları sadece liberal demokrasiye sahip olan ülkeleri değil; liberal 

olmayan, ancak liberalleĢme eğiliminde olan ülkelerdeki giriĢimlerin de korunmasını ifade 

etmektedir. BarıĢın ve dolayısıyla güvenliğin sağlanması, ancak demokratik sistemlerin artıĢı, 

insan haklarının evrensel düzeyde geliĢtirilmesi ve sivil toplum hareketlerinin desteklenmesiyle 

söz konusu olmaktadır.
57

 Dolayısıyla bireysel olarak ülkelerin güvenliğini ve genel anlamda 

uluslararası güvenliği sağlamanın yolu, demokratik liberal yönetimlerin arttırılmasından, 

demokratik ilkelerin desteklenmesinden ve liberal değerlerin yaygınlaĢtırılmasından 

geçmektedir.
58

 

Scott Burchill, demokratik barıĢ teorisinin yapısal ve normatif yönlerinin olduğunu 

belirtmektedir. Buna göre yapısal açıdan bakıldığında liberal demokratik devletlerde baĢta 

kamuoyu, hukukun üstünlüğü ve temsili yönetim olmak üzere bazı kurumsal sınırlayıcılar 

                                                      
56 Russet, op.cit., ss. 9-15. 
57 Navari, op.cit., s. 37. 
58 Russet, op.cit., ss. 131-133. 



23 

 

bulunmaktadır. Normatif açıdan bakıldığındaysa liberal demokrasilerde uzlaĢma ve 

uyuĢmazlıkların barıĢçıl yollardan çözümü gibi tercihlerin daha önemli olduğu görülmektedir.
59

 

Bu bağlamda Cornelia Navari de benzer Ģekilde, demokratik barıĢ yaklaĢımının günümüzde iki 

farklı görüĢ çerçevesinde geliĢtiğini belirtmektedir. Bunlardan liberal kurumlara vurgu yapan ilk 

görüĢe göre, kamuoyunun desteğinin sağlanması, gücün demokratik devletler arasındaki 

paylaĢımı ve seçim dönemleri gibi faktörler, ulusal veya uluslararası alandaki liberal 

kurumlarda dikkate alınması gereken önemli özelliklerdir. Nitekim kamuoyunun desteğinin 

sağlanması, yönetimlerin politikalarına meĢruiyet sağlamasının yanı sıra aynı zamanda 

yönetimlerin görev değiĢimi kaygısına düĢmeden hareket etmesini sağlamaktadır. Demokratik 

devletler arasındaki güç dağılımı, bu devletler arasında otomatik bir kontrol-denge 

mekanizmasının oluĢmasını sağlamakta; seçimlerin belirli periyotlarla gerçekleĢtirilmesi ise 

liberal liderlerin daha ihtiyatlı davranmalarına ve risk almaktan kaçınmalarına neden 

olmaktadır. Liberal kurumlara vurgu yapan demokratik barıĢ yaklaĢımı, sadece liberal devletler 

arasında değil; liberal bir devletle liberal olmayan bir devlet arasında yaĢanacak olan bütün 

savaĢların önlenmesi üzerinde durmaktadır.
60

 

Demokratik barıĢ yaklaĢımında etkili olan ikinci görüĢ ise daha ziyade liberal ideolojiye 

veya liberal kültüre vurgu yapmaktadır. Bu bağlamda liberal devletlerin diğer liberal devletlere 

güvenme eğiliminde olduğunu ileri süren bu görüĢ, bu devletler arasındaki sorunların müzakere 

ve uzlaĢma yoluyla çözümlenebileceğini iddia etmektedir. Bununla beraber, liberal kültüre 

vurgu yapan görüĢ liberal olmayan devletlere karĢı güvensizlik içindedir. John M. Owen’a göre 

“ideolojik olarak liberaller liberal demokrasiye sahip olan devletlere güvenmektedirler ve kendi 

aralarında çatışma yaşanması için herhangi bir neden görmemektedirler; (ancak) liberal 

olmayan devletlere yönelik kuşku duymaktadırlar ve bazen ulusal çıkarlarının liberal olmayan 

devletlerle savaşmalarını gerektirdiğine inanmaktadırlar.” 
61

 

Bu noktada her iki yaklaĢımın birlikte ele alınması, demokratik barıĢın temel varsayımı 

olan “liberal demokrasilerin kendi aralarındaki sorunlarını uzlaşmayla çözmekte oldukları ve 

savaştan kaçındıkları” Ģeklindeki iddiayı güçlendirmektedir. Bununla beraber, günümüzde 

demokratik devletlerin dahil olduğu savaĢların hâlâ yaĢanıyor olması, demokratik barıĢ 

yaklaĢımını zorlayan konulardan birisidir. Demokratik barıĢ, her ne kadar demokratik 

devletlerle demokratik olmayan devletler arasında savaĢlar yaĢanabileceğini öne sürse de bu 

savaĢlarda temel amacın meşru müdafaa veya insani nedenler olması gerektiğini öne 

                                                      
59 Burchill, op.cit., s. 60. 
60 Navari, op.cit., s. 37. 
61 Ibid. 



24 

 

sürmektedir.
62

 Ancak son 10 yılda yaĢanan bazı örnekler (örneğin Afganistan ve Irak’ta yaĢanan 

savaĢlar) göz önünde bulundurulduğunda, demokratik barıĢın bu kriterlerinin yeterince 

karĢılanmadığı Ģeklinde eleĢtirilerin olduğu belirtilmelidir. 

 

B. Globalizm: Güvenliğin Ekonomik Unsurlar Üzerinden Açıklanması 

Globalizm, yukarıda tanımlanan realist ve liberal yaklaĢımlara göre güvenliğe farklı bir 

bakıĢ açısıyla yaklaĢmaktadır. Büyük ölçüde Marksizm’den etkilenen ve güvenliği ekonomik 

unsurlar üzerinden açıklayan globalizm, aynı zamanda radikalizm, neo-Marksizm, 

emperyalizm, bağımlılık yaklaĢımı, üçüncü dünya yaklaĢımı ve merkez-çevre teorileri gibi 

isimlerle de anılmaktadır. Ancak hangi adla anılırsa anılsın Karl Marx ve Friedrich Engels’ten 

baĢlayarak günümüze kadar devam eden globalizmde, güvenliğe iliĢkin kavramlar ekonomik 

perspektiften açıklanmaktadır. 

1. Klasik Marksizm’de SavaĢ ve ÇatıĢma Olgusu  

Devletleri ve uluslararası sistemi sınıflar arası mücadele olarak tanımlayan 

Marksizm’de savaĢ ve yayılma olgusu kapitalist sistemin özünden kaynaklanmaktadır. Bu 

çerçevede Marksizm’de toplumlar arasındaki iliĢkilere ve bir bütün olarak tarihe bir savaĢ ve 

çatıĢmalar tarihi olarak bakılmaktadır.
63

 Hegel’in tarihsel geliĢmelerin birbirine zıt fikirlerle 

ortaya çıktığı Ģeklindeki diyalektik idealizmi yerine diyalektik materyalizmi yerleĢtiren Marx ve 

Engels, fikirler yerine maddi gerçekliği yerleĢtirerek tarihsel geliĢimin, üretici ve üretici 

olmayan sınıflar arasındaki iliĢkiyle ortaya çıktığını ileri sürmüĢtür.
64

 Bir diğer ifadeyle Marx ve 

Engels’e göre, toplumun maddi temelinin üretimi ve yeniden üretimi, tarihsel geliĢmede 

belirleyicidir. Tarihi diyalektik bir Ģekilde ele alan Marx’a göre fikirler, maddi üretimin yanında 

ikincil kalmaktadır. Bu bağlamda tarih içinde her bir üretim Ģeklinde tez (üretici olmayan sınıf) 

ve bunun karĢısında antitez (üretici sınıf) bulunmaktadır. Tez ile antitezin etkileĢimi sonucunda 

(sentez) ortaya yeni bir üretim Ģekli çıkmaktadır. 

Marx ve Engels’e göre tarih, herkesin eĢit olduğu ve herhangi bir sınıf mücadelesinin 

olmadığı ilkel (primitif) komüniyalizmle baĢlamıĢ ve bir süre sonra küçük bir azınlık, 

çoğunluğu köle haline getirmiĢtir. Üretici olan köleler ile üretici olmayan köle sahiplerinden 

oluĢan ilk üretim Ģeklinde, üretici olmayan sınıf, üretici sınıfı sömürmekteydi. Sömürünün 

                                                      
62 Burchill, op.cit., ss. 60-61. 
63 Andrew Linklater, ―Marxism‖, Theories of International Relations, 3rd Ed., Scott Burchill et.al. (der.), New York: 

Palgrave Macmillan, 2005, s. 112. 
64 Hobson, op.cit., s. 112. 



25 

 

giderek artması, beraberinde sınıflar arası mücadelenin artmasını getirmiĢ ve nihayetinde süreç, 

eski üretim Ģeklinin son bularak yeni bir üretim Ģeklinin ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıĢtır. 

Ġkiliye göre yeni oluĢan üretim yapısında tez ve antitez asiller ve köylüler olup, feodaliteye 

dayanan üretim Ģeklinde asiller köylü sınıfını sömürmekteydi. Bu sınıf mücadelesi sonucunda 

ise ortaya yeni bir üretim Ģekli olan kapitalizm çıkmıĢtır. Kapitalizmde süreç, üretici sınıf olan 

iĢçiler ile üretici olmayan sınıf olan burjuvazi arasındaki mücadeleyle Ģekillenmektedir.
65

 Bu 

mücadelenin sonucunda oluĢacak proletarya diktatörlüğü ile burjuva sınıfının ortadan 

kaldırılacağını öngören ikili, ―tarihin sonu‖ olarak değerlendirdiği yeni üretim Ģeklinin 

komünizm olacağını savunmaktaydı.
66

 

Bu son öngörü gerçekleĢmemekle beraber, Marksizm’in savunduğu bazı argümanların 

günümüzde hâlâ ileri sürüldüğünü belirtmek gerekir. Marx’ın diyalektik materyalizm 

anlayıĢında üretim iliĢkileri (alt yapı) toplumsal ve siyasal yapıyı (üst yapı) belirlemektedir. Bu 

bağlamda kapitalist üretim biçimi de toplumsal ve siyasal yapının belirlenmesinde önemli rol 

oynamıĢtır. Marx’a göre kapitalizmde iĢçileri