T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİ (TARİHİ, DİNİ VE SOSYO-KÜLTÜREL AÇIDAN BİR ARAŞTIRMA) (DOKTORA TEZİ) CABİR OSMANLI BURSA - 2021 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİ (TARİHİ, DİNİ VE SOSYO-KÜLTÜREL AÇIDAN BİR ARAŞTIRMA) (DOKTORA TEZİ) CABİR OSMANLI ORCİD: 0000-0002-1962-4353 Danışman: Prof. Dr. Ahmet GÜÇ BURSA - 2021 ii TEZ ONAY SAYFASI T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı’nda 711521013 numaralı Cabir OSMANLI’nın hazırladığı “Azerbaycan Dağ Yahudileri (Tarihi, Dini Ve Sosyo-Kültürel Açıdan Bir Araştırma)” konulu Doktora Çalışması ile ilgili tez savunma sınavı, 16/06/2021 günü 13:00 – 15:00 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin/çalışmasının başarılı (başarılı/başarısız) olduğuna oy birliği (oy birliği / oy çokluğu) ile karar verilmiştir. Üye Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Prof. Dr. Ahmet GÜÇ Dr. Öğr. Üyesi Süleyman SAYAR Bursa Uludağ Üniversitesi Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Üye Prof. Dr. Mefail HIZLI Doç. Dr. Ahmet TÜRKAN Bursa Uludağ Üniversitesi Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Üye Dr. Öğr. Üyesi Tahyr ASHYROV Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi 16/06/ 2021 YEMİN METNİ Doktora tezi olarak sunduğum “Azerbaycan Dağ Yahudileri (Tarihi, Dini Ve Sosyo-Kültürel Açıdan Bir Araştırma)” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. Tarih ve İmza 16/06/2021 Adı Soyadı : Cabir OSMANLI Öğrenci No : 711521013 Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri/Dinler Tarihi Programı : Doktora Statüsü : ☐ Yüksek Lisans ☒ Doktora iv ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Cabir Osmanlı Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dalı : Dinler Tarihi Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı : xvi + 222 Mezuniyet Tarihi : / /2021 Tez Danışman(lar)ı : Prof. Dr. Ahmet Güç AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİ (TARİHİ, DİNİ VE SOSYO-KÜLTÜREL AÇIDAN BİR ARAŞTIRMA) Bu çalışmada Azerbaycan Dağ Yahudileri üzerine yapılmış araştırmalar, tarihsel süreç içinde yapılan atıflar, yaptığımız röportajlar, arşiv belgelerindeki bilgiler akademik yöntemlere göre analiz edilmiştir. Dağ Yahudilerinin bu isimle ne kadar zamandır anıldıkları, önceki varlıkları ve yaşadıkları coğrafyadaki demografik, dini, sosyo-kültürel durumları incelenirken, bilim adamlarının farklı iddia ve gözlemlerine de yer verilmiştir. Bazı çalışmalarda, Dağ Yahudilerinin atalarından bir grubun, M.Ö. 722 yılında gerçekleşen Asur sürgünü sırasında Azerbaycan bölgelerine yerleştikleri iddia edilmektedir. Bazı araştırmacılar da Dağ Yahudilerinin M.S. VI. yüzyılda Sasaniler döneminde ortaya çıkan Mazdek ayaklanmaları sırasında Kafkasya’ya sığınan Yahudi gruplarının halefleri olduklarını varsaymışlardır. Çok az sayıda araştırmacıya göre de bunlar, Hazar devletinin ortadan kaldırılmasıyla Kafkasya’da yaşamlarını sürdüren Yahudilerin varisleridir. Bu görüşlerin dışında Dağ Yahudilerinin, X. yüzyıldan Çarlık Rusyasına kadar Azerbaycan’da kurulan devletlerin iskân politikaları sonucu yerleştirilen çeşitli Yahudi gruplarından oluştuğu iddiası da vardır. Çarlık Rusyasından Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası dönemine kadar Dağ Yahudilerinin tarihi, demografik, dini ve sosyo-kültürel durumları, saha araştırmaları, röportajlar ve elde edilen veriler tarafsız ve bilimsel yöntemlerle incelenmiştir. Tarihsel olarak Dağ Yahudilerinin dini inançları, Yahudiliğin Sefarad ve Mizrahi mezheplerinin gelenekleriyle yakından ilişkili olmasına rağmen, içinde yaşadıkları toplulukların çeşitli inanışları ve halk gelenekleriyle yakından bağlantılıdır. Dağ Yahudileri, Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra Yahudiliğin modern dini yorumlarına ve din anlayışına dönmeye çalışsalar da, toplumun orta ve yaşlı kesimleri geleneksel halk inanışlarından vazgeçmemiştir. Ancak sosyo-kültürel durum ve bunlarla ilgili bazı çalışmalar geleneksel iken, bağımsızlıktan sonra İsrail, Rusya ve ABD gibi ülkelerden gelen din kardeşlerinin organize çalışmaları ile modernist bir yaklaşım izlenerek ivme kazanmıştır. Çalışmanın sonunda ise konuyla v ilgili fotoğraflar ek başlıklar altında verilmiş ve genel bir değerlendirme ile sonlandırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Dağ Yahudileri, Tat Halkı, Haham, Sinagog, Mikve. vi ABSTRACT Name and Surname : Cabir Osmanlı University : Uludag University Institution : Social Science Institution Field : Philosophy and Religious Sciences Branch : History of Religion Degree Awarded : PhD Page Number : xvi + 222 Degree Date : …/ … / 2021 Supervisor (s) : Prof. Dr. Ahmet Güç AZERBAIJAN MOUNTAIN JEWS (A HISTORICAL, RELIGIOUS AND SOCIO-CULTURAL RESEARCH) In this study, the researches made on the Azerbaijan Mountain Jews, the references made in the historical process, the interviews we made, the information in the archive documents were analyzed according to academic methods. While examining how long mountain Jews have been called by this name, their previous existence and their demographic, religious, socio-cultural status in the geography they live in, different claims and observations of scientists are also included. In some studies, it is claimed that an ancestor group of Mountain Jews settled in regions of Azerbaijan during the Assyrian exile in 722 BC. Some researchers have hypothesized that the Mountain Jews were the successors of Jewish groups who took refuge in the Caucasus during the Mazdek uprisings in the Sassanid era in the VI century AD. According to very few researchers, they are the heirs of the Jews who lived in the Caucasus with the abolition of the Caspian state. Apart from these views, there is also a claim that Mountain Jews consisted of various Jewish groups settled as a result of the settlement policies of the states established in Azerbaijan from the X century to Tsarist Russia. From Tsarist Russia to the post-independence period of Azerbaijan, the history, demographic, religious and socio-cultural issues, field studies, interviews and obtained data of Mountain Jews were analyzed with impartial and scientific methods. Historically, although the religious beliefs of the Mountain Jews are closely related to the traditions of the Sephardic and Mizrahi sects of Judaism, they are closely linked to the various beliefs and folk traditions of the communities in which they live. Although the mountain Jews turned to the modern religious interpretations and understanding of Judaism after the independence of Azerbaijan, the middle and old sections of the society did not give up their traditional folk beliefs. However, while the socio-cultural situation and some studies related to them were traditional, it gained momentum by following a modernist approach with the organized work of vii religious brothers from countries such as Israel, Russia and the USA after independence. At the end of the study, photos which connection with the subject were given under additional titles and ended with a general evaluation. Keywords: Azerbaijan, Mountain Jews, Tat People, Rabbi, Synagogue, Mikve. viii ÖNSÖZ Yahudilik dini bir kavram olmakla beraber bir halkın bu din etrafında birleşmesi sonucunda millileşmiş bir kimlik olarak tarih sahnesinde yerini almıştır. Tarihi süreçte Yahudilere İbrani, İsrail, Yahudi, Musevi gibi isimler verilmiş ve ilmi literatürde bu şekillerde anılmışlardır. Yahudiler tarih olarak göç, sürgün, isteğe bağlı ülke ve bölge değiştirmek gibi pek çok durumla karşılaşmışlardır. Göç ettikleri her bir bölgede dinlerini ve milli kimliklerini korumaya çalışmakla birlikte kendilerine coğrafi, siyasi ve benzeri durumlarla ilişkili isimler verilmiştir. Nitekim Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudi topluluğu Kafkasya’daki dağlık bölgelerde yaşadıkları için Çarlık Rusyası dönemindeki yetkililer tarafından “Dağ Yahudileri, Kafkas Yahudileri” gibi isimlerle anılmışlardır. Bu isimler zamanla literatürde “Dağ Yahudileri” veya “Kafkas Yahudileri” olarak yerini almıştır. Dağ Yahudilerinin atalarının M.Ö. VIII. yüzyıldan itibaren Azerbaycan topraklarında yaşamaya devam ettikleri iddia edilmektedir. Şüphesiz ki çok kültürlü toplumlarda kültürel etkileşim ve halk inanışlarının yaygınlaşması kaçınılmaz sosyolojik bir realitedir. Dağ Yahudileri genelde Kafkasya halkları, özelde ise Azerbaycan halk kültürünün etkisinde kalarak kültürel millileşme süreci içerisinde kendilerini bulmuşlardır. Topluluğun Çarlık Rusyası döneminden itibaren devlet okullarında eğitime tabi tutulması, Sovyetler döneminde din eğitiminin ve ritüellerin yasaklanması Dağ Yahudilerinin kitabî din anlayışından uzak kalmalarına neden olmuştur. Fakat halkın kendi geleneksel yaşantısı, gizli gizli yaptıkları dini ve milli ritüelleri topluluk olarak kendilerini milli zeminde korumalarını sağlamıştır. Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra İsrail, Rusya, Amerika gibi ülkelerden gelen dindaşları Dağ Yahudilerinin dinî ve milli anlayışlarını temel dini esaslara ve modern yorumlara tabi kalarak yönlendirmeye çalışmışlardır. Azerbaycan toplumunun toleranslı yapısı, devletin azınlıklarla ilgili kapsayıcı politikaları Dağ Yahudilerinin hayatında önemli rol oynamıştır. Bunun sonucu olarak dini yaşantıdan, sosyo-kültürel projelerin uygulanmasına, yurtdışında Azerbaycan’ın menfaatlerini savunmalarına kadar geniş bir yelpazede kendisini göstermiştir. Dağ Yahudilerinin: “İsrail bizim için dini ve milli açıdan kutsal olmasına rağmen, oradaki sosyolojik yapı bizi Azerbaycan topluluğu kadar sıcak karşılamamaktadır” şeklindeki ifadeleri önemli bir gerçeği ortaya koymaktadır. ix Araştırmamızın konusunu teşkil eden Dağ Yahudi topluluğu günümüz Azerbaycan’ında ve dünyanın pek çok ülkesinde yaşamaktadır. Fakat biz sadece Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudilerinin tarihi, dini ve sosyo-kültürel durumlarını araştırdık. Dağ Yahudilerinin diğer bölge ve ülkelerle ilgili dini, coğrafi ve tarihi bağlantılarına üç bölümde de dikkat çekmeye çalıştık. Çalışmamız giriş ve üç bölüm halinde düzenlenmiştir. Girişte araştırmanın amacı, kapsamı, kullanılan metot ve sınırlandırma hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca, yararlandığımız fakat Türkiye’de pek tanınmayan Azerbaycan Türkçesi ile ve Rusça yazılmış bazı bilimsel eserlerin tanıtımı ve resmi internet siteleri yer almıştır. Birinci bölümde Dağ Yahudilerinin Azerbaycan bölgelerine geliş tarihleri ve geliş nedenleri, yerleşim yerleri vb. konular detaylı bir incelemeye tabi tutulmuştur. İkinci bölümde Dağ Yahudilerinin inançları, ibadetleri, milli ve dini bayramları; tarihi süreçte başka halklarla etkileşimlerinden dolayı benimsedikleri çeşitli halk inanışları ve gelenekleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde Dağ Yahudilerinin aile gelenekleri, sinagogların yapımı ve işlevi, Dağ Yahudi Cemaatinin örgütlenmesi ve faaliyetleri, basın-yayın faaliyetleri, cenaze merasimleri ve mezarlıklarının durumu gibi konular ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Sonuç ile çalışma sonlandırılmıştır. Çalışmanın yazıya geçirilmesinden önce yerinde yapılan saha araştırması esnasında çekilmiş konu ile ilgili fotoğrafların bazıları son kısma eklenmiştir. Araştırmamız boyunca bana her konuda destek olan ve yönlendiren danışman hocam Prof. Dr. Ahmet Güç’e, tez izleme komitesinde bulunan, bilgi ve yöntem açısından katkılar sunan değerli hocalarım Dr. Öğretim Üyesi Süleyman Sayar’a, Prof. Dr. Mefail Hızlı’ya, her zaman bizlere kapısını açık tutan, değerli fikirleriyle yol gösteren Prof. Dr. Muhammet Tarakçı’ya teşekkürü bir borç bilirim. Tezimizin “Doktora Destek Projesi” kapsamında hazırlanmasında yardımcı olduklarından dolayı Bursa Uludağ Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ahmet Saim Kılavuz’a, BAP Biriminin komisyon üyesi Prof. Dr. Aytekin Özel’e, BAP Biriminin değerli çalışanlarına da teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca, eğitimim sırasında maddi ve manevi destekleri için Türkiye Diyanet Vakfı Yönetim Kurulu Üyelerine ve çalışanlarına, özellikle Türkiye Diyanet Vakfı İstanbul ve Bursa İl Eğitim Koordinatörleri Veysi Yüce ve Zakir Şadman Beylere, İSAM ve İLAM Kütüphaneleri çalışanlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu arada, Yabancı Türkler ve x Akraba Toplulukları Başkanlığına, Uluslararası Öğrenci Dernekleri Federasyonu Başkanı Dr. Mehmet Ali Bolat ve Özel Kalem Müdürü Aslan Bekiroğlu Beylere de teşekkür ediyorum. Rusça kaynakların tercüme edilmesinde her zaman yardımlarını eksik etmeyen kıymetli Anar Araslanlı, Dr. Azad Dedeoğlu ve Doktor Albay Haydar Habibullah Beylere, İngilizce tercümelerde desteklerini esirgemeyen arkadaşım Yahya Kemaloğlu’na; eğitimim süresince kayıt ve belge işlemlerinde her zaman yardımını esirgemeyen değerli dostum Elnur İsmayılov’a; Azerbaycan’da yaptığım saha araştırmalarım esnasında ilgili kişilerle görüşmelerimi sağlayan ve destek veren Dini Kurumlarla İş Üzere Devlet Komitesi Başkan Yardımcısı Gündüz İsmailov, Uluslararası Şube Başkanı Ali Heziyev, Millet Vekili Fazil Mustafalı, Ceyhun Memmedov, Prof. Dr. Anar İskenderli ve röportajlarda yardımını eksik etmeyen kıymetli Reşad Manafov Beylere teşekkür ediyorum. Ayrıca Bakü Dağ Yahudileri Cemaat Başkanı Milih Yevdayev, Bakü Dağ Yahudileri Hahamı Avram Yakuboviç, Kuba şehrinde bana eşlik eden değerli Elnur Ağasıyev, Kuba Kırmızı Kasaba Dağ Yahudileri Eski Başkanı Boris Simanduyeviç beylere de teşekkür etmeyi bir görev telakki ediyorum. Nihayet dualarını hiç bir zaman eksik etmeyen biricik anne babama, eğitimim süresince meşakkatime katlanan eşime ve çocuklarıma teşekkür ediyorum. Cabir OSMANLI İstanbul 2021 xi İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ............................................................................................... ii YEMİN METNİ ........................................................................................................ iii ÖZET .......................................................................................................................... iv ABSTRACT ............................................................................................................... vi ÖNSÖZ ..................................................................................................................... viii İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... xi KISALTMALAR .................................................................................................... xvi GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 A. TEZİN KONUSU ................................................................................................ 1 B. TEZİN AMACI.................................................................................................... 2 C. TEZİN METODOLOJİSİ .................................................................................... 2 D. TEZDE KAPSAM VE SINIRLILIK ................................................................... 3 E. TEZİN KAYNAKLARI ...................................................................................... 4 1. Azerbaycan Türkçesiyle Yazılmış Kaynaklar .................................................. 6 2. Rusça Yazılmış Kaynaklar ............................................................................... 7 BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN TARİHİ I. AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN TARİHİ VE KÖKENLERİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER ............................................................................................... 13 A. ASUR SÜRGÜNÜ ............................................................................................ 15 1. Asur Sürgünü ve Yahudilerin Karşılaştıkları Durumlar ................................. 15 2. Asur Sürgününden Sonra Azerbaycan Topraklarına Yerleşen Yahudiler İle İlgili İddialar ................................................................................................... 17 B. BABİL SÜRGÜNÜ ........................................................................................... 21 1. Babil Sürgününden Sonraki Dönemde Yahudiler .......................................... 21 2. Babil Topraklarında Pers Hâkimiyeti ve Yahudiler ....................................... 22 xii C. HELENİZM VE MAZIDAKİLİĞİN İRAN YAHUDİLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ ................................................................................................................ 25 D. ARAPLARIN AZERBAYCAN’I FETHİ ZAMANINDA YAHUDİLER (M.S. VII. YÜZYIL) ..................................................................................................... 27 E. DAĞ YAHUDİLERİNİN HAZARLARLA BAĞLANTISI (M.S. VII-IX. YÜZYILLAR) .................................................................................................... 28 F. X-XVIII. YÜZYILLARDA AZERBAYCAN’DAKİ YAHUDİLERİN VARLIĞI ............................................................................................................ 32 1. İlhanlılar (Moğollar) Döneminde Yahudiler .................................................. 32 2. Şirvanşahlar Döneminde Yahudiler ................................................................ 33 3. Safeviler Dönemindeki Yahudi Göçü ve Ticari Faaliyetleri .......................... 34 4. Azerbaycan Kuba Hanlığı Döneminde Yahudiler (XVIII-XIX. Yüzyıllar) ... 35 G. ÇARLIK RUSYASINDA DAĞ YAHUDİLERİ .............................................. 38 1. Çarlık Rusyası Döneminde Dağ Yahudilerinin Dinî Bağlantıları .................. 43 2. Çarlık Rusyası ve Sovyetler Döneminde Azerbaycan’da Siyonist Faaliyetler ve Dağ Yahudileri .......................................................................................... 44 3. Dağ Yahudilerini İfade Etmek Üzere Kullanılan Adlar ................................. 51 a. Cuhuri Adı ................................................................................................... 51 b. Tat Halkı ve Tat Dili ................................................................................... 51 c. Azerbaycan Tat Halkı .................................................................................. 56 4. Dağ Yahudilerinin Diğer Bölge ve Ülkelere Göçlerinin Sosyal ve Kültürel Nedenleri ........................................................................................................ 57 İKİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİ’NİN İNANÇ, İBADET VE GELENEKLERİ I. İNANÇ ESASLARI ................................................................................................ 59 A. TANRI VE EVREN ANLAYIŞLARI .............................................................. 59 1. Yahudilerin Tanrıyla Yaptıkları Antlaşma ve İlgili Kurallar ......................... 60 a. Birinci Antlaşma (Sünnet) ........................................................................... 60 b. İkinci Antlaşma (Şabat Günü) ..................................................................... 61 xiii c. Üçüncü Anlaşma (Tefillin) .......................................................................... 62 d. Kaşerut-Koşer-Kaşrut- כשר ......................................................................... 63 B. DAĞ YAHUDİLERİNİN TEVRAT’LA İLGİLİ İNANÇ VE UYGULAMALARI ............................................................................................ 64 C. DAĞ YAHUDİLERİNİN MÜLTECİ OLMALARININ NEDENLERİ........... 67 D. DAĞ YAHUDİLERİNDE RUHUN ÖLÜMSÜZLÜĞÜ, AHİRET, CENNET VE CEHENNEM İNANIŞLARI ........................................................................ 67 E. DAĞ YAHUDİLERİNDE MESİH İNANCI ..................................................... 71 F. DAĞ YAHUDİLERİNDE SEÇİLMİŞLİK İNANCI ........................................ 71 II. İBADET ................................................................................................................ 71 A. GÜNLÜK YAPILAN FERDİ İBADETLER .................................................... 73 1. Uykudan Uyanma ve Dua (Modeh Ani) ......................................................... 73 2. Yemekten Önce Ellerin Yıkanması (Netilat Yadayim- שטפו ידיים ) ................. 74 3. Tuvalet ve Banyoda Temizlenme ................................................................... 74 B. GÜNLÜK YAPILAN TOPLU İBADETLER ................................................... 74 1. Sabah İbadeti (Şaharit) ................................................................................... 75 2. Öğle İbadeti (Minha) ...................................................................................... 77 3. Akşam İbadeti (Arvit-Ma’arif) ....................................................................... 78 C. DAĞ YAHUDİLERİNİN İBADET KONULARINDA DİĞER YAHUDİLERDEN FARKLI YÖNLERİ ........................................................... 79 1. Oruç İbadeti .................................................................................................... 79 2. Sadaka/Tsadeka-Öşür/Teruma ........................................................................ 84 4. Kurban İbadeti ................................................................................................ 91 D. DAĞ YAHUDİLERİNİN KUTLADIĞI DİNİ VE MİLLİ BAYRAMLAR .... 94 1. Fısıh (Dağ Yahudilerinin İfadesiyle Peysah, Nison, Govgil) Bayramı .......... 96 2. Şavuot (Haftalar) – Asalta (Tatlı) Bayramı .................................................. 103 3. Roş Ha Şana (Yeni Yıl-Şofarot) ................................................................... 105 4. Yom Kippur (Kefaret Günü)- Ruz Kipur ..................................................... 109 4. Sukkot ve Simhat Tora Bayramı ................................................................... 113 5. Hanuka–Henukoji Bayramı .......................................................................... 118 6. Purim-Gomunu (veya Omunu) ..................................................................... 121 7. Tu B’şevat - “Şev Gidora” Bayramı ............................................................. 124 xiv 8. Tiş’a Be Av - Ruz Suruni ............................................................................. 128 E. DAĞ YAHUDİLERİ ARASINDAKİ BAZI HALK İNANIŞLARI ............... 131 1. Hastalık, Büyü ve Nazarla İlgili İnanış ve Uygulamalar .............................. 132 2. Doğa Üstü Varlıkların Gücüne İnanmak ...................................................... 135 3. Gök ve Doğa Olayları ile İlgili İnanışlar ...................................................... 145 4. Ateş Kültü ile İlgili İnanışlar ........................................................................ 146 5. Hayvan ve Kuşlarla İlgili İnanışlar ............................................................... 148 6. Ağaç ve Bitkilerle İlgili İnanışlar ................................................................. 149 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN SOSYAL VE KÜLTÜREL DURUMLARI I. AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN SOSYAL DURUMLARI ............... 151 A. AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN AİLE YAPISI ........................... 151 1. Dağ Yahudilerinde Evlilik Merasimi (Hupa) ve Gelenekleri ....................... 151 2. Hamilelik ve Doğum Dönemleri ile İlgili Halk İnanışları ............................ 155 B. SÜNNET (BRİT MİLA, MİLAH–SÜNNET ANTLAŞMASI) TÖRENİ VE GELENEKLERİ ............................................................................................... 158 C. ERGENLİK (BAR/BAT MİTZVAH) TÖRENİ VE GELENEKLERİ ........... 161 D. DAĞ YAHUDİLERİNDE CENAZE TÖRENLERİ VE GELENEKLERİ .... 162 E. DAĞ YAHUDİLERİNİN MEZAR VE MEZARLIKLARI ............................ 166 1. Kuba ve Oğuz Yahudi Mezarlıkları .............................................................. 166 2. Bağımsızlıktan Sonra Mezar ve Mezarlıklar ................................................ 168 F. DAĞ YAHUDİLERİNİN SİNAGOGLARI .................................................... 169 1. Bakü Dağ Yahudilerinin Sinagog Faaliyetleri .............................................. 170 2. Bakü Dağ Yahudileri Cemaat Başkanlığının Görevleri ............................... 171 3. Bakü Dağ Yahudileri Başkanlığı Çalışanları ve Faaliyetleri ........................ 172 G. DAĞ YAHUDİLERİNİN BAĞIMSIZLIKTAN SONRAKİ SOSYAL VE KÜLTÜREL FAALİYETLERİ ........................................................................ 172 1. Dağ Yahudilerinin Basın-Yayın Faaliyetleri ................................................ 172 a. Alef Kulübü ............................................................................................... 173 xv b. Sohnut Yahudi Acentesi ............................................................................ 173 c. Korçakov Derneği ..................................................................................... 174 d. Or Şelyanu Gazetesi - אור שלנו (Наш свет- Işığımız) ............................... 174 e. Azerbaycan İsrail Kültür İşleri Cemiyeti .................................................. 174 f. Birlik Gazetesi (Единство) ....................................................................... 175 g. Kule Gazetesi (Башня) ............................................................................. 175 h. Huneymu Bülteni (“Наш дом –Evimiz” – “ הבית שלנו - Abayt Şelyanu”) .......................................................................................... 175 ı. İsrailimiz Gazetesi (Наш Израиль) ........................................................... 176 i. Hesed Gerşon - ד גרשוןחס ........................................................................... 176 j. Kulüp 22 Yahudi Örgütü ........................................................................... 176 SONUÇ .................................................................................................................... 178 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 181 EKLER .................................................................................................................... 201 Ek. 1: Dağ Yahudilerinin Azerbaycan’a Geliş Güzergâhı ve Günümüzde Yaşadıkları Bölgelerin Haritası. ............................................................. 201 Ek. 2: XIX ve XX. Yüzyıllarda Kafkasya Bölgesinde Yaşayan Dağ Yahudilerinin Yerleşim Yerleri ile İlgili Harita ..................................... 202 Ek. 3: Bakü Dağ Yahudileri ile İlgili Fotoğraflar ............................................. 202 Ek. 4: Kuba Kırmızı Kasaba Dağ Yahudileri ile İlgili Fotograflar. ................. 205 Ek. 5: Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan’da Yayımlanan Gazetelerden Örnekler .................................................................................................. 218 ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 222 xvi KISALTMALAR ADR Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti AZN Azerbaycan Para Birimi/Manat a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale Bkz. Bakınız C. Cilt çev. Çeviren DİA Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları Ansiklopedisi DQİDK Dini Kurumlarla İş Üzere Devlet Komitesi ed. Editör Hz. Hazreti İSAM İslam Araştırmaları Merkezi İLAM İlmi Araştırmalar Merkezi JCC Jewısh Community Center/Yahudi Kültür Merkezi JNC Jewish National Council/Yahudi Ulusal Konseyi M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra ö. Ölüm Tarihi s. Sayfa S. Sayı ss. Sayfa sayısı SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği SMOMPK Kafkasya Kabilelerini ve Yerlerini Tanımlamaya Yönelik Materyallerin Toplanması STMEGİ Еврейский информационный портал/Yahudi Bilgi Portalı t.y. t.y. Basım tarihi yok y.y y.y Yayın Yeri Yok yy. yy. Yüzyıl vd. Ve diğerleri Vol. 1 GİRİŞ Dağ Yahudilerinin Azerbaycan topraklarına yerleşmeleri, çeşitli nedenlerden dolayı farklı tarihlerde gerçekleşmiştir. İlk ve en eski geliş tarihleri ile ilgili bilgilerin M. Ö. 722 yılında meydana gelen Asur sürgünü dönemine ait olduğu bilinmektedir. Daha sonra Babil Sürgünü sonrasında, Ahameniler, Sasaniler, Hazarlar, Safeviler, Afşarlar, Kaçarlar döneminde farklı nedenlerden dolayı yapılan göçler veya devletlerin iskân politikası gereği olarak Yahudi kitlelerinin yerleştirildiklerine dair bilgiler tarih araştırmalarında yerini almıştır. Azerbaycan’da yaşayan çeşitli dini ve etnik kökene mensup halklardan biri olan Dağ Yahudileri, hem ülkenin dini, sosyal, siyasi, kültürel vb. alanlarına katkılarından hem de toplumsal bütünlüğün, birlik ve beraberliğin, ortak değerlerin korunması ve teşvik edilmesi konusundaki katkılarından dolayı önemli bir yere sahiplerdir. A. TEZİN KONUSU Tespit edebildiğimiz kadarıyla, tez konumuz olan “Azerbaycan Dağ Yahudileri (Tarihi, Dini ve Sosyo-Kültürel Açıdan Bir Araştırma)” isimli çalışmanın benzeri, şimdiye kadar Yüksek Lisans veya Doktora programında ve akademik seviyede Türkiye’de ya da başka bir ülkede yapılmamıştır. Konuyla ilgili Türkiye’de sadece bir makale ve ilgili alanlarda yapılan çalışmalarda atıflar bulunmaktadır. Fakat tarihi süreç içerisinde Dağ Yahudileri ile ilgili olarak Arapça, Azerbaycan Türkçesi, Farsça, İngilizce, Rusça vs. dillerde antropoloji, tarih, coğrafya, seyahatname gibi alanlarda yazılan kitap ve makalelerde bilgi ve belgeler bulunmaktadır. Günümüzde kaynaklarda “Dağ Yahudileri” olarak ifade edilen Yahudiler milat öncesinden itibaren çeşitli tarihlerde Kafkasya’nın farklı bölgelerine yerleşen/yerleştirilen Yahudi topluluklarından biridir. XIX. yüzyılda Çarlık Rusyası, Kafkasya’nın dağlık bölgelerinde yaşayan Yahudilere “Dağ Yahudileri” ismini vermiştir. Daha önce yazılan kaynaklarda bölgedeki halklarla ilgili bilgi verilirken Yahudileri ifade etmek üzere genelde “Yahudi, İsrail Oğulları, Cuhud/Cufud, Yevrey” gibi kavramlar kullanılırken, özelde Sefarad ve Mizrahiler hakkında da bilgiler verilmiştir. Yapmış olduğumuz bu çalışma neticesinde, özellikle Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudilerinin, Azerbaycan’ın çeşitli yerlerine Ortadoğu, İran ve Kafkasya’nın diğer 2 bölgelerinden geldikleri tespit edilmiştir. Ayrıca tarihi dönemlerde Kafkasya’da kurulmuş çeşitli devlet ve hanlıkların bünyesinde bulunan Dağ Yahudilerinin milli, dini, sosyo-kültürel baskılara, asimilasyonlara, demografik yer değişimlerine uğradıklarına dair bilgiler yer almıştır. Dağ Yahudilerinin inançları/inanışları, ibadetleri, mabetleri, eski zamanlardaki ve günümüzdeki durumlarıyla ilgili bilgiler karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Ayrıca, Dağ Yahudilerinin Azerbaycan’ın bağımsızlığından sonra sosyal ve kültürel hayattaki konumları ve faaliyetleriyle ilgi konular da detaylı ve olabildiğince objektif bir biçimde kayda geçirilmeye çalışılmıştır. B. TEZİN AMACI Azerbaycan, coğrafi olarak Güney Kafkasya’da, etnik ve dini farklılıkların büyük çapta birlikte yaşandığı kozmopolit bir ülkedir. Tarihi süreç içerisinde Azerbaycan’da politeizm, animizm gibi inanışların yanında, Yahudilik, Zerdüştilik, Hıristiyanlık ve İslam gibi dinlerin varlıkları, alametleri ve etkileri devam etmiştir. Günümüz itibariyle Azerbaycan’da Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslümanlar bir arada yaşamaya devam etmektedirler. Çok dinli ve çok kültürlü bir ülke olan Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudilerinin tarihi ve dini durumları ve faaliyetleri hakkında objektif ve bilimsel çalışmalar yok denecek kadar azdır. Yapılan çalışmaların da ya taraflı oldukları veya belli dönemlerde ideolojik baskılar altında yapıldıkları ve siyasi ağırlıklı bilgiler içerdikleri görülmektedir. Ayrıca tarihi, dini ve sosyo-kültürel başlıklar altında, karşılaştırmalı ve objektif çalışmaların yapılmadığı da gözden kaçmamaktadır. Özellikle Türkiye’de YÖK tez arama motorunda, İSAM kütüphanesinde ve diğer akademik çalışmalarda Dağ Yahudileri ile ilgi bilimsel çalışmalara pek rastlanamamıştır. Yapılan bu çalışmanın, Azerbaycan ve Türkiye’de yapılmış/yapılacak olan bilimsel ve akademik çalışmalara katkı sağlamsı ve özellikle Dinler Tarihi Bilim Dalında bir boşluğu doldurması amaçlanmıştır. C. TEZİN METODOLOJİSİ Araştırmamız konusu itibariyle tarih, din ve sosyoloji gibi bilim dallarını ilgilendirdiği için saha araştırması kapsamında çeşitli yöntemleri içermiştir. Özellikle gözlem ve mülakat yöntemiyle, çeşitli halk inanışlarının benzerliklerinin değerlendirilmesi ve kaynakları temel alınarak objektif ve sağlıklı bilgi sıralamasına göre fenomonolojik, tarihi-karşılaştırma ve Dinler Tarihi’nin tanımlayıcı (descriptive) 3 metodu kullanılmıştır. Karşılaştırmalı metotta Dağ Yahudileri hakkında yazılmış, tarihi, dini ve geleneksel bilgiler veren eserlerin objektif olanlarıyla taraflı olanları; özellikle Sovyet rejiminin baskı ve talepleriyle yaptırılan ideolojik tarih çalışmaları, diğer Yahudi kaynaklarındaki ve topluluklardaki dini bilgi ve uygulamaları, Azerbaycan’da yaşayan diğer halkların gelenekleriyle Dağ Yahudi geleneklerinin benzerlikleri ve farklılıkları incelenmiştir. Araştırmanın başında önce konu ile ilgili bilgi ve belgelere ulaşabilmek için YÖK’ün tez arşivindeki tezler taranmıştır. Türkiye’deki Milli Kütüphane ve Osmanlı Arşivlerinde konu ile ilgili kaynakların mevcut olup olmadığı araştırılmıştır. İSAM kütüphanesinde yer alan konumuzla ilgili kaynak eserler detaylı bir araştırmaya tabi tutulmuştur. Sonra Azerbaycan, Rusya ve Dağıstan’da bulunan kütüphaneler ve bu bölgelerde yaşayan Yahudi topluluklarına ait resmi internet siteleri taranarak ilgili kitap ve makaleler temin edilmiştir. İngilizce kitap siteleri taranarak konumuzla ilgili kitaplar temin edilmiştir. Daha sonra Azerbaycan’a bizzat gidilerek Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi Tarihi Kaynaklar Bölüm Başkanı Prof. Dr. Anar İSKENDERLİ ve Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi Arkeoloji ve Etnografı Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Asif BAYRAMOV’la görüşülerek konumuzla ilgili dokümanlar temin edilmiştir. Ayrıca, Dini Kurumlarla İş Üzere Devlet Komitesi Başkan Yardımcısı Gündüz İSMAİLOV ve aynı Kurumun Uluslararası Daire Başkanı Ali HEZİYEV’in destekleri ile Azerbaycan’ın çeşitli şehirlerinde yaşayan Dağ Yahudi Cemaat Başkanları, Hahamlar, okul müdürleri ve ilgili kişilerle görüşülerek röportajlar alınmış ve kaynak belgeler temin edilmiştir. Aynı şekilde Dağ Yahudilerinin, Azerbaycan’ın Bakü, Kuba ve Oğuz şehirlerinde topluca yaşadıkları bölgelere gidilerek sinagogları, okulları, Mikvaları ve mezarlıkları ziyaret edilerek gerekli fotoğraflar çekilmiş, ilgili veriler toplanmıştır. Ayrıca Dağ Yahudilerinin topluca bulundukları parklarda halkın ileri gelenleriyle konuşularak tarih, din, gelenek ve görenekleri hakkında bilgiler edinilmiştir. Edinilen tüm bilgi ve belgeler bilimsel kaynak eserlerle ve genel Yahudi tarihi ve dini kaynaklarıyla karşılaştırma metodu kullanılarak analize tabi tutulmuştur. D. TEZDE KAPSAM VE SINIRLILIK Araştırmamız konu itibariyle Türkiye’ye özgü bir çalışma değildir. Konumuz Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudileri ile ilgili olduğu için, sadece onların tarihi, dini ve sosyo-kültürel konularıyla sınırlandırılmıştır. Fakat Dağ Yahudileri başta Kuzey 4 Kafkasya bölgeleri olmak üzere, Azerbaycan, Rusya, İsrail, Amerika, Kanada vb. ülkelerde yaşamaktadırlar. Araştırmamızı Azerbaycan’da yaşayan Dağ Yahudilerinin tarihi, dini ve sosyo-kültürel durumlarıyla ilgili bilgi ve belgeler dâhilinde sınırlandırmaya çalıştık. Fakat bahsi geçen alanların dışında sanat, mimari, edebiyat, siyaset, tıp ve pek çok bilim dalında çalışma ve bilgiler bulunmaktadır. Bu ve benzeri dallardaki bilgiler konumuz dışında kaldığı için araştırılmamıştır. Sadece çalışmamızla yakınlığı bulunan bazı konulara atıflar yapılarak kısa bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Azerbaycan’da yaşayan diğer Yahudi gruplar da (Aşkenaz ve Gürcü) bulunmasına rağmen, konumuzun özgünlüğü açısından, çalışmada onlara yer verilmemiştir. Çalışmaya başlarken Azerbaycan’da bulunan Yahudi grupların tamamı hedeflenmişti. Fakat Tez İzleme Komitesinde yer alan hocalarımın tavsiyeleri doğrultusunda çalışma alanımız Dağ Yahudileri ile sınırlandırılmıştır. Dağ Yahudilerinin tarihi, dini inanışları ve kültürleri milat öncesi tarihlere tekabül ettiği ve bu süreçte çeşitli devletlerin ve milletlerin içerisinde yaşadıklarından dolayı farklı dillerde yazılan kaynaklara konu olmuşlardır. Ayrıca diğer Yahudi gruplarının tarih, dini inanç ve düşünceleri ile farklılık ve benzerlik gösterdikleri için çeşitli kaynaklarda kendilerini belli etmişlerdir. Bu yüzden araştırmamızda çeşitli dillerde yapılan araştırma ve kaynaklardan istifade edilemeye çalışılmıştır. Farklı dönemlerdeki devletler zamanında yazılan eserlerin objektifliği, bilgilerin sağlıklı oluşu, çeşitli dillerden yapılan tercümelerin çokluğu gibi hususların, saha araştırmasında edindiğimiz güncel bilgi ve yaptığımız röportajlarla karşılaştırılması hayli zor olmasına rağmen konuların gerekli yorumlara tabi tutularak belli bir kapsam ve sınırlandırma içerisinde ele alınmasına özen gösterilmiştir. E. TEZİN KAYNAKLARI Dağ Yahudilerinin Azerbaycan topraklarına yerleşmeleri çeşitli dönemlerde ve farklı nedenlerle meydana gelmiştir. En eski yerleşimin M. Ö. 722 yılında gerçekleşen Asur sürgünü dönemine ait olduğu iddia edilmiştir. Daha sonra Babil Sürgünü’nün ardından çeşitli dönemlerde ve farklı nedenlerden dolayı yapılan göçler veya devletlerin iskân politikaları gereği yerleştirildiklerine dair bilgiler tarih araştırmalarında yerini almıştır. Araştırmamız tarih, din ve sosyo-kültürel durum ana başlıkları altında ele alınmış üç farklı bölümden oluşmaktadır. Tarihi süreçte her bir bölümle ilgili, farklı 5 dillerde çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Tarihle ilgili karşılaştığımız kaynaklar özellikle milat sonrası dönemde kaleme alınmış, tarih, coğrafya, seyahatname, diplomatik ve istatistik raporlar ve arşiv belgelerinden oluşmaktadır. Yahudilerin Asur sürgününden itibaren ve çeşitli zamanlarda Azerbaycan’a gelişleri ve demografik bilgileri özellikle kurulan devletler zamanında yazılmış eserlerdeki atıflardan oluşmaktadır. Kaynaklarda, Asur, Babil, Ahameni, Sasani, Arap İslam Fetihleri, Hazarlar, Moğollar, Şirvanşahlar, Safeviler, Afşarlar, Kaçarlar, Çarlık Rusyası, Sovyetler ve bağımsızlıktan sonraki dönemlerde yaşayan Yahudilerin Azerbaycan’a gelişleri, hangi bölgelere yerleştikleri, dini, sosyo-kültürel faaliyetleri ve konumları hakkında bilgiler verilmiştir. Dağ Yahudilerinin dini inanç ve yaşayışlarıyla ilgili kaynaklar, Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya bölgesinde yaşayan Yahudilerle İran, Irak, Filistin, İskandinav ülkelerindeki Yahudilerin dini merkezleriyle ve basılmış kaynak metinleriyle bağlantılıdır. Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra İsrail, Rusya, Amerika gibi ülkelerden Azerbaycan’a getirilen dini içerikli kitaplar ve eğitim müfredatları günümüz Dağ Yahudilerinin dini ve milli zeminde gelişmesini sağlamıştır. Çalışmamızın ikinci bölümünde eski ve yeni dini kaynaklardan karşılaştırmalı olarak yararlanılmıştır. Ayrıca belirtmek gerekir ki Dağ Yahudileri, asırlardır yaşadıkları Azerbaycan topraklarında komşuluk yaptıkları çeşitli halkların dini ve milli inanç ve geleneklerinin etkisinde kalmış; zamanla bu gelenekler inanışa dönüşerek Yahudi halkın zihninde yer etmiştir. Yahudilikten farklı olarak, fakat Dağ Yahudilerinin geleneklerine yerleşmiş ve kutsal gördükleri inanışlarla ilgili bilgiler hem kendi bilginleri hem de çeşitli milletlerden kişiler tarafından kaleme alınmıştır. Dolayısıyla yaptığımız çalışmada, Dağ Yahudileri ile ilgili olarak yazılan halk inanışlarını, folklörlerindeki dini içerikli motifleri, hikâye ve masallarındaki kutsal bildikleri figürlerle ilgili kaynakları tespit ederek gerekli bilgileri kaydetmeye çalıştık. Üçüncü bölümde, sosyo-kültürel faaliyetleriyle ilgili bilgiler, yani eski zamanlardan beri aile, evlilik, doğum, ergenlik, sünnet, cenaze, eski mezarlıklar gibi konulara dair geçmişteki ve günümüzdeki uygulamalar, çeşitli kaynaklardan istifade edilerek değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Ayrıca üçüncü bölümde, bağımsızlıktan sonra Dağ Yahudilerinin Sinagoglarının durumu, teşkilatlanma, sosyal yardımlaşma, basın ve yayın faaliyetleri ile ilgili bilgiler incelenmiştir. Bu bölümle ilgili kaynakların 6 bir kısmı Azerbaycan’daki ilgili devlet kurumlarından, cemaat başkanlıkları ve eğitim merkezlerinden, yaptığımız röportajlardan, yerinde yapılan bölgesel incelemeler ve çektiğimiz fotoğraflardan oluşmaktadır. İhtiyaç duyulan çeşitli resmi internet sitelerindeki ansiklopedik bilgilerden ve yayınlanmış makalelerden de istifade edilme cihetine gidilmiştir. Yararlandığımız kaynakların önemli bir kısmı Türkiye’de pek fazla tanınmadığı, fakat Dinler Tarihi alanı açısından önemli gördüğümüz için, söz konusu kaynaklar hakkında bilgi verilecektir. 1. Azerbaycan Türkçesiyle Yazılmış Kaynaklar Azerbaycan Türkçesiyle yazılan bilimsel eserlerin, yapılan toplumsal ve bölgesel araştırmaların çoğu Sovyetler dönemine ve bağımsızlık sonrasına aittir. Çalışmalarda zamana ve şartlara göre Kiril ve Latin alfabeleri kullanılmıştır. Konumuza ışık tutan bazı araştırmalarda kapsamlı bilgiler edinildiği halde bazılarında ise kısa ve dolaylı bilgilerle karşılaşılmıştır. Her bir araştırmanın içeriğine ve kaynaklarına inilerek daha detaylı öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu kaynaklardan bazıları şöyledir: Gemerşah Cavadov, “Azerbaycan’ın Az Sayılı Halkları ve Millî Azlıkları”. Sovyetler döneminde yapılan saha araştırmaları ve bilimsel kaynaklara dayalı bir çalışmadır. Eserde Azerbaycan’da yaşayan Müslüman, gayr-i müslim tüm azınlıkların etnik, dini, demografik bölge ve kültürleri hakkında bilgiler verilmektedir. Hayırbey Kasımov, “Orta Esirlerde Azerbaycan Medeniyeti”. Azerbaycan kültürünün Orta çağdaki evriminin ana aşamalarını ve ana yönlerini tanımlayan; ulusal kültür tarihinin önemli ve güncel sorunlarını araştıran akademik bir çalışmadır. Çalışma, Orta Çağ Azerbaycan kültürünün gerçekleri, çağın sosyo-ekonomik, politik, dini- ideolojik süreçleri bağlamında detaylı bilgiler içermektedir. Magsud Hacıyev, “Azerbaycan Tat’larının Dili (Fonetika, Leksika, Morfologiya, Sintaksis)” ve “Tat Dilinin Gonagkend Lehçesi” isimli eserleri. Azerbaycan’da bulunan az sayıdaki halklardan Tat halkının konuştuğu dilin grameriyle ilgili yapılmış en kapsamlı akademik bir çalışmadır. Çalışmada Tat dilinin çeşitli lehçeleri hakkında da bilgiler verilmektedir. 7 Memmedeli Şerifli, “IX. Asrın ikinci yarısı-XI asırlarda Azerbaycan feodal dövletleri”. IX. ve XI. yüzyıllarda Azerbaycan’daki feodal devletler hakkında özgün bilgiler açısından bir önemli kaynak niteliğinde akademik çalışmadır. Naile Velihanlı, “Arap Hilafeti ve Azerbaycan”. İslâm ordularının Azerbaycan’a ilk gelişleri ve fetihler, Emevi ve Abbasi hilafetleri döneminde Azerbaycan’daki siyasî, dinî ve sosyal durumları detaylı bir şekilde inceleyen akademik çalışmadır. Çalışmada Azerbaycan şehirleri hakkında bilgiler verilirken Hıristiyan ve Yahudi halklarının yerleşim yerleri ve konumları hakkında da bilgiler verilmiştir. 2. Rusça Yazılmış Kaynaklar Adam Davidov, “Mudretsı Kavkaza Povestvovaniye o mudreçah Kavkaza i tradiçii gorskih yevreyev – Kafkasya’nın Bilgeleri: Kafkasya’nın bilgeleri ve Dağ Yahudilerinin geleneği hakkında anlatı”. Kitapta, Güney Kafkasya’nın Derbent, Nalçik ve Kuba şehri Kırmızı Kasaba’da yaşayan Dağ Yahudilerinin milli ve dini geleneklerinden bahsedilmektedir. Çalışmada Dağ Yahudilerinin dini inanç ve bazı halk inanışları, sinagogları, dini okulları ve din adamlarının faaliyet ve konumları, doğaüstü varlıklarla ilgili bazı düşüncelerine de yer verilmiştir. Anton Agarunov, “Yevrei Аzerbaydjana İstoriya İ Sovremennostı – Azerbaycan Yahudileri Tarih ve Modernite”. Çalışma, Dünya Dağ Yahudileri Kongresi’nin yardımıyla Mayıs-Haziran 2008’de gerçekleşen ve İsrail ile Azerbaycan arasındaki sosyal ve kültürel bağları geliştirmeyi amaçlayan Azerbaycan gezisinin fotoğraflı röportajı eşliğinde Azerbaycan’daki Yahudilerin tarihine adanmış makalelerden oluşmaktadır. Avram Gyarkavi, “Skazaniya yevreyskih pisateley o hazarah i hazarskom çartstve - Hazarlar ve Hazar krallığı hakkında Yahudi yazarların efsaneleri”. Çalışma, Yahudi gezgin ve yazarların IX–XII. yüzyıllarda Hazarlar ve Hazar Krallığı hakkındaki alıntı ve efsanelerini içermektedir. Behor Baruh Malayev, “Sidur Tefilat Azariya”. Çalışma, Buhara ve Dağ Yahudilerinin geleneklerine göre hafta içi, cumartesi ve bayram günlerinde yapılan duaların İsrail’de kabul gören telaffuza göre Rusça harflerle transkripsiyon, çeviri ve yorumların ilave edilmesiyle tamamlanmıştır. Dualar uygun bir sırayla düzenlenmiş, eski kılavuzlar ve yeni yapılmış baskılarla karşılaştırılarak doğrulukları tespit edilmeye 8 çalışılmıştır. Çalışma Haham Yosef Chaim Mizrahi’nin Dua (Siddur) kitabı olan “Od Yosef Hai” adlı eseri esas alınarak düzenlenmiştir. Ayrıca yıl içerisinde yapılması istenen tüm dualara da sırasına göre yer verilmiştir. Boris Miller, “Tatı, İh Rasseleniye i Govorı (Materialı i Voprosı)–Tat ve Yeniden Yerleşim Yerleri ve Lehçeleri: (Malzemeler ve Sorular)”. Makalede, Azerbaycan’a ve Kafkasya’ya yerleşmiş Tat halklarının tarihi, yerleşim yerleri ve konuştukları dil ve topluluğun lehçe farklılıkları incelenmektedir. Don İhilov, “Etnogenez i Drevnyaya İstoriya Gorskıh Yevreyev Kavkaza– Kafkasya Dağ Yahudilerinin Etnik Kökeni ve Eski Tarihi”. Çalışmada, İsrail Krallığının Asurlular tarafından ele geçirilmesi sonucu İsrail oğullarından bir grubun İran toprakları üzerinden aşamalı olarak Kafkasya’ya yerleşmelerinden söz edilmektedir. Ayrıca çalışmada, Arap-Hazar savaşları sırasında Kafkasya’daki Dağ Yahudilerinin durumları, Orta Çağ ve Çarlık Rusyası dönemlerinden XX. yüzyılın başlarına kadar Dağ Yahudilerinin tarih ve kültürleri gibi konular yer almaktadır. Frida Borisovna Yusufova, “Meterialı i Dokladı Nauçno-Praktiçeskoy Konferençii o Sredstvax Massovoy İnformaçii Gorskih Yevreyev: Gazetı, Jurnalı, Vestniki, Alımanahı, İnternet Portalısaytı Vseh Let 1919-2019 - 1919-2019 Dağ Yahudilerinin Medyası Üzerine Bilimsel ve Pratik Konferansın Materyalleri ve Raporları: Gazeteler, Dergiler, Haberler, Süreli Yayınlar ve Tüm Yılların İnternet Siteleri”. Çalışma, Dağ Yahudileri ile ilgili yapılmış konferanslardan oluşmaktadır. Ayrıca çalışma, Bakü, Derbent, Mahaçkala, Nalçik, Mineralnıye Vodı, New York, Toronto, Moskova ve İsrail’in şehirlerinde yaşayan Dağ Yahudilerinin 1919-2019 yılları arasında yayımlanmış gazete, dergi, internet siteleri vs. yayınlar hakkında kronolojik bilgiler, gazete küpürleri ve fotoğrafları da içermektedir. Hananil Abramov, “GorskiyeYevreyi Kubı (Azerbaydjan) – Kuba Dağ Yahudileri (Azerbaycan)”. Çalışma, Kuba Kırmızı Kasaba’da Yaşayan Dağ Yahudilerinin tarihi, gelenekleri, dini bayramları, dini ritüelleri, İsrail’e yapılan göçler ve İsrail’deki Dağ Yahudi toplulukları hakkında bilgiler içermektedir. Daha çok Rusça yazılmış kaynakları kullanan yazar, Kırmızı Kasaba’ya yerleşen (yerleştirilen) Dağ Yahudilerinin farklı dönemlerdeki gelişlerinden ve çeşitli adlarda kurulan mahallelerinden de söz etmektedir. 9 Abramov’un, “Kratkaya Ençiklopediya Gorskih Yevreyev–Dağ Yahudilerinin Kısa Ansiklopedisi” adlı eseri de 2006 yılında İsrail’de yayınlanmıştır. Çalışma, Dağ Yahudilerinin literatürde kullandıkları pek çok kavramın açıklaması mahiyetindedir. İçhak David, “İstoriya Yevrey na Kavkaza–Kafkasya’daki Yahudilerin Tarihi”. İki ciltten oluşan eser, Dağ Yahudileri hakkında XVIII. yüzyıldan itibaren yapılan tarih ve antropoloji çalışmaları, gezginlerin aktardığı çeşitli bilgiler, Çarlık Rusyası ve Sovyetlerin istatistik verileri, arşiv belgeleri vb. konularda yapılmış çeşitli dillerdeki kaynaklardan oluşan en kapsamlı çalışmadır. Ayrıca çalışmada, Dağ Yahudilerinin tarihi, dini ve milli gelenekleri, eğitim faaliyetleri ve sinagogları, ibadetleri, sanat ve basın-yayın faaliyetleri gibi pek çok konu hakkında detaylı bilgiler bulunmaktadır. İgor Semenov, “Kavkazskiye Tatı i Gorsrki Yevrey–Kafkas Tatları ve Dağ Yahudileri”. Çalışma, eski Şirvan ve Dağıstan bölgelerinde yaşayan iki küçük halk hakkında bilgiler içermektedir. Eserde, Tat halkı üzerinde yapılan eski çalışma ve hipotezler üzerinde durularak gerekli açıklamalarda bulunulmuştur. Ayrıca Tat halkı ve Dağ Yahudileriyle ilgili yapılan en eski çalışmalara atıflar yapılarak, Tat halkının tarihi, dili, Dağ Yahudileri, Cuhuri dili gibi kavramlar açıklığa kavuşturulmuştur. İlıya Şerebetoviç Anisimov, “Kavkazskiye yevreyi-gorçı – Kafkasya’nın Dağ Yahudileri”. Makale, 1888 yılında Moskova’da yayınlanmış, Dağ Yahudilerinin dini gelenekleri ve halk inanışlarıyla ilgili önemli bir saha çalışması niteliğindedir. Ayrıca makalede, Dağ Yahudilerinin yaşadığı Kafkasya bölgesinde saha araştırmaları yapan edebi ve sözlü geleneklerle ilgili bilgi ve belgelere de yer verilmiştir. İuda Çernıy, “Gorskiye yevrei–Dağ Yahıudileri”. Makale dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Dağ Yahudilerinin konutları, misafirperverlikleri, yiyecek ve içecekleri; ikinci bölümde, ulusal karakterleri, dilleri ve yazıları, okuryazarlıkları, çocuklarının eğitimi ve okulları, Dağ Yahudilerinin tembellik eğilimleri, haber ve hikâyelere olan merakları ve üç yerel hikâye; üçüncü bölümde, ruhun ölümsüzlüğü ve öteki dünya ile ilgili inançları, ruhun hayvanlarda dirilmesi (reenkarnasyon), cenaze ayinleri, yas tutan kadınlar, yaygın hastalıklar ve tedavi yöntemleri; dördüncü bölümde de, Dağ Yahudilerinin düğünleri, erkek ve kadın giysileri, erkek çocuklarının doğum törenleri, erkek ve kadınların eski isimleri, ibadet ve ibadethaneleri ve istatistiki bilgiler kapsamlı şekilde yer almaktadır. 10 İzrail Berlin, “İstoriçeskiye sudıbı yevreyskogo naroda na territorii Russkago gosudarstva–Rus devletinin topraklarındaki Yahudi halkının tarihi kaderi”. Eserde, Çarlık Rusyasının kuruluşundan önce Güney Rusya’daki Yahudilerin geliş tarihi, kökenleri, kolonilerinin tarihi süreci, Rus topraklarında Yahudi yerleşiminin coğrafi sınırları, dini ve kültürel yaşamları anlatılmaktadır. Ayrıca Doğu Avrupa’nın tarih öncesi döneminde Yahudi kolonileri, Litvanya ve Polonya Yahudilerinin tarihleri hakkında da bilgiler içermektedir. Mıhayıl Bejanov, “Skazaniya gorskih yevreyev Kavkaza–Kafkasya Dağ Yahudilerinin Efsaneleri”. Eserde, Tiflis’te yayımlanan, “Vartaşenskiye Yevreyi– Vartaşen (Oğuz şehri) Yahudileri” (1892); “Vartaşenskiye yevrei. Oçerkı ihı bıta; legendı i skazki soobş–Vartaşen Yahudileri: Yaşam tarzları, efsaneler ve peri masalları mesajı makalesi” (1894); “Vartaşenskiye yevrei–Vartaşen Yahudileri” (1894); “Yevrei v s Vartaşen (Yelisavetpolıskaya guberniya, Nuhinskiy yezd) –Yahudi Vartashen’de (Elizavetpol eyaleti, Nukhinsky bölgesi)” (1894) isimli makaleleri yer almaktadır. Ayrıca çalışmada, Dağ Yahudilerinin halk inanışlarında yer alan doğaüstü varlıkların güçleri ve Yahudiliğin önemli şahsiyetleriyle ilgili kişilerin efsanevi hikâyeleri yer almaktadır. Makaleleri ise, Azerbaycan’ın Oğuz şehrinde yaşayan Dağ Yahudilerinin günlük yaşamlarında yer alan doğum, sünnet, ergenlik, düğün, sihir ve şifacılar, cenaze merasimleri, dini ve milli bayramlar ve gelenekleriyle ilgili efsanevi hikâyelerden oluşmaktadır. Mikdaş Şamailova, “İstoriya i Kultura Gorskıh Yevreyev Kavkaza- Kafkasya’daki Dağ Yahudilerinin Tarihi ve Kültürü”. Çalışma, Kafkasya’daki Dağ Yahudilerinin tarihi, maddi-manevi kültürü, dini hayatı ve pek çok bilim adamının Dağ Yahudileri ve Eretz İsrail başlıkları altında yazılmış makalelerinden oluşmaktadır. Miller Vsevolod, “Materialı Dlya İzuçeniya Yevreysko-Tatskogo Yazıka. Vvedeniye, Tekstı i Slovarı-İbranice-Tat Dilini Çalışmak İçin Malzemeler: Giriş, Metinler ve Sözlük”. Çalışmada genelde Tat dili, özelde ise Dağ Yahudilerinin konuştukları lehçe ile İbranicenin karşılaştırılması yapılmış; Dağ Yahudilerinin kullandıkları İbranice kavramlarla ilgili metinler ve kelime bilgileri yer almıştır. Çalışmanın son kısmında da, Tat halkının kullandığı İbranice-Tat’ça kavramlar sözlük halinde verilmiştir. 11 Moisey Bekker, “Yevrei Azerbaydjana: İstoriya İ Sovremennostı– Azerbaycan’ın Yahudileri: Tarih ve Modernlik”. Çalışma, özellikle XIX. yüzyıldan itibaren Azerbaycan’ın çeşitli bölgelerinde yaşayan ve başka ülkelerden Azerbaycan’a yerleşen Dağ, Aşkenaz ve Gürcü Yahudilerinin tarihleri ve yerleşim yerleri hakkında kısa ve özlü bilgiler içermektedir. Nikolay Nikolskıy, “Kultura Drevney Vavilonii–Antik Babil Kültürü”. Çalışmada, Antik Mezopotamya halklarının kültürünün temel bağlantıları popüler bir biçimde incelenmektedir. Ayrıca çalışma, özellikle Mezopotamya halklarının din, folklor, edebiyat, sanat, bilimsel bilginin temelleri ve hukuk hakkında detaylı ve ilginç bilgiler içermekte; Babillilerin selefi olan Sümerlerin kültürü kapsamlı bir biçimde sunulmaktadır. Ayrıca çalışmada, konularla ilgili resim ve tablolar da yer almaktadır. Pavel Kokovçov, “Yevreysko–Hazarskaya Perepiska v X Veke–X. Yüzyılda Yahudi-Hazar Yazışmaları”. Eserde, X. yüzyılda Yahudi-Hazar yazışmalarıyla ilgili tüm belgelerin doğrulanmış bir metnini ve çevirisini sağlamak amacıyla çözülmemiş olanlar açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Yahudi-Hazar yazışmalarında iki belgeye daha çok yer verilmiştir. Endülüs Emevi Halifesi III. Abdurrahman (M.S. 912-961) döneminde dış ilişkiler danışmanı Sefarad Yahudisi Hasday bin Şaprut’un Hazar Kağanı Yusuf’a yazdığı mektup ve bu Mektuba Hazar Kağanı Yusuf’un cevabı detaylı incelenmiştir. Hasday’ın yazdığı mektupta Endülüs Emevi devleti, coğrafi konumu ve ticari ilişkileri hakkında detaylı bilgiler verilmektedir. Ayrıca Hazar devletinde bağımsız bir Yahudi krallığının fiili varlığı, Hazar Devletiyle ilgili detaylı bilgiler, Yahudilerin Hazarya’ya nasıl geldikleri ve Hazarların Yahudiliği kabul etmelerinden söz edilmektedir. Kağan Yusuf, cevabi mektubunda Hasday’ın sorularını detaylı bir şekilde açıklamış, dahası asker sayısı, toplattığı haraçlar gibi bilgilere de yer vermiştir. Valerii Dımşiç, “Gorskie yevrei; istoriya, etnografiya, kultura – Dağ Yahudileri Tarih, Etnografı, Kültür”. Çalışma, Dağ Yahudilerinin tarihi, etnografisi ve kültürleri ile ilgili daha önce çalışılmış kaynaklardan bilgiler edinilerek ve akademik bir yöntem kullanılarak tamamlanmıştır. Çalışmada, Dağ Yahudilerinin tarihini milat öncesi ve sonrasında kademeli olarak aktarırken daha çok İran üzerinden geliş sürecini ve Dağ Yahudilerinin Tat halkı içerisinde milli kimlikleri ve Tat dili konularına yoğunlaşılmıştır. 12 Yakob Agarunov, “Bolışaya Sudıba Malenikogo Naroda (Vospominamiya) – Küçük İnsanların Büyük Kaderi (Anılar)”. Kitapta, eski Sovyetler Birliği topraklarında yaşayan ulusal azınlıklardan birinden, aynı zamanda Tat (Tatami) denilen Dağ Yahudilerinden bahsedilmektedir. Yazar, Kuba şehrindeki (Azerbaycan) Yahudi Kasabasının, nüfusu açısından en büyük yerleşim yerlerinden biri olduğu ve tarihi kaderi, devrim sonrası dönüşümlerin doğası ve seyri açısından anlatmayı hedeflemiştir. Bahsedilen bütün bu kaynaklara ilaveten, başta Rusça ve İngilizce olmak üzere, pek çok Devlet Kütüphanesi ve Özel Kütüphanelerin resmi internet siteleri, PDF vs. programlarda kitap ve makalelerin bulunduğu kaynak arama motorları detaylı incelenmiş ve istifade edilme cihetine gidilmiştir. 13 BİRİNCİ BÖLÜM AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN TARİHİ I. AZERBAYCAN DAĞ YAHUDİLERİNİN TARİHİ VE KÖKENLERİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Her ne kadar “Dağ Yahudilerinin tarihi ile ilgili XVII. yüzyıla kadar ciddi anlamda bir araştırma yapılmamış veya haklarında detaylı bilgi verilmemiştir. Dağ Yahudilerinin Kafkasya’da görülmeleri uzun süre göz ardı edilmiş veya kayda geçirilmemiştir”1 şeklinde bilgi ve yaklaşımlar bulunsa da, biz elde bulunan belge ve bilgilerden hareketle Dağ Yahudilerinin tarihi süreçlerini ve Kafkasya’daki varlıklarını ortaya koymaya çalışacağız. Kafkasya Yahudilerinden bahseden tarihi belgeler ve onların yerleşim yerleri hakkındaki bilgiler M.S. III-IV. yüzyıllarda en az iki önemli kaynakta yer almaktadır. Birincisi Kudüs Talmud’undaki ifadede (Terbent) yani Derbent şehri kastedilerek, orada yaşayan Haham Şimon Safra’dan bahsedilmektedir.2 Diğer bir kaynak Ermeni tarihçi Favtos Buzand’ın “Ermenistan Tarihi” adlı eserinde, Pers Kralı Şapur’un askeri zaferi anlatılmaktadır (M.S. 309-339). Eserde, Ermenistan Kralı III. Arshak’ın emrindeki Bizans esirleri hakkında bilgi verilmektedir. Favtos Buzand’a göre Pers Kralı bu bölgelere hâkim olduktan sonra, Kafkasya’dan Perslere kadar doksan beş bin Yahudi aile kaçırılmıştır. Bu sayı büyük ölçüde abartılı gözükmektedir.3 Dağ Yahudilerinin kökeni ile ilgili pek çok iddia vardır. Ancak tüm araştırmacılar ve Dağ Yahudilerinin torunları, Azerbaycan’daki Dağ Yahudilerinin göç dalgaları neticesinde bu bölgelere geldikleri konusunda ortak görüş beyan etmişlerdir. Bu göç dalgalarının özellikle Kuzeybatı Pers bölgelerinden (Gilan Eyaleti) kademeli olarak geldiği görüşü ağırlık kazanmaktadır. Bazı araştırmacılar ise, Dağ Yahudilerinin atalarının İsrail’in kayıp on kabilesinden olduklarını iddia ederek ve Eski Ahitte: “Asur Kralı İsrail topraklarına saldırdı. Samiriye’yi kuşattı. Kuşatma üç yıl sürdü. Hoşea’nın krallığının dokuzuncu yılında Asur Kralı Samiriye’yi ele geçirdi. İsrail halkını Asur’a 1 Valerii Dımşiç, Gorskie yevrei; istoriya, etnografiya, kultura, Moskova: İzdatelıstvo Daat/Znaniye, 1999, s. 32. 2 The Jerusalem Talmud Second Order Mo‘ed: Tractates Ta‘aniot, Megillah, Hagigah and Mo‘ed Qatan (Mašqin), ed. Heinrich W. Guggenheimer, Berlin: De Gruyter, 2015, s. 359. 3 Favstos Buzand, Ermenistan Tarihi, Erevan: İzdatelıstvo Akademii Nauk Armyanskoy SSR, 1953, s. 133-134. 14 sürdü. Onları Halah’a, Habur Irmağı kıyısındaki Gozan’a ve Med kentlerine yerleştirdi”4 şeklinde yer alan ifadeleri referans göstererek Asur sürgününden sonra Kafkasya’ya esir olarak yerleştirildiklerini iddia etmektedirler.5 Dağ Yahudilerinin Kafkasya’da ortaya çıkışları, yerleşmeleri ve kökenleri ile ilgili en eski hipotez M.Ö. 722 yılında Asurlular tarafından Kuzey Krallığının (İsrail) ortadan kaldırılmasına dayandırılmıştır. Dağ Yahudilerinin etnik olarak Karaim, Hazar veya Tat kökenli oldukları konusunda da farklı hipotezler ileri sürülmüştür.6 Etnografide en ilginç konu insanın tarihinin kökenidir. Bundan dolayı Azerbaycan7 ve Dağıstan’daki Dağ Yahudilerinin tarihi ve kökeni farklı dönemlerde hep sorgulanagelmiştir. Biz bu çalışmada, bilim adamları tarafından Dağ Yahudilerinin tarihi ve kökeni ile ilgili ortaya konulmuş farklı hipotezleri belirttikten sonra, bilimsel çalışmalar neticesinde tarihi gerçekliğe en yakın olan iddiayı ortaya çıkararak kendi yaklaşımımızı temellendirmeye çalışacağız. Azerbaycan ve Dağıstan’daki Dağ Yahudilerinin kökeni antik tarihi soruların farklı cevaplarıyla başlamaktadır. Dağ Yahudilerinin ataları Hıristiyanlık öncesi dönemde, X. ve VIII. yüzyıllarda, başkenti Samiriye olan İsrail Krallığında yaşamışlardır. Geçmişte bu Krallık “On Nesil” olarak da isimlendirilmiştir. Çünkü On Yahudi kabilesinin torunları o topraklarda yaşamışlardır. Bazı kaynaklarda belirtildiğine 4 II. Krallar, 17/5-6. 5 Dımşiç, a.g.e., s. 29. 6 Mikdaş Şamailova, İstoriya İ Kultura gorskıh yevreyev Kavkaza, İeruselim-Kuba: İnstitut Strategiçeskih İsledovanıy Kavkaza, Seriya İstoriya Kavkaza, s. 7. 7 61 3/4˚ ve 68 1/5˚ doğu ve 41 5/6˚ ve 36 1/2˚ kuzey boylamı arasında yahut Hazar denizi ve Urmiye gölünün batı sahilleri arasında ve Samur Çayı ile Bagraudağ arasında yerleşen ülke, eskiden beri Azerbaycan (Kafkas ve İran) adı ile meşhurdur. Bu ülkenin arazisinin yüzölçümü 178.200 km² kilometre yahut 200.500 km² kilometredir. Bölgenin Azerbaycan adıyla ilgili en eski kaynaklardaki telaffuzu, Eski Farsçada: Adr-Badagan, Adr-Abadgan, Adr-Padegan, Ader-Baydcan, Azer-Baygan, Adzer-Baydcan; Pehlevi (kusvari) dilinde: Atun-Padegan; Eski Ermeni dilinde: Ater-Patakan, Atra-Patakan, Ater-Paykan, Atr-Padjats- erkir (erkir-eski ermeni dilinde “yer” demektir); Eski Yunan dilinde: Atro-Paten; Gürcü dilinde: Adar-Badagandır. Tüm bu dillerdeki ilk kelimenin anlamı “od”, ikinci kelimenin anlamı ise “yurd, toprak ve ölke (ülke) anlamlarına gelmektedir. Genel itibariyle Azerbaycan adı bir birine yakın iki başlık altında ifade edilmektedir. 1. Odla abadlaşmış (gelişmiş), yahut od parlayan ülke (toprak). 2. Od parıltısı ülkesi, od ışıltısı ülkesi, ışıltı ülkesi, Günümüz itibariyle Azerbaycan Cumhuriyetinin yüzölçümü 86.600 km² kilometredir. Kuzeyde Dağıstan, doğuda Hazar denizi, batıda Gürcistan ve Ermenistan, güney batıda Ermenistan ve güneyde İran Azerbaycan’ıyla, Nahcivan’ın batısında ise Türkiye ile komşudur. Bkz: Mehemmed Hesen Veliyev (Baharlı), Azerbaycan (Fiziki-Coğrafi, Etnografik, İgdisadi Oçerk), Bakı: Azerbaycan Neşriyyatı, 1993, s. 3-4. 15 göre Kafkasya Dağ Yahudileri, Celile ve İsrail vadisinde yer alan İssakar kabilesinden, yani kuzeyden gelen düşman (Asur) saldırılarına maruz kalan yerlerden gelmişlerdir.8 Tevrat’taki pasajlara göre İsrail Kralları Yarovam ve diğerleri, aynı dönemde yaşayan peygamberlerin uyarılarını dikkate almamış, Tevrat’ın öğretilerinden sapmış ve politeist bir yaklaşımı benimsemişlerdir.9 Bunun cezası olarak Tanrı’nın laneti, İsrail Krallığının Asurlular tarafından ortadan kaldırılmasına ve halkın sürgüne gönderilmesine neden olmuştur.10 Dağ Yahudileri arasında yaygın olan diğer bir iddia da, atalarının, M.Ö. 587’de Nebukadnezar tarafından Babil’e sürgüne götürülen ve M.Ö. 538’de Sion’a geri dönmeyen Yahudilerden oldukları şeklindedir.11 Tarih ve etnografi çalışmalarının perspektifinden bakıldığında, Dağ Yahudilerinin atalarının Asur ve Babil sürgününden sonra doğrudan Kafkasya’ya yerleştirilmiş oldukları ile ilgili iddialar sağlıklı görünmemektedir. Çünkü Dağ Yahudilerinin ataları Kafkasya’ya Perslerin hâkimiyeti altındaki bölgelerden gelmişlerdir. Bu da, Pers bölgelerindeki Yahudilerin tarihi süreç içerisinde Babil Diaspora’sının kollarından birine ait oldukları anlamına gelmektedir. Bu iddiaların hepsi ve kendi yaklaşımımız, konunun ana başlıkları altında verilecek olan detaylı bilgilerle izah edilmeye çalışılacaktır. A. ASUR SÜRGÜNÜ 1. Asur Sürgünü ve Yahudilerin Karşılaştıkları Durumlar Asur Kralı III. Tiglat-Pilesar’ın (M.Ö. 746-727) ölümünden sonra tahta geçen oğlu V. Salmanasar’ın (M.Ö. 726-722) hükümdarlığı kısa sürmüştür. V. Salamanasar Asur Devletine başkaldıran İsrail Kralı Hoşea’nın üzerine yürümüş ve uzun süren kuşatmadan sonra başkent Samaria’yı almıştır.12 Asur çiviyazısı kayıtlarına göre, Kral V. Salmanasar ve onun halefi II. Sargon (M.Ö. 722-705), M.Ö. 772’de İsrail Krallığının tüm topraklarını, başkenti Samaria 8 Don İhilov, Etnogenez İ Drevnyaya İstoriya Gorskıh Yevreyev Kavkaza, İzrail: İzdateliskiy Dom Mirvori, 2009, s. 8. 9 I. Krallar, 18/18-19. 10 II. Krallar, 17/5-6; Şeyma Ay Arçın, İsrail ve Yahuda Krallıkları Tarihi: Atalar devrinden Asur ve Babil hâkimiyetine kadar, İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2016, s. 69. 11 Dımşiç, a.g.e., s. 30. 12 Erol Sever, Asur Tarihi, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1993, s. 102 16 (Samiriye-Shomron) ile birlikte ele geçirmiştir. Antik Samaria kalıntıları Shecmen şehrinin on kilometre kuzeyinde yer almaktadır. Samaria’nın kuşatılması V. Salmanasar’la başlamış, ancak İsrail nüfusunun büyük bir kısmının ele geçirilmesi II. Sargon’un hâkimiyeti döneminde gerçekleşmiştir. Asurlu komutanlar krallığın on kabilesinden yaklaşık 27.28013 kişiyi esir almışlardır. Bu tarihsel gerçeğin kanıtı taş üzerindeki çivi yazılarının okunmasıyla ortaya konulmuştur. Bu taş siyah olup bir tetrahedral/tetrahedron (dört yüzlü)14 kesik piramit şeklindedir. Rivayete göre bu kesik taş Irak’ın tarihi müzelerinden birinde sergilenmekteydi. Bu taşın fotoğrafı Yahudi tarihi üzerine yazılmış resmi bir ders kitabında yayınlanmıştır.15 Kaynaklarda verilen bilgilerden anlaşıldığına göre, Asurlular görkemli şehirlere saldırmak ve onları kuşatma konusunda mahirlerdi. Samaria kuşatması yaklaşık üç yıl sürdüğü için (M.Ö. 722 yazından M.Ö. 719 yazına kadar) saldırı ve savunma büyük bir güç ve dayanıklılıkla sürdürülmüştür. Ancak kuşatma altındaki tüm çabalar, cesaret ve sabır sonuçsuz kalmıştır. Bu devletin son kralı olan Hoşea, hayatının geri kalan kısmını onurunu kaybetmiş halde hapiste geçirmiştir. İsrail Krallığının bu son savaşında kaç bin kişinin öldüğü veya öldürüldüğü herhangi bir tarihi kaynakta yer almamaktadır. Ancak halktan çiftçiler ve çobanlar gibi az sayıdaki kişilerin, ülkede hayatlarına devam ettikleri veya Yahuda Krallığının sınırlarına sığındıkları varsayılmaktadır. İsrail Krallığının büyük bir kısmını oluşturan On Kabile bir daha geri dönmemek üzere yeryüzüne dağıtılmıştır.16 Kral II. Sargon, Asur Devletinin kendi kuzeydoğu illerinin sınırlarını güçlendirmek ve şehirlerini korumak için tüm Yahudi esirleri İmparatorluğun merkezine getirdikten sonra 27.280 esiri üç gruba ayırmıştır. İlk grup Asur’un Halah şehri yakınlarına yerleştirilmiştir.17 Bu antik kent günümüz Irak Devletinin Nimrud şehri yakınındaki Dicle Nehri’nin sol kıyısında yer almaktadır. Buraya yerleştirilen 13 Diğer bir kaynakta sürgün edilenlerin sayı 27.290 olarak gösterilmektedir. Bkz: Aleksandr Tyumenyev, Yevreii drevnosti i v srednie veka, Moskova: İzdatelıstvo Kraft, 1922, s. 60. 14 Hamit Atalay, İngilizce-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999, s. 3353. 15 Semyuel Rut, Potropam Yevreyskoy İstorii, İerusalim: Allia SP Panas, 1991, s. 59-60; James K. Hosmer, The Story of the jews, Ancıent, Medıaeval, and Modern, G. P. Putnam’s Sons London: T. Fısher Unwın, New York, 1889, s. 39; Bob Becking, The fall of Samaria: an historical and archaeological study. (Studies in the History of the Ancient Near East, Vol. II.) xvi, 153 pp. Leiden, New York and Koln: E. J. Brill, 1992. Guilders 85, s. 48-75. 16 H. Graetz, Hıstory of the Jews, Vol. I. , The Jewish Purlıcation Socıety of America, Phıladelphıa, 1891, s. 264-265; James K. Hosmer, a.g.e., s. 57. 17 II. Krallar, 17/5-6; Josette Elayi, Sargon II, King of Assyrıa, Atlanta: SBL Press, 2017, s. 51. 17 Yahudiler, Ninova ve Dur-Şarrukin şehirlerini savunmaya zorlanmışlardır. Asurlular ikinci grup esirleri de Irak Kürdistan’ındaki bölgelere yerleştirmişlerdir. Üçüncü grup ise aynı yollar üzerinden İran’a götürülmüştür. İran’a götürülen İsrailliler arasında Kafkasya Dağ Yahudilerinin ataları da bulunmaktaydı. Bütün esirler Samaria, Celile ve Asur toprakları üzerinden Gozan Nehrine doğru zor bir yol kat etmişlerdir. Esirlerin bir kısmının yolculuğu Kuzey Musul’da, diğerlerinin yolculuğu ise Atropaten’de18 (Azerbaycan) sona ermiştir.19 2. Asur Sürgününden Sonra Azerbaycan Topraklarına Yerleşen Yahudiler İle İlgili İddialar Bugün Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarında bulunan Abşeron Yarımadasının güneyindeki topraklar, coğrafi koordinat olarak Atropatena’nın bir parçasıydı. Urmiye gölünün doğusunda yer alan Mana Eyaletinin (M.Ö. IX-VII. yy.)20 toprakları da Atropatena’nın bir parçası olup güneydeki her şey Musul’a aitti. Mana Eyaleti hem Urartu hem de Asur ile birlikte mücadele etmiştir. Kral II. Sargon’un gücü M.Ö. VII. yüzyılda Medya ve Atropatena’ya kadar yayılmıştı. Dağ Yahudilerinin ataları olan İsrailli esirlerin de Asur kalelerinden Medya Dağlarına doğru yol aldıkları öne sürülmektedir. Musul topraklarında bulunan bütün esir gruplar, Musul, Irak Kürdistanı ve Ninova’nın Kuzey Valiliğinin merkezi olan Adiaben’e21 göç ettirilmiştir. Bu bölgenin başkenti Irak’ın Erbil kentidir. Yahudiler bu bölgelerden İran topraklarına geçerek Mahabad22 ve Miyanduab23 şehirlerine yerleşmişlerdir. Ancak, Gozan Nehri kıyılarına yönelerek Miyane24 Şehri yakınlarında yoğunlaşmışlardır. Neticede Dağ 18 Atropaten Devletinin toprakları, Ahamenilerin sınırları dâhilinde olmuştur. Ancak M.Ö. 331 yılında Makedonyalı İskender, İran Şahı III. Daran’ı mağlup ederek Ahameni Devletini ortadan kaldırmıştır. Atropaten Devleti Makedonlara bağlı bir eyalet olmuştur. Daha sonra Parf ve Sasani Devletlerinin terkibinde Krallığını devam ettirmiştir; Bkz: Bütün Azerbaycan Kütüphanesi Tarih Serisi, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Bakı, Arazoğlu, ty, s. 41. 19 İhilov, a.g.e., s. 9; Şamailova, a.g.e., s. 7; Schreder E, Keilinsehriftliche Bibliothek: Sammlung von assyrisehen und babylonisehen Texten, C. II, Berlin, 1890, s. 64; İgor Mihayiloviç Dıyakonov, Puti İstorii, Moskova: İzdatelstva Kom Kniga, 2007, s. 57. 20 Mana Eyaletinin arazisi Urmiye Gölünün doğusundan, Hazar Denizinin Güney Batısını ihata etmekteydi; Bkz: Arazoğlu, a.g.e., s. 27. 21 Kuzey Irak’ta, Bağdat’ın 396 km kuzey batısında bir şehirdir. 22 Eski adıyla Piranşehir. İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinde bir şehirdir. Urmiye Gölünün Güneyinde bir vadide yer alır. 23 Eski adıyla Goşaçay. İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinde bir şehirdir. 24 İran’ın Doğu Azerbaycan Eyaletinde bir şehirdir. 18 Yahudilerinin ataları kendilerini yeni yerleşim yeri olan Mibi25 kentinden Erdebil Şehrine doğru uzanan bir arazide bulmuşlardır.26 İran’daki Dağ Yahudilerinin atalarından bir grup ise, Mibi ve Erdebil Şehirlerinden Azerbaycan’ın Kuzeydeki diğer bir bölgesi olan Şirvan’a doğru yönelmişlerdir. Asur sürgününden itibaren Mezopotamya, İran ve Azerbaycan bölgelerine doğru yolculukları ve bu bölgelerde yerleştiklerine dair hipotezler Rus Etnografı ve Tarih Profesörü İhilov Mihail Matatoviç (ö. 1998), oğlu Profesör Don İhilov ve Moskova Devlet Üniversitesi Profesörü Vsevolod Miller Fedoroviç’e (ö. 1913) aittir.27 Herodot’un Tarihinde de, bir grup Yahudi’nin (muhtemelen Dağ Yahudilerinin ataları) İran’dan, günümüz Azerbaycan’ının, Astara ve Lenkeran şehirlerinden Azerbaycan içlerine doğru yol aldıkları bildirilmektedir. Ancak bu bölgeler pek güvenli sayılmıyordu. Çünkü Kimmer ve İskitler (Sakalar) Hazar havzasından Medya’ya baskılar yapmaktaydılar.28 Asur bölgesinden sürülerek Asurlu komutanların gözetiminde getirilen İssakar kabilesinin torunları Astara ve Lenkaran şehirlerini geçmiş, Muğan Bozkırlarını aşarak belirlenen bölgelere yerleştirilmişlerdir. Bu bölge Azerbaycan’ın Gazi Memmedli Kasabasının güney doğusunda yer almaktadır. Erken dönemde Azerbaycan, Yahudi halkının bağımsız bir kolu olan Dağ Yahudilerinin beşiği olmuştur. Yahudiler, Azerbaycan’ın Celilabad bölgesinden Neftçala Şehrinin Kırmızıkend köyüne doğru ilerlemişlerdir. Daha sonra Asurlular gözetiminde Salyan Şehrinin ötesindeki Kür Nehrini geçerek M.Ö. VIII. yüzyılda Şirvan bölgesine yerleştirilmişlerdir. Demir ve Bronzlardan köprüler yaptırarak Kür Nehrini geçen II. Sargon’un savaşçıları şimdiki Alibayramlı Şehrinin yakınında bulunan Gazi Memmedli kasabasının Güney Doğusundaki Hacıkabül gölünün doğusunda Eski İsraillileri yeniden yerleştirmişlerdir. Azerbaycan bölgesine ilk defa gelen İsrailli esirler sınır muhafızları olarak görev 25 Mibi, Erdebil yakınlarında bir şehirdir. 26 İhilov, a.g.e., s. 10; М. О. Кosveha, А. İ. Lavrova, G. А. Нersesova, H. О. Haşaeva, Narodı Mira Etnografiçeskiye Oçerki, Moskova: İzdatelıstvo Аkaademi Nauk SSSR, 1960, s. 554; Amotz Asa-El “The Lost Tribes of Israel”, M. Avrum Ehrlıch, Encyclopedia of the Jewish Diaspora Origins, Experiences, and Culture, California: ABC-CLIO LLC, 2009, s. 82. 27 İhilov, a.g.e., s. 11-12. 28 Herodotus, Books I-105, A. D. Godley, London: Harvard Unıversıty Press, 1975, s. 137. 19 yapmışlardır. Gözlem yaptıkları bölge Kür Nehri boyunca antik yollar ve feribotlar için de gözlem noktalarıydı.29 Bu alanın coğrafi koordinatları 40º kuzey enlemi ve 49º 10’ doğu boylamıdır. Salyan Şehrinden Alibayramlı Şehri arasındaki mesafe Feribotla 45 kilometredir. Bu bölge Hazar sahili boyunca Bakü’ye kadar uzanmaktadır. Bu alan antik çağda büyük stratejik öneme sahipti. Dağ Yahudilerinin atalarının zamanla bu bölgelerden Doğu Kafkasya bölgelerine yerleştikleri tarihi veriler ışığında ve bölgesel araştırmalar neticesinde bilimsel olarak kanıtlanmıştır.30 Yukarıda isimleri zikredilen Rus bilim adamları, Azerbaycan Dağ Yahudilerinin atalarının M.Ö. 722 yılında Asurlular tarafından Azerbaycan bölgelerine sürüldüklerini iddia etmektedirler. Bu konudaki görüşlerini temellendirirken Asurlu esirlerin hangi bölgelere yerleştirildiklerine dair tarihi, antropolojik ve coğrafi çalışmaların ciddi anlamdaki incelemeleri, ayrıca Eski Ahit’te de yer alan İssakar kabilesindeki erkek ve kadın isimlerinin, yer adlarının, Dağ Yahudilerinde de devamını örnek göstermişlerdir. Mesela Şunema,31 bir kadın ismi olup Dağ Yahudilerinde de kadınlara isim olarak verilmektedir. Yine Ododo ve Tula, İssakar kabilesinde erkeklere verilen isimlerdir. Günümüzde de erkek ismi olarak devam etmektedir.32 XIX. yüzyılın sonlarında azınlıkta olan Yahudi bölgelerine seyahat eden Elkan Nathan Adler (1861-1946), Dağ Yahudilerinin atalarının Asurlular döneminde Halahtan Habora ve Gozan Nehri yakınlarından Medya şehirlerine geçerek Azerbaycan’a doğru yol aldıklarını ve burada yerleştiklerini söylemektedir. Bu bölgeler İranlıların hâkimiyeti altında olduğu için buraya yerleşen Yahudilerin de Farsça’nın bir grubu olan Tatça’yı zamanla benimsediklerini vurgulamaktadır.33 Yahudilerin Asur döneminde Azerbaycan bölgelerine gelişleri ile ilgili olarak Azerbaycanlı Coğrafyacı ve Etnograf Mehemmed Hasan Baharlı’nın 1921 yılında kaleme aldığı eserindeki iddiası (vurgusu) şu şekildedir: “Azerbaycan Yahudileri (Dağ 29İhilov, a.g.e., s. 15; Felix Kandel: “Gruzinskiye i gorskiye yevrei na Kavkaze”, Yevreyskiy informaçionnıy Tsentr, https://gorskie.ru/juhuro/history/item/44715-gruzinskie-i-gorskie-evrei-na- kavkaze/, (06.05.2019). 30 İhilov, a.g.e., s. 15. 31 I. Krallar, 1/1-3 32 İhilov, a.g.e., s. 22 33 Elkan Nathan Adler, Jews in Many Lands, Phıladelphıa: Phıladelphıa The Jewısh Publıcatıon Sosıety of Amerıca, 1905, s. 177. https://gorskie.ru/juhuro/history/item/44715-gruzinskie-i-gorskie-evrei-na-kavkaze/ https://gorskie.ru/juhuro/history/item/44715-gruzinskie-i-gorskie-evrei-na-kavkaze/ 20 Yahudileri kastedilmektedir) Asur kralları tarafından esir alınmış, ilk önce Asur, daha sonra ise Medye topraklarında yerleşmiş eski Yahudilerin varisleridir. Yahudiler M.Ö. 72034 yılında V. Salmanasar döneminde Azerbaycan, Gürcistan ve Dağıstan’a göç ettirilmişlerdir. Onlar, Azerbaycan’da İran hâkimiyeti döneminde şimdi konuştukları Tat dilini benimsemişlerdir”. Yazara göre Dağ Yahudilerinin konuştukları Tat dilinde Eski İbranice, Bibliya,35 komşu Lezgi halklarının dilleri ve özellikle Türk lehçelerinden alınmış sözlerin karışımı bulunmaktadır. Ayrıca Haldey/Kaldece36 sözleri ve Talmud ifadeleri de yer almaktadır.37 Ancak Azerbaycan ve çevre bölgelerde yaşayan Dağ Yahudileri bu tesirlere rağmen dinlerini, eski Yahudi adlarını, örflerini ve semitik (Sami anlamında, etnik kökenleri kastedilmektedir) özelliklerini korumayı başarmışlardır. Yahudilerin daha önce Azerbaycan bölgelerindeki sayıları oldukça çoktu. Ancak Hristiyanlığın ve İslam’ın bu bölgelerde yayılması ile Yahudiler azınlık durumuna düşmüşlerdir. Yazar, bazı Yahudilerin zaman içerisinde din değiştirerek Hıristiyan veya Müslüman olduklarını vurgulamaktadır. Dağ Yahudilerinin çevrelerinde her ne kadar faklı halklar yaşamışsa da, kendileri toplu halde yaşamayı önemsemiş ve yaşadıkları bölgenin kendilerine ait isimleri günümüze kadar devam etmiştir.38 Elkan Nathan Adler, Dağ Yahudilerinden bazılarının Hristiyanlığı benimsediklerine dair görüşünü, “Jews in Many Lands” adlı eserinde vurgulamaktadır.39 Orta Çağ Yahudi Seyyahı Tudela’lı Benjamin’in (1165-1173) vermiş olduğu bilgilere göre, Asurlular tarafından sürülen Yahudilerden Dan, Zevulun, Aşer ve Naftali kabileleri İran bölgelerinde yaşıyorlardı. Benjamin, büyük şehirlerden İsfahan ve Şiraz’a vurguda bulunarak İsfahan’da on beş bin ve Şiraz’da on bin Yahudi’nin yaşadığını kaydetmiştir. Bu bölgelerdeki Yahudiler, Re’sü’l-câlut tarafından tayin 34 Karşılaştığımız kaynaklarda Asur Sürgününün tarihi M.Ö. 720, 721, 722 gibi farklılık arz etmektedir. Biz hangi kaynakta nasıl belirtilmişse o şekilde göstermeye çalışıyoruz. 35 Yazar, Bibliya kavramına açıklık getirmemiştir. Tahminimize göre Aramiceyi kastetmiş olabilir. 36 Bazı araştırmacılar, “Haldey veya Kaldece” ifadesinin Urartu dilinin adı olduğunu bildirmektedirler. Bk: Johannes Friedrich, Kayıp Yazılar ve Diller, çev. Recai Tekoğlu, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 2000, s. 106. 37 Veliyev (Baharlı), a.g.e., s. 28; Adler, a.g.e., s. 177. 38 Veliyev (Baharlı), a.g.e., s. 29. 39 Adler, a.g.e., s. 178. 21 edilmiş Rabbilere bağlıydılar.40 Bunların Asur Kralı tarafından yerleştirilmiş oldukları ile ilgili olarak, Eski Ahit’in belli pasajlarına işaret edilmiştir.41 B. BABİL SÜRGÜNÜ 1. Babil Sürgününden Sonraki Dönemde Yahudiler M.Ö. VII. yüzyılın sonlarında Ön Asya’da Sakalar hâkimiyeti yıkıma uğramıştır.42 Bu olaydan kısa bir süre sonra Yahuda (Yuda) Devleti M.Ö. 587’de43 Babil Hükümdarı Nebukadnezar tarafından yıkıldıktan hemen sonra Babil Kralı tarafından Yahuda’ya Vali olarak tayin edilen Gedelya, Yahudiler tarafından öldürülmüştür. Babillilerin intikam alacakları korkusu, toplumun bir kısmını Mısıra kaçmaya zorlamıştır. Daha önce de gönüllü olarak Mısıra giden gruplar vardı. Geri kalan kitle Babil topraklarına sürgün edilmiştir. Bu sürgünlerde toplumun hemen hemen her kesiminden insanlar bulunmaktaydı. Sadece tarımla uğraşan fakir çiftçiler şehirde kalmaya devam etmişlerdir.44 Yahuda Krallığından Babil bölgesine sürülen Yahudilerin dört bin altı yüz civarında olduğu belirtilmektedir.45 Ancak Babil’den sürülen Yahudilerin sayısı ile ilgili olarak Eski Ahit’te farklı yerlerde farklı bilgiler verilmektedir. Bu farklı sayı bilgileri sadece Babil bölgelerine sürülenlerle ilgili olup farklı bölgelere gidenleri kapsamamaktadır. Eski Ahit’in vermiş olduğu bu farklı bilgilerden hareketle on bin civarında kişinin Babil bölgelerine sürgün edildiği söylenebilir.46 Diğer bir kaynakta ise bu sayının on iki bin olduğu (çocuk ve kadınlarla otuz bin) vurgulanmaktadır.47 Babil’den sürülen Yahudilerden bir grubunun Mezopotamya bölgesi üzerinden 40 Tudela’lı Benjamin ve Ratisbon’lu Petachıa, Orat Çağda İki Yahudi Seyyahın İslam Dünyası Gözlemleri, çev. Nuh Arslantaş, İstanbul: İfav Yayınları, 2009, s. 100-102; Puteşestviye Ravvin Benamina Tudelıskogo, Tri yevreyskih puteşestvennika XI i XII st. Elıdad Danit, ravvinı: Benamin Tudelıskiy i Petahiy Regensburskiy. Perevod, pimeçaniya i kartı L. V. Margolina, Sang-Peterburg, 1881, s. 100-102. 41 II. Krallar, 19/12, İşaya, 37/12. 42 Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş: En eski devirlerden 16. asra kadar, İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi, 1. C. , 1970, s. 20. 43 Bazı kaynaklarda M.Ö. 586 geçmektedir: Leo Dupree Sandgren, A History of Jews and Christians from the Babylonian Exile to theAdvent of Islam, Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, Printed in the United States of America, 2010, s. 28. 44 II. Krallar, 25/26, Yeremya 41/44; Tyumenyev, a.g.e., s. 62-63; Lev Gumilyev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları, 2003, s. 114. 45 Yeremya, 52/30. 46 II. Krallar, 24/14-16, II. Krallar, 25/8, Yeremya, 52/28-30; Tamar Morad, Dennis Shasha and Robert Shasha, Iraq’s Last Jews, New York: Palgrava Macmillan, 2008, s. 2. 47 Muhammad Dandamayev, Politiçeskaya istoriya Ahamenidskoy derjavı, Moskova: İzdatelıstvo Nauka glavnaya redakçiya vostoçnoy literaturı, 1985, s. 49. 22 Kafkasya’ya yönelerek Azerbaycan’da Kür Nehri havzasına ve Dağıstan’a yerleştiklerine dair bilgiler de bulunmaktadır.48 Asurlular gibi Babilliler de Yahudileri şehir merkezlerine değil, ülke sınırlarına yerleştirmişlerdir. Her ne kadar özgürlükleri kısıtlanmış olsa da, sınırlarda ticari faaliyetlerde bulunmayı başarmışlardır. Ancak Babil’in, komşu devletlerle kıyaslandığında yüksek ekonomi, ticari ve endüstriyel alanlarda ileride olduğunu göstermektedir. Babil Yahudileri kendi bulundukları ülkelerde yoğun olarak tarım ve zanaatla uğraşıyorlardı. Babil’de ise daha çok ticarete entegre olmuşlardır. Bu durum Babil’deki Yahudilerin ve sonraki nesillerinin hayatında ciddi anlamda değişikliklere neden olmuştur.49 Yahudilerin en büyük, en zengin nüfusları ve önde gelen akademileri Mezopotamya bölgesinde idi. Ticaret yolları Susa, Şiraz ve İsfahan gibi Pers Yahudi yerleşim yerleri boyunca devam ediyordu. Mezopotamya bölgesi Yahudi tarihinde ticari anlamda ilerlemenin yanısıra dini ve bilimsel anlamda da mesafe kat etmiştir. Babil’deki Yahudi Akademileri, Babil Talmudu’nun yazıya geçirilmesi ve Ortodox (Rabbani) kültürünün gelişmesi de bu döneme tekabül etmektedir.50 2. Babil Topraklarında Pers Hâkimiyeti ve Yahudiler Persler, Babil’i işgal edip o dönemde tarihin en büyük İmparatorluğunun kurulmasında Kral Cyrus’a (M.Ö. 559-530) Babil’in yolunu açmaları gibi hizmetlerinden dolayı Yahudileri ödüllendirmişlerdir. Dolayısıyla II. Babil İmparatorluğu, Yahudilerin girişimleri ile Ahameni Kralı Cyrus tarafından M.Ö. 539’da ortadan kaldırılmıştır.51 Cyrus, M.Ö. 539’da bir ferman çıkararak Yahudilerin Yeruşalim’e dönmelerine izin vermiş52; kendi mabetlerinin yeniden inşasını, Ahameni İmparatorluğuna bağlı bir krallık olarak devam etmesini desteklemiştir. Eski Ahit’in 48 Arnold Poseph Toynbee, A Study of History, The Geneses of Civilizations, Part 2, Volume 2, Oxford University Press, 1934, s. 409; Velidi Togan, a.g.e., s. 20. 49 II. Krallar, 24/27, Yeremya, 52/1-30, Nehemya, 5/17; Tyumenyev, a.g.e., s. 63-64; Babil’deki ticari yaşamın ayrıntıları için bkz: Nikolskıy Nikolay, Kultura Drevney Vavilonii, Minsk: İzadatelıstvo Akademii Nauk BSSR, 1959, s. 193-409. 50 Melvin J. Konner, “Jewish Diaspora in the Ancient World, Africa, and Asia”, ed. Melvin Ember, Carol R. Ember, Ian Skoggard, Encyclopedia of Diasporas, New York: 2005, s. 182; Morad vd., a.g.e., s. 1. 51 Mahmut Nana, Yahudi Tarihi, İstanbul: Selenge Yayınları, 2008, s. 382. 52 Anton Agarunov, Yevrei Аzerbaydjana İstoriya İ Sovremennostı, İzrail: İzdatelıskiy Dom Mirvori, 2008, s. 11; Morad vd., a.g.e., s. 2. 23 ifadesiyle Yehova, Cryus’un kalbini uyandırarak Yeruşalim’de kendisine bir ev yapmasını emretmiştir.53 Babil’deki Yahudilerden Yeruşalim’e ve Yahuda’ya giden ahali, kendi şehirlerine olmak üzere Zerrubbabel, Yeşua, Nehemya, Seraya, Reelaya, Mordekay, Bilşan, Mispar, Bigvay, Rehum ve Baana ile beraber yerleşmişlerdir.54 Ancak Babil ve civar bölgelerde yaşayan Yahudi toplulukları Yeruşalim’e dönmemekte kararlıydılar ve birçoğu yerleşik hayata devam etmiştir.55 Babil’deki Yahudiler birçok alanda kendilerini geliştirdikleri ve yerleşik hayata geçtiklerinden dolayı kendilerini Yeruşalim’deki kardeşlerinden üstün görmüşlerdir.56 Cyrus ve sonra gelen krallar Yahudilerin uzlaşma, casusluk ve komplo düzenleme gibi konulardaki kabiliyetlerinden dolayı, bazı Yahudi gruplarını ülkenin emniyetini sağlamak amacıyla işgal ettikleri ülkelere yerleştirmişlerdir. Böylece Yahudiler Babil ve Horasan (Hırkanya) üzerinden Elam, Medya, Favus, Ermenistan, Kubad, Kiya ve Karadeniz sahillerine, ayrıca Küçük Asya ve Suriye’nin Akdeniz’e bakan kıyılarına yayılmışlardır.57 Babil’deki Yahudilerden bir kısmı, belli bir süre sonra şimdiki İran topraklarına geçmişlerdir. Nitekim İsfahan kentinde iki bin yıllık Yahudi-Musevi Mezarlığı bulunmuştur. Yahudiler M.Ö. V. yüzyılda İran’ın Örgey (sonraları Cey) Kentinde yaşamışlardır. Yahudiler İsfahan kentini kendilerinin kurduğunu iddia etmişlerdir.58 İran’ın Etnik Arabistan ve Etnik Lorestan’ın Şuş-Şuşter bölgelerinde çok sayıda Yahudi’nin yaşadığı bilinmektedir. İranlı Kral I. Serhas’ın (Haşayarşa-M.Ö. 519)59 eşi ve kraliçe Ester bu Yahudi topluluğundandı.60 Zerdüştilik Cyrus döneminden itibaren İran’da aktif bir şekilde yayılıyordu.61 Devletin resmi dini Zerdüştilik idi ve halk (din 53 Ezra, 1/1-5. 54 Ezra, 2/1-2; Ayrıca Yeruşalim ve Yahuda bölgelerine yerleşen Yahudilerin sayısı ve hangi kabilelere ait olduklarına dair bkz: Ezra, 2/3-70. 55 Moisey Bekker, Yevrei Azerbaydjana: İstoriya İ Sovremennostı, Bakı: Polygraphic Prodiction, 2000, s. 6; İosif Flaviy, İudeyskiye drevnosti İudeyskaya voyna Protif apion, Minsk: Alfa-Kniga, 1994, s. 340. 56 Eva Groepler, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, çev. Süheyla Kaya, İstanbul: Belge Yayınları, 1999, s. 8. 57 Nana, a.g.e., s. 382. 58 Rafael Blaga, İran Halkları El Kitabı, Yeni Zamanlar Dağıtım, yy, 1997, s. 352. 59 Ester, 1/1-22. 60 Erol Sever, Yezidilik ve Yezidilerin Kökeni, İstanbul: Berfin Yayınları, 1993, s. 57; Agarunov, a.g.e., s. 11. 61 Bekker, a.g.e., s.7. 24 adamları, savaşçılar, memurlar ve halk şeklide) bir birinden ayrılmış, kastlara bölünmüştü. Yahudiler ise tarımla uğraşan ayrı bir kast oluşturuyorlardı.62 I. Serhas, İran’daki bütün Yahudilerin Zerdüşt inancına dönmeleri yoksa katledileceklerine dair ferman çıkarmıştı. Eşi Kraliçe Ester, kocasını ikna ederek katliamın önüne geçmişti.63 Bu baskılara rağmen Yahudilerden az sayıda kişi Ahameni İmparatorluğu idaresinde yer almayı başarmıştır. Ayrıca İran’ın ülkelerarası ticaretteki aktif rolü, Yahudilerin İran’daki halkla aktif ilişkileri zamanla onları dillerini unutma ve daha çok Farsçayı kullanma noktasına getirmiştir. Kendi aralarındaki konuşma dili Aramice, ibadet ve yazı dili ise İbraniceydi. Bu diller günlük yaşamda pek kullanılmıyor, Farsça daha yaygın olarak konuşuluyordu.64 M.Ö. VI. yüzyıla ait olduğu iddia edilen (günümüz Irak-eski Babil) yirmi üç yıllık kraliyet subayının Murashu aile belgeleri, bölgedeki Yahudilerin faaliyetlerini anlatmaktadır. Bu belgeler, Yahudilerin Ahameni tahtına ve Fars kraliyet aile üyelerine ait tarım arazilerini ve diğer mülkleri kiraladıklarına dair kanıtlar içermektedir. Ayrıca diğer azınlıklarda olduğu gibi, İran Yahudilerinin para, mülkiyet, dini, ailevi ve bazı önemli konulardaki davaları da kendi “Yahudi Mahkemeleri” tarafından kararlaştırılıyordu. Görüldüğü kadarıyla Ahameniler döneminde -istisnalar hariç- Yahudilere karşı ciddi bir müsamaha söz konusudur. Yahudiler dâhil diğer gruplar arasında evlilik sözleşmeleri de gündem olmuştur.65 Ezra ve Nehemya dönemine kadar olan karma evlilik sözleşmeleri daha sonra yasaklanmış ve Yahudi olmayanlarla evliliğe devam edenlere cezalar uygulanmıştır. Bu yasaklamalarla ilgili olarak Eski Ahit’te şu ifadeler yer almaktadır: “Ey Tanrımız, bundan başka ne diyebiliriz? Kulların peygamberler aracılığıyla verdiğin buyruklara uymadık. Şöyle demiştin: Mülk edinmek için gitmekte olduğunuz ülke, orada yaşayan halkların iğrençlikleriyle kirlenmiştir. İğrençlikleri yüzünden ülke baştanbaşa murdarlıklarla doldu. Bunun için kızlarınızı onların oğullarına vermeyin. Onların kızlarını da oğullarınıza almayın. Hiçbir zaman onların esenliği ve iyiliği için 62 Groepler, a.g.e., s. 8. 63 Sever, a.g.e., s. 57. 64 Bekker, a.g.e., s. 9; Agarunov, a.g.e., s. 11; Groepler, a.g.e., s. 8. 65 Massoume Price, “A brief history of Iranian Jews”, Iran Chamber Society, December 2001, http://www.iranchamber.com/religions/articles/history_of_iranian_jews1.php, (08.05.2019). http://www.iranchamber.com/religions/articles/history_of_iranian_jews1.php 25 çalışmayın. Öyle ki, güç bulasınız, ülkenin iyi ürünlerini yiyesiniz ve ülkeyi sonsuza dek oğullarınıza miras bırakasınız”66 Nehemya’da da şu ifadelere yer verilmiştir: “Adamları azarladım, lanet okudum. Bazılarını dövüp saçlarını yoldum. Tanrı’nın adıyla onlara ant içirdim ve “Yabancılara kız verip kız almayacaksınız” dedim, “Kral Süleyman bu yabancı kadınlar yüzünden günaha girmedi mi? Onca ulusun kralları arasında Süleyman gibisi yoktu. Tanrı onu öyle sevdi ki, bütün İsrail’e kral yaptı. Ama yabancı kadınlar onu bile günaha sürükledi. Şimdi de siz yabancı kadınlarla evlenerek Tanrımız’a ihanet ediyorsunuz. Yaptığınız bu büyük kötülüğe göz mü yumalım?” Başkâhin Elyaşiv oğlu Yoyada’nın oğullarından biri Horonlu Sanballat’ın kızıyla evliydi. Bu yüzden onu yanımdan kovdum.”67 I. Şapur (M.S. 241-272) döneminde Sasani bürokrasisi Yahudilerin kurumsallaşmasına ve Exillarch veya Rosh Ha Cola (Diaspora Başkanı) tarafından resmi liderlik yapmalarına izin verilmiştir.68 Özellikle İranlı Ahameni Kralı Cyrus (M.Ö. 559-530) döneminden sonra yirmi beş yüzyıl boyunca Yahudiler İran’da yaşamaya devam etmişlerdir. Romalı Komutan Titus’un M.S. 66’da Kudüs’ü (Yeruşalim) kuşatmasından sonra İran’da yeni bir Yahudi topluluğu yerleşeye çalışmıştır. İran Kralı Behram Gur’un (M.S. 420-438) kardeşi Nersi’nin annesinin de bu Yahudi topluluğundan olduğu rivayet edilmiştir.69 C. HELENİZM VE MAZIDAKİLİĞİN İRAN YAHUDİLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Pers İmparatorluğunun Büyük İskender tarafından yenilgiye uğratılmasından sonra (M.Ö. 332) el işçiliği ve ticaretin gelişmesi, eşlik ettiği Helenistik dönemin başlamasıyla zirveye yükselmiştir. İskender ile Pers İmparatorluğunun son Kralı III. Darius (M.Ö. 336-330) arasındaki Gaugamela Savaşı önemli sayıda nüfusun göçüne yol açmıştır. Bu esnada pek çok Yahudi doğu ve kuzeyden daha uzaklara göç etmiştir. Bazıları ise Part Krallığı topraklarında yaşamaya devam etmiştir.70 66 Ezra, 9/10-12. 67 Nehemya, 13/25-28. 68 Massoume Price, “A brief history of Iranian Jews”, Iran Chamber Society, December 2001, http://www.iranchamber.com/religions/articles/history_of_iranian_jews1.php, (08.05.2019). 69 Blaga, a.g.e., s. 352. 70 Bekker, a.g.e., s. 11. http://www.iranchamber.com/religions/articles/history_of_iranian_jews1.php 26 Helenizm, İran, Turan, Hindistan gibi Arapların, Kafkasların, Eftalitlerin bağımsız fakat küçük prensliklerinin yerleştiği büyük süper ulusların sınırlarında, Gnostik görüşü savunanlar, sığınak ve güvenlik bulmuşlardı. Filistin’i Mezopotamya ile değiştiren Yahudiler de bunlar arasındaydı. Dolayısıyla bu gelişmelerden etkilenen Yahudiler, yaratıcı fikrin uyanışına tepki olarak, eski rivayetlere dayalı Kabalayı meydana getirip, Talmud’un sert kuralları arasına sokmayı başarmışlardır. Bununla beraber Manistik, Essenes (İsiyim) ve Düalist görüşlere ve İran ve Bizans’ta ortaya çıkmış yeni fikirlere yönelişler de vardı. 71 Bu karışıklıkta ülke, içerisindeki farklı etnik toplulukların asimile edilerek bir nevi mozaik haline dönüştüğü, farklı düşüncelerin ve inanç sistemlerinin ortaya çıktığı dönemden geçiyordu. Bundan dolayı ülke içerisinde bir barışın varlığından söz edilemezdi. Devlet erkânı ve Maglar şahın iktidarını ve yetkilerini sınırlandırmaya çalışıyorlardı. Yahudiler ise devletin ve dolayısıyla şahın yanında yer almayı tercih etmişlerdi. M.S. 491 yılında ziraî ürünlerin azlığı, çekirge istilası ve kuraklık ülkede isyanların çıkmasına neden olmuştur. Devlet erkânından Mazdek (Mazdek) adlı bir vezir, devleti bu zor durumdan kurtarmanın ve “aydınlık hükümdarlığı”nın mümkün olabilmesi için güçlü irade ve aklın hâkim olması gerektiğini düşünüyordu. Mazdek’a göre dünyadaki adaletsizliğin nedeni akılsızlıktı. Bunun için de zenginlerin mallarına el koyarak akıllılar olan taraftarları arasında paylaştırmak ve kendilerinden faklı düşünen “akılsızları” katletmek suretiyle bu adaletsizliği düzeltebileceğini iddia ediyordu.72 İran şahı ve bazı kişiler de Mazdek’ın bu düşüncesine katılmışlardı. Devlet güçlerini eline alan Mazdek, ülke içerisindeki topluluklar üzerinde katliamlar başlattı. Mazdeki’lerin elinde kukla durumuna düşen Şah Kavad, vezirlerinden korkarak M.S. 496’da Eftalitler’e sığınmıştı. Sığındığı bölgeden orduyla dönerek tahtına kavuştuysa da, Mazdekiler tahtın etrafında hâkimiyetlerini korumaya ve farklı düşünen herkesle mücadele etmeye çalışıyorlardı. M.S. 539’da Prens Hosrov (Hüsrev) Mazdek karşıtı insanlardan bir ordu kurarak ve Sakalar’ı da safına alarak Mazdek’ı asmış, taraftarlarını da diri diri toprağa gömmüştür. Ülkeden kaçmayı başaran Mazdek yanlıları ise Kafkasya’ya sığınmışlardır. Mezopotamya ve İsfahan Yahudileri hadiselerin fiilen 71 Gumilyev, a.g.e., s. 124; Lev Gumilyev, Drevnyaya Rusi i Velikaya stepı, Moskova: İzdatelskiy Eksmo, 1989, s. 98. 72 Gumilyev, a.g.e., s. 133. 27 içerisinde yer aldıkları için ciddi kayıplar vermişlerdir. Mazdekiler, Ortodoks- Talmudçular gözünde menfur insanlardı; hür iradeli Kabalistlere göre ise saygın kişiler sayılıyorlardı. Her iki tarafta bulunan Yahudiler de birbirleriyle çatışma halindeydiler.73 Mazdekiler zafer kazandığında Ortadoks-Talmudçu Yahudiler için hayati tehlike arz edeceklerinden dolayı Bizans’a göçmek zorunda kalmışlardı. M.S. 529’da İran’da Mazdekiler hezimete uğrayınca, onlarla beraber hareket eden Yahudiler (Kabalistler kastedilmektedir) için zor günler başlamıştı. Nitekim İran Yahudi Cemaati Lideri Mar Zutra Mazdekilerle işbirliği yaptığı için asılmış, tahta geçen Hüsrev Anuşirvan bütün Yahudileri kılıçtan geçirmiştir. Sağ kalan Mazdekiler ve saflarında bulunan Yahudiler ise, Medya-Atropatena’ya (bugünkü Azerbaycan) sığınmışlardır. Bu bölgede yaşayan Hıristiyanlar, ateşe tapan İranlılardan nefret ettikleri için ülkelerine sığınan bu göçmenlere kucak açmışlardır. Yahudiler, bir taraftan bu bölgelerdeki halkın geleneklerini gözeterek onlara ayak uydurmaya çalışırken, diğer taraftan mukaddes gelenekleri olan Şabat Bayramını kutlamayı ve sünnet olmayı da ihmal etmemişlerdir.74 D. ARAPLARIN AZERBAYCAN’I FETHİ ZAMANINDA YAHUDİLER (M.S. VII. YÜZYIL) M.S. VII. yüzyılda yaşamış tarihçi Moisey Kalankatuklu, “Albaniya Tarihi” adlı eserinde Kafkas Albanyası’nın başkenti olan Partava’da (şimdi Azerbaycan’ın Berde Şehri) Hıristiyan ve putperest halklarla beraber Yahudilerin de yaşadığını ve diğer halklarla ticaret yaptıklarını kaydetmiştir.75 İslam dininin bu bölgelere yayılmasından önce, zanaat ve işçilikle uğraşanlar Hıristiyan ve Yahudilerden oluşuyordu. Arap egemenliğinden sonra inşaat, terzilik, kunduracılık vb. işlerle Hristiyanlar; boyacılık, tabaka, erkek çocukları sünnet etme gibi işlerle Yahudiler ilgileniyordu. Yahudiler ayrıca Hıristiyanların yapamadığı işlerle de uğraşıyorlardı.76 Araplarla yerleşik halklar arasında yapılan bazı anlaşmalar, Azerbaycan’ın çeşitli kentlerinde Yahudilerin bulunduğunu göstermektedir. Böylece, Debil ve Neşave 73 Soloduhov Yu. A, “Dvijeniye Mazdeka i vosstaniye yevreyskogo naseleniya İraka”, Vestnik drevney istorii, S. 3-4 (1940), s. 131-145. 74 Gumilyev, a.g.e., s. 134,135; Gumilyev, Drevnyaya Rusi i Velikaya stepı, s. 113; Avram Gyarkavi, “Skazaniya yevreyskih pisateley o hazarah i hazarskom çartstve”, Sankt-Peterburg, İmperatorskoy Akademii Nauk, (1874), s. 17; Boris Miller, “Tatı, ih rasseleniye i govorı (Materialı i voprosı), Baku, İzvestiya Obşestva Obsledovaniya i İzuçeniya Azerbaydjan, C. VII, S. 8, (1929), s. 22-23. 75 Moisey Kalankatuklu, Alban Tarihi, Bakı: Avrasya Pres, 2006, s. 138, 151. 76 Ziya Bünyadov, Azerbaycan VII-IX. Asırlarda, Bakı: Şerg-Gerb Yayınları, 2007, s. 193. 28 (Nahçivan) şehirlerinin ahalisi ile yapılan anlaşmalar, Ateşperestleri (Zerdüştiler) ve Yahudileri koruma altına almaktaydı.77 Azerbaycan’ın ehl-i kitap olarak kabul edilen Hıristiyan ve az sayıdaki Yahudi nüfusu, aynı zamanda kutsal kitabı “Avesta” olan Ateşperestlerle (Zerdüştiler) yapılmış anlaşmalarda Arapların siyasi hâkimiyetini kabul etmişlerdi. İslam dininin gayri müslim tebaaya uyguladığı “zımmi” statüsündeki can vergisi, halkların maddi durumlarına tatbik edilmişti.78 E. DAĞ YAHUDİLERİNİN HAZARLARLA BAĞLANTISI (M.S. VII-IX. YÜZYILLAR) Savaşçı ve göçebe Türklerden oluşan Hazarlar, M.S. VII. yüzyılın başlarında Doğu Kafkasya’da ortaya çıkmıştır. Şimdiki Derbent Şehrinin kuzey kapılarını Hazarlar ele geçirmiştir. Hazarlar, M.S. 730 yıllarında şimdiki Azerbaycan topraklarının çoğunu işgal etmelerine rağmen, bir süre sonra güneyden gelen saldırılardan dolayı Derbent’e geri çekilmek zorunda kalmışlardır. VIII. yüzyılın son çeyreğinde Hazar egemenliğine giren Kafkasya’nın bu bölgelerinde, birçok Yahudi yerleşim yerinin bulunduğuna dair bilgiler Arap kaynaklarında da bulunmaktadır. Arap tarihçiler bu bölgelere seyahat ederek buradaki Kafkas Yahudileri hakkında tanıklık etmişlerdir. Mesûdî, Yahudilerin Zergeran bölgesinde (şu anda Dağıstan’ın güneyindeki Kobaçhi köyü) topluca yaşadıklarına dair bilgiler vermiştir.79 İbn Havkal’a göre ise, M.S. 722’de