T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DİLİ BİLİM DALI IRAK TÜRKMEN AĞIZLARIYLA YAZILAN HAYDAR BABA’YA SELAM NAZIRELERI (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Kubra Saadun JAAFER BURSA - 2017 T. C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI TÜRK DILI BILIM DALI IRAK TÜRKMEN AĞIZLARIYLA YAZILAN HAYDAR BABA’YA SELAM NAZİRELERİ (YÜKSEK LİSANS TEZİ) Kubra Saadun JAAFER Danışman Prof. Dr. Hatice ŞAHİN BURSA - 2017 ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Kubra Saadun JAAFER Üniversite: ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı: Türk Dili Tezin Niteliği: Yüksek Lisans Tezi Sayfa Sayısı: xiii + 334 Mezuniyet Tarihi: …. / …. / 2017 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hatice ŞAHİN IRAK TÜRKMEN AĞIZLARIYLA YAZILAN HAYDAR BABA’YA SELAM NAZİRELERİ Muhammed Hüseyin Şehriyar’ın “Haydar Baba’ya Selam” şiirine karşı ses veren Irak Türkmen bölgelerinde yaşayan şairlerin yazdıkları nazireleri bu çalışmada bir araya toplanarak 23 nazire tanıtılmıştır. Irak Türkmen bölgelerinin özellikle Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarını nazirelerden örnekler gösterilerek dil incelemesi işlenilmiştir. Türkiye Türkçe ve Azerbaycan Türkçesi ile de karşılaştırma yapılmıştır. Anahtar Sözcükler: Irak Türkmen, Şehriyar, Haydar Baba’ya Selam, Nazire, dil incelemesi. iv ABSTRACT Name and Surname: Kubra Saadun JAAFER University: Uludağ University Institution: Social Science Institution Field: Turkish Language and Literature Degree Awarded: Master / PhD Page Number: xiii + 334 Degree Date: …. / …. / 2017 Supervisor (s): Prof. Dr. Hatice ŞAHİN PARALLELS OF HAYDAR BABA’YA SELAM WRİTTEN İN TURKMEN DİALECTS OF IRAK This work comprises 23 Nazires of the several poets from the Turkmen region of Iraq. All these Nazires share the literary resemblance to the Poem “Haydar Baba’ya Selam”, written by Muhammad Hussain Shaharyar. A number of Nazire written in various dialects specifically Kirkuk and Tuzhurmatu of the Turkmen region of Iraq, are taken into account in order to review the linguistic aspects of the work. A comparative study has also been applied with the Azerbayjani and contemporary Turkish. Keywords: Irak Turkmen, Shehriyaar, Haydar Baba’ya Selam, Nazire, Linguistic Analysis v ÖNSÖZ Azerbaycan’ın en büyük şiir üstadı olan Muhammed Hüseyin Şehriyar, İran edebiyatında olduğu kadar Türk dünyası edebiyatında da tanınmış önemli şairlerden biridir. Şair kendini en çok “Haydar Baba’ya Selam” şiiriyle tanıtmıştır. Doğrudan doğruya muhabbet dolu olan bu eseri ortaya çıkararak Türk dünyasında büyük bir yankı uyandırmış, özel bir yer tutmuştur. Türk şairleri bu eser izinde yürüyerek İran’da, Azerbaycan’da, Türkiye’de, Irak’ta ve Gagavuzya’da yüzlerce nazireler yazmışlardır. Şiir, bu bölgeler arasında ateş gibi yayılırken Irak Türkmen edebiyatında çok sevilmiş her şair bu destana bir nazire yazmayı millî görev gibi bilmiştir. Nazireler 1965 yılında ilk Türkmen şairi Hüseyin Ali Mübarek tarafından başlayarak ve bugünlere kadar devam etmiştir. Bu çalışmada, tespit edilen 20 Türkmen şairine ait 23 nazire üzerinde durulmuştur. “Haydar Baba’ya Selam” şiirinin Irak Türkmen şairleri arasında da kazandığı değeri göstermek, şairlerin kendi yerel ağızlarıyla yazmış oldukları nazireleri bir araya toplayarak tanıtmaya çalışmak amacının yanında nazirelerden yola çıkarak dil incelemesinde ağız farklılıkları gösterilmeye çalışılmış ve Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesiyle karşılaştırmalar yapılarak çalışılmıştır. Tez çalışmamın her aşamasında bana büyük yardımları dokunan ve önemli katkılar sağlayan değerli hocam ve danışmanım Prof. Dr. Hatice Şahin’e teşekkürü bir borç bilirim. Bu çalışma konusuna beni yönlendiren ve bilgilendiren Dr. Muhammed Ali Şerif, Usame Kemali’ye teşekkür ederim. Çalışma süresinde bilgilerini benden esirgemeyen Dr. Hüseyin Şahbaz Hasan ve Şemsettin Türkmenoğlu’na şükranlarımı iletirim. Son olarak beni yüreklendiren ve her zaman yanımda bulduğum aileme minnettarlığımı iletirim. KUBRA SAADUN JAAFER vi İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET .................................................................................................................................... iv ABSTRACT ............................................................................................................................ v ÖNSÖZ ................................................................................................................................. vi İÇİNDEKİLER .................................................................................................................... vii KISALTMALAR ................................................................................................................. xii KULLANILAN TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ....................................................... xiii GİRİŞ ...................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. IRAK TÜRKMENLERİNİN TARİHÇESİ ........................................................................ 2 1.1. Irak’ta Türkmenlerin Oluşumu ................................................................................... 2 1.2. Irak Türkmenlerinin bulunduğu bölgeler .................................................................... 4 1.3. Irak Türkmenlerinin Nüfusu ....................................................................................... 5 1.4. Irak Türkmen Edebiyatında “Haydar Baba’ya Selam Nazireleri” .............................. 6 İKİNCİ BÖLÜM 2. SES BİLGİSİ ...................................................................................................................... 8 2.1. ÜNLÜLER .................................................................................................................. 8 2.1.1. Kapalı “e” Durumu ......................................................................................... 11 2.1.2. Uzun Ünlüler ................................................................................................... 13 2.1.2.1. Aslî Uzunluklar ................................................................................. 13 2.1.2.2. İkincil Uzunluklar ............................................................................ 14 2.1.3. Kısa Ünlüler .................................................................................................... 15 2.1.4. Ünlü Uyumları ................................................................................................ 15 2.1.4.1. Kalınlık-İncelik Uyumu .................................................................... 15 2.1.4.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu ............................................................. 16 2.1.5. Ünlü Değişimleri ............................................................................................. 16 2.1.5.1. İncelme .............................................................................................. 16 2.1.5.2. Kalınlaşma ........................................................................................ 16 2.1.5.3. Daralma ............................................................................................. 17 2.1.5.4. Dar Ünlülerin Genişlenmesi ............................................................. 17 vii 2.1.5.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ........................................................ 17 2.1.5.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ........................................................ 17 2.1.6. Ünlü Düşmesi .................................................................................................. 17 2.1.6.1. Ön Seste Ünlü Düşmesi .................................................................... 17 2.1.6.2. İç Seste Ünlü Düşmesi ...................................................................... 18 2.1.6.3. Lokatif ve Ablatif Eki Alan Sözcüklerde Ünlü Düşmesi .................. 18 2.1.6.4. Kelime Birleşmelerinde Ünlü Düşmesi ............................................ 18 2.1.6.5. “r” ve “l” Ünsüzlerinin Yanında Ünlü Düşmesi ............................... 18 2.1.6.6. i- “kAn” Ünlü Düşmesi ..................................................................... 18 2.1.7.Ünlü Türemesi ................................................................................................. 19 2.2. ÜNSÜZLER ................................................................................................................... 19 2.2.1. Ünsüz Türleri .................................................................................................. 19 2.2.2. Ünsüz Değişimleri .......................................................................................... 20 2.2.2.1. Ötümlüleşme ..................................................................................... 20 2.2.2.2. Ötümsüzleşme ................................................................................... 21 2.2.3. Ünsüz Düşmesi ............................................................................................... 21 2.2.3.1. Başta Ünsüz Düşmesi ....................................................................... 21 2.2.3.2. Ortada Ünsüz Düşmesi ..................................................................... 22 2.2.3.3. Sonda Ünsüz Düşmesi ...................................................................... 22 2.2.4. Ünsüz Türemesi .............................................................................................. 22 2.2.4.1. Önda Ünsüz Türemesi ....................................................................... 22 2.2.4.3. Sonda Ünsüz Türemesi ..................................................................... 22 2.2.5. Ünsüz İkizleşmesi ........................................................................................... 23 2.2.6. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi ............................................................................. 23 2.2.7. Ünsüzlerin Yer Değiştirmesi ........................................................................... 24 2.2.8. Ünsüz Benzeşmesi .......................................................................................... 24 2.2.8.1. İlerleyici Benzeşme ........................................................................... 24 2.2.8.2. Gerileyici Benzeşme ......................................................................... 25 2.2.9. Hece Düşmesi ................................................................................................. 25 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ŞEKİL BİLGİSİ ................................................................................................................ 26 3.1. İSİM ÇEKİMİ ........................................................................................................... 26 viii 3.1.1. Çokluk Eki ...................................................................................................... 26 3.1.2. İyelik Ekleri .................................................................................................... 26 3.1.3. Soru Eki .......................................................................................................... 27 3.2. HȂL EKLERİ ........................................................................................................... 27 3.2.1. Yalın Hâli (nominative) .................................................................................. 27 3.2.2. İlgi Hâl Eki (genetive): -In, -Un, -nIn, -nUn .................................................. 27 3.2.3. Yükleme Hâl Eki (accusative): -I, -U, -nI -nU ............................................... 27 3.2.4. Yönelme Hâl Eki (dative) -(y)A ..................................................................... 28 3.2.5. Bulunma Hâl Eki (lokative): -dA, -tA ........................................................... 28 3.2.6. Ayrılma Hâl Eki (ablative): -dAn, -tAn, -nAn ................................................ 28 3.2.7. Araç Eki (instrumental): -dAn, tAn ................................................................ 28 3.2.8. Eşitlik Hâl Eki ................................................................................................. 28 3.3. FİİL ÇEKİMİ ............................................................................................................ 29 3.4. ZAMANLAR ............................................................................................................ 30 3.4.1. Geniş Zaman:-r, -(y)Ar ................................................................................... 30 3.4.2. Şimdiki Zaman Eki: -r, -Ir, -Ur ....................................................................... 31 3.4.3. Görülen Geçmiş Zaman: -dI, -dU, -tI, -tU ...................................................... 31 3.4.4. Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mIş, -mUş, -p, -Ip, -Up ....................................... 32 3.4.5. Gelecek zaman: -(y)AcAġ, -(y)AcAḫ ............................................................. 33 3.5. TASARLAMA KİPLERİ ......................................................................................... 34 3.5.1. Şart Kipi .......................................................................................................... 34 3.5.2. Emir Kipi ........................................................................................................ 35 3.4.3. İstek Kipi ......................................................................................................... 37 3.5.4. Gereklilik Kipi ................................................................................................ 38 3.6. FİİLERİN BİRLEŞİK ÇEKİMLERİ ........................................................................ 38 3.6.1. Rivayet ............................................................................................................ 38 3.6.2. Hikâye ............................................................................................................. 39 3.6.3. Şart .................................................................................................................. 39 3.7. YAPIM EKLERİ ...................................................................................................... 40 3.7.1. İsimden isim Yapan Ekler ............................................................................... 40 3.7.2. İsimden Fiil Yapan Ekleri ............................................................................... 40 3.7.3. Fiilden İsim Yapan Ekler ................................................................................ 41 3.7.4. Fiilden Fiil Yapan Ekler .................................................................................. 42 ix 3.8. ZAMİRLER .............................................................................................................. 43 3.8.1. Kişi Zamirleri .................................................................................................. 43 3.8.2. Dönüşlülük Zamiri .......................................................................................... 43 3.8.3. Soru Zamirleri ................................................................................................. 43 3.8.4. İşaret Zamirleri ................................................................................................ 44 3.8.5. Belirsizlik Zamirleri ........................................................................................ 44 3.9. SIFATLAR ............................................................................................................... 44 3.9.1. Niteleme Sıfatları ............................................................................................ 44 3.9.2. Belirtme Sıfatları ............................................................................................. 45 3.9.3. İşaret Sıfatları .................................................................................................. 45 3.9.4. Sayı Sıfatları .................................................................................................... 45 3.9.4.1. Asıl Sayı Sıfatları .............................................................................. 45 3.9.4.2. Sıra Sayı Sıfatları .............................................................................. 45 3.9.4.3. Kesir Sayı Sıfatları ............................................................................ 45 3.9.4.4. Üleştirme Sayı Sıfatları ..................................................................... 46 3.9.5. Soru Sıfatları ................................................................................................... 46 3.9.6. Belirsizlik Sıfatları .......................................................................................... 46 3.10. ZARFLAR .............................................................................................................. 46 3.10.1. Yer, Yön Zarfları .......................................................................................... 46 3.10.2. Zaman Zarfları .............................................................................................. 46 3.10.3. Nitelik (Durum) Zarfları ............................................................................... 47 3.10.4. Azlık-Çokluk Zarfları ................................................................................... 47 3.10.5. Soru Zarfları .................................................................................................. 47 3.11. EDATLAR .............................................................................................................. 47 3.11.1. Ünlem Edatları .............................................................................................. 47 3.11.2. Cevap Edatları ............................................................................................... 47 3.11.3. Bağlama Edatları ........................................................................................... 48 3.11.4. Soru Edatları ................................................................................................. 48 3.11.5. Gösterme Edatları ......................................................................................... 48 3.11.6. Kuvvetlendirme Edatları ............................................................................... 48 3.11.7. Karşılaştırma Edatları ................................................................................... 48 3.11.8. Son Çekim Edatları ....................................................................................... 48 x DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4.NAZİRELER ..................................................................................................................... 50 4.1. TUZHURMATU.......................................................................................................50 4.2. GÜRGÜR BABA’YA SELAM ................................................................................ 66 4.3. GÜRGÜR BABA ...................................................................................................... 79 4.4. KAYTAZ BABA- BİR ÖMÜR DESTANI .............................................................. 85 4.5. BALIM BABA’YA SELAM DESTANI .................................................................. 96 4.6. VATAN DESTANI ................................................................................................ 124 4.7. GULAM BABA’YA SELAM ................................................................................ 149 4.8. İL SEVGİSİ ............................................................................................................ 171 4.9. YURDUM KERKÜK ............................................................................................. 189 4.10. TUZ VE BALAM NÜRDEN DESTANI ............................................................. 194 4.11. DEDE ḲEMBER- LEYLAN DESTANI .............................................................. 219 4.12. ḲOCA ḪÜNKȂR DESTANI .............................................................................. 248 4.14. SARIKAHYA DESTANI ..................................................................................... 266 4.15. TÜRK DÜNYASINA SELAM DESTANI .......................................................... 267 4.16. MEYYAS NENE DESTANI ................................................................................ 268 4.17. DESTAN YAZARLARINA DESTAN ................................................................ 269 4.18. AVCI İLE CEYLAN ve BİLBİL İLE HESBİHȂL DESTANI ............................ 270 4.19. ALTUNKÖPRÜ DESTANI ................................................................................. 271 4.20. KİFRİ DESTANI .................................................................................................. 271 4.21. MURSA ALİ DESTANI....................................................................................... 272 4.22. AKSU DESTANI.................................................................................................. 273 4.23. ERVİL DESTANI ................................................................................................. 274 BEŞİNCİ BÖLÜM SÖZLÜK ............................................................................................................................. 276 SONUÇ ............................................................................................................................... 290 KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 296 EKLE .................................................................................................................................. 300 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................................ 334 xi KISALTMALAR Ar.: Arapça. Far.: Farsça. Fr.: Fransızca. İng.: İngilizce. Ker. A. : Kerkük ağzı. Rus.: Rusça. Tuz. A. : Tuzhurmatu ağzı. xii KULLANILAN TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ʻ : Hemze “ء” işareti. ᶜ : Ayın “ع” işareti. ā: Uzun “a” ünlüsü. ē: Uzun “e” ünlüsü. í: Kısa “ı”ünlüsürdür. ı~i arası bir ses. î: Kısa “i” ünlüsüdür. i~ı arası bir ses. ȫ: Uzun “o” ünlüsü. ú: Kısa “u” ünlüsü. ǘ: Kısa “ü” ünlüsü. ḥ: Geri boğumlanan ha sesi. ḫ: Hırıltılı hı sesi. ġ: Arka damak “ğ” sesi. ḳ: Arka damak “k” “ق” sesi. xiii GİRİŞ Türk dünyasının önde gelen şairlerinden olan “Muhammed Hüseyin Şehriyar”ın yarattığı “Haydar Baba’ya Selam” şiiri, Türk dünyasında dilden dile dolaşırken Irak Türkmen şairlerinin de kalemlerini durdurmadan şiirler yazmaya çalıştıkları görülmüştür. Irak Türkmen şairleri, nazirelerinde kendi yaşadıkları bölgelerin şivesini göstermeye ve kültürünü tanıtmaya çalışmışlardır. Bu çalışmada, 20 Türkmen şairine ait 23 nazire, bir araya toplanarak Irak Türkmenlerinin ağızları, folkloru, millî gelenek görenekleri, yaşadıkları coğrafya, toplumsal olayları, yiğitlik ve şehitlik, hak ve haksızlık gibi konular, nazirelerin beşliklerinde göstermeye ve Şehriyar’ın Haydar Baba’ya Selam şiirinin Irak Türkmen edebiyatında da kazandığı değer belirtmeye çalışılmıştır. Çalışma, beş ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Irak Türkmenlerinin tarihçesi başlığı altında Irak Türkmenlerinin tarihi, bulundukları bölgeler, nüfusları ve Irak Türkmen edebiyatında Haydar Baba’ya Selam nazireleri üzerinde durulmuştur. Nazirelerden yola çıkılarak, ikinci bölümde “ses bilgisi” ve üçüncü bölümde “şekil bilgisi” yapılmıştır. Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında görülen farklıkları göstererek Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesiyle karşılaştırılmıştır. Gösterilen örneklerin yanında nazirelerin sıra sayıları ile beşliklerin sıra sayıları belirtilmiştir. Dördüncü bölümde, Irak Türkmen şairleri tarafından yazılan çok sayıda nazireden ulaşılabilenlerin kimler tarafından yazıldığı, nazirenin adı, basılmış nazirelerin basılış yeri ve tarihi ile ilgili açıklamalar yapılmıştır. Elde bulunan nazirelerin on ikisi çeviri yazı sistemiyle teze dâhil edilmiştir: (Tuzhuramtu, Gürgür Baba’ya Selam, Gürgür Baba, Kaytaz Baba-Bir Ömür Destanı, Balım Baba’ya Selam Destanı, Vatan Destanı, Gulam Baba’ya Selam, İl Sevgisi, Yurdum Kerkük, Tuz ve Balım Nürden Destanı, Dede Ḳember Destanı, Ḳoca Ḫünkâr Destanı). Sayfa sayısının artmaması için diğer nazirelerin ilk beşlikleri örnek olarak gösterilmiştir. Beşinci bölümde ise Irak Türkmen bölge ağızlarına özgü sözcükler ağırlıklı olmak üzere seçme bir sözlük hazırlanmıştır. 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. IRAK TÜRKMENLERİNİN TARİHÇESİ 1.1. Irak’ta Türkmenlerin Oluşumu Tarihî kaynakların ve bu konuda yapılan araştırmaların sonucuna göre Irak Türkmenlerinin Irak’a yerleşmeleri yedi ayrı döneme ayrılır: Birinci Dönem Irak’a Türkmenler bir büyük topluluk halinde hicret edip yerleşmişlerdir. Bu hicret Emevilerin hilafeti döneminde ordu kumandanı olan Übeydullâh’ın Türkmenlerden seçtiği 2000 okçu ve savaşçının Irak’ın güneyine düşen Basra şehrinde yerleşmelerini sağlamıştır. Türkmenlerin savaşçılar, büyük güce sahip olarak çok önemli zaferin kazanılmasında kritik roller üstlenmişlerdir. Ayrıca bu Türkmenler Araplarla karışıp, Kuran-ı Kerim’in dili olan Arapçayı öğrenmişler. İkinci Dönem Bu dönem Abbasilerin Hilafet yıllarına denk gelmektedir. Özellikle Büveyhiler’in 950- 1050 yılları arasında bölgede hâkim olduğu yıllarda Türkmenlerin güçleri bir miktar zayıflamış olsa da varlıklarını ettirmeye çalışmışlardır. Büveyh hükümdarı Muizül devletnin 945-967 yılları arasındaki iktidarında ordusunun çoğunu Türkmenler oluşmaktadırlar. Üçüncü Dönem Bağdat ve Irak’ın büyük kısmının Selçuklunun ellerine geçtiği 1092-1194 yılları arasındaki dönemi kapsar. Türkmenler bu hâkimiyet sırasında Irak’a gelerek yerleşmiştiler. Bu dönemde birçok Türk beyliği kurulmuştur. Bu beylikler Erbil şehrinde Zeyneddin Küçük, Musul şehrinde Atabeyler ve Kerkük şehrinde ise Kıpçaklar beyliklerini sürdürmüşlerdir. 2 Dördüncü Dönem Çoğunlukla Moğol hükümdarı Cengiz Han’ın önünden kaçan Harzemşah ordusu unsurları olan Türkmenlerin 1220-1250 yılları arasındaki yerleşimlerini kapsamaktadır. Bu bölgedeki varlıklarını günümüze kadar sürdürmekte olan ve Sultan Alaaddin’in annesi Türkan Hatun’un aşiretinden olan Bayatların bu dönemde bölgeye gelip yerleştikleri tahmin edilmekdir. Beşinci Dönem Bu dönem, Bağdat’ın Moğollar tarafından işgal edildiği 1258 yılından itibaren başlatılabilir. Moğol devleti, Türk olmasa da içerisinde birçok Türk unsur barındıran ve zamanla Türkleşmiş bir devlettir. İşgal yıllarında yerleşen bu Türk unsurlar, günümüze kadar Karatepe ve Sarlu Aşiretleri ismiyle varlıklarını sürdürmüşlerdir. Altıncı Dönem Bu dönem, 1370-1500 yılları arasındaki Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türklerinin hâkimiyet yıllarını kapsamaktadır. Çoğunluğu göçmen yörük Türkmen unsurlardan oluşan bu iki dönemde Irak’tan Azerbaycan’a kadar çok geniş bir coğrafya Türkmenlerin hâkimiyeti altında olmuştur. Yedinci Dönem Osmanlı devletinin özellikle 1514 Çaldıran Savaşıyla başlayan Bağdat ve Irak’taki hâkimiyet yıllarını kapsamaktadır. Bölgenin Türkleşmesindeki önemli evrenlerden biridir. Etkileri günümüze kadar devam eden ve özellikle Erbil, Musul, Kerkük, Altınköprü gibi şehirlerin Türklerin önemli yerleşim alanları olduğu dönem olarak değerlendirilebilir, böylece Irak’a Türkmen hicreti askeri nedenlerden dolayı devam ettirilmiş. Daha sonra Türkmenler Irak’ta yerleşip ticaret, sanayi, ziraat ve siyaset gibi değişik işlerde çalışmışlardır. 3 1.2. Irak Türkmenlerinin bulunduğu bölgeler Irak’ın kuzey-batısından başlayarak Musul vilayetine bağlı Telafer ilçesi ve buna bağlı olan köylerden itibaren, Musul ve etrafındaki yüzlerce köy, Erbil, Altunköprü, Kerkük ve etrafındaki köyler, Tazehurmatu, Tavuk, Salahddin iline bağlı olan Tuzhurmatu ilçesi ve etrafındaki Bayat köyleri, Kifri, Karatepe, Hanekin, Kızlarbat (Sadiye), Karağan (Celevla) ve köyleri, Şahraban (Mikdadiye), ülkenin güney-doğusunda bulunan Mendeli ve 1 Berdre’ye kadar bir şerit üzerinde Irak Türkmenlerinin yaşadıkları sahalardır .  Irak Türkmenlerinin bulunduğu bölgeler. 1 - Kerkük İzzettin, Haşim Nahir Erbil ve Irak Türkleri, (Değişik Makaleleri), Kerkük Vakfı, İstanbul, 2004. 4 1.3. Irak Türkmenlerinin Nüfusu Irak’ta Türkmen nüfusu birinci dünya savaşından sonra, Osmanlılar Irak topraklarından ayrıldıktan itibaren İnglizlerin işgaline girmiştir. Bu sebepten dolayı Irak Türkmenleri Osmanlı kalıntısı diye nüfusları gizlenmektedir. Resmi dili Arapça olan Irak’ta Kürtlerin yaşadığı bölgelerde Kürtçe konuşulur. Türklerin yaşadığı bölgelerde Türkçe 2 konuşulur. Lozan Konfernası sırasında alınan bir karar gereği, Osmanlı’nın Musul Vilayeti’nin sosyal, ekonomik ve etnik yapısını incelemek için kurulan Karma Komisyon’un raporuna göre, Hiristiyan’lar 7.000-8.000, Yahudiler 1.000, Araplar 25.000, Kürtler 15.000-16.000, Türkler 15.000- 16.000 olarak belirtilmiştir. 1957’de yapılan nüfus sayımında Irak’ın nüfusu 6.300.000, Türkmenlerin nüfusu genellikle düşük gösterilerek 500.000 şeklinde belirtilmiştir. 1965’te Irak Planlama Başkanlığı’nın tahminine göre, Türkmen nüfusu 780.000 olarak belirtilmiştir. Irak devlet İstatistik Merkezi’nin, 1921, 1962, 1947, 1957 ve 1965 yılları için yapıldığı tahminler neticesinde 1988 yılında Irak nüfusu 18.100.000’lere ulaşmıştır. Bu resmi istatiklere göre Irak’ın etnik yapısı şöyledir: Hiristitan 546.000 % 3, Türk 2.880.000 % 16, Kürt 3.230.000 % 18, Arap 11.444.000 % 63. Ortadoğu Türkmenleri Sempozyumu 1987’de, İngiltere’de yayınlanan “Inquiry” dergisindeki bir araştırmada ise, Irak’ta en az 1,5 milyon Türk’ün yaşadığı belirtilmiştir. Irak Planlama Başkanlığı’nın 2002 nüfus çalımalarına göre, Irak’ın nüfusu 23-25 milyon arasında tahmin edilmektedir. Bu durumda Irak’taki Türkmen nüfusun da 3.700.000 ile 4.000.000 civarında olduğu görülecektir. Aradan geçen 10 yıldan fazla bir döneme rağmen savaş, saldırılar yüzünden Irak nüfusunun 25 milyon geçmediği anlaşılmaktadır. Bu 3 durumda Irak Türkmen nüfusunun da 4 milyondan fazla olduğu görülmektedir. 2 SAATÇİ Suphi, Tarihi Gelişim içinde Irak’ta Türk Varlığı, Tarih Araştırmalar Vakfı, İstanbul, 1996 3 GÜZEL Hasan Celâl, Ortadoğu’da Türkmen Varlığı, Ortadoğu Türkmenleri Sempozyumu, 2014 5 1.4. Irak Türkmen Edebiyatında “Haydar Baba’ya Selam Nazireleri” Türk dünyasında bu çağın en büyük simalarından biri ünlü Azerbaycan şairi Şehriyar’dır. Gerçek adı, Seyyid Muhammed Hüseyin Şehriyar olan şair, şiirde Şehriyar adıyla tanınmaktadır. Muhammed Hüseyin Şehriyar, 1904-1905 yıllarında Tebriz’de doğmuş ve 1905-1911 yılları arasındaki çocukluğu babasının köyü olan Heyder baba dağının eteklerindeki “Hoşgenab” köyünde geçmiştir. 1924’te Tahran’a giderek Tıp Fakültesine kaydolmuştur. Bir aşk macarası ve maddi imkânsızlıklar nedeniyle, Şehriyar Tıp Fakültesini terk etmek zorunda kalmıştır. Şehriyar Tahran’ı terk edip Meşhet şehrinde üç yıl memurluktan sonra tekrar Tahran’a gelmiştir. Sonradan tekrar devlet memuru olan Şehriyar, 30 yıla kadar bu hizmet süresinde edebi çalışmalarına devam etmiştir, Tahran’ı terk edip Tebriz’e döndüğünde “Haydar Baba’ya Selam” adında bir önemli eser yaratmış, doğrudan doğruya derin muhabbet dolu olan eseri meydana koymuştur. Bu eserin izinde yürüyerek Türk bölgeleri şairleri ve Irak Türkmen şairleri nazireler yazmaya 4 başlamışlardır . Irak Türkleri ilk kez olarak bu ölmez şah eseri altmışlı yıllarda daha yakından tanımışlardır. Hakkındaki ilk yazı olan “Şehriyar ve Haydar Baba’ya Selam” adlı makale İbrahim Dakuklu tarafından Bağdât’ta çıkan Kardeşlik dergisinde 1964 yılında yayınlanmıştır. İbrahim Dakuklu, Prof. Dr. Ahmet Ateş tarafından hazırlanan Ankara Üniversitesi 1964’te yayınladığı ve 76 beşlikten oluşan birinci Haydar Baba’yı okurlara tanıtmıştır. Arkasından Üstad Ata Terzibaşı, bir Tebriz seyahatında şair ile görüşüp “Şehriyar” adlı makalesini yine aynı yıl aynı dergide yayınlamıştır. Üstad Ata Terzibaşı makalesinde şair ile sohbetleri ve onun şahsi ve edebi hayatına dair bilgileri ve Haydar Baba’nın basımlarını ve onun ikinci bölümünü okurlara tanıtmıştır. İşte ilk olarak bu iki yazı nedeni ile geniş bir şekilde Haydar Baba destanı Irak Türkmenleri arasında yayılmıştır. Tespit ettiğimiz nazireler, 20 Türkmen şairine ait olan 23 nazireden oluşmaktadır. Şiirler 11’li hece vezni ve beşlikler hâlinde yazılı, kafiye sistemi olarak da a\a\b\b kafiye sistemi kullanılmıştır. Nazireler genellikle ya coğrafi bir mekânın adı, ya da daha önce 4 İBRAHİM, Behcet Sadık, Şehriyar İlham Kaynağı, Kerkük, 2006. 6 yaşamış bir kişinin, bir velinin adıdır. Şairler, şiirlerini kendi yerel ağızlarıyla yazarken Irak Türkmen bölgeleri arasında fark görüldüğünden nazirelerde ağız farklılığı vardır. Bu farklılıklar, teklik ve çokluk 2. şahıs iyelik eklerinde, teklik ve çokluk 2. şahıs zamirlerinin genetif (ilgi) halinde ve bazı fiil kiplerinin teklik ve çokluk 2. şahıs çekimlerinde (n)’nin “v” ve “y” olarak geçtiği görülmektedir. Bu özelliklerine göre, Irak Türkmen ağızları iki gruba ayrılmaktadır: 1. “v” grubu: Kerkük, Erbil, Dakuk, Karahan, Kızrabat(Kızıl Avant), Hanekin, Şahraban, Mendeli ve Bedre’de yaşayan Türkmenlerin ağızları bu gruba girmektedir: “ādúv, mezārúv” şekilleri gibi. Kıpçakçadan kalma v’li biçime Afganistan’da yaşayan Aşar ağzında, bir yandanda Azerbaycan’da Kuba’nın kuzeyindeki bazı köylerde rastlanır. 2. “y” grubu: Tisin mahallesi, Beşir köyü, Bayat ağzı: Bastamlı, Abbut, Zengili, Bıravçılı ve Çardağlı köylerinde geçmektedir. Ayrıca Musul ve yöresinde bulunan Türkmen ağzı, Altunköprü, Tuzhurmatu, Tazehurmatu, Kifri, İmam Zeynelabdin ve Keretepe bu gruba girmektedir: “ādíy, mezāríy” şekilleri gibi. Bu ağızda Karayımca’da, Evrivan yöresindeki Azerbaycan ağızlarında ve Güney-doğu 5 Anadolu ağızlarında da geçtiği görülmektedir . 5 BULUÇ Saadettin, Mendeli (Irak) Ağzının Özellikleri, 1. Türk Dili Kurultayına Sunulan Bildiriler, 1972, Ankara, 1975, T.D.K. yay. s.(181-183) ERGİN Muharrem, Azeri Türkçesi, İstanbul, 1971. 7 İKİNCİ BÖLÜM 2. SES BİLGİSİ 2.1. ÜNLÜLER Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarıyla yazılan “Haydar Baba” nazirelerinde tespit edilen başlıca ünlüler şunlardır: a: Normal a Türkçe Sözcüklerde: arka: arḫa (8.12), elma: alma (1.61), parmak: barmaġ (5.179), akşam: aḫşam (9.7). Yabancı Sözcüklerde: adem: adam Ar. (10.8), hayran: ḥeyran Ar. (4.1), bahar: bahar Far.(7.25). ā: Uzun a Türkçe Sözcüklerde: āyrí “başka” (8. 3), āltín Tuz. A. (1.2), bācí “kız kardeş” (8.17), bāġlí (10.71). Yabancı Sözcüklerde: āsíl Ar.(11.194), vefasız bafāsíz Ar.(8.45), tarih: tārîḫ (4.87). e: Normal e Türkçe Sözcüklerde: bey: beg (7.17), bela: bele (8.95). Yabancı Sözcüklerde: haber: ḫeber Ar. (6.186), habbe: ḥebbe Ar. (5.178), neşe Ar. (7.27), bedava: beleş Ar. (4.58). ē: Uzun e: Türkçe Sözcükler: beni: mēnî (1.3), erken: ertē (1.73), gel: gē (2.75). Yabancı Sözcükler: mevsim: mēvsîm Ar. (4.28),ᶜēzîz Ar.(8.49), efēndî Rum. (8.130) ė: Kapalı e: e ile i arası bir sestir: Türkçe Sözcüklerde: ėt (11.128), ėv (10.58), yėr (1.11), gėce (2.61), bėşîg (6.2). Yabancı Sözcüklerde: çėşît Far. (8.14), nėft Far. (3.22), mėve Far. (11.15). ı: Normal ı Türkçe Sözcüklerde: sıra (1.15), yıldırım (3.40). ḳız Ker. A. (6.54). Yabancı Sözcüklerde: fırsat: fırsant Ar. (12.3), çıraġ Far. (12.75). 8 í: Kısa ı Türkçe Sözcüklerde: sarı: sārí (10.63), dayı: dāyí (11.16), avcı: āvçí (11.28), yağmur: yāğíş (2.60), Yabancı Sözcüklerde: zalim: zālím (3.24), mazi: māzí (10.91). i: Normal i Türkçe Sözcüklerde: kıl: ḳil (5.158), kırk: ḳirḫ (7.172). Yabancı Sözcüklerde: ilaç: ᶜilaç Ar. (11.59), ilham: ilham Ar. (4.85), iman: iman (10.183). î: Kısa i Türkçe Sözcüklerde: yėddî (12.105), iyi: ėyyî (11.129), tēkîn “kadar, gibi”(2.80), eski: ēskî (12.38), şimdi: indî (7.4). Yabancı Sözcüklerde: tamir: tēᶜmîr Ar.(12.1), cahil: cāhîl Ar. (10.31), şair: şāᶜîr (6.186). o: Normal o Türkçe Sözcüklerde: ocak: ocaġ (6.19), orta: orta (1.32), sonra: sora (1.65), toprak: torpaġ (4.70), yol: yol (6.67). Yabancı Sözcüklerde: çeviz: ḳoz Far. (8.48), bostan: bostan Far. (5.210) ō: Uzun o Türkçe Sözcüklerde: odun: ōdún (6.89), oyun: ōyún (6.81), oku: ōḫú (8.57). Yabancı Sözcüklerde: dōstú Far. (6.6). ö: normal ö Türkçe Sözcüklerde: güzel: gözel (8.2), över: öger (11.174), öz (12.53), gök: gög (4.16), sök (8.20). çöl (10.161). Yabancı Sözcüklerde: çöp Far. (12.24). ȫ: Uzun ö Türkçe Sözcüklerde: ȫzgǘr (10.36), dök: tök (6.53), büyük: bȫyǘg (7.137), gȫnǘl (4.82), kȫprǘ (10.37), ȫlǘ (10.146). 9 u: normal u Türkçe Sözcüklerde: yumru (1.58), uyku: yuḫu (4.3), suç (6.80), tut (6.82), kuş: ḳuş (6.46). Yabancı Sözcüklerde: muhtaç: muḥtaç Ar. (6.90) murat: murad Ar. (10.168). ú: Kısa u Türkçe Sözcüklerde: bú (6.204), ōlúp (7.70), otur: ōtú (5.128), olsun: ōssún (6.170), ü: normal ü Türkçe Sözcüklerde: üç (5.70), gün (12.86), üzüm (6.18). Yabancı Sözcüklerde: ümmet Ar. (4.63), ᶜümür Ar. (7.88). ǘ: kısa ü Türkçe Sözcüklerde: kesik: kēsǘk Ker. A. (11.96), gözü: gȫzǘ (12.3), çȫktǘ (4.42), kȫtǘ (1.90), değil: dȫgǘ (9.29). Yabancı Sözcüklerde: mēlǘl Ar. (10.73). 10 2.1.1. Kapalı “e” Durumu Türk dili üzerinde çalışanlar arasında Sir G. Clauson, N. A. Baskakov, E. R. Tenişev 6 genel Türkçede kapalı ė ünlüyle birlikte 9 aslî ünlü olduğunu kabul ederler. Gerek Sir G. Clauson, gerekse J. Eckmann Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinler üzerinde yaptıkları çalışmalarında hem “i” hem de “ė” ünlü seslerini karşılayan Arapça ( ى ) harfiyle yazılmış 7 olan sözcüklerde kapalı ė ünlüsünü özellikle göstermeye çalışmışlardır. Ancak, Türkiye’de yayınlanmış olan Orta Türkçe ve Çağatayca metin transkripsiyonlarında Arapça ”y” ى 8 harfinin ünlü olarak karşılığında yalnızca i yazılmakta ve kapalı ė gösterilmemektedir. Kapalı é Oğuzca’da, diğer birçok tarihi ve çağdaş lehçelerde olduğu gibi ya tek heceli sözcüklerde ya da sözcüğün ilk hecesinde bulunmaktadır. Z. Korkmaz, Eski Türkçedeki kapalı ė sesinin bir lehçe özelliği ifade ettiğini ve Oğuz Türkçesi’ne özgü bir belirti 9 olduğunu ve bu sesin daha çok Oğuz Türkçesi tarafından benimsendiğini ifade etmektedir. Bununla birlikte, aslî kapalı ė sesinin Oğuz grubu dışından olan ve Türkçe’nin en eski lehçeleri olarak kabul edilen Saka ve Halaç Türkçeleri’nde, ayrıca Karluk ve Kıpçak grubu lehçelerinde de kullanıldığı görülmektedir. Kapalı ė’nin Çağdaş Türk Lehçeleri’ndeki örneklerini incelemeye Oğuz grubu ile başlayalım. N. Özkan, Gagavuz Türkçesinde ė sesinin, ē sesinden iki derece daha dar olduğunu ve sesin sözcük başında bir y türemesiyle söylendiğini, fakat bu durumun yazıya yansımadığını belirtir ve ėn (okunuşu yėn), ėk(okunuşu yėk), ėrā (okunuşu yėrā) , ėşi 10 (okunuşu yėşi) örneklerini verir. Gagavuz Türkçesi asli kapalı ė’lerle birlikte ikincil kapalı ė seslerinin sıklıkla görüldüğü bir Oğuz Lehçesi’dir. Bu ikincil kapalı ė sesleri genelde orta ve son hecelerde şimdiki zaman çekiminde, a ve açık e seslerinin daralmasıyla, 6 Sir G. Clauson, Turkish and Mongolian Studies. London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1962, s. 83, 84; N. A. Baskakov, İstoriko-tipologiçeskaya fonologiya tyurskix yazıkov. Moskova: Nauka, 1988, s. 15; E. R. Tenişev (ve başkaları), Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskix Yazıkov: Fonetika. Moskova: Nauka, 1984, s. 17. 7 Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford, 1972; J. Eckmann, Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University, 1966; J. Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996 8 K. Eraslan, “Çağatay Şiiri” Türk Dili Dergisi (Türk Şiiri Özel Sayısı II), sayı: 415-417 (1986), s. 564-718; K. Eraslan, Ali Şîr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1979; B. Yücel, Bâbür Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; Y. Karasoy, Şiban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; v.b. 9 Bk.Z. Korkmaz, agm., s.205 10 Bk.Nevzat Özkan, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK, Ank.1996, s.41 11 i-e arası uzun bir ses olarak ortaya çıkmaktadır. Mesela; alėrim, görėrsin, dėėr vs. İkincil 11 kapalı ė sesleri Gagavuz Lehçesi’ndeki eklerde de görülmektedir. Türkmen Türkçesi e harfi bakımından zengin Türk lehçelerinden biridir. Kiril harfli Türkmen alfabesinde birçok 12 lehçede olduğu gibi, e sesleri üç farklı işaretle gösterilirdi (e, ə, э) . Bu işaretlerden э sözcük başındaki kapalı ė’ye, e harfi ise iç sesteki kapalı ė’ye tekabül eder. Fakat e sesi sözcük başında, Gagavuz Türkçesinde olduğu gibi, yazıya yansımayan y türemesiyle birlikte okunmaktaydı. Türkmen Türkçesindeki açık ā sesinin ise diğerlerine nazaran biraz daha açık olduğu görülmektedir. Ayrıca, Türkmen Türkçesi açık e seslerini daraltarak ikincil kapalı ė sesine dönüştüren bir Oğuz Lehçesi’dir. Şöyle ki, diğerlerinde açık ā ile telaffuz edilen birçok sözcük, Türkmen Türkçesinde kapalı ė ile ifade edilmektedir: mėn, sėn, gėl, tėlbė (deli, tilbe). Ana Türkçede kapalı ė’li olduğu varsayılan birçok sözcük 13 Türkmen Türkçesinde, Karluk grubunda olduğu gibi, yuvarlaklaşarak “ö” olmuştur. Mesela, öy (ėv), öyür- (ėvir-), söy-(sėv-)vs. Türkiye Türkçesinde ise kapalı ė sesleri i’den 14 ė’ye geçiş olarak kabul edilmektedir. Şöyle ki Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi olarak da adlandırılan tarihi Oğuz Türkçesinde kapalı e’lerin i olarak kullanıldığı eski yazmalardan tespit edilmektedir: bil-, biş-, di-, gice-, girü-, il- “el-, yabancı”, il- “ülke, 15 memleket”, vir-, yi- vs. i~ė değişiminin Azerbaycan ve Osmanlı Türkçe’lerinde, hangi aşamada gerçekleşmiş olduğunu tam olarak tespit edememizin sebebi bir anlamda dönemin elyazma metinleri arasındaki farklılıklardır. Kapalı e seslerini en iyi yansıtan ve devam ettiren Oğuz lehçelerinden biri Azerbaycan Türkçesidir. Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında da normal e ve uzun e’nin yanında kapalı e’ninde belirgin bir şekilde bulunduğu tespit edilmiştir. İncelediğimiz nazirelerde ė’nin her zaman ilk hecede bulunduğu görülmektedir: ėv (5.120), gėz- (1.1), gėç (5.19), vėren (1.6), geçmiş: gėçîp “” (5.3), yėl (5.16), yedi: yėddî (6.3), mėv (11.241), söylemedim: dėmēdîm (10.193), gėce (8.1). vėr (11.129), sėç (6.5) gėt (2.40), ėvlad (10.26). 11 Bkz. Özkan N. Gagavuz Türkçesi: TLG, Ankara 2007, s. 93-137 12 Bk. A. B. Ercilasun, Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bakan. Yay.,Ank. 1996, s. 14 13 Kara M., Türkmen Türkçesi, TLG, Ankara 2007: s. 236 14 Bk. Muharrem Ergin, Türk Dilbilgisi, Bayrak yay., İst. 1987, s.55 15 Bk. F.K.Timurtaş, Osmanlı Türkçesi Grameri III, İst.1991, s.326 12 2.1.2. Uzun Ünlüler Köktürk ve Uygur metinlerinde uzun ünlülerin bulunduğunu bilmekteyiz. Bugün yaşayan lehçelerden Yakutça, Özbekçe v.b. lehçeler dışında, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmence de uzun ve ikiz ünlüleri ile tanınmış Oğuz lehçeleridir. Son yıllardaki araştırmalar ilk hecelerdeki ünlü uzunluklarının Eski Anadolu Türkçesinde de bulunduğunu ve bu uzunlukların XIII. XIV. yüzyıllardaki harekeli metinlerde, hem hareket işaretleri hem de elif, vav, ye gibi ünlü işaretlerinin yazılması suretiyle belli edildiğini ortaya 16 koymuştur . Bu uzunlukların zamanla Türkiye Türkçesi yazı dilinde kaybolduğu, ancak 17 Anadolu ağızlarında hâla süregeldiği bilinmektedir . Oğuz-Türkmen lehçelerindeki āç, āç- 'acıkmak', ād, āt 'at, isim', āğu 'ağı, āl 'al, ārı 'temiz', āş, āz, bāş gibi birçok sözcüğün ilk hecelerindeki uzunlukların Eski Türkçe dönemi ile paralel olarak bugüne değin sürdürülegelmiş olması, Eski Türkçe dönemindeki bu uzunlukların Oğuzca’yı da temsil 18 etmekte olduğunun bir kanıtıdır . Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmat ağızlarının belli başlı özelliklerinde de uzun ünlüler bulunduğu dikkat çekmektedir. Bu uzunlukların bir kısmı aslî uzunluklardır ve bir kısmı ise ikincil uzunluklardır. 2.1.2.1. Aslî Uzunluklar Bir dilin bilinen ilk örneklerinden beri uzun olan ünlüleridir. İlk örnek her zaman ve mutlaka doğru ve aslî şekil olmayabilir. Ancak daha önceki biçimi bilinmediği için ve daha sonra herhangi bir ses olayı ile değişmediği için, ilk örnekten itibaren uzun ünlülü olan şekillere “birincil/ aslî uzunluklar” diyoruz. Göktürk ve Uygur yazılı metinleri ile özellikle Çağdaş Türk dillerinden olan Saha Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Halaç Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Kara-Bulak ağzında birincil uzun ünlülerin sistemli bir biçimde korunduğu bilinmektedir. Kimi Türk yazı dillerinde ise bu birincil uzun ünlüler ya geride hiçbir iz bırakmadan bütünüyle normal süreli ünlüler haline dönüşmüşler ya da yanlarındaki ünlü ve 16 Bkz. Z. Korkmaz, Eski Anadolu Türkçesindeki Asli Ünlü Uzunlukları, DTCF. Derg. C. XXVI /3-4, s. 49- 66. 17 Bkz. Z. Korkmaz, Güney-Batı Anadolu Ağızları: Ses-Bilgisi. Ankara Üniv. DTCF. yayım 1956, s. 16-22. 18 Eski Türkçedeki ilk hece ünlü uzunlukları için bkz. Alt. Gr. § 14.; T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic (Kısaltması: Orkhon Turkic) s. 5 13 ünsüzler üzerinde ikizleşme, ünlü genişlemesi, türeme ve tonlulaşma gibi çeşitli etkiler 19 bırakarak kaybolmuşlardır. Osman Nedim Tuna, Köktürk ve Uygur belgelerinde uzun ünlülü olarak tespit ettiği ekleri sınıflandırarak listelemiş ve örneklendirmiştir. Bu eklerden bazıları standart Türkiye Türkçesine ve Türkiye Türkçesi ağızlarına kadar gelememiş, bazıları, birtakım ses değişiklikleriyle gelmiş, bazıları da herhangi bir değişiklik yaşamadan günümüze kadar gelmiştir. Bugüne kadar Anadolu ağızlarıyla ilgili yapılan çalışmalarda tespit edilen birincil uzun ünlülü kelimelerin neredeyse tamamı Bursa yerli ağızlarında kullanılmaktadır. Birincil ünlü uzunlukları, bu uzunluğu barındıran kelimelerin bugünkü türevlerinde de devam etme özelliği göstermektedir. Ayrıca birincil uzun ünlülü kelimelerde zaman içinde görülen ünlü değişiklikleri, kelimedeki ünlünün uzunluğunda 20 herhangi bir etkide bulunmamıştır . ēki, āt, çōḫ, sāġ, cān, tōy “düğün, tōḫ, Irak Türkmen ağzı araştırmalarında kimi aslî uzunluklar var olduğunu kabul ediyor kimi de bulunmadığını belirtiyor. Biz de araştırmamızda nazirelerde geçen sözcükleri teleffuzuna dayanarak bulunmadığını belirttik. at (4.17), çoḫ “çok”(1.127), saġ (4.85), can (2.10), toḫ “tok”(5.186), gör (2.11). 2.1.2.2. İkincil Uzunluklar İkincil uzunluklar ise dillerin bilinen ilk örnekleri itibariyle uzun olmadıkları halde, daha sonraki dönemlerde ünsüz düşmesi, ünsüz erimesi, ünlü birleşmesi ve hece 21 kaynaşması gibi sebeplerle uzamış olan ünlülerdir . Fonetik etkinin sonucu olan, 22 dolayısıyla belirli bir nedene götürülebilinen(ikincil) uzunluklardır. Düz geniş “a, e” ve yuvarlak geniş “ö, o” ünlülerinde göze çarpmaktadır. 19 BURAN, Ahmet Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler, II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Erciyes Üniversitesi, (10.12 Nisan 2006- Kayseri) 20 ŞAHİN Hatice, Bursa Yerli Ağzında Uzun Ünlüler Üzerine, Diyalektolog, Kış 2012, S. 5, s. 1-7. 21 İkincil uzun ünlüler için Çağdaş Türk Lehçelerinde şu adlar kullanılmaktadır: “ Az. sonrakı uzanma, Tkm. ikinçi uzıınlık, sonkı uzıınlık; Gag. ikincili uzunnuk; Özb. İkkinçi çoziqlik; Uyg. İkkinçi uzuluq; Tat. İkinçel ozınlık; Kmk. (sozuk awazda) son tuwulungan uzunluk; Başk. İkensel ozonloq; Karç-Malk. (tawuşnu) ekinçi daracada uzunlugu; Nog. Ekinşi uzunlık; Kzk. Ekinşi uzındık; Krg. Koşumça sozulmalık; Alt. Ekinçi uzunlık- ekinçi bükten uzun tıbış; Hks. Pütken uzun tapsaglar-püdizinen uzun tapsaglar; Tuv. İ’yigi çergenin uzun a’jık ünneri; Şor. *iyginçi uzunı” Bk. Emine Gürsoy Naskali, Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu, TDK Yay. Ankara 1997, s. 51 22 İSMAİL Loqman Nader, Irak Türkmen Türkçe’sinin Bayat Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2013. 14 Geniş ünlüyü ( a ,e, o, ö ) kök veya gövdesinde bulunduran sözcükler, çekim ve yapım eklerinde: dar ünlü ( ı, i, u, ü ) varsa; geniş ünlüde uzama görülür. Bāşúva “başına” Ker. A. (2.59), gēldî (3.1) āltún “altın” Ker. A. (10.165), ōlúp “olmuş” (7.70). Irak Türkmen ağızlarında genellikle ünsüz düşmesinden ve kaynaşmasından dolayı uzadığını görmekteyiz. Vallā (2.100), gel: gē (1.17). 2.1.3. Kısa Ünlüler Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında kısa ünlülere de sıklıkla rastlanmaktadır. Bu kısalmalar genellikle uzun geniş ünlülerden sonra gelmesi halinde görülmektedir. Ādúv (2.7), dȫgǘ (9.29), ḳāçtí (5.183). u,ü ünlülerin yuvarlaklaşma süresini tamamlamadığı için birinci heceden sonraki hecelerde kısa teleffuz edilmektedir: Günǘ (1.7), vurdúlar (1.118), bütǘn (5.49), üstǘ (11.197), duzú (12.8), uzún (5.168). 2.1.4. Ünlü Uyumları Türkiye Türkçesinde kalınlık-incelik uyumu dışında kalan alıntı sözcüklerin Irak Türkmen Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde ünlü benzeşmeleri neticesinde uyuma bağlandığı görülür: avare: avara, badem: badam, cevap: cavab, ezan: azan, helal: halal, 23 kale: kala, selam: salam. 2.1.4.1. Kalınlık-İncelik Uyumu Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde kalın; ince bir ünlü (e,ė, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlülerde ince olur. Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde bulunan kalınlık-incelik uyumunun Irak Türkmen Türkçesinde de oldukça sağlam olduğu görülür. Türkiye Türkçesinde uyuma 23 GÖKÇÜR, Engin, Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar üzerine, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1801- 1824, Ankara. 15 aykırı Türkçe sözcükler ve yabancı sözcükler Irak Türkmen Türkçesindeki iki ağızda da uyuma girmektedir. Kader: ḳeder (9.127), selam: salam, helal: ḥalal (1.100), dünya: dünye (10.16), günah: güneḥ (1.97), kardeş: ḳardaş (6.47), bugün: bügün(8.55), beyaz: bayaz (1.5). ki Eki: Kerkük ağzı v’li grup Türkiye Türkçesinde olduğu gibi ünlü uyumuna aykırı olarak kullanılır. Tuzhurmatu ağzı y’li grup ise Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi ses uyumuna bağlı olarak kullanılır. ḳafastākî (7.14) Ker. A. ḳafastākí Tuz. A., ondākî (5.167), ondākí, yāstúġdākî (11.113) Ker. A., yāstíġdākí. madāmkî (2.76). 2.1.4.2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu Irak Türkmen ağızlarındaki düzlük-yuvarlaklık uyumu; Tuzhurmatu ağzı y’li grup ile yazılan nazirelerde Kerkük ağzı v’li gruptan daha sağlam bir uyum sağladığını görmekteyiz. Tuzhurmatu Ağzı, y’li grup: Āltín “altın”(1.3), Yāḫín “yakın”(7.124). Kerkük Ağzı, v’li grup: Āltún “altın” (11.98), yāḫún “yakın” (11.129) yālġúz “yalnız” (11.85). 2.1.5. Ünlü Değişimleri 2.1.5.1. İncelme (a: e , ı: i, u: ü) kara: ḳere (2.50, hasan: ḥesen (5.210), pıçak: piçağ (10.24),), kılıç: ḳilinç (11.192), ruh: rüḥ (4.73), dua: düᶜe (8.68), kış: ḳiş )1.45), cuma: cümᶜe (5.136). 2.1.5.2. Kalınlaşma ( e: a, i: ı, ö: o, ü: u ) ateş: ataş (10.106), beyaz: bayaz (1.5), düşman: duşman (11.192), bahçe: baḫça (1.1), tövbe: tobā-sí(1.88), zalim: zālím (1.106), Türkmen: Türkman(7.135), gündüz: gunduz(11.64). 16 2.1.5.3. Daralma ( o: u, e: i ) molla: mulla (7.7), model: mōdîl. 2.1.5.4. Dar Ünlülerin Genişlenmesi (i: e, ı:ė,e, u: o, ü: ö ) in: en- (6.89), iyi: ėyyî (7.8), yine: gene (9.17), hırsız: ḫėrḫiz (10.158), ulāştím: olāştím (11.7), güzel: gözel) 7.68), büyük: bȫyǘg (8.21). 2.1.5.5. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ( ı: u, i: u, i: ü) fırat: furat (5.170), yalnız: yālġúz Ker. A. (8.33), eksik: ēssǘk Ker. A.(8.27). 2.1.5.6. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ( o: a, , ö: e,ė, ü: i) söyle: sele (7.44), böyle: bele (9.5), güvenmek: givenmēġîm Ker. A.(11.106), yürüdün: yėrîdǘv Ker. A. (2.15), gönül: gėvîl (7.174), bülbül: bilbil(10.143). 2.1.6. Ünlü Düşmesi Irak Türkmen ağızlarıyla yazılmış söz konusu nazirelerde, değişik fonetik sebeplerle ünlü düşmesi görülmektedir: 2.1.6.1. Ön Seste Ünlü Düşmesi Irak Türkmen Türkçesinin ağızlarında çok az rastlanmaktadır. Nazirelerde tespit edilen örnekler: itek-lerim: tek-lerem(8.175), ikindi: kindî (4.65), iki: ki Ker. A. (8.80). 17 2.1.6.2. İç Seste Ünlü Düşmesi Irak Türkmen ağzında çok yaygın bir şekilde görülmektedir. Teklik ve çokluk 1. şahıs iyelik eki almış sözcüklerde görülmektedir. Elimizde: ēlmîzde (8.10), belimiz: bėlmîz (3.6), evlerimiz: ėvlērmîz (8.47), birisi: birsî (6.96), kapısını: kāpsíní (2.40), köyümüzün: kȫymǘzün (11.217) 2.1.6.3. Lokatif ve Ablatif Eki Alan Sözcüklerde Ünlü Düşmesi Lokatif-ablatif eki almış olan sözcüklerde vurgusuz orta hece ünlüsünün düştüğü görülmektedir. buradan: burdan (8.19) . 2.1.6.4. Kelime Birleşmelerinde Ünlü Düşmesi Ünlü ile biten bir sözcükden sonra, ünlü ile başlayan diğer bir sözcük geldiğinde ünlülerin biri düşerek iki sözcüğün birleştirdiğini görmekteyiz. ne ėyler: nėyler (4.16), ne oldu: nōldúġun (4.73), ne okur: nōḫúru )9.28). 2.1.6.5. “r” ve “l” Ünsüzlerinin Yanında Ünlü Düşmesi Irak Türkmen ağızların da “r” ve “l” ünsüzleriyle biten fiillerin geniş zamanın 1. şahıs teklik ve çokluk çekimlerinde, ünlülerin düştüğü görülmektedir. sorarım: sorram (8.5), bilerim: billem, (11.80), görerim: görrem (10.77), kalırım: ḳallam (9.33). 2.1.6.6. i- “kAn” Ünlü Düşmesi i- kAn zarf-Fiil çekimi birleşik yazılınca “i-” ek fiilinin düştüğü görülmektedir. Tendirdey-ken (1.55), uşaġ-kan (1.59), durar-kan (1.102), sayaġ-kan (2.33), yiḫer-ken (2.78), daġlar-kan (3.43), ḳaçar-kan (4.67), çiḫer-ken (5.37), gėder-ken (9.4), ḫışıldar-kan (10.78). 18 2.1.7.Ünlü Türemesi Nazirelerde iki sözcükde ünlü türemesi görülmektedir. su: ussú Tuz. A.(1.17), ters: terse (11.237). 2.2. ÜNSÜZLER 2.2.1. Ünsüz Türleri Irak Türkmen Türkçesi ağızlarında bulunan ünsüzler diğer Türk dillerinde kullanılan ünsüzlerden birkaç ünsüz dışında çok büyük farklılık göstermemektedir. Nazirelerde tespit edilen ünsüzler: b, ç, c, d, f, g, ġ, h, ḥ, ḫ, j, k, ḳ, l, m, n, p , r, s, ş, t, v, y, z’dir. Çift Dudak Ünsüzleri: b, p, m b: bėzar (6.100), bilbil (10.143), ᶜeceb (7.66). p: pay (5.47) bulur: tapar (1.31), tutup (8.93). m: merd (1.40), yaman (11.73), yuldurum (5.81). Diş-Dudak Ünsüzleri: v, f v: vėrîp (4.58), gėvîl (1.117), ėv (10.57). f: feleg (11.236), kēfîl (4.41), saf (1.19). Diş Ünsüzleri: d, t, n d: dȫgǘ (9.42), yėddî (6.8), yad (10.1). t: tėz (7.112),yurtsuz (10.117), süt (6.18). n: nece (9.42), ḳilînç (1.85), yėsîn (5.121). Damak-Diş ünsüzleri: c, ç, j, ş c: cavab (2.99), ᶜecem (6.161), ac (6.90). ç: çēkîp (12.89), küçüg (11.69). üç (7.104). j: müjdelerde (11.241). ş: şānímız (3.31), yėşîl (12.2), bėş (7.9). 19 Ön Damak Ünsüzleri: g, k, l, r, y, s g: gēldî (3.1), yėngî (6.86), üskeg (10.74). k: köme (5.59), pek (5.81), şeker (1.61). l: lėş- (1.88), yėl (10.182), yalan (12.7). r: reng (5.153), vėren (2.51), cevher (4.90). y: yāġíş (4.35), ōyún (13.112), ḳoy (6.116). s: sora (12.117), ḳutsāllíġın (17.3), meyyas (16.4). Arka Damak Ünsüzleri: ġ, ḳ ġ: ġem (8.118), yıġnāġí (8.16), tāvíġ Tuz. A. (6.89). ḳ: ḳuş (12.79), Āḳsú (22.2), şafaḳ (3.30). Gırtlak Ünsüzü: h, ḫ, ḥ h: harda (22.4), şah (1.118), daha (5.141). ḫ: ḫünkār (12.77), ōḫúnan (5.4), toḫ (17.1). ḥ: ḥēsîd (6.134), ḳēḥrîne (22.1), sebbeḥ (1.1). 2.2.2. Ünsüz Değişimleri 2.2.2.1. Ötümlüleşme k: g değişmesi Bu değişme sözcük başında, ortasında, sonunda ve ince ünlülerin yanında görülmektedir: Sözcük sonunda: köpük: kȫpǘg (1.11), yüksek: üskeg (6.201), köpek: köpeg (1.64). t:d değişmesi Sözcük başında: taş: daş (1.64), tat: dad (17.5), Tuzhurmatu: Duzḫurmātí (1.1). Sözcük sonunda: azat: azad (4.27), arvat: arvad (8.120), yoğurt: yōġúrd (11.177). p:b değişmesi Sözcük başında: parmak: barmaġ (6.89), pazar: bazar (10.125), pişmek: bişmeġ (11.101), patlıcan: bādíncan (11.33). 20 Sözcük sonunda: harap: ḫarab (11.223), hesap: ḥisab (5.2). ç:c değişmesi Sözcük başında: çift: cüt (10.112) Sözcük sonunda: ağaç: aġac (4.56), aç: ac (6.90), ilaç: ᶜilac (11.59), güç: güc (12.76). 2.2.2.2. Ötümsüzleşme g:k değişimi: Sözcük başında: göç: köç (10.21). d: t değişmesi: Sözcük başında: diken: tikan (6.8), dök: tök (6.53), dükkan: tükan (9.10). b:p değişimi: Sözcük başında: bıcak: piçaġ (6.14). c:ç değişimi: Sözcük sonunda: karınca: ḳārínça (10.81). 2.2.3. Ünsüz Düşmesi 2.2.3.1. Başta Ünsüz Düşmesi Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi Irak Türkmen Türkçesinde de ön seste y-’nin durumuyla ilgili olarak dikkatleri çeken en önemli özellik düz-dar ve düz-yuvarlak ünlülerin önündeki y-’lerin lehçe ve ağızlarda da rastladığımız, belirli sözcüklerde düzenli olarak düşmesidir. y- : ø- : yıl: il, yıldırım: ildırım, yılan: ilan, yitir- : itir-, yıldız : ulduz, yüce: uca, yürek: ürek, yüzük: üzük, yüzücü: üzgüçü, yüzlemek: üzlemek, yüzmek: üzmek, 24 yüzgeç: üzgeç, yiğit: iyid, yirmi: igirmi . Nazirelerde rastlanılan sözcükler: yılan: ilan (1.81), yıl: il (7.65),yigit: igid (8.115) yüzüm: üzüm (7.35), yumşak: imşaġ (10.34), yürek: üreg (8.100), yiğit: igid (8.115). 24 ALİBEKİROĞLU, Sertan, Türkçede ön seste Y, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p. 685-710, ANKARA 21 Nazirelerde düz ünlülerin bulunmasına rağmen y- sesini koruyan çok sayıda sözcüğe de rastladık. yırtanlar: yurtannar (1.37), yufka: yuḫa (10.136), uyku: yuḫu : (4.40), yumru (1.58), yımırta: yumurta (11.198), yurt: yurd (11.215), yük (5.203), yüz “sayıs”: yüz (6.32). 2.2.3.2. Ortada Ünsüz Düşmesi böyle: bele (11.88), söyle: sele (7.44), sonra: sora (10.33), çift: cüt (5.37), tövbe: tobā-sí (1.88). 2.2.3.3. Sonda Ünsüz Düşmesi kalk: ḳā (7.31), vallah: vallā (2.100), hep: hē (5.121), yok: yō (2.43). 2.2.4. Ünsüz Türemesi Ünsüz türeme olayı sözcüğün ilk, orta ve sonunda görülmektedir. 2.2.4.1. Önda Ünsüz Türemesi Ünlüyle başlayan sözcüklerin başındada “h” sesi türemesi görülebilir. alev: halav (3.10), ör: hör (11.207), elbet: helbet (7.132). 2.2.4.2. Ortada Ünsüz Türemesi Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında sözcük içindeki ‘b, d, n, t, y, r’ ünsüzlerinin türemesi gözlemlenir. fırsat: fırsant (6.163). 2.2.4.3. Sonda Ünsüz Türemesi Sonda türeme durumu Irak Türkmen Türkçesinde az görülmektedir. ya: yan (6.30). 22 2.2.5. Ünsüz İkizleşmesi Ünsüz ikizleşmesi bu ağızların belli başlı özelliklerinden olup nazirelerde birçok sözcükte önümüze çıkmaktadır. b: sabah: sebbeḥ (1.1). c: acı: eccî (8.88), hacı: ḥēccî (11.81). d: yedi: yėddî (11.91). f: aferin: effērîm. (5.195) k: ikiz: ēkkîz (9.135), iki: ikkî Tuz. A. (9.17), leke: lekke (8.54). ḳ: akıl: ᶜāḳḳíl (11.32), sakal: seḳḳel (5.45), çakal: çaḳḳal (5.65), sakız: sāḳḳíz (6.98). l: deli: dēllî (5.26), delik: dēllǘk Ker. A. (5.27). n: kına: ḫınna Ker. A. (10.69). p: tepe: teppe (2.321), topuk: tōppúġ-ú (8.19). r: diri: dîrrî-sin (6.202), deri: dērrî-sini (7.141). s: kısa: ḳisse (6.104), eksik: ēssîk Tuz. A. (8.27) ş: ışık: işşiġ (10.1) döşek: döşşeg (7.144). t: keten: ketten(6.43), otuz: ōttúz (8.118). y: ayıp: ‘eyyîb (8.2), iyi: ėyyî (11.129), kaya: ḳeyye (1.58), kuyu: ḳuyyu (8.112). 2.2.6. İkiz Ünsüzlerin Tekleşmesi Aslı yabancı olan sözcüklerde bulunan ikiz ünsüzler Irak Türkmen Türkçesi ağızlarında tekleşebilir. kuvvet: ḳúvāt (1.96), sünnet: sǘnēt (10.67), evvel: evel (7.96). 23 2.2.7. Ünsüzlerin Yer Değiştirmesi Ünsüzlerin sözcük içinde yer değiştirmesi olayı iki şekilde karşılaşılır. Bu olay ya birbirine bitişik olan ünsüzlerin yer değiştirilmesiyle ya da birbirinden uzak iki ünsüzün yer değiştirmesi şekliyle kendini gösterir. avrat: arvad (8.120), kirpik: kiprig (11.103), toprak: torpaġ (2.50), yaprak: yarpaġ (6.44), sofra: sırfā (5.140), çıplak: çılpaġ (10.69), yüksek: üskek (6.158), sarımsak: sāmírsaġ (10.61). 2.2.8. Ünsüz Benzeşmesi İç seste yan yana bulunan ünsüzlerden kendisine yakın olanın, boğumlanma özelliği taşıyan öteki ünsüz tarafından benzeşmesidir. Ünsüz benzeşmesi iki gruba ayrılmaktadır: 2.2.8.1. İlerleyici Benzeşme dn: nn benzeşmesi “n” ünsüzüyle biten bir sözcüğün, sonrasında iyelik eki ve ayrılma durum ekini almasıyla oluşan yakın ve tam bir benzeşmedir. ondan: onnan (3.11), zamānínnan (3.33), ḳōrḫúsunnan (4.1), hoyratından: ḫoryātínnan (4.28), zıvānínnan (4.60), uyuyandan: yatannan (5.4), āġínnan (5.29), bāġínnan (10.37) nl: nn benzeşmeşi “l” ünsüzüyle biten sözcüklerden sonra çoğul eki -lar, isimden fiil yapan ek “-la” ve isimden sıfat yapan ek “ll” getirildiğinde nl-nn benzeşmesi görülmektedir. dinlesin: dinnēsîn (11.64), cannara (1.110), sorannar (1.2), ḳōyúnnar (1.13), ḫarmannārín (2.18), ḫāyínnarına (2.26), onnarca (2.46), ḳoḫlānsínnar (4.13), ōḫúyannar (5.209), durannar (6.145), burunnarda (10.78), yatannarda (10.192), baġvannārí (11.85), āssínnar (11.227). 24 lr: ll benzeşmesi ‘l’ ünsüzüyle biten fiillerin 1. teklik geniş zaman (-Ar), çekimlerindeki zaman ekinin ünlüsü orta hece vurgusu nedeniyle düşer. Dolayısıyla yan yana gelen lr- ünsüzlerinden ‘l’ ünsüzünü kendisine benzetir. olarım: ollam (4.1), ḳallam (8.11), billem (7.173), öllem (10.107) z: s benzeşmesi: susuz: ussus (7.45). 2.2.8.2. Gerileyici Benzeşme ls: ss benzeşmesi: kalsam: ḳassam (9.1), ölsem: össem (2.74), hamdolsun: ḥemdossun (6.16), olsa: ossa (3.15). Ir: ll benzeşmesi Şimdiki zaman ve geniş zaman kiplerinin çokluk 3.şahıs çekimlerinde r-l benzeşmesi görülmektedir. gėdîller (9.20), sōrúllar (11.77), çālíllar (9.18), ḳoyallar (1.116). zs: ss benzeşmesi yatmazsa: yatmassa (1.99), getirmezse: gētîrmessen (4.44), konuşmazsa: ḳōnúşmassam (11.74), koymazsa: ḳoymassaġ (11.128), sevmezse: sėvmesse (1.117). 2.2.9. Hece Düşmesi Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında fazla rastlanmayan bir hadisedir. menim için: mēnçîn (4.24), bizim için: bizimçin (10.110), bilisen “biliyorsun”: bissen (2.21), ḳalk: ḳā (7.31). 25 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ŞEKİL BİLGİSİ 3.1. İSİM ÇEKİMİ 3.1.1. Çokluk Eki Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi Irak Türkmen Türkçesinde de çokluk eki -lAr’dır. daş-lar (2.78), kitab-lār-í (5.128), yol-lar (7.99), matal-lar (11.126). 3.1.2. İyelik Ekleri Teklik 1. Kişi: -Im, -Um: murad-ım, (1.10), ᶜümr-üm (1.21), sȫz-ǘm (3.21). Teklik 2. Kişi Kerkük ağzı: -Iv, -Uv: ḳiymēt-ǘv (9.1), gözlēr-ǘv (11.6), dērd-ǘv (2.15), üz-ǘv (11.144). Tuzhurmatu ağzı: -Iy,-Uy: sēn-îy (10.6), ād-íy (4.4), gȫz-ǘy (10.2), ḥüsn-üy (4.1), āçt-íy (10.2). Teklik 3. Kişi Ünlü ile bitenlere -sI, -sU: ḳāpí-sı-n-da (5.26), ḳuyyú-su (5.19). Ünsüz ile bitenlere -I, -U: ēl-î (6.167), dāş-í (3.18), gȫz-ǘ (4.41), Çokluk 1. Kişi -(I)mIz, -(U)mUz: baḫçā-míz-da (3.13), ḫestē-mîz-in (11.212), burn-umuz-u (1.62), rüḥ- ümüz-e (1.15). Çokluk 2. Kişi Kerkük ağzı: -vUz: yaranız: yarā-vúz (11.85), kapınız: ḳāpú-vúz (12.68). Tuzhurmatu ağzı -(I)yIz, -(U)yUz: evladınız: ėvlād-íyız (7.136), kanınız: ḳān-íyız (5.176), oğrunuzda: ōġr-uyuz-da Çokluk 3. Kişi: -lAr : gün-ler (günner) (5.114), çoklar: çoḫ-lar (6.147). 26 3.1.3. Soru Eki Kerkük ve diğer Irak Türkmen ağızlarında soru eki (-mı, -mi) kullanılmaz. Bunun yerine ses tonu değişikliği yoluyla ve cümledeki son hecenin vurgulu söylenmesiyle soru hali belirtilir: babav gēldî? < baban geldi mi? nenev hardâdí? < annen nerdedir? bu örneklerdeki (gēldî) ve (hardādí) sözcüklerinin (dî) ve (har) hecelerinin üzerine kuvvetle basılarak soru 25 şekli ifade edilir. Bu olay, Azerbaycan Türkçesinde de görülür. 3.2. HȂL EKLERİ 3.2.1. Yalın Hâli (nominative) Yalın hali iki ağızda da eksizdir. ᶜĀḳḳíl adam vāḫtíní boş gėçîrtmez (1.76), Dede Ḳember o mubarak üç aġaç (11.59). 3.2.2. İlgi Hâl Eki (genetive): -In, -Un, -nIn, -nUn İlgi hali eki, ünsüzlerden sonra -In, -Un ünlülerden sonra -nIn ve nUn’ dur: In, -Un: ḫānímlār-ín seyrannārí pek ḳutlú! (1.8), sayf günü yėr-în gȫg-ǘn kėyfîdî (5.35), gȫzǘmüz-ün işiġide sendēdî (3.41), harda ḳāldí Duz-un vėren çaġlārí. (2.92). nIn, nUn: çaş ḳālmíşíġ ō-nún bunun ēlînde (2.65), dede Ḳember mullā-nín namāzlíġí (11.218), her ȫlǘ-nün iyiliġlērî diyilî (8.58). 3.2.3. Yükleme Hâl Eki (accusative): -I, -U, -nI -nU -I, -U: o gȫnǘllēr-î mege göreġ, biz düşte (7.148), zaman yük-ǘ bėlmîzî bükse de (4.83), güle güle yėşîl gȫzǘ sulāní (6.95) -nI, -nU: Filāstîn’in çöllērî-ni dolan dur (3.27), çoḫ ḳādínnar çōcúġu-nu gētîrdî (17.3) 25 HÜRMÜZLÜ Habib, Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü, 2. Baskı, Kerkük, 2013. 27 3.2.4. Yönelme Hâl Eki (dative) -(y)A Yönelme hali ünsüzlerden sonra -A’dır, ünlülerden sonra –yA’dır: dosta cennet duşmannar-a ataş ol (1.15), yaḫa yırtıp ḳan-a bātírsa ȫzǘ (6.80), nanca ḫōştú su gēlîrî ḫasa-ya (11.115), at güllēnî girsin tike için-e (8.18), salam ōssún ilîmiz-e Tisin-e (8.143). 3.2.5. Bulunma Hâl Eki (lokative): -dA, -tA -dA: yol-da (8.9), bāşín-da (11.196), biz-de (7.34), dünye-de (12.121). -tA: alt-ta (6.177), yaş-ta (10.65). 3.2.6. Ayrılma Hâl Eki (ablative): -dAn, -tAn, -nAn -dAn: yad-dan (8.12), eller-den (10.138), yānúv-dan (11.182), gög-den (12.25). -tAn: ḥesret-ten (9.41), bulut-tan (4.1), ḳardaş-tan (5.29). Teklik ve çokluk iyelik ekleri “n” ünsüzüyle biten sözcüklerde ayrılma durum ekinin başındaki “d” ünsüzü benzeşmeye girer. dn: nn, senden: sennen (7.134), arkasından: ārdínnan (4.74) 3.2.7. Araç Eki (instrumental): -dAn, tAn Azerbaycan Türkçesinde “ile” veya +lA ile kurularak Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında -dAn, -tAn ekleriyle ifade edilir: mennen sora siz sāġlíġ-dan ḳalāsíz (7.174), çoḫ annalar göz yāşíy-dan şamlāníp (9.22), neşey-den mēᶜnî diyer gözel havasla (9.6), söylēdîġçe vallā ḳurt-tan ḳōyún ḳaparam (6.49), ḳoca ḫükar saf niyet-ten yaşārdíġ (12.135). 3.2.8. Eşitlik Hâl Eki Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, Irak Türkmen Türkçesinde de eşitlilik durum eki - cA’dır. ç’li şekli kullanılmamaktadır. bōyúy-ca (8.86), ārdíy-ca “ardınca”(10.185) 28 3.3. FİİL ÇEKİMİ Zamir Kökenli Birincil Tip Şahıs Ekleri Teklik 1. Kişi: -Am: 2. Kişi: Kerkük ağzı: -sAn Tuzhurmatu ağzı: -sAy 3. ø Çokluk 1. Kişi: -Iġ, -Uġ, -Iḫ, -Uḫ 2. Kişi: -sIz, -sUz 3. Kişi: -lAr İyelik Kökenli İkincil Şahıs Ekleri Teklik 1. Kişi: -m 2. Kişi: -v, -y 3. ø Çokluk 1. Kişi: -ğ 2. Kişi: Kerkük Ağzı: -vIz, -vUz, Tuzhurmatu Ağzı:-yIz, -yUz 3. Kişi: -lAr Emir Ekleri Teklik 1. Kişi: -Im 2. Kişi: ø, -gInAn, -gUnAn 3. Kişi: -sIn, -sUn Çokluk 1. Kişi: (y)Aġ, -(y)AġIn 2. Kişi: -In, -Un, -vIn, -vUn 3. Kişi: -sInlAr: sInnAr, sUnlAr: sUnnAr 29 3.4. ZAMANLAR 3.4.1. Geniş Zaman:-r, -(y)Ar Türkiye Türkçesindeki -Ir, -Ur ve -r ekleri, Irak Türkmen ağızlarında ve Azerbaycan Türkçesinde geniş zamanı karşılamadığı için geniş zaman ekinin -r, -(y)Ar şekillerinde olduğu görülmektedir. 1. Teklik Kişi: yaz-ar-am (11.73), ḳi-y-er-em (9.42), yap-ar-am (11.174) r ünsüzüyle biten fiillerden sonra 1. teklik ve çokluk kişi çekimlerinde geniş zaman ekinin ünlüsü düşer: vėrrem (10.5), göndērrîġ (11.93), çāġírram (11.135). “l” ünsüzüyle biten fiil çekimlerinde, ekin ünsüzü ilerleyici benzeşme yoluyla ‘l’ olur: güllem (10.107), billiġ (11.208), ollam (4.1). 2. teklik ve çokluk ve 3.teklik kişi çekimlerinde geniş zaman ekinin “r” ünsüzü düşer: göresen (1.35), dayanasan (11.95), yōrúlu (1.32), ālí (5.39), ḳālí (5.96), gēlî (6.82), ōlú (2.17). Çokluk 3. kişi çekiminde geniş zaman ekinin “r” ünsüzü ve çokluk ekindeki “l” ünsüzü gerileyici benzeşme etkisiyle “l” olur. ḳatallar (4.39), ēkiller (10.104), gȫrǘller (11.77), sayallar (11.87), ḳiyeller (11.89) Geniş Zamanın Olumsuz Şekli Geniş zamanın olumsuzu, teklik, çokluk 1. ve 2. Kişilerde -mA; teklik ve çokluk 3. kişilerde -mAz ekleriyle yapılır. say-ma-r-am (11.221), unut-ma-r-am (2.74), gėç-me-r-em (2.59), dēgîş-me-r-em (10.38), ḳuru-maz (10.43), ḳal-maz (10.125) gel- Teklik Olumsuz 1. Kişi: gel-l-em, gel-er-em 1. Kişi: gel-me-m 2. Kişi: gēl-î-sen 2. Kişi: gel-me-sen 30 3. Kişi: gēl-î 3. Kişi: gel-mez Çokluk Olumsuz 1. Kişi: gel-ēr-îğ 1. Kişi: gel-mē-r-îġ 2. Kişi: gel-ē-sîz 2. Kişi: gel-mē-sîz 3. Kişi: gel-e-ler, geller 3. Kişi: gel-mez-ler 3.4.2. Şimdiki Zaman Eki: -r, -Ir, -Ur 1. Teklik Kişi: düşün-ür-em (11.135), sāy-ír-am (11.203), gėd-îr-em (2.79) 2. teklik ve çokluk kişi çekimlerinde şimdiki zaman ekindeki “r” ünsüzü düşmektedir Sesleniyorsun: seslēn-î-sen (11.88), biliyorsun: bil-i-sen (11.120), bakıyorsun: bāḫ-í-san (2.2), konuşuyorsun: ḳōnúşusan (2.11). 3. Teklik Kişi: satıyor: sāt-ír-ı (9.10) Şimdiki Zamanın Olumsuz Şekli Şimdiki zamanın olumsuzu -mI, -mU ekleriyle yapılır: inanmıyorum: inān-mí-r-am (8.107), istemiyorum: istē-mî-r-em (9.36), bilmiyoruz: bil-mi-r-iġ (2.66). bil- Teklik Olumsuz 1. Kişi: bil-ir-em 1. Kişi: bil-mi-r-em 2. Kişi: bil-i-sen 2. Kişi: bil-mi-sen 3. Kişi: bil-ir-i 3. Kişi: bil-mi-r-i Çokluk Olumsuz 1. Kişi: bil-ir-iġ 1. Kişi: bil-mi-r-iġ 2. Kişi: bil-i-siz 2. Kişi: bil-mi-siz 3. Kişi: bil-l-ler 3. Kişi: bil-mi-l-ler 3.4.3. Görülen Geçmiş Zaman: -dI, -dU, -tI, -tU Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, görülen geçmiş zaman eki Irak Türkmen Türkçesinin iki ağzında da -dI, -dU, -tI, -tU’dur: gēl-dî (8.49), ḳāl-dí (6.7), ḳalmā-dí (7.152). 31 Görülen Geçmiş Zamanın Olumsuz Şekli Görülen geçmiş zamanın olumsuzu -mA ekleriyle yapılır: gėz-mē-dî-m (11.182), ele-mē- dî-m (6.20), gör-mē-dǘ-v (10.63). gel- Teklik Olumsuz 1.Kişi: gēl-dî 1. Kişi: gel-mē-dî-m 2. Ker. A. gēl-dǘ-v 2. Kişi: Ker. A. gel-mē-dǘ-v Tuz. A. gēl-dî-y Tuz. A. gel-mē-dî-y 3. gēl-dî 3. Kişi gel-mē-dî Çokluk Olumsuz 1. Kişi: gēl-dî-ġ 1. Kişi: Gel-mē-dî-ġ 2. Kişi: Ker. A. gēl-dǘ-viz 2. Kişi: Ker. A. gel-mē-dǘ-viz Tuz. A. gēl-dî-yiz Tuz. A. Gel-mē-dî-yiz 3. Kişi: gēl-dî-ler 3. Kişi: gel-mē-dî-ler 3.4.4. Öğrenilen Geçmiş Zaman: -mIş, -mUş, -p, -Ip, -Up İki ağızda da öğrenilmeyen geçmiş zaman eki teklik ve çokluk 1. kişilerde: -mIş, -mUş şeklindedir. Teklik ve çokluk 2. ve 3. kişilerde ise, -p, -Ip, -Up şeklinde olur: Teklik 1. Kişi: sāt-míş-am (4.58), gēl-mîş-em (5.2), ōl-múş-am (11.28), tök-mǘş-em (11.122) 2. Kişi: ḳāl-îp-san (6.200), ōl-úp-san (4.72). 3. Kişi: ėd-îp “yapmış” (4.32), tōḳ-úş-up (6.15), dȫn-ǘp (6.47), gȫmǘl-üp (2.48), gēl-îp (2.23). Çokluk 1.Kişi: ōl-múş-uġ (2.28), ḳir-miş-iġ (1.59), sėç-mîş-iġ (7.139) 3. Kişi: diy-ip-ler (4.89), ōl-úp-lar (6.179), sān-íp-lar (3.34) 32 Öğrenilen Geçmiş Zamanın Olumsuz Şekli Öğrenilen geçmiş zamanın olumsuzu -mA, -mI ekleriyle yapılır: sög-mē-mîş-em(4.10), iç- mē-mîş-em (10.16), yat-mā-míş-am (6.119), ḳāl-mí-y-ıp-tı (11.164) al- Teklik Olumsuz 1. Kişi: āl-míş-am 1.Kişi: al-mā-míş-am 2.Kşi: āl-íp-san 2.Kişi: āl-mí-y-ıp-san 3.Kişi: āl-íp 3.Kişi: āl-mî-y-ıp Çokluk Olumsuz 1. Kişi: āl-míş-ıġ, āl-míş-ıḫ 1.Kişi: al-mā-míş-ıġ, al-mā-míş-ıḫ 2.Kişi: āl-íp-sız 2.Kişi: āl-mí-y-ıp-sız 3.Kişi: āl-íp-lar 3.Kişi: āl-mí-y-ıp-lar 3.4.5. Gelecek zaman: -(y)AcAġ, -(y)AcAḫ Şahıs ekleriyle kullanış biçimi: Teklik 1.Kişi: ḳātíl-acaġ-am (2.52) , di-y-eceġ-em (9.16) 2. Kişi Kerkük ağzı: at-acaġ-san (9.2), di-y-eceġ-sen (11.41) Tuzhurmatu ağzı: gel-eceġ-sey (7.100) 3.Kişi: dönecek: dön-eceġ, -: (1.125), al-acaġ, -acaḫ (7.90), çal-acaġ (8.87), ėd-eceġ, -eceḫ (7.97). 33 Gelecek Zamanın Olumsuz Şekli: Gelecek zamanın olumsuzu -mI, -mU ekleriyle yapılır. ḳātíl- Teklik Olumsuz 1.Kişi: ḳātíl-acaġ-am 1.Kişi: ḳātíl-mı-y-acaġ-am 2.Kişi: ḳātíl-acaġ-san 2.Kişi: ḳātíl-mı-y-acaġ-san 3.Kişi: ḳātíl-acaġ, -acaḫ 3.Kişi: ḳātíl-mı-y-acaġ, -acaḫ Çokluk Olumsuz 1.Kişi: ḳātíl-acāġ-íġ 1.Kişi: ḳātíl-mı-y-acāġ-íġ 2.Kişi: ḳātíl-acāġ-síz 2.Kişi: ḳātíl-mı-y-acāġ-síz 3.Kişi: ḳātíl-acaġ-lar 3.Kişi: ḳātíl-mı-y-acaġ-lar 3.5. TASARLAMA KİPLERİ 3.5.1. Şart Kipi Şart kipi bütün lehçelerde olduğu gibi Irak Türkmen Türkçesinin iki ağzında da -sA’dır. Teklik 1.Kişi: gör-se-m (7.113), dė-se-m (8.79) 2. Kişi Kerkük ağzı: gėçîrt-se-v (2.72). Tuzhurmatu ağzı: öl-se-y (10.23), ėt-se-y (7.65). 3. Kişi: var-sa (10.11), sor-sa (10.14), öl-se (10.22), düş-se (8.13) Çokluk 1.Kişi: ḳāldír-sa-ġ (5.149), duy-sa-ġ (8.73), 3. Kişi: çek-se-ler (4.68) Şart Kipinin Olumsuz Şekli Şart kipinin olumsuzu -mA ekiyle yapılır: yat-ma-sā-y-dí-m (1.45), gör-me-sē-y-dî (2.19) 34 gör- Teklik Olumsuz 1. Kişi: gör-se-m 1. Kişi: gör-me-se-m 2. Kişi: Ker. A. gör-se-v 2.Kişi: Ker. A. gör-me-se-v Tuz. A. gör-se-y Tuz. A. gör-me-se-y 3. Kişi: gör-se 3. Kişi: gör-me-se Çokluk Olumsuz 1. Kişi: gör-se-ġ 1. Kişi: gör-me-se-ġ 2. Kişi: Ker. A. gör-sē-vîz 2. Kişi: Ker. A. gör-me-sē-vîz Tuz. A. gör-sē-yîz Tuz. A. gör-me-sē-yîz 3. Kişi: gör-se-ler 3. Kişi: gör-me-se-ler 3.5.2. Emir Kipi Emir kipinde her kişinin ayrı bir eki vardır. Teklik 1. Kişi: -(y)Im, -(y)Um ōl-úm (7.158), gül-üm (2.55), di-y-im (11.106) 2. Kişi Emir kipi teklik ikinci kişide iki şekilde yapılır: a. Eksizdir: ḳal (11.242), gėt (8.73), sėv (1-180), gör (3.23) b. -gInAn, -gUnAn: Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemlerinde emir kipi 2. teklik kişi eki hep -gıl olarak kullanılan, bugün Azerbaycan Türkçesi ve Irak Türkmen Türkçesi dillerinde 26 “-gInAn, -gUnAn” kullanılmaktadır . 26 ERTEKİNOĞLU, Servet, Vangölü çevresi Ağızlarındaki gınan Eki, Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler dergisi, 2014, 7/4, s. 57-84 35 bāḫ-gínan (2.93), sümür-günen (3.29), gȫr-gǘnen (7.3), beklē-gînen (12.117), yāndír- gınan (12.75). 3. Kişi: -sIn, -sUn dayān-sín (7.13), ālíş-sın (1.91), gir-sin (8.18), tut-sun (1.13), gȫr-sün (11.54) Çokluk 1.Kişi: Çokluk 1. kişi emir eki yerine çokluk 1. Kişi istek eki kullanılır.- (y)Ağ, - (y)AğIn: ōḫú-y-aġ (7.46), sȫn-mǘ-y-eġ (10.47), alalım: al-āġ-ín (11.170), buluş-āġ-ín (11.178), kavuş-āġ-ín (2.98), bekliy-ēġ-în (11.42) 2.Kişi –In, -Un: āl-ín (8.40), vėr-în (7.60) 3.Kişi: -sInlAr, -sInnAr, -sUnlAr, -sUnnAr bilsinler: bil-sinler, bil-sinner (8.12), biç-sinler, biçsinner (4.69), gȫr-sǘnler, gör-sünner (8.57), ās-sínnar (11.227). Emir Kipinin olumsuz Şekli Emir kipinin olumsuzu -mA, -mI ekiyle yapılır: ol-ma (1.125), bil-mē-sîn (7.104), taḫ-mā-sín (8.14), dė-mē-sînner, dė-mē-sînner (10.4) baḫ- Teklik Olumsuz 1.Kişi: bāḫ-ím 1.Kişi: bāḫ-mí-y-ım 2.Kişi: bāḫ, baḫ-gınan 2.Kişi: baḫma, bāḫ-mā-gínan 3.Kişi: bāḫ-sín 3.Kişi: baḫ-mā-sín Çokluk Olumsuz 1.Kişi: baḫ-aġ, baḫ-āġ-ín 1.Kişi: bāḫ-mí-y-aġ, bāḫ-mí-y-āġ-ín 2.Kişi: bāḫ-ín 2.Kişi: Ker. A. baḫ-mā-v-ún Tuz. A. baḫ-mā-y-ín 3.Kişi: bāḫ-sínnar 3. Kişi: baḫ-mā-sínnar 36 3.4.3. İstek Kipi İstek eki: -a, -e’dir. 1. 3. Teklik ve 3. Çoğul kişi istek ekleri yerine emir ekleri kullanılır. Teklik 2. Kişi: - A-sAn bat-asan (7.67), gör-e-sen (1.35), di-y-e-sen (4.26) Çokluk 1. Kişi: -Aġ, -AġIn say-aġ (10.95), at-aġ (11.77), düş-eġ (2.77), başar-āġ-ín (11.178), gönder-ēġ-în (11.228). 2.kişi: -(y)A-sIz yāndír-ā-síz (7.47), ḳal-ā-síz (7.174) İstek Kipinin olumsuz Şekli İstek kipinin olumsuzu -mI, -mU dė-mî-y-e-sen (10.32), sȫn-mǘ-y-eġ (10.47) düş- Teklik Olumsuz 1.Kişi: düş-üm 1.Kişi: düş-mü-y-üm 2.Kişi: düş-e-sen 2.Kişi: düş-mü-y-e-sen 3.Kişi: düş-sün 3.Kişi: düş-mē-sîn Çokluk Olumsuz 1.Kişi: düş-eġ, düş-ēġîn 1.Kişi: düş-mü-y-e-ġ, düş-mü-y-ēġîn 2.Kişi: düş-ē-sîz 2.Kişi: düş-mü-y-ē-sîz 3.Kişi: düş-sünner, düşsünler 3.Kişi: düş-mē-sînner, düşmē-sînler 37 3.5.4. Gereklilik Kipi Irak Türkmen Türkçesinin iki ağzında da gereklilik kipi istek kipinin önüne -gereg, -gerek sözcüksin gösterilmesiyle sağlanır. gerek kėseġ (5.148), gerek bulaġ (7.133), gerek köçēġîn (5.20) kės- Teklik Olumsuz 1.Kişi: gerek kėsîm 1.Kişi: gerek kėsmîyim 2.Kişi: gerek kėsesen 2.Kişi: gerek kėsmiyesen 3.Kişi: gerek kėssîn 3. Kişi: gerek kėsmēsîn Çokluk Olumsuz 1.Kişi: gerek kėseġ, kėsēġîn 1. Kişi: gerek kėsmiyeġ, kėsmîyēġîn 2.Kişi: gerek kėsesîz 2. Kişi: gerek kėsmiyesîz 3.Kişi: gerek kėssînner, kėsînler 3. Kişi: gerek kėsmēsînner, kėsmēsînler 3.6. FİİLERİN BİRLEŞİK ÇEKİMLERİ Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi iki ağızda da birleşik çekim; rivayet; hikâye ve şart olmak üzere üç çeşittir. 3.6.1. Rivayet Türkiye Türkçesi ve Azbaycan Türkçesinde olduğu gibi iki ağızda da -mIş, -mUş ekleriyle yapılır: Geniş Zamanın Rivayeti ėd-ēr-mîş (10.21), di-y-ēr-mîş (10.53), ḳiz-ēr-mîş (7.68), sat-ār-míş (10.8). ėd- Teklik Olumsuz 1.Kişi: ėd-ēr-mîş-em 1.Kişi: ėt-mēz-mîş-em 2.Kişi: ėd-ēr-mîş-sen 2.Kişi: ėt-mēz-mîş-sen 3.Kişi: ėd-ēr-mîş 3.Kişi: ėt-mēz-mîş 38 Çokluk 1.Kişi: ėd-ēr-mîş-îġ 1.Kişi: ėt-mēz-mîş-iġ 2.Kişi: ėd-ēr-mîş-siz 2.Kişi: ėt-mēz-mîş-siz 3.Kişi: ėd-ēr-mîş-ler 3.Kişi: ėt-mēz-mîş-ler 3.6.2. Hikâye Geniş Zamanın Hikâyesi gėç-ēr-dî-m (1.45), uç-ār-dí-m (1.45), al-ār-dí-m (11.136). gȫrǘn-mēz-dî (3.75), gėt-mēz-dî (10.73). Şimdiki Zamanın Hikâyesi: çālín-ır-dı (10.73), sallān-ír-dı (10.68), ḳāl-ír-dı (10.154), dinnē-mî-r-di (2.36) Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi: ėt-miş-ti-m (4.57), tök-mǘş-tü-ler (7.33). Şart Kipinin Hikâyesi yat-ma-sā-y-dí-m (1.45), sor-sā-y-dí-n (3.38), os-sā-y-dí-m (4.20), gel-sē-y-dî (10.74). İstek Kipinin Hikâyesi bul-ā-y-dí-m (11.30), gül-ē-y-dî-m (11.116), dön-ē-y-dî (11.200), çek-ē-y-dî-ġ (11.200). 3.6.3. Şart Geniş zamanın şartı di-y-er-se-m (9.7), ḳi-y-er-se-m (9.14), sėv-er-se-n (7.25). Öğrenilen Geçiş Zamanın Şartı it-miş-se (4.54), unut-muş-sa-m (7.158). Görülen Geçmiş Zamanın Şartı: gir-mē-dî-y-se (8.18), vėr-mē-dî-y-se (8.23), düş-mē-dî-y-se (8.75). 39 Gelecek zamanın şartı dur-acaġ-sa-y (7.100), gel-eceġ-se-y Tuz. A. (7.100), at-acaġ-sa-n (9.2), di-y-eceġ-se-v Ker. A. (11.41) 3.7. YAPIM EKLERİ 3.7.1. İsimden isim Yapan Ekler –lIğ, -lUġ, -lIḫ,-lUḫ Türkiye Türkçesinde -lIk, -lUk şeklinde kullanılan isimden isim yapma eki, Irak Türkmen ağızlarında “ġ”,”ḫ” eklerinin her iki şekillerinin kullanıldığı kabul edilmektedir: namāzlíġı (11.218), ḳārşí-lıġ-ı-n-ı (11.228), ḫestē-lîġ-im (7.129), insān-líġ-a (7.81), āc-líḫ, āc-líġ (10.23). -çI, -çU Soyad, Türkiye Türkçesinde cI, cU eki kullanılırken Irak Türkmen ağızlarında bu ekin her zaman ç’li olduğu görülmektedir: fāl-çí-lār-ín (5.117), kervēn-çî (5.134) āv-çí (6.46), samān-çí-nı (6.179), boyāġ-çí (11.48). -lI, lU İsim kök ya da gövdelerinden yer bildiren isimler türetmek için –lı, -lu ekleri kullanılır: ġēm-lî (2.23), meᶜnē-lî (2.3), Duz-lú (7.45). -gil Akrabalık, ünvan isimlerinden aile ve ev isimi yapmak için kullanılır: Kehē-gîl-in (8.103). 3.7.2. İsimden Fiil Yapan Ekleri -la, -le yad-la (1.3), havas-la (9.6), teze-lē-n-dî (11.6), pek-le-n-dî (11.147). -laş, -leş dert-leş-meġ-e (2.2), yāḫún-lāş-tí (8.48), ᶜitap-laş-maġ-a (2.2). 40 -lan, -len āydín-lān-sín (7.140), ġem-lēn-îb (9.22), ses-len (10.192), dalda-lān-dím (11.167), 3.7.3. Fiilden İsim Yapan Ekler -Aġ yat-aġ-lara (2.5), say-aġ-kan (2.33), yan-aġ-da (6.7), ḳon-āġ-í (6.181), bil-ēg-în (8.26). -mAğ vur-maġ (3.3), yė-meġ (4.37), dėg-meġ (6.163), vėr-meġ (7.61), gül-meġ (9.180). -mA baġla-ma (5.153), çat-ma (11.113), dög-me (11.193), sür-me (11.196), kės-me (5.72). -mAn sal-man (7.22), sür-mēn-î (5.72), ögret-men-ner (8.26). -Iş yāġ-íş (1.51). -In, -Un gēl-în (8.23), biç-in (11.179), ēk-în-nēr-î (1.4). -g hȫr-ǘ-g (10.112). -Ig, -Ug ēr-îg Tuz. A. (10.137), dēll-îg (4.12), kēs-îg (8.53) -gI, -gU sėv-gî (3.2), vėr-gî-sî (10.157) -ġa dal-ġa (2.83). 41 -ġAn yor-ġan (9.104), ḳal-ġan (11.204) -gIn, -kIn, -gUn, -kUn ār-ġín (3.23), kės-kîn-dî (11.9), düş-kün-e (2.64) -IcI, -UcU āt-ícı (8.90), çēk-ǘcü-nü (11.50) -ce, -çe ög-ce (8.38), ḳir-çe (5.198), -ceg, -cek em-cēg-în-den (1.41) 3.7.4. Fiilden Fiil Yapan Ekler -dIr, -dUr bil-dir (1.107), gėz-dîr (3.13), seslēn-dîr-ēydî (11.172), dōl-dúr-muşam (11.197), gül- dür-ü (2.84), dōl-dúr (8.22) -Ir, -Ur yāt-ír (1.40), bit-ir-di-m (11.242), biş-ir (8.22), uç-ur-tmaz (1.76). -Il, -Ul yāz-íl-í (6.121), ḳir-il-miş-iġ (1.59), tāp-íl-dí “bulundu” (10.15), ḳur-ul-du (8.3), bōġ-úl- dum (4.43), -In, -Un sėv-în-ip (6.169), bil-in-mez (4.80), çāl-ín-sın (4.51) -Iş, -Uş dȫg-ǘş-te “kavga” (6.197), sāy-íş-māġí (1.74), ḳāv-úş-sın (4.79) 42 3.8. ZAMİRLER 3.8.1. Kişi Zamirleri Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında kullanılan zamirler, kişi adlarının yerine kullanılan zamirlerdir. Hâl ekleriyle kullanılmış şekilleri: Yalın Hâli: men (1.42), sen (9.22), o (10.6), biz/bizler (11.139), siz/sizler (7.174), olar (10.88). İlgi Hâli: mēnîm (10.1), sēnǘv Ker. A. (11.80), sēnîy Tuz. A. (10.83), ōnún (8.90), bizim (3.41), sizǘv, siziy, ōlarín (3.17) Yükleme Hâli: mēnî (2.3), sēnî (1.118), ōnú (7.145), bizî (7.73), sizî (8.5), olārí (2.29) Yönelme Hâli: mene (9.21), sene (10.14), ona (1.56), bize (2.77), size (9.41), olara (8.102) Bulunma Hâli: mende (11.116), sende (2.28), onda (4.23), bizde (7.19), sizde, olarda Ayrılma Hâli: mennen (7.84), sennen (7.134), onnan (8.20), bizden (2.11), sizden (2.100), olardan 3.8.2. Dönüşlülük Zamiri Azerbaycan ağzında olduğu gibi Irak Türkmen Türkçesinde de dönüşlülük zamiri “öz”dür. ȫzǘm (2.42), ȫzǘv Ker. A. (11.78), ȫzǘy Tuz. A. , Ȫzǘ (4.38), ȫzǘmǘz, ȫzǘvǘz Ker. A. , ȫzǘyǘz Tuz. A. özlērî. 3.8.3. Soru Zamirleri hara gėdîm hardan sōrúm izinî (11.119), düşümde neççe defᶜe “kaç defa” gögde uçārdím (1.41), nāḫsí soḳaḳlardan ḳorḫmadan gėçtǘv (2.45), bilmem nece avlādílar bizlērî (2.32), nanca ḳalsa “Āltín yėrde paslanmaz” (4.76), zālím duşman nişî mene yas diler (10.106), dede ḳember hāní çigden merçālíġ (11.31) 43 3.8.4. İşaret Zamirleri Yalın Hâli: bu (1.89), o (2.32), bular “bunlar (7.163), olar “onlar (8.56) İlgi Hâli: bunun/munun (1.93), ōnún (2.65), bulārín, olārín Yükleme Hâli: bunu/munu (4.64), ōnú (7.145), bulārí (1.115), olārí (2.29) Yönelme Hâli: buna/muna (3.42), ona (4.70), bulara (11.77), olara (8.112) Bulunma Hâli: bunda/munda (2.163), onda (1.126), bularda, olarda Ayrılma Hâli: bundan/mundan (8.113), ondan (5.186), bulardan, olardan 3.8.5. Belirsizlik Zamirleri kimse dinnēmîrdî feryad sȫzǘmǘ (2.36), o birsî ḳāḫín durun diyende (7.140), bular ḥēpsî Ḥeyder baba fistāní (7.1), ülkēmîzde herkes tānírdı bizî (8.10), birdene var dēllî ᶜemel Vēlî cin (8.124), hiç kimse murādíní almādí (10.77), yaman āclíġ herşey ėder insāní (12.13), ȫlǘm ḥāḳtí birşey yoḫtú ēlîmde (12.52), bekler beke eker binēsîne ḳir ātí (5.127). 3.9. SIFATLAR Nesnelerin çeşitli yönlerden belirtirler. Niteleme ve belirtme olarak ikiye ayrılır. 3.9.1. Niteleme Sıfatları Nesnelerin biçimlerini, durumlarını, hallerini bildirir. lala Memed, bȫyǘg cēmîᶜ tarmāsí (6.60), ḳisse ᶜümür sende yōrdúm ozāní (6.104), sürǘ ḳōyún tarlalarda yayārdíġ (5.23), küçüg serçe miskin ḳarġa diskindî (6.163), herkes üskeg sesten gē menen al gē (9.10), sen āldírma boş buġazlar çoḫ yanşar (12.107), beyram ōssún güllü ḫōrúz baynāsín (6.87) 44 3.9.2. Belirtme Sıfatları Nesnelerin yerlerini işaret eder, sayılarını bildirir. Durumlarını, yerlerini sayılarını belirtir: 3.9.3. İşaret Sıfatları Varlıkların yerlerini işaret ederek belirtir. Irak Türkmen Türkçesinin Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında Türkiye Türkçesinde olduğu gibi “bu, o” sıfatlar birer zamir işaretidir. Ancak isimler önünde sıfat görevi göstermiştir. bu destāním (10.1), bu derde (2.65), bu torpāġdí (3.6), bu ᶜümre (5.59), bu dünyeden (7.90), o ḫarmannar (7.21), o dallar (8.87), o āvçîlar (9.41), o mubarak (11.6), o bilbiller (1.16). 3.9.4. Sayı Sıfatları Varlıkların sayılarını gösterir. 3.9.4.1. Asıl Sayı Sıfatları Asıl sayı sıfatları Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi ile aynıdır. üç aġaç (11.59), yėddî ḳāpí (10.65), on gün (10.120), onikkî imam (10.77), yüz salam (11.79). 3.9.4.2. Sıra Sayı Sıfatları Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi ile aynıdır. Asıl sayının üzerine –(İ)nc(İ) eki eklererek yapılır. ikincî gėcēnîn pek yārísında (2.35), ēlî yüngül öz işinde birinciydî (5.112). 3.9.4.3. Kesir Sayı Sıfatları yüzde yüzdǘ ōnún ḥāḳḳí silinmez (11.58). 45 3.9.4.4. Üleştirme Sayı Sıfatları Diğer Oğuz grubu lehçelerinde üleştirmenin özel eki olan -Ar şekli Azerbaycan Türkçesinde olduğu gib Irak Türkmen Türkçesindede pek görülmez. Genellikle “birer” sözcüksinde görülür. birer birer ucuza satārdíġ (10.55). 3.9.5. Soru Sıfatları neççe “Neççe ildî” (7.117), nece “nece bāşím” (10.7), nāḫsí “hangisi” “nāḫsí soḳaḳlardan” (2.45) 3.9.6. Belirsizlik Sıfatları bir “Bir mėvsîm” (4.28), bir dene (9.12), kimi “kimi āyíġ” (9.8), hiç “hiç kimse” (7.71), çoḫ “çoḫ şirin” (2.74). 3.10. ZARFLAR 3.10.1. Yer, Yön Zarfları dim dik durup bāşín egmez aşāġí (11.9), āydínlānsín yuḫarda gėtsîn bāşí (8.140), vėrdîġimiz sözden gērî dȫnmǘyeġ (3.47), ögey nene ḳirilsin ög ayāġí (4.160), at içērî sende mēnîmle inle (8.101), sēnîy dōstúy ādíy gibi üst ōssún (4.4), bin uzaġa yāḫín ōlúptu iraġ (5.80), ḥaḳ gelende üzǘn oyza döndērî (4.6), çoḫ dolāndím ḳurna bucaġ köşēnî (8.2), yayan gēldîm bura yōrġún olāştím (11.7), hele orda sērîn sular āḫírí (11.46), duvara as āydínlansın soldan saġ (12.75). 3.10.2. Zaman Zarfları üç gün kî gėce, ḥepse ātíldım (2.37), gȫzǘm tikmem gėce gunduz gȫzǘve (2.57), yurdum Kērkǘk, sebbeḥ güneş çiḫende (9.2), ġurbet ilde aḫşam güneş batanda (1.144), dede Ḳember bügün Kērkǘk’den (11.21), türbēlîġe girdim birgün ikindî (4.65), nene gene şirin ātlí murādí (6.77), sora dȫnǘp nādîm ōlúp durmuşuġ (6.48), ne vāḫít ḳelbde ġurbet ātaşí söner (10.94), bahar vāḫtí, Āḳsú, çāyí aḫanda (10.45), nēyçîn bele tėz dāríldúv tėz 46 küstǘv? (11.88), onda gėdîm yėşîlini bāġlíyım (11.149), erte ḳaḫar sēyyîd Sādíḳ Çāmírçí (8.128), bunnan ögce (8.113). 3.10.3. Nitelik (Durum) Zarfları yavaş yavaş şirin yuḫuya gėçērdîm (1.45), bele gȫrdǘġ bele bulduġ ḥayātí (12.97) 3.10.4. Azlık-Çokluk Zarfları bú gürgür sēsǘvden birez “biraz” durmasan? (2.25), ḳiymētǘv her yėrde çoḫ çoḫ “çok çok” üstündǘ (9.1), ḫizmet ėdîm ȫlǘnce bú azara (11.176), düşümde neççe defᶜe “kaç defa” gögde uçārdím (1.41), Allā! sēsî nanca “ne kadar” ḫoşuma gidērdî (1.45), vafadārlíġ ōlúrsa bunca “bu kadar” ōlú (10.186), gözden onca “ o kadar” ḳelᶜe ōlú avadan (6.29), bācímōġlú ḳizin yōlún az ister (7.142), derdler köme ne ēllîdir nede yüz (5.159) 3.10.5. Soru Zarfları o sopanla ay nece “nasl” şārḳíldārdí (1.59), zālím duşman nişî “neden” mene yas diler (10.102), dede Ḳember hāní “nerde” çigden merçālíġ (11.31). 3.11. EDATLAR 3.11.1. Ünlem Edatları çınar bōylú bir aḫ çēktîm üregden (7.42), ᶜāvîl ȫlǘp ay baba ne zōrúyídí (1.64), ġulam Baba hėy gülşāní gülşāní (7.58), çoḫ effērîm bunu tāpíp yapana (5.195), ḳafa deler hay vay şirēnîn sēsî (5.99), dayārdíġ cafaya of dėmeden (1.47), Vallā dilimizden sēnî salmāríġ (2.100). 3.11.2. Cevap Edatları ḳardāşúvdākî mulla dēgî “değil” Ker. A ḳas dēgî (2.86), uşaġ dȫgǘ “değil” Tuz. A. bȫyǘgdǘ menen senen (9.29). 47 3.11.3. Bağlama Edatları bekler beke “belki” eker binēsîne ḳir ātí (5.127), baġlārímızın ḳālíbtí da bes “sadece” ādí (7.83), gene “yine” gēldî bizim ay ḳere ispat (7.167), saġ ᶜāşíḳlar, mege “meğer” tutar bu yōlú (10.186), yan hep ȫlǘp yan zafērsîz dönmērîġ (6.168), bilmem siḫtim sēnî yoḫsa “yoksa” aġlāttím (2.54), sil gözlerden sislērî hem dumāní (3.1), oġlan olsa, gerek kėseġ bir ḳōyún (5.148), gėtsey ora helbet “ebet” billem dādíní (8.7), baḫma yaşa gėvlîm hele “hâla” tezēdî (10.119), çünkü dalda bir mėvîġ bir dādíġ (11.234) 3.11.4. Soru Edatları bilmem nece “nasıl” avlādílar bizlērî (2.32), zālím duşman nişî “neden” mene yas diler (10.106), dede Ḳember, nişin munca sōrúllar (11.77), Duz ḳoḫarsa ᶜeceb bilmem nōlúr (6.50), hara gėdîm hardan sōrúm izinî (11.119), sen bilisen sada nanca dērîndî (11.120), daha neye vārsín eken ellērîm (2.20). 3.11.5. Gösterme Edatları oda gėttî budur dünyēnîn ḥālí (5.50), birgün döner buda durāndí (9.23). 3.11.6. Kuvvetlendirme Edatları yallā yārím bizde gireġ heleye (1.19). 3.11.7. Karşılaştırma Edatları ya yanāġdí ya dudāġdí, yanda dil (4.60), ālírdılar hem ḳurunu hem yāşí (5.40), bėl āġírsa, ne baş ḳāldír ne ḳaş (5.38). 3.11.8. Son Çekim Edatları ḳeder “kadar, gibi, benzer, ėşît”(10.102), tēkîn “kadar, gibi” (2.37). İçin: Irak Türkmen Türkçesi Kerkük ve Tuzhurmatu ağızlarında genellikle kendisinden önceki isimle birleşir ve için edatının “i”si düşer, -çIn, -çÜn biçiminde görülür. 48 men sēnǘvçîn türlǘ destan yazaram (11.73), ürēgîmde ōnúyçun ėv yaparam (11.174), ḥēvîşte var bir köpēkçîn bir yalaḫ (8.88), elden yāzí bizlērçîn az ḳālíp (8.113), ėvler gėzer üç dört bardaġ çāyçín (8.124), bulārçín Āḳsú ōlúp aḫaram (10.3), ėyyî ėvlad insānçín ḳalādí (10.26). 49 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4.NAZİRELER 4.1. TUZHURMATU Hüseyin Ali Mübarek tarafından yazılan ilk naziredir.1965 yılında Kerkük’te basılmıştır. 127 beşliklerden oluşur. “Tuzhurmatu” Eskide Kerkük vilayetine şimdi ise Selaettin şehrine bağlı olan 60km uzağlığında Kerkük’ün güneyine düşen bir Türkmen ilçesidir ve bu ilçe Bayat köylerin merkezidir. Kültür kanağı olarak bir folklor bakımından zengin bir ilçedir. Bu yüzden şair ilçesini bir sembol edip şiirlerini yerel halk ağzıyla yazmıştır. Şiirinde zengillik, yoksulluk, şehitlik, hak ve nahak sözcüklerini işlediği görülmüştür. Tuzhurmatu ilçesinde bulunan Murtaza Ali dağını, Aksu nehrini, İmama Ahmet makamı gibi kutsal yerleri ve Tuzhurmat folklorunu kaleme almıştır. Ōynúyanda güllerden sümbüller, 1. Ōḫúyanda gözel şārḳí bülbüller Duzḫurmātí, sebbeḥ gȫzǘn açanda, Yadla mēnî mēḥrîm ėtme mēnî ḥissemnen Nur orāġí ḳārnníġí biçende, Mēnîmde bir şābúş ōssún kissemnen! Yėşîl ḳuşlar öte öte uçanda, 4. O çisēsllî baḫçalarda gėzēydîm! O cutkarlar ēkînlerî biçende Her dōstçún bir deste gül düzēydîm! Yāvrí ḳuşlārí anaçlarla uçanda 2. Yorulannar sērîn ᶜayran içende Duzḫurmātí gün yuḫudan ḳaḫanda Bú tēklǘf ēlbîsēsîn soyāydím Mursa ᶜĀlî üstüden baḫanda Olardan cāním işe ḳoyāydím Āltín sėller gümüş ussuyú aḫanda 5. Ḥeyran ōlú kibar ḥüsnüy görenner Ḳoy çopannar zurnapa, nay, çāssínnar Cevap ālí çoḫ gözēllîġ sorannar Sürülērî yāyímlara sāssínnar 3. Bú dünyeden nāsîblērîn āssínnar Duzḫurmātí esende o ḫoş iller, Ḥayat nēdî? Ḥayat bayaz bir gündǘ Eglencēdî, helhelēdî, dügǘndǘ 50 6. 10. Duzhurmātí şemendefer gelende (Mursa ᶜĀlî) üzērînde işiġ var! Sada vėren düdgünü çalanda Nēdrînî ada ėden sādík var! Enen ēnîp, minnen yērîn alanda Bizlerde çoḫ ēhlî beyte ᶜāşík var! Allā! Onda ne gözēlîdî muḥatta Mēnîmde bir ḥak murādím vėrēydî Ḥesen İrak satar ekmek yumurta ēmlî gėvlîm şad köynēgî girērdî 7. 11. Duzḫurmātí cümᶜe günǘ azāní Bulutlārín gözlērî yaş sızanda Her musulman ḳōḫúlāní bezēnî Yėr kiflēnîp Āḳsú bāşí ḳizende Bēyt-î Allā’da ḳiler fērzî ḳazāní Kȫpǘglēnîp dēllî kimin gėzende Dalġalānsín islam dinî beydāġí Heybētînen dalalāní hep damlar Daldalānsín hem yāḫíní hem irāġí Allah’a göz tiker yōḫsúl adamlar 8. 12. Duzḫurmātí şenbe günǘ ne mutlú! ''Sēyyîd Ēmîn'' Ḥēfîr ḥēfîr diyende Ḫānímlārín seyrannārí pek ḳutlú! Her ikincî köynēgîn girende İmam Eḥmed muma, ḫinneye tutúlú Bėlîn çēkîp işe cānín ḳoyanda Allā āçsín o baġlānmíş baḫtlārí İlan kimin sōḫúlmaġa başlārdí Ḥaḳ düzēltsîn o ēgîlmiş taḫtlārí Uşaġlar o ussuyun bāşín daşlārdí 9. 13. Duzḫurmātí gün batmaġa enende Duzḫurmātí gēlsîn bahar gēlînî (ᶜebid Tuᶜma) nāḫírıyla dönende Ḫinnelēnsîn derd teppe ēlînî Ceddelerde şen guloblar yananda Güzgü tutsun avsaf(ḫāní gėvlînî) Dostlar aḥbablar konāġlíġa gedeller Neşelēnsîn ḳuzularla ḳōyúnnar Dātlí dātlí, ḫoş soḥbetler ėdeller Ḳāsírlarda ḳursunnar ḫoş ōyúnnar 14. 51 Bize Ulu Teppe’den vėr bir ḫeber! Baḫ Küzēçî Zenaᶜbdin işine Kaç ᶜasırlar yola sāldí bú eser? Diḳḳet ėyle şerbelērîn nāḳşína Tārîḫ āçsín āġzín baḫaġ ne diyer? Allā! Allā! Bú nāzíg küp küzeye Kervenlere yol gösteren yuldúzúġ! Ad vėrēydî bȫyǘg bir ad ḳazaya Her gėceye ḳārşí bizler gundúzúġ! 19. 15. Bilmen neden ġēmlî Duz’un daġlārí? Duzḫurmātí d im cōşsín bulāġíy Aḳsu ussúz ḳoymaz güllü baġlārí? Ḳurumāsín bayaz āltín duzlāġíy Şaḳraḳ bilbil şen cumḅuta yalvārí Tēmîz ḳālsín ḳutsal ḳālsín torpāgíy Ötēdîġce saf ėder ġēmlî başlārí Dosta cennet duşmannara ataş ol, Ziyēdîr bile o cānsíz daşlārí Darda, varda, rüḥümüze yoldaş ol 20. 16. Duzḫurmātí āydín ōssún gözlērîn, Güzgü nēdî avsaf güller yāníyda? Muḫlus ōssún ustadlārín özlērîn, Kaman nēdî o bilbiller yāníyda? Ḥür beslēnsîn oġlannārín ḳizlērîn, Lal dilenir o şen güller yāníyda! Ögrēnsînner nēdî ḥayat meᶜnēsî? Ḥüsünde tek bir ayete camālsín Nēdî vācîḅ!? Nēdî ḥāḳín ammāsí? Nāzíglıġda sen müzrip emsālsín 21. 17. Ergenlērîn tōyda heley tepmēġî, Kim gȫrmǘyǘp Duz’un Ḳala’sın?! Saġ sāġdícín damnan şeker sepmēġî, Ussú dillērî ḳeyelērî yalāsín?! Uşaġlārín ōnú yėrden kapmāġí, Lobya ḫiyār ḳārpíza ḳol dolāsín?! Her yādíma düşse gėvlîmî ḫurc baġlar Gē gidēġîn birgün çay bostānína Sōlmúş ᶜümrüm birde baştan borc baġlar Ser ėdēġîn āḳ suyun destānína 18. 22. Usta deme kimseye boş bōşúna Duzḫurmātí, ay işiġlî gėceler, 52 Mēclîs ḳursun gençlerden ḳocalar, Sele mene kim aġlamaz o günde?! Beḥs ėdîlsîn tārîḫ yapan yüceler, Destelēnîr sine; zincir vurannar! Ancaġ olar sirētînde ᶜebret var! Ziyan ėtmez ḫėr işte can yorannar Ḥēmîyet var, fāzîlet var, ḥikmet var! 27. 23. Duzḫurmātí; dar gün ya da düşende Cütkār tōyú ḳālí ḫarman kaḫana Yaralardan ḳan aḫanda , coşanda Dost aḥbabla dolar ḥēvîş doḫana Fākír dalġa ḳārşísında çaşanda O heleyler he māḫsústí baḫana Sen sābírsan; sen davansan; sen dēlîl Yallā yārím bizde gireġ heleye, Üzün görse, şufa bulur her ᶜēlîl Aç gėvlîy kėfe; dalma beleye 28. 24. Duzḫurmātí Sēyyîd ᶜĀlî tekkēsî Duzḫurmātí arpa buġda biçilsin; Kȫylǘlērîn musteşfēsî, mekkēsî Sislenen zuvānínan sėçîlsin Orda gider bēᶜîz āᶜḳíl lekkēsî Ḫarman ōssún, cercerlerle gėçîlsin Çoḫ yaşāsín gözlērî toḫ sadalar! Pek sāvrúlsún den āyrílsın samannan Yol göstērîn ḫaḫa ocaġ zadalar Cütkār bāşí ayaz ōssún dumannan! 29. 25. Firdos ōssún bostannārín baġlārín Duzhurmātí ᶜēzîz beyram gelende Ḥürü ōssún teppelērîn,daġlārín Meytērçîler dāvíl, zırna çalanda, Āydín ōssún, işin ōssún çaġlārín Yėrle, gögler, kėyîf safayla dolanda, Safa sürsün cafa çeken ᶜāşíḳlar Gėvîlerden ciḫer kinler, zēhîrler! Şan ḳazānsín iman ēhlî sādíḳlar Mutlu yaşar zēngînnerden fāḳírlar! 30. 26. Duzḫurmātí, ne gēnîştî ḳucāġíy? Duzḫurmātí, muḥarramın ōnúnda, Avdandı her ücün, her bucāġíy! Hep şēhîdler canlānír göz ȫgǘnde Sāvúġ yaḫmaz meḫrimlere ocāġíy! 53 Kim ėylîġ itirirse pis ōssún Oġlanla ḳiz tēpsîn āġír heleyler Dünyelerde üzǘ ḳere his ōssún 35. 31. Duzḫurmātí kim tānímaz ḫiçimî Duzḫurmātí Abu ēyîp ḳehvēsî, Buz seḳēllî yōġún biġlî biçimî Dünye gȫrmǘş iḫtiyar yuvāsí, Yėmîn diçmeġ yānínda ussú içimî Ėyyî çāyí, debeng başalar davāsí, Göresen ne annātmíştí ayattan?! Kim aḫtarsa orda tapar nērgîle ! O tēlîḥsiz ne ḫėr gȫrdǘ hayātíndan Sēsî benzer zāvḳsíz öten bilbile ! 36. 32. Duzḫurmātí; Āḳsú ḳāvín ḳārpízí Duzḫurmātí kifte Dallal Vahaḅ Şāvúrlídír lala kimin ḳirmizî Bōyú orta rēngî esmer, ses ḳaba Gēlîn barmāġídí o? Ya tērᶜîzî Ōnçík söz diyen bāḫsín cavaba Yaz günnērî yükle satar ekeller Aḳ ussú kimin bulansa tėz durúlú Ḳāvún ḳārpíz dolar ḫannar, dukannar Ḫaḫ sȫzǘne giden kės çoḫ yōrúlú 37. 33. Köyden gēldî ōdún ḳiyyiġ satannar Yas bāşlíyan Firce ᶜemme sazlādí?! Gėcēnîn yas köynēgînî...yurtannar Yasa gelen arvadlārí gözlēdî Babāmsíz yan siz yollārí tutannar O atāşlí gėvîllērî buzlādí ?! Allā gȫzǘ ōssún her merd yōḫsúlda Allā sābír vėrsîn ȫlǘ seḥēbîne Ōdúr tēmîz ḳanda şērîf āsílda! Hiç kimsēnî soḥmāsín yas ᶜazābína 38. 34. O dērkînar köşelerde gėzēydîm Etrēfîyde dursun Türkman köylērî Pērîşannar cefāsína dözēydîm Ēkînlērînîn kėsîlmēsîn ussuylārí Her duyġumu var bōynína dözēydîm Havalānsín şēnlîġlērî, tōylārí Onnan sora melēk˗îl Mavt gelēydî Tēmîzlēnsîn bezēdîlsin saraylar Bú amanat yōrġún rüḥǘmǘ alāydí ! 54 39. 43. Duzḫurmātí ḫazan yėlî esende Yurdum ᶜāşḳín nefēsîmde, ḳānímda Üzǘ ḳurru göz baġlārí basanda Sene göre gözel yōḫtú yānímda ēmlî bilbil gülden umut kėsende Ḳurban sene mālím, mülküm cānímda Yōrġún cütkār cüte ḳo ar himmetle Elden gelen budu baḫma ḳusura Cennete ḥür girmez ossa minnetle Yurd ōġrúnda ȫlǘm hoştú cēsúra 40. 44. Toprāġíyda yātírí merd ecdalar Pek günēḥsîz uşālíġín çāġínda Yėrlērînde bügün yaşar evladlar Çik bişmiş tut yērdîġ ᶜbdî bāġínda Bunnan sora gelecēġdîr aḫfadlar Sallānírdíġ aġaclar budāġínda Bú mesreḥte her gelen bir yol oynar Minî, minî ḳuşlardan saynārdíġ Ḫānçí oynar yōlçú oynar yol oynar Ḳuzularla oġlaġlarla oynārdíġ 41. 45. Duzḫurmātí torpāġíydan orpaġam Ḳiş gėcēsî Nenem ḳil, yüng didērdî Emcēgînden pek süt ēmîp dudāġím Yatmasāydím dātlí leyle ėdērdî Çaḫmāġíydan ataş ālíp çırāġím Allā! Sēsî nanca ḫoşuma gidērdî Sümüg sennen damar sennen ḳan sennen Yavaş yavaş şirin yuḫuya gėçērdîm Servet sennen ᶜizzet sennen can sennen Düşümde neççe defᶜe gögde uçārdím 42. 46. Duzḫurmātí gözlērîmîn bebēgî Meryem dayza ḥayat ma al diyērdî Ümidlērîm cennētînîn çiçēgî Yalan gerçek bir birine uyārdí Başta gelen emeglērîmîn emēgî Hēpîmizin havāsíní yayārdí Ḥāpsí sensen Duz’um sēnsîz men hiçem Gah ḫānímda yanda sāḳḳíz çeynērdî Sene ḳārşí ḫāyín çiḫsem men bicem Çenekēsî dudaġlārí oynārdí 55 47. 51. Ḥür orpaġdan daḳ Ḥamam ḳol yapārdíġ Yāġíş tutulsāydí küse gelērdî Üstüne ussú āvúc āvúc sepērdîġ Çomāḳíyla ḳāpílārí çalārdí İçin ōyúp tapaġ olanda ḳopārdíġ Gah ėvden un gah ėvden yaġ alārdí Başḳāsína başlārdíġ ġem yėmeden Uşaġlārín ḳēlbînde ḫof ekērdî Dayārdíġ cafaya of dėmeden Ḫānímlar ussú bāşína damnan tökērdî 48. 52. ᶜarabana tėlle, tėlsîz sürērdîġ Murs bulutlar memelērîn saġanda Yol üstünde muḥattalar ḳurārdíġ (Ḳēmçî ḳuyruġ) (ᶜennem kalav) yaġanda Yorulmāzdíġ tenbēllîġî vurārdíġ Gök gēlînî ayazlardan doġanda Ne bayāzdí˗Allah˗uşaġ dünyēsî ! Yėşîl umut siyah yāsí boġārdí Uşāġlíġdí her ḥayātín binēsî!! Ḳocālmíş göz boz farrāsín yiġērdî 49. 53. Ḥeccî Kāzím çoḫa ᶜaba girērdî Dere kinārínda damlar ḳazārdíġ Biġin burup aġ seḳḳēlîn tarārdí Reftlērînî ḳiriġ sāḫsí düzērdîġ Bizlere çoḫ gözel ȫgǘt vėrērdî Ḳuşlar kimin ḳanat çālíp süzērdîġ Ḥaḳḳetten meḥellēnîn gülüydǘ Tenekeden ḳalḫan ḳilînç ḳēmîşten Bāşí ḥikmet, gėvlî reḥmet dōlúydú Ōyúnúmúz boş olmāzdí dȫgǘşten 50. 54. Cihan ᶜemme gāvúz tuluġ çalḫārdí Kėçel Kāzím şam dārrísí satārdí Ḳollārí tenge düşērdî salḫārdí Āçílmışa āçílmāmíş ḳatārdí Uşaġlar mat mat üzüne baḫārdí Uşaġlar ne kėyîf etēgîn tutārdí Tas ēlînde herkes ᶜayran beklērdî Kimin ele bāḫíp kimî alārdí Öge gėçmeġ için girsin teklērdî Kimî toḫ yip kimî mēḥrîm ḳalārdí 56 55. 59. Nēdîr ėdende nenem fētîr yapārdí Kuş vurunla sopanla ḥerb ėtmîşiġ Tēndîrdeyken fincan kimin köpērdî Ḳirilmişiġ ḳirmişiġ sulḥ tutmuşuġ Yaġ sürtērdî üzüne şeker sepērdî Uşaġkan çoḫ köynegler yurtmuşuġ Yōlú kėsen köpeglērî haylārdíġ O Sopanla ay nece şārḳíldārdí Ōnú bir bir ḳomşulara paylārdíġ O kelleler vay nece tārḳíldārdí 56. 60. Mēlîḥ ādlí bir köpēgîmîz vāríydí Ay şamlāndí! Her kim çiḥmez yāzíya Ne lügüydî, nede birden zōríydí Yārín vėrrîġ nenēsînî ḳāzíya Alacāydí bir gȫzǘyde kōrúydú Ōḫú oyna sora baş ḳoş yāzíya Ḳāpímızın ḳārşísında yatārdí Arḫadaşlar oynamaġda lezzet var Babam her gün ona ekmeg atārdí Yorġun ārġín nefeslere reḥet var 57. 61. Günnüġümizde çāḳlí mērzîḥ alārdíġ Şeker nenem, ḳaymaġ nenem, bal nenem ᶜĀnḳírana iti leble salārdíġ Alma, üzüm, limî, pırtıḳal nenem Kim yatsāydí mērzîḥine çalārdíġ Ser ḳōlúyú yōrġún bāşím sal nenem Kėyîf ondānydí yatan uşaġ bişsēydî Leyla ėle; balam balam yatasan ᶜar ōlúrdu kim tavannan düşseyēdî! Saf reḥete, gül yuḫuya batasan 58. 62. Elmizle için dāşí egērdîġ Yaz günnērî ne ḫoş arḫta çimērdîġ Çiçid daştan yumru kelle dögērdîġ Gah üzērdîġ gah da suya tumārdíġ Ḳirilsēydî babāsíní sögērdîġ Burnumuzú tutup gȫzǘmüzü yumārdíġ Şahādímız baġvan töker ārḫíydí Ḥaram eger dünye nēdî bilērdîġ O sudākî ḳeyyelērîn çārḫídí Ȫlǘm ādí gelsēydî biz gülērdîġ 57 63. 67. Oturārdíġ heyvanda çay içērdîġ Ahşam vāḫtí ḳeterden zaġ gėçmēgî Söz heketle birbirmizî açārdíġ Uşaġlārín göge āvúc açmāġí Her ne gēlîp dil ȫgǘne biçērdîġ Ēlîme ḫinne diye diye ḳaçmāġí Mensem çāyímí ᶜēccî ᶜēccî içērdîm Ḥür kimin gėzer gėvlîm bāġínda Sora dȫnǘp şekērînî süçērdîm Āydín ėder gȫzǘmǘ göz çāġínda 64. 68. Daş yiġirdim mēnî köpeg dişlēdî Dēllî Ḫile bostannarda gėzērdî Diş yėrînî ḳan aḫmaġa başlādí Gėvelērî tekkelērî ezērdî Ah! Yarāsí neççe ḥafta işlēdî Levātíyla ᶜekrab, ilan ḳazārdí ᶜāvîl ȫlǘp ay baba ne zōrúyídí Saḫlānírdíġ soḳāḳmíza girsēydî Ḳuş gėçîrtmez atāşíydí, ḳuruydí Çoḫ ḳorḫārdí her kim ōnú görsēydî 65. 69. Aġaclara ḳimiġ daşlar çalārdíġ Ḳallanḳoçla legleg gözden ėttîler Ērîg, alma, ᶜincir, ḫurma salārdíġ Nēdî, bular gene Ḥece gėttîler Ēlîmîze düşēnî ḥak bölērdîġ Allā!Allā kimî zeyrat ėttîler! Sora herkes öz pāyíní sayārdí Heya iḫdᶜi ya nefs il˗usul Ya etēgîne, ya da cėbîne ḳoyārdí Ve iḳtēdî biḫeyr elvara el˗rēsúl 66. 70. Gözlērîmnen itmez ėv ėv ōyúnú Duzḫurmātí, atla gēlîn gėtmēġî Her ḳiz yērdî ḳāvúrçāġínín vāyíní Her ḳōlúnnan bir ḫānímın tutmāġí Sėvgîlisiçin tutārdí tōyúnú Kürekēnîn damnan turunc atmāġí Öz ȫzǘnǘ büyük ḫātín sayārdí Bir tāvíydí bittî gėttî o günnen Bú usulla istiḳbālín yayārdí Sēkî indî gėçer gȫzǘm ȫgǘnnen 58 71. 75. Ay çiḫmēdî, ḥüt ȫgǘnǘ tutıptí Yėllepeyle çėvîrkeyle ḳoşārdíġ Birden ōnú Yünüs kimin utıptí Mindiḳ pissig, ḳucāġmúzda daşārdíġ Bir baḫ hele çoḫ kimseler yātíptí Allā!Ne ḥoş bir ᶜalemde yaşārdíġ Yatannārí oyātsínnar oyaġlar Gėttî gelmez, dönmez ōldú o günner Āyrí yėrînî vurmaz ᶜādî çiraġlar İndî girseġ uymaz bize o dünner 72. 76. Gene gēldî soḳāḳmíza şevkete Duzḫurmātí! Bú dünye çoḫ şirindî! Gȫzǘnǘ tikip simsimiye, şerbete Sicaġ ise, sāvvúġ ise, sērîndî irētlîdî hiç ḫor baḫmaz ḥayata Gözdayaz gȫrǘnürse, dērîndî Çoḫ bıtaḳa tuttú amma çiḫmēdî ᶜĀḳḳíl adam vāḫtíní boş gėçîrtmez Nāsîb bir ay ona dātlí baḫmādí Ḥayat ḳōşún ġem yėlînde uçurtmaz 73. 77. O ḳizlērîn damda rēḥîn ekmēġî Yėllepeden sōrdúm, nevar ataşta? Sebbeḥ ertē cerreyle ussúçekmēġî Dėdî Baḫma çoḫ bele var bú başta! Elde, kalav, zubun, köyneg tikmēġî Dėdîm: Sene göre ne var bú yaşta! Ḫātírāmín levḥēsînde mērsúmdú Dėdî: Her kim gėçmesse nar Unutmamaġ ḫētmî ile mēḫtúmdú Ḥayat görmez miḳim ḳorḫar ȫlǘmnen 74. 78. Uşaġlārín boş boş yėre dȫgǘşǘ İgid ōlú meydanda ḳan tökmîyen? Arvadlārín sāyíşmāġí, sȫgǘşǘ ᶜāşíḳ ōlú daġ daşta yol ēkmîyen Adamlārín birbirinen lēgîşî Şāᶜîr ōlú derd, ġem,cafa çēkmîyen Meḥelēnîn havāsíní bozārdí Şeref yōlú tikānlídí, tikānlí! Nāmís zordan o dertlere dözērdî Şöhret ufḳu dumānlíydí, dumānlí 59 79. 83. Ḳoy Yüsüf’ün köyneglērîn yėrîtsinner Duzḫurmātí! Ḥayat gȫzǘ ᶜilimdî Ḳuyulara, zindannara ātsínnar Gē ögreneġ cāhîl ḳalmaġ zulumdú Ḳere ḳolar bazārínda sātsínnar Baḫ, cahalet ne bȫyǘg ölümdǘ Be kim mısır māvkîbînî bezētsîn? Hel yestēvî el˗ᶜālîm ü el˗cāhílú? Ḳoca Yaᶜḳub kime ēlîn uzātsín Em yastēvî el˗ᶜālî ü ve el˗sāfîlǘ? 80. 84. Derd olmasa aslan dermen yaramaz İman ėder ḥür ḥüriyet tōḳúna! ᶜāşík olmasa yar yāríní aramaz āvḳlí olan degmez kimse zāvḳína Ḫar olmasa kimse gülü dermez Aya gėden baḫmaz uzaġ yāḫína! Her gunduzun ḳēdrîn artan gėcēdî He˗Duzum˗ He ḥayat kifāḥtí Baḫ ḳēdrîn ārtíġ işî necēdî! Himmētlîler vāḫtí daim sebbēḥtî 81. 85. Duzḫurmātí! Gėvîl sėven sultāndí İgide vėr ḳilînç, meydan, ḳir ātí Şeytan yōḫtú her nefes bir şeytāndí Ḥēkîme vėr mālí, mülkü, devlētî Ḥāḳtan fazla dil dėdîġî büḥtēndî Umutlu ol umut besler ḥayātí Āġír ḳeye uçmaz yüngül ile İnan ārtíġ ḳiş ḳārnínda bahar var ᶜāḳḳíl ilan çiḫmez şirin dil ile Murs gėceden sora güler nahar var 82. 86. Kirşannan aġārdílmaz siyahlar Hiç zan ėtme şēhîd ḳāní belēştî El boyaġla dātlí olmaz şifahlar Gözlērîn aç! Her şēhîd bir günēştî Fırtınayla zēngîn olmaz deryahlar Ḥak nurdur, zulum üstüne atāştí Beşaşetle zēncî üzler nurlāní Her gėvîlde var şēhîdin surētî Sükünetle oḳyanuslar derlēnî Ana şēhîd şanlāntírír millētî 60 87. 91. Yāzíġ bú aġ iman ḳere boyānsín! Gēnclîġ digel genc kimseler dālsínnar Felek nēdî ḫaḫ ḥēkîmine inānsín!! Havaslārín melhelere sāssínnar Gėce gėçtî yata ḳalan oyānsín!! Hāḳîḳetten uzaġ, cāhîl ḳāssínnar Göresen var bir ḳāvîm bizî gėçmēsîn? Gēnclîġ budu, gerek her genç çālíşsın Kim ḳālúbdur ḫėri şerden seçmēsîn Aḫlaḳ,edeb, ᶜilim ᶜirfan ālíşsın 88. 92. Bārí dātlí tekke lėşî ᶜecibdî! Medēnîyet dėdî çılpaġ ōssún ḳiz?? Bir baḫ kimler bú dünyēnî incidî! Ne isterse nefes ōnú ālsín ḳiz?! Yārút sufí, ya da fārfút hēccîdî Öz bāşína, öz kėfîne ḳāssín ḳiz Kȫtǘ nefēsîn ḳēbîl olmaz tobāsí Eger diyibse neᶜlet gēlsîn cānína Zemzemden ᶜel olursa ᶜabāsí Parçalānsín boyānsín al ḳānína 89. 93. Duzḫurmātí Buraḳ kimin uçāydím Nenem dėdî: Oġlum bir baḫ millete Bú ḳarānnîġ ᶜalēmînî gėçēydîm Gör nefesler nece uyúp zillete! Millet için nur ḳāpísíní açāydím Bunun vāyí mēnî sālíp ᶜillete Herkes hāḳḳín mizānínda durāydí Dėdîm: hēpsî sėvgînîn ḳitliġidî Vēznîndēkî nuḳsānlíġí görēydîm Ḫaḫ sērgîsîz ciġara gȫtlǘġüdü 90. 94. İḫtiyārlíġdır ḳoca çoḫ ōtúrma Gėvîllērî āydínlatan imāndí! Ōtúra, ōtúra, tenbēllîġî ārtírma Saf imāní bulāntíran gümāndí! Var umudun ḥesretlerde itirme ᶜēḳîdēsîz ḥayat fuvzı, dumāndí! Di bir silkin oġulları irşad ėt Umudum var zulmun kȫkǘ kėsîlsin Egirî yoldan, kȫtǘ yoldan ibᶜad ėt Ḥak bayraġ bütün yėrde āsílsın 61 95. 99. Bir ḳolbaḳa çiḫtî miçek āvúna Bir memleket sebbēḥînde yatmassa İlan yōlún kėstî düştǘ tāvína Öz sirrinî aġyārína satmassa Güle güle sürdǘ ōnú ėvîne Öz ēlî ile fena ipin tutmassa Dėdî: İlan şaḳḳan dȫndǘ gerçege! Tēdmîr olmaz, tēᶜmîr ōlú ḳāldíġça Dėdî: Allā rēḥîm eylēdî miçege! Şēʻnî artar ḥayattan ders āldíġça 96. 100. Zan ėdērdîm ḳuvat harda ḥaḳ orda, Merd yurdunú satmaz alsa ᶜasmāní Ḥayat dātlí,...Bütün günler aḳ orda Mēcbúriyet ġērîb ėder insāní Gah yėr gȫrdǘm ḳut ōlúp toḫ orda Allā yurdsız ḳoymāsín hiç kimsēnî Āyírd ėttîm ḥaḳ bir ince kuvāttí? Ḥalal ōssún ᶜilm ardınca koşāní Ḫuriyēttî , ᶜedelāttí , ḫayāttí! Salam ōssún ġurbet ile düşene 97. 101. Gözēllîġin ḥeḳiḳētî sėvmēġdî; Duzḫurmātí, bú dünye bir meydāndí Ḥis ėtmēdîġî, zavḳlanmāġdí, doymādíġí Umutlú ḫoş , meʻüse zindāndí Çerçevēsî yāḳíşmāġdí, uymāġdí Mende direm bütün gelen gėdēndî Māᶜḳúl dȫgǘ ; ᶜam sürülsüm ʻözele Ama bir baḫ aḥmaḳ harda ȫzǘ harda Çoḫ günēḥtî pis diyilsin gözele Ēgîrî harda, ḳiriġ harda, düz harda 98. 102. Duzḫurmātí, sanma ḥayat göc ōlúp Ḥak güneşten daha fazla bēllîdî Gėçen günler āltín bügün tuc ōlúp Ḥākí ėyyî görmeyen göz ḳillidî Ēskî ḫuy, ḫalḳ bú zamanda ḥic ōlúp Amma ḫaḫ ḥak ᶜāşḳí dēllîdî Ḫaḫ daş dȫgǘ cānsíz ḳāssín yėrînde Ḳurt durarkan kim ḥak vėrer ḳuzuya İnsānîyet çāşmíyacaġ sēyrînde Kim bir düz söz dier ēgîrî ḳāzíya 62 103. 107. Zēngîn olmaz ḫaḫ mālíní çalan kės Dėdîm zaman: Ne yamansan dillerde Yōḫsúl olmaz işin iyi bilen kės Dėdî: Yaḫam yōḫtú ḳālsín ellerde Mutlu olmaz asla rēzîl olan kės Dėdîm: Bildir ne var bú ḳā˗lú ḳillerde Nēfsî zēngîn olan kimse zēngîndî Dėdî: Baḫaḫ pisin neyden peklēsîn? Nēfsî zēlîl ḳārún ossa ēngîndî Mennen başka kime yükün yüklēsîn? 104. 108. Ḳurttan ḳaçan ḳuzu yāzíġ kėsîlsîn Mende düştüm tikānlí ᶜāşíḳ yōlúna, Ḳinardan baş aşaġa āsílsın Yüz çėvîrdim ᶜāşíḳlārín ēlîne, uçsuz ḳāní ḳondarāsíyla bāsílsın Dērdîm sērdîm duyġú sāzínın tėlîne Ḥērîf ḳassab bāḫím ḳurtu tutmuru? Sonda buldum ġārímda ġar yōḫtú Zor bāşína erkēklîgîn sātmírí? Onda bildim arādíġım yar yōḫtú 105. 109. Duzḫurmātí, ne var yalan dėmeġde? Yolad gȫrdǘm bir nāzíg gül ātílıp Ne var yėtîm, miskin ḥāḳḳín yėmeġde? Yüzü sōlúp, yanaġlārí yırtılıp Ne var suçsuz, beriʻ cana ḳiymeġde? Saġ yānínda bú vāsîyet tutlmuş Kim, kime yalan kuyruġ ōlúptí? Bú ᶜalemde keşke bir ḫar olāydím Nāḫsí zālím ēzîlipti, ȫlǘptǘ? Kedersizler gȫzǘne batar olāydím 106. 110. Keşke, keşke men bir ḳēmçî olāydím, Dėdîm ḥēkîm: Ḥak düşübtî kinara! Her vicdānsíz zālíma toḫ çalāydím, Dėdî: Bügün iᶜtiraz yoḫ dinara! Mā lúmlārín ḥāḳḳín onnan alāydím, Dėdîm: Bir az vicdan ara, dinara! Nēşîr olāydí aġ ᶜedelet her yėrde Dėdî: Hay hay! Bügün parādí! Besle nēydî ėtten pissig bir yėrde Dėdîm:Vay, vay! Bügün cannara yarādí 63 111 115. Bú sebbēḥîn gȫzǘn yuman dün dȫgǘ Gē o tamᶜ bazārínan geçēġîn Karānlíġa ḫāḫí soḫan gün dȫgǘ Bú ḳeneᶜet badāsíní içēġîn İslamlārí gērî ḳoyan din dȫgǘ Bir az dur dur ḳānîᶜlērî sėçēġîn; Enānîyet cānímızı sir ėdîp, Bir tenbel, birî ᶜēcîz, birî boş Reya,,,Reya, tāvímızı fer ėdîp! Bulārí ḥisabdan lütfe bir düş 112. 116. Nanca gėtse mezheblerde iḫtilaf Bāsílmıyan kȫşēlerde iz olmaz, Onca ḳalmaz gėvîllerde iʻtilaf Meᶜdēnî saġ olan kimse ḥiz olmaz, Muʻmin durar bú fitneden bir taraf ᶜümrünǘ yen, ḳērrî birde ḳiz olmaz, He mezhebler˗vallah birdî cevhērdî Davāsz derd varsa oda ḥamaḳat Bıraḫ her şėyḫ bir söz dėsîn menberde Her nėtse ḫaḫa ėder cahalet 113. 117. Ḳoy şey annar bombalārín sāvúrsın, Baba, Nene, evlada göz ḳoymassa Siyah duman gün ȫgǘnǘ çėvîrsîn, Oġlanla, ḳiz birbirnî sėvmesse Ācí günner aḳlları ḳāvúrsún, İkkî gėvîl her tereften uymassa Şēbîhî bir nevᶜ hēḳîḳete dayāġdí! Çoha gėtmez cütleşmeġ bōzúlú Cāhîl bāşí ᶜalem için ayāġdí! Arvad...Kişî , her ikkisî ēzîlî 114. 118. Kim saḳḳālín fėrᶜún kimin uzatsa Yōḫsúl k izî sēnî zēᶜîf gȫrdǘler Yāḳút, mercan, cevēhîrle bezetse Şehvet için cānín nişan ḳōrdúlar Öz nēfsînî Allah’ına benzetse Ḥēpsîn ėttîler, ġēdîr ėttîler, vurdúlar Gerek onda ḥaḳ ḫōrúzú baynāsín Şir ḳizine bāḫím degēbîlmezler?! Musa çiḫsin o saḳḳalda oynāsín! Şah kizinî˗nişî˗sögēbîlmezler?! 64 119. 123. Koryalasa oġrāştí gün çiḫmēsîn, Dünye dünye, men sende bir mahmanam ᶜelem olan yuḫusunan kaḫmāsín, Ḥēḳîḳette, sarahette, hemanam Ėti gözler manzārína baḫmāsín, Vicdānímí gėçmem çünkü insanam Seḥer sȫktǘ cümle cāní ser ōldú Ḳoy oymāsín mene nēfsîm zamāním Bütün oy, bütün tāví fer ōldú Yeter, mene yar olursa imāním 120. 124. Duzḫurmātí, bú bāríş ne bāríştí? Al iç mēyî ġulmanlārín ēlînen Sümürgėçî dilî ḳērîş ḳērîştî, Gȫzǘn yumma gülşannārín gėvlînnen Gėvîl dāştí, üzü ḳurrú ḳēyîştî Söz dinneme meʻyüslārín dilinnen Ḳurt bāríşí ḳuzunu tutuncādí Kimkimiyçin bú dünyede ḫėr ister Dilin işî loḳmāní utuncādí Kim cennete de başḳāsí için yėr ister 121. 125. Duzḫurmātí, keşke bir gün olāydím Duzḫurmātí, bahara göz çatarsa O ḳarānníġ gėvillere dōlydím Duman bulut ᶜasman üzün tutarsa Māḥú ėdēydîm şērî, anan ölēydîm Yāġlí güneş ḳiş kēhfîde yatarsa Sērîlēydî ara yėrde müḥübbet Mēʻyǘs olma umud ḳuşú ḳonacaġ Yāşíyāydí ḳardaş kimin he millet Giden bahar birde gērî döneceġ 122. 126. Od içinde gögern gül şāᶜîrdî Duzḫurmātí, bahar fāslí olanda Gėvîl ėden ḫaḫa düz yol şāᶜîrîdî Eteglērîn gül, çiçegle dolanda Nur baydāġín ḳāldíran ḳol şāᶜîrîdî Her āríyan murādíní bulanda Nitēkîm aġ kāġíd ōlúp ḳelēmçîn Onda gider rüḥüm saran dumannar Bele ḥür şāᶜîr ōlúp ᶜelem için Dōġrú çiḫer yādímdākî gümenner 65 127. Ey; zālímlar, ey duşmannar meḳbērî Duzḫurmātí: Ey; igidler meḫfērî Yaşa, yaşa çoḫ yaşa ey ḥür Duz’um Ey ᶜālîmler, ey bilgiler menbērî Dünyelerce, zamannarca dur Duz’um 4.2. GÜRGÜR BABA’YA SELAM İsmail Serttürkmen tarafından yazılan 1965 yılında Kerkük’te basılmıştır. 101 beşlikten oluşan bir şiir kitabı 11 heceli 1965’te Kerkük belediye basım evinde basılmıştır. “Gürgür baba” adı Irak’ın kuzeyinde Kerkük yakınlarında bulunan bir petrol sahası ve gaz alevidir. 1972 yılında keşf edilmiştir. 40 metredir ve 250 yıldır yanmaktadır. Kerkük’ü ezelden beri aydınlatan sönmeyen sürekli yanan ocağı, yüz yıllarca dillerde destan olan hastalıklara şifa olan, yanarını ilham alarak Kerkük’ün yerel halk ağzıyla bu nazireyi yazmıştır. 1. Dėdîġim cümleler āhí kelamlar Gürgür baba salam ōssún dērînnen Çoḫ degērlî çoḫ meᶜnēlî annamlar Yabāncí dēgîlem özler ilinnen Dinne mēnî uzundú ᶜitābímíz Nene ḳucāġínnan merdler bėlînnen Bir esērdî millete kitābímíz Gürgür baba salsav bizî yādúva 4. Ādímíz bāġlídí sēnǘv ādúva Anlādúvsav cavap ister sözlērîm 2. Çėvîrmeyeceġem sennen gözlērîm Gürgür Baba gēldîm ᶜitaplaşmaġa Men içten dērtlîyem çōḫtú dertlērîm Daha dōġrúsú bele dertleşmeġe Ḥeyder Baba şāhît ossan bizlere Çoḫ bāḫísan bāşímdākî başbaġa Kāvúşurkan ḫoş kōnúşsın sizlere Bāşímdākî Türkman işarātí Ḳiyafētîmizdî toplar ᶜeşrētî 3. Birdaha ḥürmetten sēnî salamlar 66 5. 9. Gürgür Baba atāşúv yananda Gürgür baba biz biliriġ bėzmesen Yārí sārí yārísí dumanlananda Bahālísan cigērîmsen gȫzǘmsen Bilmēzîydiġ dėdiġǘv o anda Fida ōssún sene oġlan kizim sen Ḳōrḫúmuzdan uzaġlardan baḫārdíġ Damārúvda āḫan mēnîm ḳānímdí Yulduz kimin yataġlara aḫārdíġ Torpaġlārúv gümānímdí cānímdí 6. 10. Gürgür Baba yaz gėcēsî işiġǘv Gürgür baba sıḫınmışıġ yānúva Sāvúġlarda ḳizġin ḳizġin ḳişliġǘv İste bizden can ḳatāríġ cānúva Uşaġlārí sėvîndiren ḫōşlúġúv Bú bāyġínlıġ hardan gēldî ḳānúva Men bėşîgten ışıl ışıl baḫārdím Damarlārúvdākî dedēmîn ḳānídí Uşaġkan ḥikmētǘv oḫārdím Nėdîm Kerkük musāfírlar ḫānídí 7. 11. Bȫyǘk ōldúm ādúv ėyyî yazārdím Gürgür baba ḳelᶜemize kārşísan Duvarlarda, ḫerçannarda ḳazārdím Bizden uzaġ bilmem kime ḳōnúşusan Ādúv sėvmeyēnî āġíz bozārdím Gör sēsǘvden neler ne dāníşısan İşte zaman nėttî ėttî bizlere Gürgür baba uzaġ baḫaġ yollara Dayānmíşíġ, çōlúm çōcúġ sizlere Sona uçar gene ḳonar göllere 8. 12. Gürgür Baba işiġúvda oynārdíġ Gürgür baba dedelērîn ilinde Ḳazandākî nėftǘv gibi ḳeynērdîġ Kimler gėttî kimler ḳāldí yėrînde Sebbeḥ erken, ḫōrúzlardan baynārdíġ Bir ōyúnçaġ ōldúġ zaman ēlînde Harda ḳāldí günlērîmiz çāġímíz Bú feleg isterse güler ḥālúva Vėren ōldú baġvānímız bāġímíz Taraş ėder güzgü vėrî ēlǘve 13. 67 Gürgür baba āġír bāşlí olāydúv Tēhdîd ėde ėde bāşín yırġalar Ḳocalāydúv çoḫta yāşlí olāydúv Bilbiller yėrîne ḳōnúp ḳurġalar Ḳelem kimin mermer dāşlí olāydúv Allā bele vėrsîn bele ḫuylara Bir ḳirsēydǘv duşmannārín bāşíní Bilmem neden zulum ōllú illere Bėzar ėydǘv her ḫāyínín işinî 18. 14. Gürgür baba ḫarmannārín yėrînde Gürgür baba meḥellērîmin soḳāġí Ḳizler oynar āltún kemer bėlînde Her yėrden çōḫîymiş yanan ocāġí Mēᶜnî diyip sȫzǘ ērîr dilinde Neşēlî ossāydí çiçēglî bāġí Bizde uzaġlardan durup dinlērdîġ Diyērdîm zaman güldǘ üzüne Arasıra özlērîyden oynārdíġ Sōlmúşıydım gene gēldîm ȫzǘme 19. 15. Gürgür baba muḥattānín yōlúnda Gürgür baba ḳōyúnú ḳurta vėrdǘv Gözel yārín ḳollārímız ḳōlúnda Aramadan yėrîdǘv durdúv Saġ yānímíz tāḫíl güller solanda Bin ōldú dertlērǘ birken dērdǘv Ḳoḫlārdíġ öpe öpe nērgîzî Herkėsîn yükünǘ vėrdǘv dālína Arārdí görmesēydî yar bizî Duran ise ḳālíp ḥālí ḥālína 20. 16. Gürgür baba baġlar ḳōḫú saçārdí Gürgür baba sennen iller gėçtî Çėşît çėşît güllērîmiz açārdí Yanaşavdan nėççe kervan gėçtî Arḫlārímız hiç durmadan ḳaçārdí Gürgürtülü suyúvdan binner içtî Susuzluġtan sōldú pembe güllērîm Sennen istērdîler ḫesteler şifa Daha neye vārsín eken ellērîm Ne yāzíġdí bügün kālmíyíp vafa 21. 17. Gürgür baba daġlārúv da içērdîġ Gürgür baba zaman bizî çoraġlar Ḫayallāníp ormannara ḳaçārdíġ 68 Güllērîn ėyyîsin bizler biçērdîġ Çoḫ annādím sene olan dērdîmî Kime ḳāldí? Sen bissen çāġímíz Gȫzǘkǘrǘ sėvmîsen bize yārdímí Gėçtî gēnçlîġ ġezel ōldú bāġímíz 26. 22 Gürgür baba zulma ḳārşí ḳārşí dur Gürgür baba musallānín düzlüġǘ Yurt ḫāyínnarına çālída mārşí dur Seyran olan bahārlíġí yāzlíġí O kėsîzlērî mazlumlārí oḫşa dur Dede nēynîm diyen ḫoş avāzlíġí Yoḫsa nėdeceġem gürgür ādúva Bės karġar indî orda gēzîrî Salmaz iysev bizî günde yādúva Bú ḥallardan ürēgîmî ēzîrî 27. 23. Gürgür baba ḳētlîᶜāmín gününde Gürgür baba rüzgar gēlîp gėzērdî Āsílannar nēydî ḳişle ȫgǘnde ᶜāşíḳlārín her dērdînî yazārdí Kor dēgîldǘv gȫzǘv bāşúv yėrînde ēmlî olannara haman ḳazārdí āfîl ġāfîl samalara baḫārdúv İndî bilmem neden gelmez yāníma Durdurmadan nėftǘv kime aḫārdúv? Ḫōşlúġkan ġem boyāndí ḳāníma 24. 28. Gürgür baba dört baġlārín yānínda Aslan kimin gençler çuḳura dōldú Döşenērdîġ güzelce heyvanda Ḳannārí arḫ tēkîn göllere dōldú Tüngülüp düşērdîġ gül zamānínda Kimsēlî, kimsēsîz ellerde ḳāldí İndî bāḫím hiç gėtmîrîġ oraya Torpaġúvún yārsí kāndí yārísí can Daldākî üzümler dȫndǘ ḳuruya Biz ḳurban ōlmúşúġ sende ol ḳurban 25. 29. Gürgür baba dērdîmîzî sormasan Gürgür baba gömēnsîtler ḳaçārdí Gözlērîmnen aḫan yāşí görmesen Pencere kāpúya ataş açārdí Bú gürgür sēsǘvden birez durmasan? Silēḥsîz igidler ḥālí ne çarādí 69 Ḥāḳtí sen olārí oḫuyāydúv Biz sayaġkan sende bir az sayaġ ol Memleket ḫāyínín yāḫlíyāydúv Biz sene dayāġíġ sende bize dayaġ ol 30. 34. Gürgür baba gėcelērîn yārísí Bilmem nece ḫeberlere olāştím Şēhîdlērîn yālġúz ḳāldí yāvrúsú Çılġın çılġın oyan buyan dolāştím Mallārín gömēnîst ōldú vārísí Gah duvara gah atrafa satāştím Gene şerēfîmîzî ḳurtara bildiġ Yollar kėsîlmiştî yėrîm uzāġtí Duşmannārí ēzîp bildirdiġ Bilmem kimler ȫlǘp kimler tuzāġtí 31. 35. Günnerce bāşímız dalġālí ḳāldí İkincî gėcēnîn pek yārísında Dere teppe aġac her teref daldādí Ḫulyalar içinde ġem arāsínda Birgün bizden feleg namertce çāldí Ḳarānníġ seᶜetler ḳep ḳerēsînde Hiçte unutmādíġ gȫrdǘġümüz günǘ Birsî gēldî telefonla bildirdî Dēhrîn yāsí varsa vārmíş dügünǘ Dēdî uşağlārúv bizlērî ȫldîrdî 32. 36. Bilmem nece avlādílar bizlērî Heycanan parçalādím ȫzǘmǘ Kėstîler bėşîgte bala ḳızlārí Yaş yėrîne ḳan dōldúrdum gȫzǘmǘ İgittiler babāsíz ȫgsǘzlērî Kimse dinnēmîrdî feryad sȫzǘmǘ O günün yarāsí işler gėvlîmde Meydana gėtmeġe yol bulmaz ōldúm Dērdîmîz darmānsíz çara yōḫtú elde Kēstîler yōlúmú ḳātílmaz ōldúm 33. 37. Ḫāyín olma ḫizmet ėle yurdúva Üç gün kî gėce, ḥepse ātíldım Ölmeden çare tap yaman dērdǘve Tōrlú tōrlú afkarlara ḳātíldım Sora kıran düşer ḳalan ōrdúva Elden ele ḳuzú tēkîn sātíldım 70 Üsküt ol dėdîler kōnúşma fazla Ta öz balalārím toḫ gȫrmǘyünce Ḳānúvú içērîġ ōyúnla sazla Ya da nankörlērî gidertmēyînce 38. 42. Gėçtî günner herşey bēllî ōlúnca Neden sora bir az ȫzǘmǘ ȫgdǘm Ḥükmetten imdad ḳōlú gēlînce Sānkî samalardan gizlî ses duydum Ḥaḳ meydāní üzērîmize gülünce Neççe dost ehbābí men ȫzǘm sāydím Ḳurtārdílar elen ölen vārímíz Ses dėdî ki sēnǘvkiler ordādí Allah’ıdı bize dōġrú yārímíz Bir çoḫ Turkmannar’dan bācúv gildēdî 39. 43. Mēnîde sāldílar ḳānlí hēpîsten Olāştíra bildim ēlîm ellere Yėl tēkîn esērdîm koşārdím ḥirsten Bāḫtím sārí üzlǘ tutġun dillere Vuran hāylíyan çoḫ tēhdîdlî sesten Ḳalan ḳālíp ḳaçan ḳāçíp çöllere Aramādím kėser ōldúm yōlúmú Var bizden ölenner dėdîm? Yo dėdî Boşa vėrdîm ḳipḳirmizî ȫlǘmǘ Arḫadaşlārmízdan ölen çoḫ dėdî 40. 44. Ög kāpísına çoḫ gücle vārdím Dȫndǘ mene küçüg ōġlúm bāḫíştí Yollārí ḳāplíyan ḳannārí gȫrdǘm Bilmem nece yāníma sāríştí Bir ses duymāyínca ḳāpúsúnú ḳirdim Doya doya toḫtaşlāndí ḳoḫlāştí Gözgömērdî balalārím özlerem Baba dėdî şēhîtlērîmiz çōḫîymiş Ḳutum ḳurudú kor ōldú gözlērîm Bize yārdím ėden hiçte yōḫîymiş 41. 45. Duvara dayāndím dēllîler kimin Nece gēldǘv baba, nece olāştúv Allah’ım senēdî senēdî yėmîn Nāḫsí soḳaḳlardan ḳorḫmadan gėçtǘv Birşeye ārtíġ men dėmîrem āmîn O yaman ellerden necede ḳāçtúv 71 Oġlum dėdîm, bizim budú yōlúmuz Ta nelerden sora ataş kēsîldî Vāzîfēmîzî ḳurtarmaġdādí ēlîmîz Gėceyken ḫėrḫizler yōlú buldú 46. 50. Bele ḳāldí olan ḥallārímız günnerce Sāydíġ şēhîdlērî onnārí gėçîp Ses sadāsíz ȫlēnlērîmiz onnarca Kimî āsílmıştı kimî bōġúlup Yāşlí ġēmlî yatan binner binnerce Kimî parça parça yėrlere düşüp Bulāşmíştı herkes ġēmlî ġēmîne Ele düşennērî torpaġa gȫmdǘġ Kimse gelmez kimse gėtmez yānína El boş üz ḳere de ėvlere dȫndǘġ 47. 51. Bir çoḫ ėvlērmîz susuz yamanāsíz Neye dāldíġ ārtíġ yaslar başlādí Günnērî pērîşan ḫesteler ḥālsíz Dērîn dērîn ḫātíralar ėşlēdî Yārí cānlíykan yārsí cānsíz Şēhîd vėren ana kȫskǘn dişlēdî Bütün dünye ḳipḳirmiz boyāndí Yiġlirî sāzlírí hardasan balam Yātmíş olannārímíz hemen oyāndí Kimler mēnî dilēdî kimlere dilem 48. 52. Aramaġa başlādílar her yėrî Ay balam bilmirem harda gȫmǘldǘv Kimî bütün gȫmǘlüp kimî yārí Dönnen yānímdayduv namaz ḳildǘv Kimî kēsîlipti ḳocayla ḳārí Mene baḫa baḫa ḥesretle güldǘv Tānínmaz ōlmúştí şēhîdin üzǘ Dėdǘv gideceġem yoldaş yānína Bir ōlmúştu şirin kāşíyla gȫzǘ Ḳātílacaġam var merd meydānína 49. 53. Zālím eller işlēmîştî her yėrde İçin için sazlamaġlar her yanda Çālíp ḳirip tökǘp ḳēyîptî merde Şēhîdîn orbāsí ḳēynîrdi ḳanda Kimlērî ḥēpsîydî kimlērî torda Sōlmúş üzlērîmiz ḳafa dumāndí 72 Çıldırtmıştí ᶜāḳlímızı olaylar Gėçennerde bizlērîydiġ var olan Dȫnmǘştǘ mateme şānlí heleyler Milletlere mērtlîġ bizdēndî ḳalan 54. 58. Gürgür baba işte buydú annāttím Gürgür baba bú dünyeler dȫnǘrǘ Türlü türlü ācí bele dinnēttîm Nėftǘv dinar basar ġāzúv yānírí Bilmem siḫtim sēnî yoḫsa aġlāttím Kimler vėrdî cafa kim ḳazānírí Daha da sor cavablara ḥāzíram Feleg vėrrî birde āllí ēlǘvden Öz ilime öz yurduma nāzíram Kimse bilmez nice kēser dālúvdan 55. 59. Gürgür baba daha nece gülüm men? Gürgür baba dȫndǘm ᶜitablaşmaġa Neye vārsín ne selēşsîn dilim men? Yėngîden ōtúrp çoḫ dertleşmeġe Yiġleden dērdîmî kime diyim men? Bulutlar ḳārílsa dönse de aġa Kėşke dērdîmnen bir bilen olāydí Vaz gėçmerem ᶜāḳlǘv çėvîr bāşúva Ara sıra göz yāşímí silēydî Ḳoyma yabāncí iş ḳātsín işüve 56. 60. Bildǘv neden atraf daġlaram ġēmgîn? Gürgür baba ᶜasmānúva baḫaram Bol bol paralar var yurdumuz zēngîn Dārġín dārġín sirlērǘvi ōḫúram İsterse bú gȫrǘp felēgîn çēngîn Ḫayallardan duvar yāpíp yiḫerem Ne faydākî yārím mene yar olmaz Gah bulutlar ḳablar sama üzērînî Allah’ı vėrîptî ḳēdrînî bilmez! Gahta yāġíş yaġar yaşlar gȫzǘn 57. 61. Dalġalar içinde yāşíyan millet Dörd etrāfúv reng reng ōlú gėçer Gėcēsî derd dōlú gunduzu ᶜillet Sėvdavdayam ḥesret mēnî ḳurcalar Yāḳíşmāzdí bize bügünkü zillet Gėcev gören gündǘzǘvden borc alar 73 ᶜāşíḳuvam yoḫsa baḫmam üzüve Ḫaḫ nēdîyer ḳoyda dėsîn nėdēġîn? Gȫzǘm tikmem gėce gunduz gȫzǘve Ya bú derde dözeġ ya da gidēġîn 62. 66. Sene ᶜāşík olan mēḥrîmdî sennen Gürgür baba feleg ne yāptída yāptí Gėçer gėcelērî gündüzü ġemnen Yālġúz olan ȫzǘvçin bir dost tāptí Kėşke uzaġlara düşeydǘv menen Her gelen yėrînen men mēnîm ḳōptí Reḥet ōlúrduġ biz bú belelerden Bizlerse bilmiriġ kimdî dōstúmuz Ne ḳazānmíş ōldúġ elalardan Kimlērîn ēlîne düşer pōstúmuz 63. 67. Bú nėftǘvdî bize herşēyî gösteren Gürgür baba ḳalan ḳulan bizlērîġ Fenalıġlar pės havalar ēstîren Dedelerden gērî ḳalan izlērîġ Sensen suçlú bunda, sensen bāstíran Gėçmîş tārîḫlere içten sazlāríġ Neme deger vėrdîm er şehidlērî Ḳafaslarda pençeleşen kim vārdí? Gȫmdǘm öz ēlîmnen genc ümidlērî Kimlērîydî atalārímızı sėvērdî? 64. 68. Neden üzüm gülsün baba gürgürüm Gürgür baba ḳorḫma bügün yārínnan Az ḳālíbtí şiᶜrin ᶜāḳlím çıldırım Sıcāġínnan sāvvúġunnan ḳārínnan Sennen başka dērdîmi kimeye bildirem Düşüncēsî zēᶜîf soġan zārínnan Bú işe bir çara Allā ᶜāşḳína Bügün bele ise yārín dayanmaz Çoḫ vārlíġ bēnzîriġ çoḫ düşküne Feleg bir yanmādí herşeye ḳanmaz 65. 69. Gürgür baba zamannārín dilinde Gürgür baba sēnǘv ḳazan ḳālíbtí Çaş ḳālmíşíġ ōnún bunun ēlînde Gėce gunduz düşünceye dālíbtí Bāşímızı ḳōymúşuġ millet yōlúnda Özüde bilmirî neler ālíbtí 74 Nece girdüv nece çiḫisen bú ilden Kölgevde yaşyan ġērîbî tāní Nece ḳurtaracaġ gürgürlü sėlden Ne cāní cānúvdan ne ḳāndí ḳānúdan 70. 74. Gürgür baba yana yana göl ōldúv Sifle bir ḳan besler benzemez ḳana Kimin iydǘv? İndî kimlere ḳāldúv? Zālímca ḳiydiler çoḫ şirin cana Neler düşünürdǘv nelere dāldúv! Atāşúvdan beter ürēgîmiz yana Bir azda dal bizim olan ḫuylara Össem bile unutmaram günnērîmî Vāyúv ḳat bize düşen vaylara Çoḫ iri dārttílar imşaġ dennērîmî 71. 75. Gürgür baba zālím olma hāḳḳíma Gürgür baba gē yādlíyaġ özlērî Yök ekleme aġlaşan yüküme Uzaġlardan size baḫan gözlērî Dertleşēġîn sende ācí dērdîme Toḫ ėdîpsen āltúndan üzlērî Yarālíyam ȫzǘm çėşîtlî yėrden Sēnî bekliyenner kimdî bilisen? Almādím bir ḫeber vafāsíz yardan Neden sėvgîliye cafa ḳilisen? 72. 76. Yana yana Gürgür baba ḳalasan Gürgür baba yiġnaġ olaġ bir yėre Öz ġēmǘve gėce gunduz dalasan Ḳalmāsín arada teppeden dere Men dėdîġim ᶜaşḳa ȫzǘvî salasan Madāmkî bāḫtímíz ḳerēdî ḳere Bēlkî yanar sert gėvlǘv ḥālímıza Toplanāġín bir olāġín ilimizde Gėçîrtsev ḳōlúv ḳōlúmuza Ėv bizimdî anahtārí bėlmîzde 73. 77. Gürgür baba dere teppe bilmesen Ḳoca baba ḳoyma düşeġ dillere Sene dilenlērî hiçte dėlmesen Rēzîl olaġ āsíldan rēzîllere İllerce aġlādím gȫzǘm silmesen Bilmem sene dėyîm bilmem illere 75 Ḫāyín bize çaġdāşímíz çāġrímíz Yāġíş yaġar bizden uzaġ çöllere Lal ōlúp baġvānímíz bāġímíz Suyumuz yoḫ kuş ḳōnmúrú göllere 78. 82. Gürgür baba etraf daġa baḫarkan Gürgür baba arḫlārímíz ḳaçārdí! Yāġíş yaġar dereler aḫarkan Orāġímíz deste deste bėçārdí! Sėller daşlar māmúrlārí yiḫerken Bügüne baḫ ḫestelērîm naçārdí Kėşke mende yāġmúr ōlúp āyínāydím Nėdēġîn gülmürü üzüme feleg Faydāsíz atāşúví bir sȫndǘrēydîm Bir söz dėsem çālínír def dümbeleg 79. 83. Çoḫ ācídım yānúva gēldîġime Ḳirmiziler dolāndílar ėyyîce em tāşíyan ḥallārí gördǘġüme Bir dem fikirlere salan dalmaca Sır bilmeyennere sır vėrdîġime Durāndílar bir ᶜāşíḳ duranca Gürgür baba döneceġem gėdîrem Dalġa gēldî sėldî olan izlērîn Çoḫ ᶜitablar sene ḳārşí ėdîrem Gene dėdîġlērîmîz ōldú bizlērîn 80. 84. Kėşke dērdîm felege bildirēydîm Ay yulduza baḫārdíġ gėceler Bēlkî dinnērdî ah bir dindirēydîm Düşüncelērîmî dertler ḳurcalar Ḳizmiş ise ōdúr sȫndǘrēydîm Bōrcú vėren birde döner borc alar Sene ėyyî bēlkî sızlar ḥālíma Sāḳín güvēnîlmez feleg işine Yarvalmadan sēnǘv tēkîn zālíma Sēnî aldādí güldǘrǘ bōşúna 81. 85. Gürgür baba köylērîmîz uzāġtí Dėdîġimiz sözlērî annamādílar Çöllērîmîz bilbil yėrîne zāġtí Buyurduġlārímızı dinnemēdîler Badāmlí ḳuzumuz ḳōḫmúş ḳuzāġtí Uyġun olan şėyî aramādílar 76 Feleg dėdî dur baḫ size nėderem Ordādí her zaman siren gāhímíz Zaten budú bildiġimî ėderem Kor ėdēydî düşmannārí āhímíz 86. 90. Gürgür baba çoḫ selēştîm bes dēgî? Gürgür baba Teze’dēkî daġlārím Ḳardāşúvdākî mulla dēgî ḳas dēgî Atrāfínda nērgîz güllü daġlārím Gürsēsǘve göre sēsîm ses dēgî ēmgîn iymiş indî diyer çaġlārím Gē gideġde gėzeġ şirin illerde Kimse gelmez kimse gėtmez yānína Baḫ ne ḫarab gėzînisen dillerde Gėçen günner ḥēpsî minnet cānína 87. 91. Tileᶜfēr’în igidlērî merdlērî Gürgür baba Tāvíġ’ín minarāsí Bizdēndî cuvannārí ḳurtlārí Yarālídí kapānmírí yarāsí Saf ḳannārí sümüglērî ėtlērî Ēskî dōstúmuzdu dostlar arāsí Gē bulara birgün sefer ėdēġîn Yarāsína ḥēkîm tāpíp olāydí Ayaġ dēgî bāşímízdan gidēġîn Ḳarānníġlārína işiġ bulāydúv 88. 92. Ėrbil’in ḳelēsî üskütten baḫar Gürgür baba Duzḫurmātí daġlārí Feleg oḫārí oḫ üste taḫar Neşe vėren ᶜāşíklara baġlārí Yaş yėrîne, gözlērinen ḳan aḫar Harda ḳāldí Duz’un vėren çaġlārí Atrāfínda nisan suyu içenner Ōnún senen beklēdîġî çōḫîymîş Deste deste nērgîzlērî biçenner Güllērî var baġvannārí yōḫîymîş 89. 93. Āltúnkȫprǘ ᶜeşret yiġer bāşína Gürgür baba şah soran yollārí Çoḫ ēsgîdî kimse bilmez yāşíní? Bizî kuçāġlíyan tēmîz ḳollārí Ḫoş durāndí el uzatma işine Ḳuruptú bú dāġínda dallārí 77 Aç gȫzǘv bāḫgínan uzaġ yollara Dillērînnen anna nevar içinde Sēnî bēklîyen çoḫ uyma ellere Düzgün düzgün incî sedef içinde 94. 98. Ḫanēḳîn alma, ērǘg bāġínan Basra körfēzînden gideġ Tēbrîz’e (Vend) Nēhrîydi aḫan ōlú dāġínan Şēhrîyar’dan kāvúşāġín üzüze Gören diyer öpēydîm yuvāġínan Dizbēdîze ōtúraġ dünye bizbize Hüçḳereye birgün yōlúv düşende Ḥeyder baba ḳēyîş ḳurşaġ kȫyǘnde Baḫ neler vāríymış o gül gülşanda Baḫaġ neler ḳazāníptí ōyúnda 95. 99. İstersev gē gideġ Ḳızrabat’lara Ḥeyder baba gēldîm seleşmeġe Ōġríyāġín igitlere zatlara Küsmüşiysev sēnǘden bāríşaġ Baḫ kimler minerde ḳoşan atlara Çoḫ yōrġúnsan āhí yoḫ kōnúşmaġa Ḳāfîlēmîz oralardan gėçērdî Şēhrîyar’a cavap vėrîp olāydúv Herşēyîn ėyyîsin ordan sėçērdî Dertlērîne ḳulaġ vėrîp olāydúv 96. 100. Mendēlî’den kervānímız gėçende Uzaġdāyíġ sanma sēnî görmērîġ Āltún tasta sulāríní içende Vallā dilimizden sēnî salmāríġ Yėmyėşîl bāġínan lala biçende Sizden başḳa kimselere dalmāríġ Ḥürmet ēhlîdir mendelāvîler Ḥeyder baba gȫrdǘm sēnî düşümde Aslannardāndí ḳalan yāvrúlar Ḫeyālúv helede ḳālíb bāşímda 97. 101. Şahraban’nan Beᶜḳuba’dan Baġdad’a Yāzíġ feleg dünyēmîzî āyírıdı Köçe köçe yāyílmıştı öz dede Dōstú āttí duşmannārí ḳēyîrdî Kimî baġlārínda kimî ḳarfada Sānkî ḫoş günnērî birbir sāyírdí 78 Maraḳ ėtme gene biziġ durannar Feleg için dērtlî dōrú ornnnar 4.3. GÜRGÜR BABA Dr. Abdullatif Benderoğlu tarafından yazılmıştır. 1976 yılında Bağdad’ta basılmıştır . 46 beşliklerden oluşmaktadır. 1. Yanan üreg param parça dikilemez Gürgür baba vāḫtí gēldî bir gürle Gürgür baba saç atāşí yad yānsín Ataş sāçúp yurdumuzu bir nurla Uyḳuda olannārímız uyānsín Yaḳ kinnērî üreglerde ōḳúrla 5. Āydínlat tėz ḳrānlíġlı her yāní Gürgür baba bir çāġrí vėr durmadan Sil gözlerden sislērî hem dumāní Al ḳelēmî meḥkemēnî ḳurmadan 2. Hiç ummadan terse döner zarārímız Gürgür baba atāşíní yan bıraḫ İgitliġ der, erkēklîġ de bizdēdî Ölenlērçîn sėvgî gētî şan bıraḫ Gürgür baba ḳuru üregte sizdēdî Hiç ölmeyen tārîḫ bōyú şan bıraḫ 6. Ōġúz ōġlú oġuzlārí sal ya da Gürgür baba Türkmancādí dilimiz Bir dōstúnú gē satmāsín pek ya da Bú torpāġdí... Bú ᶜİraḳ’tı ilimiz 3. Çēlîklidir hiç bükülmez bėlîmiz Gürgür baba çaġlar bōyú çaġlarsan Pāríldırı oraġlārímız biçende Niçin dostun cigērînî daġlarsan Tārîḫ bōyú tārîḫmizin içinde Atāşgîle dört çuvārúv baġlarsan 8. Yėter ārtíġ bú vurmaġ bú daġlamaġ Dėvrîm vāḫtí ōḳúllārímız ḳuruldu Bitişmeyen yaralārí baġlamaġ 4. Daġlar gibî dērdîm vārdír çēkîlmez Şimşeg çaḫsa sėller esse sȫkǘlmez 79 Sen Türkman’san yāvrúm diye sōrúldú Murad ossa borclāríní öderler Babalārín ȫgǘtüyle vuruldu Bizde dōġrú insannāríz ey baba Sonda gene feryad ėttîn dad ėttîn Bú Oġuz da yanāríġ ey baba Özlēmîyle gėçmîş günü yad ėttîn 13. 9. Köylērîmizde yātírlar var insan var Milletten dem orannar gȫrǘndǘ Çaġlar bōyú gelenege iman var Zēhîr saçan ilannarda bōrúndú “Murtaza ᶜĀlî” daġlar dāġí ēgîlme İşte, bizde budu bir tek sōrúndú Dāġím çoḳdur daġlar peke yükleme Gürgür baba gerçektende bir söz aç 14. Yeter ārtíġ alav saçma lavlar saç “İmam Ḳēsîm”,”İmam ᶜabbas” ocāġí 10. Ḳucāġlíyíp bizlērî her bucāġí Gürgür baba Kērkǘk ilin satmādí Babalārímızdan ḳalan yurtdur ḳucāġí Dōstúnú da duşmānína ḳatmādí Eteg oynat, işte “Crıt meydāní” Ataş Ataş halavlāndí yatmādí Ḫezle gėzdir damarlarda al ḳāní Yüzlerce il gėçtî yine oyāġtí 15. ᶜİraḳ için sȫkǘlmeyen dayāġdí Bahar gēlî “Ḫoryat” Sēsî yücēlî 11. Aġācín da dērdî ossa incēlî “Ḳartal baba” bizim ilden gėçende Genç gȫnǘller yavaş yavaş ḳocālí İnsan ḳēdrî bilennērî sėçende “Sultan Sāḳí” gēlîn ḳizle bezēnî Sēnîn nėftlî bulāġínnan içende Oġlannārí şan gȫnǘlle düzēnî Bizde gėdîp onnan suyu içērdîġ 16. Daġ daşlārí yōrúlmadan gėçērdîġ Zulum ėvîn yıḫar sēnîn ocāġín 12. Sėvgî vėrer sėvînç saçar ḳucāġín Ḫestelērîmîz “Ḳōtúrca”ya giderler Ana ėvî, baba ėvî bucāġín Sėvînç dōlú şēnlîġlērî ėderler Gürgür baba “Gāvúr Bāġí” bizimdî 80 Şēhît düşen igit “Şekir” izimdî Uya dacaġ uyḳumuzdan bizlērî 17. 21. Öksüz ana adāġíní idērdî Gürgür baba sönmez sēnîn ocāġín Ēlî ḫinne maḳḳāmína gidērdî Ḳarānlíġta pırıl pırıl çırāġín Şānsí varsa istēdîġî bitērdî Vėr ēlînî tut sȫzǘme ḳulaġ Gürgür baba olārín nāzríní Alāvúní gėce gunduz saç bize Sen bilirdin muradlārín ḳēdrînî Salam gönder Şēhrîyar’a Tēbrîz’e 22. 18. Gürgür baba nėft bulāġín delēydîm Gürgür baba, Ḥeyder Baba aġlādí Gözlērînden aḫan yāşí silēydîm “Şehriyār’ín” yarāsíní baġlādí Giz sāḫlíyan gizlērînî bilēydîm Dāşí dünnen üreklērî daġlādí Şimşeglērîn dȫgǘmlērîn açārdím Sende bir az Tēbrîz için yan baba Parça parça atāşíní saçārdím Ḳan kardāşí ḳan ḳusuru ḳan baba 23. 19. Gürgür baba baḫ dünyeye gör bügün Tēbrîz yōlú bulutlarla ḳapāndí Māzlúmlārín ḥallāríní sor bügün Sėller gēldî gerdaplarla dolāndí Bizim gibî kēndî nēfsîn yor bügün Tēbrîz türkü al ḳānína bulāndí Āçlíġ çeken kimselerle dertleş gē Çek ḳilincin ḳoş ātína ḳuş gibî Yōrġún ārġín insannarla birleş gē Ȫzgǘrlüġün tad tādíní ḳuş gibî 24. 20. Ėvîn duman içindēdî gȫrǘlmez Tēbrîz gibî Şehriyār’ín gözlērî Ḳuşlar ḳafas içindēdî sōrúlmaz Ḳana dȫndǘ ḳan fışḳırrí sözlērî İnsan ḥāḳḳí bilmem neden ḳōrúlmaz Çocuḳlārín sārí sārí üzlērî Gürgür baba dünye bele ḳurulup Ḥeyder baba, Gürgür baba izlērî Zālím varken zulum vārdír gȫrǘlüp 81 25. 29. İnsannārín dōstlúġuna ināndíġ “Kāmbúç” dēgî ḳānlí sėller aḫarkan “Kerem” gibî alavlāndíġda yāndíġ Ḳurtuluşun şimşeglērî çaḫarkan Bú yolda kȫçlǘġlere dayāndíġ Sümürgünen köklērînî yaḫarkan Gürgür baba bir çoḫ yėrde savaş var Gürgür baba sende bizden salam ėt Sāríġí gētî, çabuk gelde yara sar Bizî düşün ȫzgǘrlüġü tamam ėt 26. 30. Gürgür baba bir çoḫ günner sayārdíġ Şafaḳ söker ōlú Māyís beyrāmí Tüm ḫelḳlērîn dōstlúġunu duyārdíġ Gürgür baba sende buldum çarāmí Sümürgėcî e lēyhîne yayārdíġ Hiç olacaġ sümürgėçî dırāmí Şimdî yine o fikir o yoldāyíġ Gürgür baba Ēfrîḳye’ye bir oġra Bú külmeyen ḳirilmiyen ḳoldāyíġ “Zėncî”lērîn ekmēgînî sen doġra 27. 31. “Filāstîn”nin çöllērîni dolan dur Gürgür baba kȫylǘlērî unutma Baḫ çevreye çādírlārí dolāntír Köyden gelen insannārí durutma Körpelērçîn bėşîg gētî yataġ ḳur Sȫzǘ söyle damāġíní ḳurutma Gör ḥallārí ekmeg yoḫtú yimeġe Köyden eser vārlíġmız şānímız Ḳalmādí güc sözlüġden söz dėmeġe Köy içinden dōġúbdur vicdānímız 28. 32. Gürgür baba uzaġ yürü az gėçme Kȫylǘ ōldúġ ḳivanç vėrdîn sen bize “Fitnāmín” savāşíní yaz gėçme Yol arādíġ gėtmen için yulduza Ḳarānlíġ parçalada vaz gėçme Ḳanat āçtíġ güneş gibî gunduza Ḳutuluştan ḳopan gėzî unutma Gürgür baba vėrîmlidi toprāġín Bōġúlsavda bir tikāní gül tutma Ḳarānlíġı āydínlātí çırāġín 82 33. 37. Biz sömerler zamānínnan burdāyíġ Gürgür baba ḳōyún ḳuzu yāyílí Gah sėvînçte gahta burda derdtēyîġ Kȫçǘmüzü gören kimse bāyílí Ōnúrumuz yėrîndēdî vardāyíġ Dōġdúġumuz işte bügün sāyílí Kȫyǘmüzde dōġdú bizim Fuzulî Sārí başaḳ tarlalarda sāçílí Dilim durmaz bana derler Fuzulî Baḫçalarda tumurcuḳlar āçílí 34. 38. Derdlērîmî ėşît ėşît bir dayan Gün gȫrmîyen tarlalārí görmēsîn Atāşím gör alāvímla birde yan Her dērdlînin dērdînî bir sorsāydín Gürgür baba uzaġ gėtme düşme yan Yıldırımın gümüş gibî vursāydín Çoḫlar vārdí sērîn gibî yāníplar Bende sēnîn atāşína yanārdím Atāşí da sú yėrîne sāníplar Şānlí dōlú tārîḫlērî anārdím 35. Dil açarken āçtím anam yānímda 39. İlk söz gėzdî damārímda ḳānímda Gürgür baba uzun iller bōyúnca Hala gėzer ürēgîmde cānímda Mutlu günner hiç görmēdîġ dōyúnca Gürgür baba ana dilin unutmam Sümürgėcî dērîmîzî sōyúnca Ḫalk yōlúndan başka bir yol hiç tutmam Toprāġínnan aḫan āltún ḳan ōldú 36. Baġçalardākî güllērîmiz he sōldú Yurdla ḫālḳín vārlíġlārí sātílmaz 40. Ne maḫlāzím sȫylǘyerek ātílmaz Pitrōlúna ḥesret olan ey baba Bú sėvgîye hiç bir sėvgî ḳātílmaz Ėvlādínan uzaġ ḳalan ey baba Gün gȫrmǘşem bú yurdumun bāġínda Atāşímızdan ataş alan ey baba Güneş doġan tarlāsínda dāġínda Bir yıldırım olmālísan bügünde Ataş ataş ḳalmālísan bügünde 83 41. Bú pitrōlún üreglērî dolāydí 45. Herkes yine istēġînî bulāydí Baḫ ᶜİrak’ın çehrēsîne ḳānína Her bir ėvde sėvînç şēnlîġ olāydí Millîleşme can vėrîpti cānína Gȫzǘmüzün işiġide sendēdî Herkes bügün göz dikiptir şānína Anāmízın bėşîgide sendēdî Gürgür baba sende işte bir görsen 42. Suhyōnîzimi yaḳmak için bir görsen Gürgür baba çarḫ dolāní devranla 46. Damārímda mērdlîġ coşar al ḳanla Bir Ḥēzîran bütün ḫēlḳîn beyrāmí Millet dērdîn bin yazārím vicdanla Hiçe uġrar Ēmrîkan dırāmí Gürgür baba sende buna coşāsín İşte budu bú Temmuz’un ḳurāmí Dēgîzlērî sen yelgēnsîz aşāsín Yollārímız tikānlídı uzāġdí 43. Sümürgėcî pilāní bir tuzāġdí Sümürgėçîn ḳol ḳanātíní baġlarkan Bāġrímızı gȫzǘmüzü daġlarkan Ḫēlḳîmizde ȫksǘz gibi aġlarkan Temmuz gēldî tüm zincirler ḳirildî Her yurddaşa ḥayat ḥaḳḳí vėrîldî 44. Her İngiliz dayāġíní dayārdí Yavaş yavaş dērrîmîzî soyārdí Ḳedērîmize ellērînî ḳoyārdí Öz yurdumuz ḳere āltún saçarkan Ḳuyulārí işçilērîmiz açarkan 84 4.4. KAYTAZ BABA- BİR ÖMÜR DESTANI Mehmet Mehdi Bayatoğlu tarafından yazılmıştır.1979 yılında Bağdad’ta basılmıştır . 90 beşilkten oluşmaktadır. “Keytez baba” adı Tuzhurmatu’da efsaneleşmiş bir bahçe adıdır. Tuzhurmatu ağzıyla yazılmıştır. Bayatoğlu Irak Türkmen halkının atasözlerine, çocuk oyunlarına, masallarına, eski destanlarına bu nazirede yer vermiştir. 1. Ḳeytez baba! Seḥer gȫzǘn açanda Ḳarānlíġlar ḳōrḫúsunan ḳaçanda Āydín güneş āltín sāçíy saçanda Ḥeyran ollam ḥüsnüy görende Ay buluttan aḥvālní soranda 2. Ḳeytez baba seḥer nurun egende Azan sēsî gȫnǘllērî çekende Ak bir şafaḳ “Ḳarāvúldan” sökende “Āḳsú” görrem tėz uyḳudan oyāní! Bütün güller güneş rēngîne boyāní 3. “Hürker” Ādlí aḳ bir yulduz çiḫende Kervan sēsî zulmet dāġín yiḫende Ḳōyún ḳuzú daġ dȫşǘne çiḫende Ḳāpíy çalar güneş sene yaltāní Ḳeytez baba yuḫú görmez oyāní 4. Ḳeytez baba, gȫzǘy tēkîn aḫāydím 85 Gül, çiçege güler üzden baḫāydím Gözlērîmîz ḥak yōlúna baḫāydí Dāġíntílíġ arāmízdan ḳaḫāydí Sėvînç gülü, murs yaḫana taḫāydím Aġac kimin bir baġlama olāydíġ Sene gelen mēnîm tēkîn dost ōssún Derdērîmîz durup çara bulāydíġ Sēnîy dōstúy ādíy gibi üst ōssún 9. 5. Ḳeytez baba, he insannar bāríşıtı Ḳeytez baba, yōlúm sene gėç düştü Yāḫşílıġa bōyún ēgdî çālíştí Dērdlî gȫnlǘm cōştú ḥēddînî āştí Mēfkǘreler ataş gibi ālíştí Çarpan üreg dēnîz tēkîn ḳan cōştú Ḳeytez baba sen ol bize bir dalda Sēnî gȫrdǘm tutġun gȫnlǘm āçíldí Ḳumru tēkîn öten biziġ bir dalda ēmlî üze āydín güller sāçíldí 10. 6. Ḳeytez baba, sögmēmîşem kimsēnî Ḳeytez baba, ana yurdu sendēdî Suçsuz yėre dögmēmîşem kimsēnî Millētîn dērdî dāġí mendēdî Demēsînner men ȫgmǘşem kimsēnî Düşünmemeġ, aramāsízlıġ ondādí Ḥaḳ ōġrúnca bāşím ȫzǘmnen Ḥaḳ gelende üzǘn oyza döndērî İnsan oġlu içindēdî sȫzǘmnün Düz kimseye günde leᶜnet göndērî 11. 7. Ḳeytez baba, ādím mēcnún ḳōydúlar Ḳeytez baba, millet ᶜāşḳí dērîndî Tiḥne sözden nāzíg bāġrím ōydúlar Ataş ise igid cana sērîndî Düz yollardan ēgrî yōlú ōydúlar Ne yāpmíşíġ gün o güne sērîndî “Ḥaḳ diyēnîn dēlîg ōlú kalāví” Ḳeytez baba, millētîmiz coşāydí “Ḳazan döner çorba ōlú pilāví” Ḥēpsî birden düz yollara ḳoşāydí 12. 8. Ḳeytez baba, göster bize işimiz Ḳeytez baba, yıldırımlar çaḫāydí Gerçeg ōssún ḫayālímız düşǘmǘz 86 Ḳir ḳafāsí uçsun ᶜāḳḳíl ḳoşmaz Dēllî seller ordan bana el ėyler Ḳeytez baba, iḳbālímíz ara sen Susuzuyam bana çāyír nėyler Kȫçlǘglerde himmet yara sen 17. 13. Bu diyārí şiᶜrin teze gülşēnî Ḳeytez baba, ōḫú ḥayat salāsín Fuzuli’nin rüzgar açan meskēnî Herkes ḳāḫsín kefēnîn parçalāsín İgidlērîn at oynāġí meydāní Ḳoḫlānsínnar ḥüriyētîn lalāsín Ḫeste sesler şiᶜrî derde sālíptı Ḳeytez baba iman ėden millette Fuzulî’nin ançaġ ādí ḳālíptı Hiç bir zaman bōyún egmez zillete 18. 14. İgid baba köy ġiyrētî ḳavārdí Ḳeytez baba dōlú ōssún güllērîn! Duşmannārí şēhrîmizden ḳavārdí Ḳōḫú sāçsín gözellērîn güllērîn! Ȫgǘtlērî cānímızı avārdí Çiçeglēnsîn dostlar gėçen yollārín Mēscîdlērîn mēclîslērîn bāşíydı Dörd bir yānín hayva ōssún nar ōssún Yėtîmlērîn gözlērînin yāşíydı Sizî sėven çoḫ yaşāsín var ōssún 19. 15. Ḳere günde āçlíġ yėlî esende Şānlí yurdum sēnsîn merdler yuvāsí! Vārlíġ yėlîn arāmízdan kėsende Her ḫestēnîn tāpílmayan davāsí Sāyġí duyġu yüz döndērîp küsende Eser sende meḥebbētîn havāsí “ᶜAbālíyan Hüsen” ėve girērdî Ēhl-î himmet, dile ḫizmet sendēdî Ḳutsal rühǘ ilāhína āyírırdı Din yōlúyçun çeken zeḥmet sendēdî 20. 16. Ḳere günden bāşím ālíp gėtsēydîm Ḳeytez baba, (Āḳsú) çāyí aḫanda Rühümǘ orda bir azda şad ėtsēydîm Üskeg yėrlerden Duz gençlērî baḫanda Dinç ossāydím ġem gȫzǘnnen itsēydîm Her coşanda incî yāḳút taḫanda Ama yāzíġ men hardayam orda ġem! 87 Men ȫzǘyle diyesende ortaġam! (Dēgîrmēnçî yārí önder mēnîmçin) 21. 25. Ḳeytez baba, dünye he o dünyēdî Bizim ilde bahar fāslí olanda Toz tutmıyan işiġ saçan aynādí Dērdlî ᶜāşík itgin yārín bulanda Gėçennerden gelennere aynādí Ḫoryat sēsî gȫnǘllere dolanda Bėşer mende bėş on günnüġ mahmāndí Azan bilbil gül dālína ḳaçārdí Dirrî ḳalan Firᶜon’du ya haman’dı? Top cumbutlar o seslerden açārdí 22. 26. Feleg, feleg dėdîġmiz ne ōssún? Çal sāzíní āçílsín da gȫnlǘmǘz Baġça ise bütün çiçēgî sōlsún! “Ḳėzîl ḫoryat”diyesen şen bilbilimiz ᶜEnber ise çāḳír tikanla dōlsún Neġmēsînden āçsín ḳizil gülümüz Ḳāssín, bele bāġrí ḳānlí bi çara “Nāzlí Ḫan Salman” aġac üste inlēsîn Bulmāsín da bin dērdîne bir çara Her memleket “Kėsîk ḫoryat” dinnēsîn 27. 23. “Zālím..Zālím” dada gelen baġlarda Şaḳraḳ bilbil ḳonca güle ḳonanda Dēllî ᶜāşíḳ sersem gėzer daġlarda Dērdlî ḳēlîbden bir ḳedēḥîmî sunanda “Müçeyla” ya üç aġac ḳan aġlarda Kelebegde gül zilfînî yonanda Paşa ḳizî zülfün mezad ėylēdî Onda sēnî ḳēlbîm yadlar ey baba! Kervan gėçtî kimî azad ėylēdî Uzaġ düşsün sennen yadlar ey baba! 28. 24. Seḥer sēmtî Duz’da “Şērîf” inlerken Bir gidēydîm çāyímızın üzüne Baġlārímız ışın bir mēvsîm dilerken Gȫzǘm ḳōyúp yaş tökēydîm gȫzǘye Bu sözlērî “Mal Allā” da dinlerken Ḳulaġ āsíp āḫan bulaġ sȫzǘye “Aġam...aġam” usulunda ses vėrer Bulaġ diyer: (Bütün ussuyum sēnyçîn) Ḳuru dallar ḫoyrātínnan yėşērîr 88 29. 33. “Ḳāzí Ḥesen” Ḳoy çāġírsín “Yėtîmî” “Ḥēccî Merden” ay aġalar diyende Ḳan aġlātsín babālíní yėtîmî Her müslüman bēyt-î Allā gidende ᶜĀşḳ gēmîrsîn sümügümǘ ėtîmî Namaz ḳilip rāzú niyaz ėdende Gözel sözler üreglere degērdî Müḥübbētîn dim ḳēlbîme ekērdîm Her ḫoryātí bir gözele degērdî Ēlîm gögde gȫzǘm sene tikērdîm 30. 34. “Usta Tāḳí” dēmîrçiler ustāsí “Küse gēldî” soḳaḳlara gelmēġî Toy şēnlîġîn neġmēsîydî bestēsî Çomāḳíyla ḳāpílārí çalmāġí Ḳere günnen saġalmayan ḫestēsî Her bir ėvden ekmeg unu almāġí Uzun bōyú mēclîsî şad ėdērdî Ḫayālímda gözelleşer gün be gün Ḥēnîn sēsîn gȫnlǘmüz yad ėdērdî Ḳaç il gėçtî gēlî bana sānkî dün 35. 31. Yāġíş yāġíp yıldırımlar çaḫanda Güneş sāçín daġ bāşína serende Mērzîplerde şurulduyup aḫanda Nāzíg eller nāvrúz gülün derende Güneş çiḫip “Ḳarāvúl”dan baḫanda Dērdlî ᶜāşíḳ dilbērîne erende “Güneş çiḫtî ḥelve biştî” diyērdîġ Sēnîn sėvgîn nāzíg ḳēlbîm sarārdí Yāhdí’lara ḳiran düştǘ” diyērdîġ Gȫzǘm sēnî kiprig çalmaz arārdí 36. 32. Ḳiş gėcēsî manḳālínın suḥbētî Aḫşam üstü ḳere nāḫír gelende Hiç çiḫmirî damāġímdan lezzētî İneg sēsî her köşeye dolanda Damārímda işler matal ᶜibrētî Uşaġlarda gelmēġînî bilende Bir dönēydî o gėceler gērîye Bizde birden tüklērînden yolārdíġ Herkes dȫnǘp ḫoş günlērîn āríya Bir top ėdîp birbirimize çalārdíġ 37. 89 Ramazan da süḥür vāḫtí olanda Kēfîl ōssún “On ikkî imam torpāġí” Dāvíl zırna ḳāpílarda çalanda Ḥaḳ saḫlāsín yatannārí oyāġí Kimî çiḫip “Sēᶜî” niyaz alanda Seslenēġîn bizim iller nur dōssún Babam çiḫib dāvíl ėve girērdî Bir āġzínnan ḫėrḫîz gȫzǘ kor ōssún Bir ḫoşlāníp yėmeġ bizde yērdî 42. 38. Bulut çȫktǘ “Allā bir yāġíş ėle” Ḥēccî laḳlaḳ çoḫālírdí baharda Seslēnîrdiġ “Dam duvārí yaş ėle” Burda ḳonmaz gider ḳonar bu harda? Her damcāsín ḫāyín göze daş ėle Ḳanat çalar gėzer baġça baġlarda Aḳ bulutlar memelērîn saġārdí Seslēnîrdiġ “ḥēccî laḳlaḳ havada” Yavaş, yavaş gögden yāġíş yaġārdí Ȫzǘ gögde “yumurtāsí tavada” 43. 39. “Çemçeleḳız” her bir ėvden yaġ ister Ḳeytez baba! Ḳuru dōlú matallar Yāġíş ister, ḳu yėre baġ ister Uşaġkan ḳeyner ḳana ḳatallar Deste güle, bardaġ ister baġ ister Bütün ḥisler ḳōrḫúsunnan mat alar Küsse diyer “ Dura, dura yōrúldum” “Ḳēyîş bāldír” Fatma ḫāní istirî Yāġíş yāġdí “Tütününüzden bōġúldum” Ḳōḫú gözden ḫoş yuḫunú göstērî 44. 40. Tammuz tabaḳ mullānín sat ḥēsîrî Ḳeytez baba “Yātín, yatan, yatāġín” Ōlúp iydiġ falaḳānín ēsîrî Nenem diyer “Ḫėrḫîzlērî tutāġín” Ordan buna ince bir ses ēsîrî Birbirine “Siġirlērî çatāġín” “Ēlîm ter, gētî pārí” dı yėrî Gözlērîmî şirin yuḫu tutārdí “Gētîrmessen uzun ḳārí”dı yėrî Sānkî nenem ḫėrḫîzlērî tutārdí 45. 41. “Saḫlan bācí”, “Ḳere gēldî”, Ḳeytez baba! “Ḫėrḫîz, ḫir ḫiz yatāġí” “Mavluladat” 90 Çocuḳluḳtan gēlî bana ḫoş bir yād “Şah dehmēzîn” külçēsîne pāyína “Çal çubārttí”, “Top ekmegden” bir Ōġlúm ōssún deᶜvētlîsiz āyína imdad Nenem dėdî ḳızāmbíġınnan ḳurtulsun Gēlîn bizler “Yėrden üskek” ōynúyaġ Yēddî ḳāpí dilennem aht ōssún Müḥübētîn güzēllîġinen āyníyaġ 50. 46. Her ᶜāşḳín baharda var bir sēsî Ḳeytez baba, ḳāpín bāġlí olmāsín Şārḳí söyler göge çiḫer neġmēsî Cumbutlārín sāçín açsa solmāsín Usullardan “Dermengaha” ustāsí Bilbil uçsa güller sāçín yolmāsín Gözel söyler “ kėsîk, ḳizil, mazāní” “Ḳere pissig” Arḫāsíní döndērsîn ᶜümür gēlî Bėşir’diye azāní “Ḳuşlar sēsî” sene ḳonaġ göndērsîn 51. 47. Kindiden ḥamamlānsín küreken Nene dėdî “ Leyle ėdîm yātínca” Nay çālínsın gēlîn ėve gelerken Şirin oġlum, gün āçílıḅ bātínca İşiġ sāçsín gözellērî görerken Ḳadan allam sen ḥāsíla çātínca Sāġdíç ātsín damnan şeker, almāní Gözyaşlārí, bildir, bildir aḫārdí Gözellērçîn ḳoç ḳurbāní al mēnî Bėşîgime māzí, löpüg taḫārdí 52. 48. Kürekēnîn bōynúnda el turmādí “Gēlîn ōldúm mēlǘl ōldúm” dünyede Gēldî gēlîn ipek sāçí hörmēdî “Bėşîg ḳurdum zēlîl ōldúm” dünyede Gėçtî yārím yāzíġ mēnî görmēdî Ėv beslēdîm ᶜlil ōldúm dünyede O görende, şabaş ōssún ᶜümrümden Nene bala leyle ėdîb diyērdî Bir gül āçsín sora sōlsún ᶜümrümden Onnan sora bėşîgimi belērdî 53. 49. Ḳeytez baba, “İmam Eḥmed” şembēsî Nēdîr ėtmîşem Ḥezret ᶜAbbas çāyína Bāġlí ḳizin bāḫt niyāzí ėtmēsî 91 Dörd yol üstede Cümᶜe dāşí” atmāsí İlan gȫrdǘ “Gėttî yōlún kėsmeġe” Ḫer dile sen yatan baḫtlar oyānsín “Şinde, minde, kiçe kalav bāşínda” Duran ḳādín niyetine inansan Çoḫ ėtmîştim, uşāġlíġım yāşínda 54. 58. Duvaġ günü ḫısım ḳāvúm gelende Arḫ bāşínda çoḫ “Sütlügen” ėtmîşem Toy şēnlîġle gēlîn ėvî dolanda Çōcúḳlara beleş vėrîp sātmíşam Ḳiz gēlînler kese terlek alanda Merçālíġçın uzaġlara gėtmîşem O gēlînin duvāġíní ḳapāydím “Birmerçālíġ, Ḥesen çālíġ” diyērdîm Baḫt yulduzum itmişse de tapāydím “Yėddî bālíġ, günartālíġ” ėdērdîm 55. 59. Ḳeytez baba, gēlînnērîn ḥaftāsí Gah “işḳēyîḳ” gah “Dombalan” ḳazārdíġ Ḳiz gēlînnērîn bol, bol ora gėtmēsî İmşaġ yėrde gözel ḫatlar yazārdíġ Sinî tutub herkes para atmāsí Ḳārín dōlú ossāydí tėz azārdíġ O mecliste durub dērdîm diyēydîm Ne, bilērdîġ, ḳēḥîr nēdî, derd nēdî Gizli ᶜāşḳím eşkar orda ėdēydîm Ḥayat nēdî, ȫlǘm nēdî, ᶜerd nēdî 56. 60. Sērǘ aġācí üzērînde ḳumrudu Bahar gēssîn, arpa, buġda bėçîlsin Ḥeyālídı, bōyúnbāġí yumrudu Közērînden, zuvānínnan sėçîlsin Bibisinden istēdîġî bes sudu Ḫarman ḳāḫsín carcardan gėçîlsin Ne yarvālísan, bibi, su, su, gün bāttí Ālḳíşlıyaġ “Ḥeyder, Ḥeyder ese gē” Suyu içtî ėşîn buldu, ēl yāttí Rüzgar kimin “Dāġí, dāşí kėse gē” 57. 61. Ḳeytez baba “Tospaḳaydan ḳolbaḳa” Çocuḳlārín māᶜsúm, māᶜsúm bāḳíşí İkkisî birden “Gėttî kēbîn kėsmeġe Bulutlārín gürültüsǘ çāḳíşí 92 Annelērîn, göz yaşlārí āḳíşí Bütün ḥissim ḫulyalara dikindî Yadlāttírır ġērîblere vatāní Dėdîm mege, her türbe bir insāndí Vatan dērdî oyāttírí yatāní Sōnúm budú, gerçēgdî, ya yalāndí 62. 66. Ne badadan söz āçtím, ne sevdadan Ėt sümügüm torpaġ ossa dārtílsa Ne gözelden, ne āydín ne dünyeden Ondan sora zeryahlara ātílsa Bir ses duydum sānkî mene aynadan Her zerrēsî bir nesneye ḳātílsa Diyer: Ḥayat çālíşmaḳdır, çālíşmaḳ Ḳeytez baba deryahlārí aşaram Ḳere güne aġ günnerden ālíşmaḳ Sen yānímda nerde ossan yaşaram 63. “Farābî”nin istēdîġî memleket 67. Onda yaşar peġmbērlî bir ümmet Ḥaḳ ōġrúnca tēmîz ḳāním aḫarkan Pērî ōlú, ordākî he millet ᶜelem durúp ȫlǘmüme baḫarkan O millette inanç dōlú üz āġdí Fetvāsínnan zāhîd dȫnǘp ḳaçarkan El nāsírlí ḳere günden uzāġdí Nēsîmi’yem piçaġ altta sōyúluram 64. Ḥaḳ ōġrúnca cāním ḳurban eylerem Yavaş, yavaş üzērînnen tōzún sil 68. Her zerrēsî bir gözēldî bunú bil Nēsîmi tek mēnî dara çekseler Ya yanāġdí ya dudāġdí, yanda dil Dērrîm sōyúp bedēnîmden çekseler Sānkî mene o dil ses vėrdî Ḥalac ėdip yėr ḳārnína ekseler Yėr āltímda-igid ėdîm-titrērdî İl dāşínnan men incimem güc gelmez Dōstún gülü-bāġrím yarar- hiç solmaz 65. 69. Türbēlîġe girdim birgün ikindî Damārímda tāníram rühün aḫanda Sükünētlî he vucudum diskindî Sēnî görrem her nesneye baḫanda 93 İlham āldím şimşeglerden çaḫanda Herkes gȫrsǘn nōldúġun her ol! Onda bildim cihan bende yėrlēşî Nene yanar insan rüḥü yanarsa Mēnî siġmez, yėr gög bende birlēşî O beden yoḫ kȫtǘ işler ararsa 70. 74. Ḫoş surette ḫelḳ ėttîġin insāní Şēnlîġ duydum, gȫrdǘm ᶜelem şendēdî Ḳutsal sāydín ona vėrdîn dünyēnî Bōyún burdum, nēmlî göz bes bendēdî Dėdîm sāḳín, yėre sāldím şeytāní Dėdîm dünye ārzúlārím sendēdî Ne ḥikmēttî, yarāttíġın he ȫssǘn Çiceg ēktîm ārdínnan ḫār dėmēdîm Torpaġ ōssún, bu gögērsîn usulsun Ḳēḥîr yėdîm hiç onnan ḫėr görmēdîm 71. 75. Her nesēnîn sōnú heder olacaġ Özgǘrlüġün ne āydíndí ocāġí Ėt sümügden torpaġ olar solacaġ Dincliġ dōlú, çoḫ sērîndî ḳucāġí Her zerrēsî bir bōşlúġa dolacaġ Ona varsan gȫrǘnmēzdî bucāġí Yüz il sora, bütün iten aranan Pērî ōlú gölgēsînde yāşíyan ᶜēzîz kimin bir peyġember yarānsín Derdle ȫlǘ üzüntüsün tāşíyan 72. 76. Gömleg diyen bedenen rüḥ sararkan İnsan olan cevhērînî itirmez Dōstún sēnî imdādína ararkan Az ᶜümrünǘ boş bōşúna bitirmez Bu kimî ḳeder sende soyarkan Hiç kimseye ḳeder zillet gētîrmez Herkes sende ḳorḫar, ḳaçar ȫlǘpsen Babam diyer “Daş yāġmúrdan ıslanmaz” Tėz gömerler sānkî afet ōlúpsan Nanca ḳalsa “Āltín yėrde paslanmaz” 73. 77. Āçíl gȫrǘm cehenneme giden yol Ḳeytez baba eger bizî beklersen Kinlî ḳēlîble saç atāşín durma dol Yad ellērî itip oyza teklersen 94 Arāmízdan duşmannārí beklersen Torpaġdan yānġín bir ses dinnēdîm Al ḳānímí çiçeg diye serperem Vatan ḳēdrîn yurd sėverler bilerler “Türbet” diye torpāġíní öperem Ḳōḫúsuna bir can ḳurban dilerler 78. 82. Ḳeytez baba esen ḳēlîbler sizdēdî Gözlērîne bahar rēngîn sepende Dost ḳēdrîni unutmayan bizdēdî Şaḳraḳ bilbil gül dudāġín öpenden Yurd sėvērîġ, müḥübbētîmiz üzdēdî Dēllî gȫnǘl sēnîn için çarpanda Serp āylíġ işiġinle boyanaġ Ḳeytez baba, esen yėlî ḳoḫlārdím Tārîḫlērîn şannārína dayanaġ Ḳōḫún duysam yüz yėrî men yoḫlārdím 79. 83. Her millet tārîḫiyle ȫgǘnǘ Ḫazan yėlî yarpaġlārí töksede Kȫtǘ kimse dünye bōyú sȫgǘlǘ Yėngî bir gün ᶜümrümüzden söksede Ḳuşaḳlārín leᶜnētîyle dȫgǘlǘ Zaman yükǘ bėlmîzî büksede İnsan gereg vārlíġ çāşsın Sēnî görsem genç olaram ḳocalmam Āydín üzle tārîḫlere ḳāvúşsın Sene baḫsam düyne bōyú acalmam 80. 84. Tārîḫlērî şanlāndíran şēhîttî Ḳeytez baba, gögērçînner uçanda Günlerde heykel ḳuran igittî Yāvrúlārí ḳanatlārín açanda Şēhîdlere tārîḫler baş ēgîttî Seslēnîrdim bahar ḳoḫú sāçanda Zaman gėçer, şēhîd ādí silinmez Ḳucaġ, ḳucaġ salam sene Şēhrîyar Ādí ḳālí, ḳēbrî nerde, bilinmez ᶜāşíḳ ōlúp işᶜārína bu diyar 81. 85. Ḳeytez baba, sene vatan dėdîm Ḳeytez baba, ey mērdlîġîn sembōlú Bas bāġrína, cāním ḳurban eylēdîm Şāᶜirlērîn, ᶜāşíḳlārín saġ sōlú 95 Üz, āġlíġıyla āydínlāttín hep yōlú Ḳeytez baba, sene destan yāzmíşam Sende gönder salam Ḥeyder baba’ya Müḥübbētîn ürēgîmde ḳāzmíşam Şēhrîyar’a ilham vėren her aya Gülşēnînden gül tōplúyup gėzmîşem 86. Torpāġínnan ilham ālíp ürēgîm Ḳeytez baba, baba Gürgür atāşí Ēgîlmiyip, çēlîk ōlúp bilēgîm Halavlāní, ne ücü var, ne bāşí 89. Yāşín sorsan, tāriḫlere olāşí Ḳeytez baba, salam sene gȫnǘlden Muḳeddēstî, ne adāmí aldadar Sēnî sėven millētînnen her ilinnen Ne ḥavvāní ne şeytāní dāldírír Seḥer vāḫtí gȫnǘl açan her yėlden Dinne sȫzǘm parayla yurd sātílmaz 87. Düz diyibler “Ėt dırnāġdan āyrílmaz” Ḳeytez baba, ey bereket ḳaynāġí 90. Ey şan şeref, mērdlîġ sėver yıġnāġí Ādín dilde, her an sēnî ānmíşam ᶜelem yatsa, ey memleket oyāġí Ḥesrētînle gėce gunduz yānmíşam Aç ḳollārín, ḳoḫla mēnî, ḳucaġla Dāşín lüʻlüʻ ḳumun cevher sānmíşam Tārîḫ yapan yurdumuzú sen saḫla Can dilesen, cāním ḳurban vėrerem 88. Sēnî dėsem murādíma ererem 4.5. BALIM BABA’YA SELAM DESTANI Hasan Kevser tarafından yazılmıştır. 1995 yılında Bağdad’ta basılmıştır. İki cilten oluşur. İlk cilt 210 ve 2. Cilt ise 150 beşlikten oluşmuştur. 1.cilt: Ḥesret çeker indî gȫnǘl o güne 1. Şaş ḳālmíşıġ āçílmaz bir dügüne Salam ōssún cāníníza, yatannara 2. Aşk dēmînî sürüp ḳedeḥ atannara Bālím baba göz ḳarāḫír dālmíşam Ufḳumuzdan bir bir āḫíp batannara Köme derdler, ürēgîme sālmíşam 96 Gē ōtúraġ ḥisab ḥala gēlmîşem ᶜaf ėt bēnî diye bilmem he sȫzǘm Ben sāzlíyím sen ḳulaġ as dinne dur İgit ōdúr bāşín vėrer sır vėrmez Hünkürmēyî bırak sona, inne dur Budalādír göz var, ama görmez 3. 7. Yėter iller bōyú yāttín bir uyan Bālím baba neler gȫrdǘv sen neler Kederlere, ḳederlere dur dayan Ben gizlērîm ama ḳēlbîm derd diler Leyle saḫta bėşîgimi yad biler Bėnzîm gėçîb pērîşāním pērîşan Dedelerden sēnsîn bize yādígar Sorma neden, yum gözlērîn olaya Dünya da yōḫ yurdum gibî bir diyar Salma bizî ġem, miḥnete, beleye 8. 4. Var derd çeker bir vafāsíz gözelden Bir dolāntír gözlērînî dörd yana Ḳan yaş döker ōḫúdúġú ġezelden Bir ḳolaġ as bu ōḫúnan meyana Kimler gėçtî bu yollardan ezelden Neler ōldú sen yatannan bu yana Gē onnārí birbir sayaġ āġlíyaġ Günner gėçtî gėcelerden zulumbat Dost, duşmāní ācí ḥallara dāġlíyaġ Her bir feryad bin ḳedere işarat 9. 5. Gėttî dönmez birde gērî o çaġlar Mēlǘl mēlǘl buna bāḫíb aġlama Sersem gezer şimdî ḫesteler, saġlar Gȫnǘl yāníp sende ārtíġ daġlama Nerde ḳāldí o yaylalar o baġlar Yaram derin çarāsízdír baġlama “Dehne” suyu āġzím gibî ḳurumuş? Gėçen günler gėttî gelmez bir daha “Ḳeter zėytîn” Ḳālmíp yoḫsa çürümüş? Ümidimiz yānníz ḳāldí Allah’a 6. 10. Sēnî görmeġ bir zamāndír ārzúm Nerde ḳāldí şaḫra, carcar, oraġlar Tutḫun gibî sēnî özlērdî gȫzǘm Tuluġ, ᶜeyran, āġúz, kėşem, turaġlar 97 Arpa teppe, zenbeleler, ḳōrúġlar Unutmuyaġ bōyún tōlúġ palāní Ben dėdîġçe sen sanārsín ḫayāldír Uzun oġlan, şēgîrt oġlan istēnî Ya dēnîlen efsādír masāldír Ḳaynāġínan tutārdílar destēnî 11. 15. İşçi çiftçi bōllúġ bōllúġ gėçērdî Gȫnlǘm ister, dem teppēyî, aḳ dāşí Susuz yōlcú sēbîlden su içērdî Ḳēbîr bāşí, bėş ḳēbîrîn yoldāşí Ḳādín erkek arpa buġda biçērdî Bir zeyrat gah “Baba Gürgür” atāşí Seyran gibî o dem her yėr, her bucaġ Sultan Ava, uçaġ yōlún anārsín? Reng reng güller baġlarda ḳucaġ ḳucaġ Yoḫsa bular bir ḫayal mı sanārsín? 12. 16. Çiftçî sebze arpa buġdāyí ekērdî Ḳurca Hissin, uzun ḳurᶜa, yėl ārḫí Biçip dȫkǘp yangözlere dökērdî Cāmí ārḫí, dingen, göl ārḫí Sert bilēgî dēmîrlērî bükērdî Şirin suyla kēhrîz ossa sėl ārḫí Ne sėvînçle dolānírdí zēmînî Bēndîn suyú, ḫasa ḳōlún suvārí Bir laḥzaca çekmēzdî, ġem dēmînî Ḥayralara salārdílar duvārí 13. 17. Sen görsēydîn arpa buġdāyí çizēnî Çimlilerden gėçeġ ḳurca yōlúna Paçallarda cülḥelērîn bėzînî Ordan döneġ çēgîllērîn ḳōlúna Başāġçílar tutar Şaḫra izinî Birde gėdeġ orda sona gülüne Neşe saçan günner gėçtî dönmez, ah Ḳere Ḥesen kȫprǘsünü gėçēlîm Ḳelbde yanan atāşímda sönmez, ah Gör arḫlardan bir içim su içēlîm 14. 18. Ḫarmannarda ėdērdîler havlāní Gör ārḫí gėç gē “Fatma ḫan nāví”na Üç dörd ḳētîr ḫarman üste dolāní Gȫnlǘm eser o ḳirtmāġlí kāvúna 98 Ḳādír pėştav gideġ “Toġdaġ” ōyúna Birde çētîn görmeġ o merd erlērî Ḳap ḳirandan kend ārḫínín yōlúdúr Saf gȫnǘller ḳāvúrġa tek kāvrúluyor Baġlar saġda gāvír yėrî sōlúdúr Tüm ümidler ḳāsírġayla sāvrúluyor 19. 23. Çēgîllerden sonra gēlîr “Türkalan” Sürǘ ḳōyún tarlalarda yayārdíġ Sipergeye gėt tımārínda dola Aḫşam ōlúp birde baş, baş sayārdíġ Biraz dincel kimdir dünyede ḳalan Birbirinden, ōnú sėçîp āyírírdíġ Yol āyrímın gėçsen sēbîl ḳuyyúsú Çoban gēzîp ḳoldan ḳola gėçērdî Gölgēsînde yōlçúlārín uyusu Ḳişte sütün yazda, ᶜayran içērdî 20. 24. Çēgîllere gē gidēġîn kengere Ḫalḳ ineglērîn nāḫírlara salārdí Göbelēgçîn dolāġín daġ dere Kirāsíní İsif ēkîg alārdí Vursam eger bilēgîn yem bir yėre Para vėren ay bāşína ḳalārdí Çıḫārdíram yā kengerya donbalan Göl bāşínda yiġērdîler nāḫírí Allā bilir sȫzǘmde yōḫtúr yalan Yadlādíġça gözden ḳan aḫārdí 21. 25. Bālím baba biçeġ dėve yatāġín Toppal Vēlî elde çomaḳ gėzērdî Arpāsíní buġdāsíní sataġ Nāḫír ḳōyún ḫebērînî sizērdî Dostlar gēlsîn bir başbaşa çataġ Āḳínlārín kellēsînî ezērdî Göze alaġ, yōḫsúllārín ḥālíní Tōpçú Sēmîn o bir kulú beklērdî Zekat vėr ḥala ėyle mālíní Tātlí sȫzǘ ḳelbe safa eklērdî 22. 26. Bālím baba gėzeġ yanan yėrlērî Bālím baba düz yėrlerden “Dēllî Vēlî” O yėrlērçî dȫktǘġ sicaġ terlērî Vėren ėttî ōnú zamānín ēlî 99 Ḳere bāḫtím günden güne ḳerēlî El ḫınālí aydan āydín üzlērî Ḳere Mayram ḳāpísında duraġ Çerkeler baġlārdílar al yėşîl Kimler gėdîp, kimler ḳālíp soraġ Şimdî ōnú görse ayaġ tutar, şil 27. 31. “Savacaġ” su gelende yėl gibî Şiḫler yōlú “Ḥemzēlîler”e gėden yol Ordan dȫkǘp ḫor, ḫor ėder sėl gibî Bulut gibî bostāníydí saġdan, sol Āyġít olmaz su işinde bėl gibî Cennētîydî her bir bucaġ her bir ḳol Dēllǘk ȫgǘ suyú böler ikiye Yol üstünde “Dēllî İbrahim” dālí Su bēklîyen ōtúrurdu sikkeye Şirin sözden ram ėdērdî adāmí 28. 32. Uçaġ yolu, Ḥēyyîm bāġí yol üste “Ḥemzēlîler”de su bōlġúsun sal ya da Demet demet güller gėdērdî dosta Şirin sudan son dōstúna bir bada Āġízlarda gözel şārḳí, şen beste Dost gēlîrdî dad ėtmeden imdada Genç igitler tarlalarda işlērdî “Rēyyîs dāmí” ḳurnāsínda ōtúraġ Bāġín bārín işliyenler dişlērdî Vāḫt ōlúnca bir az bēklîyeġ duraġ 29. 33. Dingin ārḫí gėçer Fitnet bāġíndan “Sēyyîd Musa” Kiriḫçiydi o zaman Yōḫsún ōldúġ sārí ineg yāġíndan Ḫēlḳî gözel ḳēlbî dōlúydú iman Ḳaç ilānín ḳerēsînden, āġídnan Ḥāḳ ālírdí buġdaydan, arpa, saman Ḳonca güller ėvde gilap olārdí Bēndîn suyun baştan başa gėzērdî Gümgümlerden şişelere dolārdí Her bir türlǘ cafalārí dözērdî 30. 34. “Dehne yōlú” gėttî, ittî izlērî Çille gēldî sāvúġlara dur dayan Gȫrmǘşiydin suya giden ḳizlērî Yāġmúrda yat güneş doġarkan oyan 100 Ḫirlî çiftçî çalar, nay, meyan Taya vuran ḳizler gēlîp gėçende “Ḳere ispat” gesse ḳāvút gerēktîr Bekre gideġ bu bārí bāştan başa Ḥaḳḳa niyaz onnan amaç erēgtîr Bėl āġírsa, ne baş ḳāldír ne ḳaş 35. 39. Ḳērrî gesse muncuġunu düzmēlî Şimal yėlî gēldî yėrî çiz ēndî Bāşín yuvar su gȫlǘnde üzmēlî Buġday çiḫtî gėttî ḳērbîl serēndî “ᶜadar” gēlîr baġ bostāní gėzmēlî Yėl gēldîyse ḳirer ellerden bēndî Ḳērrî ḫānín bir yārísí sāyfîdî Birbir, naccar herkes ālí pāyíní Sayf günü yėrîn gȫgǘn kėyfîdî Duvarlara vuran ḫaral tāyíní 36. 40. Sayf gėçtî bu ay ᶜadar āyídır Buġdaydāndí berberlērîn tarāşí Lala sümbül şāᶜîrlērîn pāyídır Ālírdılar hem ḳurunu hem yāşí Dērdlî avaz ᶜāşíḳ çopan nāyídır Ḳort taraş ėdērdîler her bāşí Çāyír çimen onda her yėr bahārdír Onda pērçîn ya biriki yōḫúydú Aġaclarda gül, çiçeg dōlú bārdír Modîllērî ya ḳelem ya toḳuydu 37. 41. Bālím baba dērzînî beklērdîġ Bālím baba berber onda kör Razzaḳ Dēmîr ḳāzíġ çıḫar yükǘ yüklērdîġ Ōġlú ᶜēbdîn çölde ḳurārdí tuzaġ Ȫlǘg kēsîb ona tōḫúm eklērdîġ Gėttî o gün ne ḳoz ḳāldí ne ḳuzaġ Ḳuru torpaġ çiftî gözde bitērdî Şimdî berber elde iplig üz alar Göz çıḫarken terēzîde itērdî “Almaz ᶜete” görse bu ḥala dalar 38. 42. Çāmírçını her il çiḫer biçende “Naccar Ḳēsîm” kȫymǘzǘn neccārí Biçinçiler ᶜayran içer içinde Düzēldîrdî şaḫralārí carcārí 101 Başārírdí o reḥmētlî bu kārí Ne derd ne ġem ᶜümürlērî biçērdî Ḥayātínda ḫor baḫmādí işine Māví tēşpî gög ḳurular vāríydí Ḥaram ekmeg hiç degmēdî dişine Su küpünde mis tasta sapsāríydí 43. 47. Bālím baba ḳav çaḫmāġí çaḫālím Ḳōmşú onda ḳōmşúsuyla bir ėvlî Sen “Seybel”in ben çürütüm yaḳālím Sütü tēmîz ḫiyanat bilmez gėvlî Bir o güne bir bu güne baḫālím “Yarpaġ” yėmez hėllî bibērlî mėvlî Aḳ seḳḳele damla damla yaş aḫar Çoḫ yėmeġten ḳōmşúya pay gėdērdî Ḥallar yaman birî yer birî baḫar Günler bir, an, ilimiz ay gėdērdî 44. 48. Davarlārí sür tavlada faḳara Ḳiş gėcēsî ḳurulurdu suḥbetler Ḳaşavçala dumar ėt varsa yara Gözēlîydî o zamānkî ᶜedetler Kimî derde onda olmāzdí çara Ḳalmādí ki o ḳēdrî o ḳiymetler İş davārí bahar gesse nalāní Her adāmín vāríydí bir degērî Carcar için ḫarmannara yollāní Baḫ şimdiye birde dȫnǘp baḫ gērî 45. 49. Sebzelērî şiltelere yüklēyîn Yėyîlirdi onda ḳere saġ ballar Bu ḥisābí o ḥisaba eklēyîn Dēnîlirdi o soḥbette masallar Ḥaḳ almāġçín savaşmāġí beklēyîn Ḳāríşmıştı birbirine bütǘn mallar Çekmēzîydî kimse sebze vāyíní Bu bēnîmki buda sēnîn dēnîlmez Ḳōmşú vėrer ḳōmşúsunun pāyíní Ėyyî yoldaş ḳardaştan farḳ ėdîlmez 46. 50. Çeyḫanada çōḫú çāyí borç içērdî Uzun dātlí “Kör Zeynel”in matālí Vārlí vėrîp yōḫsúldan vaz gėçērdî Gėce gėçer yārísí bitmez ḳālí 102 Oda gėttî budur dünyēnîn ḥālí Orda yāzíġ boş laf ile yalanlar Varmı birşey dünyede davam ėder? Gēçîk günǘ gēlîr sufu ḳādíní El boş gēlîp ēlî boş çiḫer gėder Ḳavārdílar o dergahtan ḫāyíní 51. 55. Toplansāydí çocuḳ, büyükler gėce Sufu çalar sāzí ōḫúr Fuzulî Tāpín nēdî sōrúlurdu tapmaca” Sarḫoş ėder sēnî ōnún bal dilî Amāníydı gėce gunduz her bunca Ēskî ādam sėçērdî baġdan ḳilî Ḳāpíları āçíġ buraḳ baş çal yat Sȫzǘ bütün, mal yōḫúydú gȫzǘnde Neşe dēmîn tut bāşíndan ġēmîn at Bāşí gėtse o durārdí sȫzǘnde 52. 56. Kimî ėvde ōḫúnurdu tebreder Huday sēsî yükselende ᶜasmana ᶜaşk yōlúnda o dolāndí çoḫ diyar Āzġín döner ēgrî yoldan imana Yine ḳoşaġ nerde o günü ayar Kime gėdîm dērdîm için dermana Şimdî eger o zavāllí dirinî Dergah günde boşārírdí dolārdí Tēlfîzyon görer ālíp yėrînî Ḫestelerde orda şifa bulārdí 53. 57. Ḳurulurdu sufulārín dergāhí Bālím baba bir hu çekeġ gȫnǘlden Pērî maġan bāġíşlārdí günāhí Çāġír gēlsîn ḳiraġlar yāpíşsın elden Vėr ḳedēhî tākî dāġítsın āhí Mulla ādí birde düşmēsîn dilden Oḫurdular o mēclîste buyruġu Elde kēşkǘl ḳāpí ḳāpí dileneġ Ḳāvrúlurdu ḳuzu ėtî ḳuyruġu Yėnî zaman elēgînde eleneġ 54. 58. Toplānírdı o mēclîste erkanlar Bin dergaha gēldîm mulla İbrāhîm Mürşid ile tamam ḳurşaġ olanlar Ḥaḳ sufusan sen bāġíşla günēḥîm 103 Her muşkilede erenler diyer pināhím O günlērîn bir dēmîyçin bin dēllî Bālím baba sen onlārín babāsí Bicāríydím birde Gülişte bāġí Hiçe gėttî yüzlerce il çabāsí Teze mėvden yine yėdîm yarpāġí 59. 63. Bālím baba uzaġ düştüġ birbirden Çaḳḳallārín baġda sēsî aḫşamlar Gėçen çaġlar bir daha döner nerden Bir zil gibî tākî yėyîlsin şamlar Tēlîḥîm şum bāḫtîm ḳere her yėrden Çaḳḳallardan gėttî asanta yaşamlar Gel igit ol sābír eyle bu ᶜümre döz Gunduz gibî onda bizim gėcēmîz derdler köme ne ēllîdir nede yüz Bir şiᶜiriydi ḳōnúşúrkan hecēmîz 60. 64. Oturārdíġ biz efēndî bāġínda Bālím baba tekke cēmîᶜ gėzēlîm Suḥbētîmîz şiᶜir Calal çāġínda Mulla Rāʻúf kehelērkîn sezēlîm Sāyíġlarlar sōlúndan hem sāġínda Ḥēccî Ḥüsen efēndînîn yazālím Mahramānín ḳelem taraş bėlînde Tiḳēlîn’de ne gözel bir minara Reḥmētlînîn babam, gȫzǘm dilinde Zaman bizî onnan sāldí bizî kinara 61. 65. Divan şiᶜir efēndîye uyārdí Tekke derken önce söyle dērvîşî Ēşîdenlere sōnsúz neşe duyārdí Āġír bāşlí tek tek ādím yėrîşî Para pulun mor kisseye ḳoyārdí Bayaz seḳḳel pek, tarandaz girişî Şiᶜir ōḫúrkan Fuzuli’dir sanārdín Mullalarda ḫētîm ėdērdîġ Ḳurān’í Ahēngînde anlāmínda yanārdín Ögren diyērdî bize ᶜilm-i ᶜirfāní 62. 66. Bu bāġímíz buda dedēmîn ēlî Zir zibardan şēgîret ōḫúr Ḳurān’í Üzümüz, paşa, tülkǘ, Mendēlî Tamamlarkan sunārdílar iḥsāní 104 Keşke dönēydî şimdi ōnún bir āní Ḳurārdílar üç daş la bir ocaġ Mulla Ḥüsen ḥāzírlārdí Falaḳa Kimî ėvin bayaz mermer kemērî Eger ᶜeleḳ ōḫúnduysa ᶜeleḳe Vėr fiyātín neçe neçe ḳumārí 67. 71. Mulla tāḳí o dem kȫyǘn mullāsí Keşem atāşí biştî gētîr yaġ ėle Tēlḳîn ōḫúr hemde ʻȫlǘ salāsí Sārímsaktan mis tavada daġ ėle Mulla ᶜAbbas ōnún bir tek balāsí Sen üzümǘ ḳonaġ yānínda aġ ėle Bāḫtír ona ḥisābí bire birdî Dünye biter herşey ōlú yādígar Nice canlar köç ėttî yėre girdî Ne mal ḳālí ne o kúvāt nede yar 68. 72. Aḫt ōḫúyan kēbîn kėsen ȫzǘydǘ Ḳizler çeker gözlērîne sürmēnî Uslu suslu sȫzǘ bütün sȫzǘydǘ Baġlārdílar dasmalāní turmāní Köy ḫēlḳîne hem ḳulaġ hem gȫzǘydǘ Ögrēnîrdî türlǘ örg örmēnî Birbir gėzîp ḫeste sāġí sorārdí El ayaġda kėsme kėsme ḫinneler Kȫtǘ durum saf gȫnlǘnǘ yuvārdí Ögüt vērîr bu alanda annalar 69. 73. Bālím babam onda diyērdî Pembe bayaz leçeglerde pilegler O dem ḳāvúlúġ ḫurda ḫeşeg yėrîydî Buġdāyí unu hemde tafta elegler İşte oda depolārín bir yėrîydî Gȫnǘllerde ḳāldí yāzíġ dilegler Mėz tuvālît ōldú, ḥēppî ḳāvlíġín İstil tēndîr gēldî çāmír yėrîne Ne dök ḳāldí ne kişide tāvlíġín Dans ālíşí ḳizler ḫēmîr yėrîne 70. 74. Ēskî ėvde dör, ᶜetebe, dayancaġ Çay demlēndî burḳ içeġ dişleme Terecede luḳundan da ḳap ḳacaġ At maşāyí çoḫ ocāġí şişleme 105 Kȫmǘr varkan pirimizden işleme Feleg vurdu ᶜümrümüze baltāní Kelle şeker olsa kerēkî olmālí Şimdî ōlúp bütün giş hėllî hop Ōnú ḳirip bir ḳasaya dolmālí Şing etēgîn ḳurşāġîna durma kop 75. 79. Onda zoppa, çāmír, köre, manḳala Bālím baba dört ēlîmîz bėş ōldú Yāndírāçín bėl baġla ḳere mala Dinî ātíp ḫelḳ dünyeye eş ōldú Tezzeg, zibil, ḳiyyiġ ister tapala Ḫinne vasma şimdî boya miş ōldú Şimdî bunlar bütün ōldú teneke gaz Gel bāşímız bizde soḳaġ boyaġa İşte ōdúr sēçîlmiri ḳişten, yaz Dögmecden ekmeg doġra ḥür yaġa 76. 80. Ḥamāmímíz ezel çāmír incana Çirāġlíġta lampa yanar his ḳaḫar Ḥaftada bir degmēzîydî su cana Nėft ḳāríşíġ onda hisî pis ḳoḫar Cannar onda benzērdî bādíncana Sanmāmíştıġ ėvden lampa, mis ḳaḫar Şimdî ėvde ḳizme yonoġ banyolar Bālím baba dügmēyî bas ya çiraġ Banyolar da, reng reng şampoyla dolar Bin uzaġa yāḫín ōlúptu iraġ 77. 81. Sal yādína şerbe güdül yalāġí Bālím baba ēnfîyyēmîz ḳōḫúlú Uzun dōnún ḥuḳḳa gülden balāġí Yuldurum tek ḳōḳúsú burna sōḫúlú Ēskîlērîn zemberdānír ḳulāġí Yaḳ sēbîlîn ḫalḳ tānísín, pēk ḳulu ᶜİbriḳ o dem ya misten ya çāmírdan Ēnfîyyeler ōlúp zikam dermēnî Şimdî herşey pilāstîkten, dēmîrden Olsa çeken, o sānílır ermēnî 78. 82. Yādlíyāġín ḫiçeye, kērǘk, saltāní Ḳōnḳúla da ḥēccî leyleg yuvāsí Tay, bizāvín bōynúndākî ḫaltāní Ne ahēnglî taḳ tāḳínın sadāsí 106 Köçer gėder gėtse bahar havāsí O bölērdî Su tāḳíydan yatārí Ḳalan ḳoçlārí gēlîrdî o sırada Güler üzlǘ cömerd bir insan Yāvrú uçarlar gėderler bir arada Kime vafa ḳildî gȫrǘm bu devran 83. 87. Bālím baba Vēlî çinin soḳāḳí Duḫanada tava ērîsîn daş diyeġ Cēmîᶜ bu baş, o bāşí sefer sāḳí Ekmeg vėren, Aġa, Kehe, köyde beg Bu sözlērîn āndíríyor vaḳ vāḳí Ḳaş āltínda gizlēnîptî göz bebeg Ȫlǘ ᶜĀlî onda kȫyǘn baḳḳālí Duḫanalar onda onnan yuḫārí Sebze satar ḳārşísí tāḫíl ālí Vėr ḳehve vėr gėtsîn bāşímín çaḫārí 84. 88. Vēlî çinin ḳumaşlārí reng rēngtî Yādlíyālím sēyyîdlērîn ḳāpísín Cėbî dōlú daim görērdîn tēngîtî Sēyyîd Hüsen, sēyyîd Ekber yāpísín Cin vurġunu bāşí titrer debēngtî Saḫlāmíşsın bu illērîn tāpísín Seyreg seyreg biġî tüḥf biġiyidî Daşlārí, düz dolāndíysa muraz al Ēgrî bügrü sānkî buḫçu tiġiyidî Nur āyínda gėt sil süpür orda ḳal 89. 85. İmam ᶜAbbas çāyí muraz çāyídı Aslan basan soḳāḳíndan gėçēlîm Bizim gēlîn doġmaġ üste āyídı Sēyyîd Sādíḳ gilde ḳahva içēlîm Oġlan olsa bir ḳuzuda pāyídır Dērzî Eḥmed yānínda zubun biçēlîm Bıraḫ çayla tırnāġlíní yėyîlsîn Mulla Sāḳí, Ḥēccî Ḳulu tānílír Gürēklîġî, yaġ şekērî diyilsin Keheler’den Aġalar’da ānílír 86. 90. Çoḫ zamannar Kehe kȫyǘn muḫtārí Bālím baba nerde pat pat dēgîrmen Ḫestelērî yōḫsullārí aḫtārí Dolāndíġça ᶜerşe çiḫērdî duman 107 Çuvallarda buġdādí unu o zaman Dilin bālí ēmdîġî süte dolar Başḳa başḳa dēgîrmenler vāríydí “Leyle balam leyle diyim yatasan Unu bayaz ne siyah ne sāríydí Sen ḳonca gül, ḳonca güle batasan” 91. 95. Dögme burġul denk ėvînde dȫgǘlǘ Pērîşāním hem dālġínım hem ḫeste Ėyyî dögse dingçî bir çoḫ ȫgǘlǘ Bin bin fiġan çıḫar bir nefeste Alazḳapaz olsa ḥārîf sȫkǘlǘ Annam gēlsîn bāşím ālsín diz üste Ḳoy diziye dögme buraḳ tēndǘre Dėsîn balam dērdîn bana söyle sen Dātlí ḥēlîm atāşímí sȫndǘre Yat balam yat ḳōlúm yāstíġ eyle sen 92. 96. Bālím baba nerde āġíz deleme Sazlamāġçín Mama ᶜete nöbette Sen ḳurtārdín ben çātmíşím beleme Her yōlcúnú bindiriller ḳir ata Yüküm āġír ḫeber gönder leleme Fatma’larda gėtse eger var fata O aġlarsa annam gibi düz aġlar Balam balam sēsî dāşí daġlārdí İçin çeker hüngür hüngür aġlar Ḳāyíp edenler için çēkîp aġlārdí 93. 97. Annam gibî leyleyle yatālím Dön ḳulaġ as birde Callad Musa’ya Göz yaşlāríní bir birine ḳatālím Gög aġlārdí yėrden ḳalḫan ah vaya Āġír yüküm ōmúzumdan atālím Gözden aḫan yaşlar dönērdî çaya Bir mum gibî yāndíġ ġemde cafada Bicar ėşî ḳādínnardan işlērdî Bēnzîn sōlġún bir sersēmlîġ ḳafada Ȫlǘnce o el emēgîn dişlērdî 94. 98. Nine derken anna bütün ġem solar ᶜĀlî günü gideġ Sultan Sāḳí’ya Çocuḳ onda duyġu, sėvgî, can bular Fātîḥe vėr ēcrî ḳālír bāḳíya 108 Var gėdērdî orda Yāsîn ōḫúya Bahar ōssún sērîn ēssîn yėlîmîz Yaḳ buḫuru buraḫ gȫmǘt bāşína Ḳalan ᶜümrü biz şen esen yaşāríġ Genc ȫlēnîn yaş āḫílír dāşína emî ātíp ḳelbde sėvgî tāşíyaġ 99. 103. Ḳafa deler hay vay şirēnîn sēsî Sal yādína çarşamba sur günlērîn Daş ērîdîr sazlamāġín nefēsî Neşe vėren dāvúllu dügünlērîn Yardan sora feleg daha var nēsî? Dāġídırdı gȫnǘllērîn kinlērîn O ḳardaş vay diyer nene bala vay Ḫalḳ çiḫērdî beyram günǘ seyrana Āġzím ācí bal yemēdîm bala vay em savaşa duyġu, sėvgî yarana 100. 104. Mezārlíġın ḥürmētî var ḥürmet ėt Toy dügün de genç ḳizlērîn yıġnāġí Dolāşírkan ādím atsan diḳḳet ėt Alma rēngî, yanar pembe yanāġí Sōnún budur insan ōġlú ᶜebret ėt Cüt ᶜabaydan gēlînlērîn duvāġí Bāşíní eg gēlsîn mezar bāşína Dāvúl zurna çālínírdí dügünde Ḳardāşíndır ayaġ basma dāşína Ḫozgam onākî yaşādí o günde 101. 105. Şiḫler ėvî Sultan Sāḳî cėyîmî Bōyúnbāġín ḳerenfilden gözēldîr Ātí siyah ḥayralardāndír yėmî Zilifiliġin sırma saçta özlēdîr Başta yėşîl bam bayāzdír kimî Ḳolaġların sırġa için gėt dēldîr Şiḫ Ḥüsēn’î gėçme bir az durāġín Burun ḳelem ḫizme āltún par para Şiḫ Ḥesen’e gėdîġîn bir baş vurāġín Bālím baba āşḳ dērdîne yōḫtúr çara 102. 106. Bālím baba size bāġlí bėlîmîz Ḳala çālsín dāvúl vursun, şu bāşí Yad ellerden ḥaḳ saḫlāsín ilimiz Gȫnǘllerde yāndírsın ḳor atāşí 109 Rāḳí vuran sersem ōlúrdú bāşí Gēlîn gėttî ḳiz nenēsî aġlārdí Seḥerlērîn vārdí özel neġmēsî Kürekenner damdan şeker atārdí Bōyú gibi çeker insāní sēsî Vārlí kimse ona para ḳatārdí 107. 111. Heleylerde başta ḳesten peştemal Gēlîn gēlse ilk gün yėrî dördēydî Ört üzünǘ gȫrǘnmēsîn, ey camal Bayaz iḥram gerdeg için perdēydî Yārí görerken ḳalmāzíydí gözde mal Köme kilfet bütünü bir yėrdēydî Ḳirme ḳirme heley teper toz ōlúr Şimdî gēlîn salonlarda, ōyúnda Yar ēlîne eger girse söz ōlúr Yėngî mōdîl ȫzǘ oynar tōyúnda 108. 112. Gögerme ḫēlḳî tōya çāġírír Bālím baba bēstî ḳērrî ebēydî Ḳāpí dȫgǘp tōya gēlîn, bāġírír Onu izler nāḫsí ḳādín gebēydî O gėcēyçîn gēncîn ḳārní āġírír O reḥmētlî çocuġlara ḥebēydî Dēllî Cihat orda lōḳúm satārdí Ēlî yüngül öz işinde birinciydî Bitirsēydî oynārdí cift atārdí Göbeg kėsîp vėrîrdî ḳulaġ dincî 109. 113. Dönbeleg çal ḳoy oynāsín e skere Doġan ḳādín taḫārdí al muncuġu Çal çāġírçın ēlînde var teskere Ta saḫlāsín balalardan çōcúġú Meger paḳla ḳārşísında küseġ gere Ḳālmíyıptı bu inançlārín çōġú Toy eglence ne havasta gėçērdî Çocuġ şimdî āyġítlarla dōġúlúr Gök çinide kimî rāḳí içērdî Ne zor çēkîp nede elde bōġúlúr 110. 114. Yenge Zeynep buḫçāsíní baġlārdí Al nenēsî ḳēyîş bāldír o günner Hem pul ālíp hemde ēlîn baġlārdí Bütün yėrî sānkî sāríp cinner 110 Ȫldǘ gėttî bu inancla yüz binner Gē o güne ḥesret çēkîp dalāġín Dėve masālín, dōġrú gibî sanārdíġ Düz insannar saf gȫnǘlle yaşārdí Bȫyǘglērîn sözlērîne ḳanārdíġ Her künbete bir reng iman daşārdí 115. 119. Eht ėtmişiz zeyrat ėdeġ ocāġí Em ȫldǘyse dēgîrmene gėdēlîm Oġlan vėrîp dōldúrduysa ḳucāġí Bu yāvrúya gē bir çara ėdēlîm İmam Ḳēsîm vekeşēnîn bucāġí Ḥaḳ ōyḳúydan yaman ḳelblērî dēlîm Serbest serbest bütün yėrî çēvîrdîġ Dabḫana yoḫsa İmam Eḥmed’e Üzüntünü bāşímızdan sāvúrduġ Apar bunlar tākî ēmîn ref ėder 116. 120. Kėsîlîrdî ḳādínnārín teppēsî Al çōcúġú gėçîrt ayāġǘstünden Yėddî rengten sāyílírdí düᶜēsî Bāsílırdı ėv ḫēlḳînden, dōstúndan Tākî gėtsîn ērcînlērîn balāsí Sürt üzüne dērvîşlērîn pōstúndan Düᶜe yazan niyaz ālí bu baştan Şimdikiler bu inanca ḳanmazlar Al bunú ēz bunuda yaḳ ataştan Gerçek varkan bom boş yėre yanmazlar 117. 121. Ḥükmǘ gėder bir düᶜe āçílsa Yaşārínda çocuġ dilin açmasa Fālçílārín boş laflārí sāçílsa Yoḫsa birî ayaġ tutup ḳaçmasa Ērcînlērîn pencēsînden ḳāçílsa Anna baba batārdílar he yasa Ḳelēmî çal aġ kāġídí ḳerele Biri yėsîn gögērçîn yumurtāsín Ḥāḳḳím allam ister gȫzǘn buraḫla Bir piçaġtan ōnún buḫāvín kėsîn 118. 122. Em çōcúġun ēmzîgînî alāġín Çocuḳlārín ōmúzúnda ḳurt dişî Ēmzîgine bir az ḫēmîr salāġín Başta çınāġína gözēldî gȫrǘşǘ 111 Sanancla dedelērîn her işî Ḫalḳ dilinde destan ōlúp çabāsí Gümüş cincil ayaġta ḫoş sēsî var Bėl buġāzín Meyrem ᶜete ᶜilācí Bular saḫlar kim ona nefēsî var Dermenlērî ne dātlíydí ne ācí 123. 127. Bālím baba ḳōnúḳlārín bebēktî Tuccar Sēmîn tam başārír al sātí Ḳucāġínda çocuḳlar cigērîn ēktî Bekler beke eker binēsîne ḳir ātí İşte zaman dēmîr ēllî dibēktî Ḳāpísí āççíġ, gȫzlîyēydî sıfātí Kimler gēldî kimler gėttî sāyílmaz Sultanlārí bu dünyede yėr yėdî Dātlí günler ācísından āyílmaz Gēldî gėtî ne ėşîdtî ne dėdî 124. 128. El yānína sen Zübeyde Rız’nı Sileḥ Sāḳî ne kültürlü cāníydí Yōḫsúllārçín ḳeyner iydi ḳazāní Kitablārí yėr yurtta yan yāníydí Ēktî gėttî bu destāní yazāní Derd ēlînden daim bāġrí ḳāníydí Bilbil kimin ḳōnúşurdu Rus dilinî Ōdú āḫtí bir yulduz tek yėrî boş Sefer birde çarḫ ėttî ġurbet ilin Dünye biter ister ōtúr ister ḳoş 125. 129. Ḥēccî Kėvser ḳōnúştuysa, as ḳulaġ Bender ōġlúnú sāyġílarla yadlārdí Dātlí sȫzǘ bitmez sānkî bir bulaġ Merd insānín gȫzǘn tutan zadalārdí Sicaġ yėller burāḳtí bele solaġ Destannarda ȫlmǘyen iz adalārdí Ḥaḳ söz üste çēkîlmēzdî kimseden Bol bol yōlcú bu yollardan gėçtîler Günler coşar o demlērî yad ėden Bir badadan ācí şerbet içtiler 126. 130. Ḥēccî Kāzím yōḫsúllārín babāsí Bālím baba Rāʻúf divan dāşíydí Başlārína çādírıydı abāsí Öz çāġínda şāᶜîrlērîn bāşíydí 112 Daġ üstünde sānkî bir atāşíydí Yardan sora günlērîmiz ton gibî Oda gėttî Fuzulî kervānína Kerven yōrġún hemde yōrġún kervēnçî Ḳuş aldānír tuzaġlārín dēnîne Birgün gēlî ne kervan ḳālí ne kervēnçî 131. 135. Bālím baba gözlerden al dumāní Köy bāşínda şah Dehmēzîn mezārí Gȫnǘllerden ḥaḳḳa ḳārşí gömēnî Ḫestelerden apārírdí azārí Ḥēccî Rēşîd şiᶜrin gör imāní Şille ḳēbrî sāncí çeken davādí Ḳurān’í o, tāzmîn ėder şi irden O günlērçîn ḳan yaş gėder gȫzǘmden Ḫeber vėrer her ḳōnúdan her yėrden Düşündüġçe can āyrílí ȫzǘmden 132. 136. Ḥēccî Razzaḳ tarmāsínda ḳōnúḳla Şah Dehmez’de cümᶜe demum yanārdí Bāḳí vėrse ordan gȫrǘnǘr ḳula Bu ḫelḳ ōnú ėvlîya dan sanārdí Gȫçtǘv zaman bir yėrde ōnún tek bula Muraz ālíp keremete ḳanārdí O vurmuştuv ilk cēmîᶜîn temēlîn Dōġrú niyet gȫnǘllerde ḳalmāmíş Yādírmāsín tāmú atāşí ēlîn Vārmí uslu bu ācíya dalmāmíş 133. 137. Pir Meḥemmed ēḳlî ḥedden āşírí Küse gēldî yāġmúr için çiḫārdí Gȫzǘken çoḫ işlērî başārí Su cāníndan ırmaġ gibî aḫārdí Ḫelḳ yatanda ȫzǘ çıḫar dışārí Millet ona bir inancla baḫārdí Tāḳḳí tuḳḳú yatannārí oyādír Toplārdílar, def düᶜyle yeġ ōnú Kimî güler kimî ġeme boyādír Yāġmúr āşí yapārdílar den, dōnú 134. 138. Sēyyîd Begtaş karamātí gün gibî Gögde yāġmúr ḳoca burku yaġārdí Gözlērîmde sānkî o gün dünen gibî Elde çanaḳ annam ineg saġārdí 113 Şölen için siyah ḳazan aġārdí Peġember de ḳādínnārín bōllúgú Sen giderken ḳoca burkun yırtılırdı Bular birbir düştü gėttî ḫayala Başlar āççíġ, burk, kilavdan ḳurtuldu Bālím baba yāníram bu ḥala 139. 143. Ḳişte yāġmúr at ḳuyruġu çalārdí Nur’dur gėdeġ İmam Zeyne bdin’e Bütün ėvlere toy eglence salārdí Dermen ėder o korlārín dērdîne Geler ilde herkes ḥāḳḳín alārdí Millet bütünü bāġlíydılar bu dine Meḥel olsa ḳurta ḳuşa ziyāndí At mēndîlîn zincirine bāḫtín gör Ḳeyse ümür hiçten hiçe dayāndí Yalan dünye sarāyínda tāḫtín gör 140. 144. Ramazanda sıfrā reng reng bezēnî Muḥarrām’dí piçaġ vurma soġana Bekle çaḳḳal damda vėrsîn azāní le net ona gülüp loḳma boġana Niyētlîler elbet sava ḳazāní Ādí Āşúr o, on günde doġana Yātílmāzdí onda ḳēdîr gėcēsî Bir ḳurunu dēlîp fānús ėdērdîm Ne avāzlí ōḳúculārín sēsî Mumu yāḳíp cēmîᶜlere gėdērdîm 141. 145. Bālím baba beyram āyín izlērdîġ Ōḫúnduġça Ḳumru aġla, çal başa Gȫrǘnmesse bir daha gözlērdîġ Fatma anna ėvden vėrî ḳan yaşa Döşeglērî yāstíġlārí üzlērdîġ Yaş döken göz degmez elbet ataşa Beyram günǘ dolānírdíġ yaslārí Bȫyǘg küçüg boyānírdı siyaha Gȫnǘllerden çıḳārírdıġ paslārí Suçlu pişman işlēdîġî güneḥe 142. 146. Yaddan çiḫtî beyram, Ḳorya küllügü Sinî bezet mum, şeker, ḳonca gülden Gėzen yōḫtú Beḥre’yden b uluġu Muraz iste ama yarval gȫnǘlden 114 Toy yas ōlúp bir ah çek can u dilden Toy şēnlîġçin bir eglence ḳurāġín Çoḫ kimse siniden mum ḳapārdí İşte gėttî bir ilin ḳaza belēsí Muraz alsa oda sinî yapārdí Allā billî nece ōlú gelēsî 147. 151. Köske çalma, ōḫúnurkan, fiġannar Küpelere ḳoyārdílar ḥür yāġí ᶜerşe çiḫer yėrden ḳalḫan afġannar Mis ḳazanda ḳeynet ḳatma boyāġí Ḫelḳ dökērdî yaş yėrîne al ḳannar Bōyúna döker sırġalārín ayāġí Leyle ᶜĀlî leyle sēsî avazdan Saç baġlar ȫrǘglerde gümüşten Kimî gēlî muraz ister niyazdan ᶜĀḳlím alma āltún dişten, gülüşten 148. 152. Ḳudrētînle durup asman, yėr Allā Zöre gēlîn gözel kėser her işte Bu zavāllí bendēnîzî gör Allā Al apar ser her bir adam bir işte At āltíndan gėçtîm çocuḳ vėr Allā O gȫnǘllērî mege göreġ, biz düşte Ḳizim olsa yėddî ārşún hamāyún Hērîşteler cāfítlarda ḳāvrúlur Oġlan olsa, gerek kėseġ bir ḳōyún Ḳāvrúlduġça tütün göge sāvrúlur 149. 153. Ḥēlîm yiyip ḳāşíġını çalāġín Cülḥelerden yāyġín cülḥe āltún diş Yalvarāġín murāzímız alāġín Defe, taraġ, çiyriġ ister hem giriş Şikātímız deftērîne salāġín Ne bėz ḳāldí ne uzatma ne çiriş İmam Hüsen Ḥezret ᶜAbbas deftērî İşlēnîrdi reng reng cėcîm, namāzlíġ El ḳāldírsaġ düᶜler dönmez gērî Ört baġlama vuran seᶜt damāzlíġ 150. 154. Sefer āyí çiḫtî şerbe ḳirēġîn Vėr ᶜlükü dora ėtsîn kalāşí Dam bāşíndan ōnú yėre vurāġín Dilde Alman, İngilizlērîn savāşí 115 Cümᶜe günü gėder çārşí dolāşí ᶜümrümüzün günde düşer bir dāşí Cüt baḳaya müḥkem gözel işlērdî Sirāyínda balalāmíş yarasa O reḥmētlî el emēgîn dişlērdî Ḥayātímız ya masādír ya tasa 155. 159. Allā vėrdî yuġurduysa ḥelvēnî Ḳiriġlērî ḳoy Şēfîḳe baġlāsín Yaymaġ için çāġír gēlsîn Cellevā’ní On çirişî bir parçaya baġlāsín Soḫ kessāví bir ḳāríştır kilōnú Ḳēmîşî düz tākî tutup baġlāsín Hēccî Zeynel bu işlērîn ustāsí Ānġíniydi birde farraş Mustafa, Ēllî şifa her kim göbeg ḫestēsî Ḳiyamatta reḥmētlî bulsun safa 156. 160. Gėt Paşadan al paçalar dermēnî Ger o şerden tutsa yētîr palāní Başta muşku püsküllērî kirmēnî Cinnî o dem baş üstünde dolāní Ayāġínda bir cüt ḳere çimēnî Siyah kēdî ėvde bayaz ilāní Birbir onda duḫtor işin görērdî Pērî sāníp degmēzdîler ȫzǘne Sǘnēt ėdîp defᶜ ėdērdî her dērdî Ḳorḫa ḳorḫa baḫārdílar üzüne 157. 161. Ḳizil ėle berber ēlî şifādí Ḳizānbíġlí çōcúġ baġlar turmāní Ustura çal ḳāní gėtmeġ devādí Yėddîsinde göze çeker sürmēnî Gėçmîş günǘn cafāsída safādí Şiriniyden birde idrar dermēnî Görmēmîşdiġ ḳelb ḫestēsîn ya ḳārín Yaralar vurun ḳōdúġ çarāsín Daha neler bu günden yārín Bire birdir saġlar āġíz yarāsín 158. 162. Ḳere buḫur ister çiḫse ḳil bāşí Ḫātún eger nefes ėtse, daġ yanar O barmaġa sānkî bāstín atāşí Od vurmadan fitil yana, yaġ yanar 116 Yaram görse üstündēkî baġ yanar Ut kāpsúlú biz ėtmîşîġ tārḳí Dālí deler Ḥēccî Muḫtar nefēsî Sumaḳ suyu vėr sēpmîşem ḳurdaşan Baḫsa eger gētîr mezar ḳefēsî Titrēdîrken piyan üstünde düşen 163. 167. Cambazlārín adlārí gēldî dile Bālím baba ondākí gün batārdí Ekber aġa, Ḫızır Māçí, hepyėle Sēzgîn ḳādín cümᶜe dāşín atārdí Dursun Eḥmed ḳalannārín sen söyle Ya sėvînîp ya da ġeme batārdí Bėş ᶜnēyçîn ēllî kere and ėçer Ḳulaġ diker, ēlî ürēgî üste Vay ḥālína ele bir dilsiz gėçer Giden gēlî, ya şifa ālír ḫeste? 164. 168. Bālím baba gē topalaġ tōplúyaġ Tava dönder gögde uşaġ basan ḳuş Birbir ōnú torpaġlardan çȫplǘyeġ Ḳarānlíġta sāḳín cine sen tōḳúş Yarārí çoḫ, şekerle kēplîyeġ Kervan yōrġún hem yol uzún hem yōḳúş Ne dātlí ḳalġan pencer turp ekeġ Şimdî cinni insannardan sāḳíní Arḫlar üste ēllî yēşîllî böcek Ḳurnāzlíġín her gȫrdǘġçe tāḳíní 165. 169. Ḳāldírırkan gėdērdî baş çaḫārí Gögērçînner tānçír, tānçír uçarkan Burun aḫsa ḳelem tōzún buḫārí Ḳanātíní gög üzünde açarkan Dilçek düşse ḳāşíḳtan silk yuḫārí Bayġuşların pencesinden ḳaçarkan Māzí gerek, buġaz ḫarap ōldúysa Çābúḳ erkek āzdírír bir dişinî Sārílíġçın, sirke şarap ōldúysa ᶜĀşíḳ gibî eş dalānír ēşînî 166. 170. Sāncílansa vėrîn yārpíz ᶜarāḳí Torçu ᶜele çölde ḳurar tōrúnú Bizim oġlan ḥērnǘk, çeḥçem marāḳí Ḳirġiliġler biçin vāḫtí gȫrǘnǘ 117 Baş dalġada zavāllí çoḫ yōrúnú Çocuḳārín ėvde ḳārní āġírsa Ḳillep çeker ḳeder tamam dolanda Vėr ᶜenēnî gėdîm ālím kündüçlü Neşelēnî bir bir ḳanat yolanda Var lōzîne, var lōḳúm şurup içilî 171. 175. Dēllî Ḥeyder el ḳulaġa ḳoyārdí Mama Ḥüsen yaşāmínda ātílġan Muḫālîflî ḳafalārí oyārdí Tārîḫinde bir ōlúlar bir doġan Deşt ōḳúrken ᶜāşíḳ cana doyārdí Kēndî işler eker sāmírsaġ soġān Bilbillērîn onda başḳa avāzí Ādín yāzdím bir bōrcúnú ödēdîm İllērînde bahar gibiydî yāzí Ya da düşen kimsēnî yānlíz dėdîm 172. 176. Gėttî Günüs lengerēsî cerēsî Dünye bōyú biz tārîḫîn şāníyíz Peklenmēdî cezvāsínın ḳerēsî İrmaḳ gibî daim aḫan ḳāníyíz Bir daġ düşsün dōlsún bāḫtímín derēsî Aslan ḫuylu dedeler nişāníyíz Nice ḳāldíġ çēkîlmeyen minnete Bizler ile tārîḫ tāpmíş dümügün Neyler duḫtor sāġílmayan ᶜillete Müzede gör aslan dedem kėmîgîn 173. 177. ᶜĀlî Baġdad satārdí Şam dārrísí Bālím baba bāḫíp bāşín bulam Yārsí top top bayaz o bir yārísí Zālím feleg ᶜümre vurmuş dolama Gȫzǘ görmez ēlîn tutar ḳārísí Ḳalānínda sende yėter talama Vėrērdî o bir ḳutu bir ᶜeneye Elde ne var mēnî zaman ḳul ėtmîş Yalvārírıdıġ bir ᶜenēyçîn neneye Çārşílarda parālrímí pul ėtmîş 174. 178. ēdîp gēlîp soḳaḳlarda bāġírsa Ḥebbe lülüm çiḫ gē ᶜayran gētîrdîm Şeker, çerez, eşkal, eşkal çāġírsa Ēlîmdēkî vārím yōḫúm itirdim 118 em cafada ḳiyse ᶜēsrúm bitirdim Ḳuş vurānçín şimdî nerden daş yiġim Bāşín gȫmǘp yėre, torpaġ atarsan Ōyúnnardan ḫerte, çizziġ, ḥile var Bir ėv yāpíp torpaġ alta yatarsan Daş gülle var birde şişe gülle var 179. 183. Dėve gėçtî buraḫ barmaġ süt sümür Bālím baba utuzan, bir, utārdí Yumurtāní gėce alsan sürt kȫmǘr El boş ḳalan ġem gülüne batārdí Rüya gibî gėçtî bir ᶜümür Utan kimse yoldāşína satārdí Düş gȫrmǘşem ḫėr ōssún āysîf düşǘ Dünye budur ya ḳāldírír ya ḳoyar Saf gȫnǘllere ēskîlērîn gidişî Ne ḳāníḳ var nede ḳārínnar doyar 180. 184. Yāvrúm dişin düşse apar at dama Bālím baba utuzannar fir ḳapar Tānrí, ḳardaş vėrer işte adama Āçúġundan ādímlar ter, tapar Doyacaġsan o zaman ḳozdan badama Utan çocuḳ sānkî bir ḫezne tapar Dedelerden bu inanç bir ḳālîtēdî Kimî çocuḳ dudaġlārín gēmîrî Ama buna şimdî ḳan çoḫ ḳėttî Çēktîġî ah ērîdî sert dėmîrî 181. 185. Teneke çal günēşî ḥüt utuptu Çöplēmîşem çaydan lepleg cücēmî Aç ataş aç bēlkî sallar tutuptu Bir daş için çōcúḳ çekērdî ġēmî Kim bilirdî dünye yumru bir tōptú Bin ḥesretle gȫnǘl ister o dēmî Yuldurumlar çaḫsa ḳudret çaḫmāġí Ayaġ yālín dolānírdıġ çöllerde Bir ȫlǘdür her yulduzun aḫmāġí Bālíġ gibî ḳişte, yazda, güllerde 182. 186. Bālím baba nerde gülle āşúġuyam Bālím baba ḥamam ḳulum gözēldî Mis ḳavana birde aġac ḳāşíġıyam Küççük eller ōnú yapar düzēldî 119 Ayāġlíyaġ nene sütü çoḫ ōssún Kimî ince kimî ōlúrdu yōġún Küçük memed yėsîn onnan toḫ ōssún 191. 187. Ekmeg vėrîp bez ālírdíġ şēngîlen Ōyúnlardan şile şile ḳol kėsme Baġa mēymún vārdír yėrde tüngülen Burk saḫlama bu ōyúnda telesme Vārmí şimdî bu nesnelērî bilen Yėter ḫazan, ḳalan ᶜümre çoḫ esme Ōyúnçaġlar, çāmír şāvír fir fire Gēlîrmî gün ḥamam ḳulum yaparam? Sāndíḳçı da soġ ālírdí kire Ḳardāşímí dolanmadan tapārdím 192. 188. Saḫlan bācí tābír duzu unutma Ḥüre ḥüre çillek çōbúġ vurmāġím Samanada atlan çābíḳ el tutma Elde aġac aslan gibî durmāġím Utuzurkan sen bōyún eg ḥaḳ utma Aġaclārí vurmaḳ için ḳurmāġím Ḳala ḳala vallā ḳurdam ḳaparam Ḫayal gibî yaddan çiḫip gidiyor Saḫla ȫzǘn mizenneyden taparam Üzde bir tek bunnārí yad ēdîyor 193. Gē ōynúyaġ zire zire zānbíra 189. Şērḳî neşaz çalar tānbíra Çāmíra çal eger mizreḥ tatarsa Yumruḳ yeye bėller dȫndǘ ḳānbíra Yaġ tek ōlú ne ḳeder cüt atarsa İgne igne dėdîm ᶜezyem yırtıldí Dȫdǘg çalar ipliginî çekende Ne su içtî nede ḳāçtí ḳurtuldú Ne tüḥüfte ātíp yėre ekende 194. 190. Tumma saġlav ōyúnnārín ḳiz oynar Kāġít ḳuşum tire ister uçmaġa Gėce gunduz, hem bahar hem güz oynar Ḳalḳar göge sānkî olāşír aya Ḳuyu ḳazar muncuġ atar düz oynar Sap ḳirilse neşʻe döner hay vaya Kî yoldan sora ōnún çōrúdú Vėr çirişî yāpíştírāġ ḳuyruġun Rüya gibî ḥayātímız yōrúdú 120 195. 199. Bālím baba çim daş buraḳ sapana Bālím baba birdoş ōlúp miskinler Ėyyî tavla ta olāşsín tapana İmdad ile olara vėr tēskînler Çoḫ effērîm bunu tāpíp yapana Kimî beyhoş kimî yataḫta inler Baġ bustanda çiftçî durar ḳuş ḳavar Ḳaḫ bir silkin gücün gȫrsǘn dost duşman Pervana tēkîn çigninde, bėlî, çavar Yurdumuzda yadlara vėrme aman 196. 200. Bālím baba bostanda ḳur kelekler Bālím baba bāḫtím yātíp oyanmaz Ḳurttan ḳuştan kelek bostāní bekler Ḳap ḳarānníġ, çirāġím birce yanmaz Ne bar yėdîġ nede dōldú etekler Derdlērîme, Ḥezret Ēyyúb dayanmaz Bāġí ēktîm, sora ōldúm ḳuş ḳavan Sārbím bittî imāním, kifir olacaġ Zaman ḥükmü ekmeg dussuz hem yavan Bāġím vėren gül açmadan solacaġ 197. 201. Dėve, ineg tüylērînden ḳapārdíġ Bālím baba ne can sāġdí ne canan Yuvārlíyıp ōnú bir top yapārdíġ Bin ah çeksen yōḫtú sene bir yanan Şen gȫnǘllērî aḫtarmadan tapārdíġ Her şey ēgrî kimdî düz söze ḳanan Çōcúġluġum birde dönse gērîye Uç aylar zınhar ėtmîş hayātí Ḳoymam daha bele hiçte çürüye İnsānlíġın ḳālmíyıptı al, sātí 198. 202. Bilēgîn al ḳazaġ dėv dabāní Bālím baba al naccardan ḳapḳāpí Ḳirçe vėrsen ḳullan dēmîr yabāní Söyle yāpsín bir tek piçten bėl sāpí Yaşamāġçín ḫāríç ėdēġîn çabāní Ḫalḳ ister dapandan tung baş kābí İşte her ėv igne ister sap ister Dügeç yarar aspap dȫgǘp yuvana Durmaġ olmaz, sen aḫtar tap ister Neler ḳāldí daha yazaġ divana 121 203. 207. Bālím baba yük bārímí ālmíşam Ḫasa çāyí, Āḳsú ile birlēşî Dālġín bāḫím sonsuz yola sālmíşam Sėvgîlērî gȫnǘllerde birlēşî Ōnún, bunun dāşín gögse bėşîgîm Erenlērîn tōrúnlārí erlēşî Çibinniġ gėttî āçíġ bėşîgîm Bālím baba bozlmaz saġ temeller Ḳarma ḳāríşíġ ōldú ėvîm ėşîgîm Nerde ḳāldí temēlî vuran eller 204. 208. Bālím baba Ḫunkar baba Teze’de Gėçme Tērcîl Ḫanēḳînî Leylāní Emeg vėrîp sene ōlmúştú dede Bunca yėter buraḳ ḳālsín ḳalāní Ne ḳul ḳālí nede aġa dünyede İşte gündü ėyyî, kȫtǘ dolāní Sēyyîd Ḥēmîd şimdî ōnún tōrúnú Kimî ener kimî ḳaḫar ḥayatta Babāsínín yėrî orda gȫrǘnǘ Bōzúġ avaz bu ōḫúnan bayatta 205. 209. Bālím baba Tāvíġ Duz’a vurġunam Bālím baba çoḫ yōrúlduġ ōtúraġ Ben Erbil’den gēldîm bir az yōrġúnam Ḳuşaḳlārín yāzdíġ, adam, daş, torpaġ Uġaçada Tileᶜfer’den dārġínam Ēskî Tisin tārîḫinden bir yapraġ Āltúnkȫprǘ yol üstünde dincēlîm Ōḫúyannar bize reḥmet vėrsînner Ḳereteppe, Kifrî, Bayāt’tír ilim Her yėrînde ana yurdun gȫrsǘnner 210. 206. Bālím baba suhbētîniz dātlídí Bālím baba biz Kērkǘk’ün güvēncî Derd tükenmez mēnîmkî ḳāt ḳātlídí Bilēgî sert aslandan güclǘ gēncî Ḥesen yayan yalan dünye ātlídír Dāşí torpāġí durdur, yāḳúttur, incî Çara yōḫtú bekle bostan sāvíşsın Biz ōnúnla ikî beden bir cāníz El boş ōlúp yar, yārína ḳāvíşsın Hem gȫnǘllüyüz hem bedēnîz hem ḳāníz 122 2. Cilt, Balım Baba’ya Selam’dan Dērvîş ᶜĀlî Kehe’lērîn bāşídí örnekler: Aġalarda yüzde ḳelem ḳāşídí 1. Şükür aġa, Tālîp aġa baġlārí Bālím baba yine gēldîm dergaha Ḥüsen aġa, ālîb aġa çaġlārí Darda ḳalsa sıġınacaġ ḳul şaha 5. İkimizde el açāġín Allah’a Bālím baba asma ėvî, sarḫoşlar Geçen çāġín günnērî, dȫnsǘn gērî Yārí ėvî, Şah Keremler ᶜelloşlar İncidende ḳiymētlîydî degērlî Çimēngîller kele ėvî , ḳozbaşlar 2. Gülşe ėvî, ḥesne ėvîn gėçme yaz Bālím baba gȫçmǘşmüsün ilinden Ḳalan ḳālsín yāzdíklārím çoḫtan az Sāḳínmışsın yoḫsa ḫazan ilinden 6. Al sat ḳorḫma, tut erenler bėlînden Bālím Baba, al cānímdan azārí Dernēgîmin, iḥtiyācí var size Bayāt’lílar kȫyǘmüzün davārí Daġ dėvîren ᶜzimetler vėr bize Yōġún ėvî millētîmin ḥaḳ vārí 3. Yōġún Ḥüsen gerçekten insāníydí Gel girēlîm ġem kedērlî bostana Cennet mekan, bir parç imāndí em kedērî aktarālím destana 7. Esᶜed Bāḳî, mōḳút, ᶜabbas mastana Bālím Baba İlyas ėvîn anālím Rōlú olan kimselērî, ya da sal usa, ġemden gel atāşsíz yanālím Ōḳúcuyu bir hüngürlü, dada sal Yavan ekmeg sicaġ suya kanālím 4. İlyas Hesen kiler gėce namāzín Şamam ėvî kȫyǘn temel dāşídí Muḥarramda ėvîn bir tekeye yāzín 123 4.6. VATAN DESTANI Dr. Sabah Abullah Kerküklü tarafında yazılmıştır. 1988 yılında Bağdad’ta basılmıştır. İnsan yüreğinde yaşıyan özlemi ve yurt sevgisini taşıyan bu destan 205 beşlikten oluşmaktadır. 1. Gėce vāḫtí direglerden yürürken Ḳutsal yurdum yōlún yōrgún gėzēydîm Yōlún bāġlí gizlî ėve girerken Bālíġ gibî serbest suda üzēydîm 5. Onda ȫlǘp kēndî kēbrîm kazāydím Dabaġ ḫana suyu vėrîm iç ōġlúm Dünye cihan şerf mēnî tānírdí Sēyyîd Ḫızırın ocāġíndan gėç ōġlúm Şan tārîhîm Gürgür gibî yānírdí Bāḫím ḳere sen bāḫtúvú sėç ōġlúm 2. Mēnîm gibi kimse mēlǘl olmāsín Çocuk iyken yāstúġna baş ḳōydúm Ėv dērdîyle kimse zēlîl olmāsín Annam gibî şirin ḳōḫúna dōydúm 6. Zan ėtmēkî birgün sēnî yan ḳōydúm Dam bāşínda İmam ᶜAbbas bayrāġí Sor lēplîgden aġac bėşîg üstünde Ḳugözden aḫārdí su bulāġí Ceyran bāşí üskeg ēşîg üstünde Tānrí ḳōysún yāḫín dōstú irāġí 3. Düşmānúv gör, dōstúv daim ōssún Yėddî leçeg annam baġlar bāşíma Vucudúv saġ he işinde üst ōssún Siyah sürme çēkîp kiprig ḳāşíma 7. Ta girince on dörd on bėş yāşíma Dil açmaya ḳuş yumurtāsí gerek Mor gözleme saġ çignimin suḥbētî Yoḫsa çocuġ ḳālí dilsiz bir bebek Mumlu düᶜe pek kollārín ᶜizzētî Neler ḳāldí gȫrmǘyeġ sennen feleg 4. Ḳiz yapar yėşîl daḳḳa yanaġda Leyle ėdîm gözel yāvrúm yatasan İpek kēḥkǘl reng reng ōlúp boyaġda Allā diyip ḳonca güle batasan 8. Callad Musa vārín yōḫún satasan Annam diyer gözel ōġlúm sar yāním 124 Ḳurban ōlsún bāḳíşína bu cāním Şişçî Mēḥmîd Meded diyer iraġda Eht ėle yėddî ḳāpú dilēnîm Tēttî tēttî çocuġlar ayaġ tutar Sēnsîn pāyím pay vėrenler çoḫ ōssún Yāġmúr yaġar yollārí doyaġ tutar Tikan sepen pek yollara yōḫ ōssún 13. 9. Ḳirḫ gün ḳōydún yāstúġ alta göbēgîn Bir cigere vėrdîm Gürcü ḳizimî Gėce gunduz sicaġ ḳandaġ bebēgîn Sene tiktim yōḫúl gibî gȫzǘmǘ Reng reng yāptím ḳundāġín etēgîn Tānrí ḳōysún silmēsîn tek izimî Çiçeg olan yėrlerde balda ōlú ᶜĀlî günü Ḳere ḳaç’da mumum var Güneş varsa meskēnî dalda ōlú Ta ȫlǘnce şiḫ cigērî’de ḳumun var 14. 10. Ḳirḫ gün ḳōydúm bāşím alta kor piçaġ Çoḫ ōtúrdúm zistan ayaġ alta El nenēsî cānínnan ōssún uzaġ Bir atāşsíz güzgülü çiraġ alta Yürüyünce yatāġín ōlmúş ḳucaġ Şiḫ cümcüme ivāní dayaġ alta Gül bāşíní ḳōḫlúyúnca doyārdím Bulaġ bulaġ yaş gȫzǘmden yürüdü Sēnîn için vārím yōḫúm ḳoyārdím Ta gȫzǘmde yaş ḳaynāġí ḳurudu 15. 11. Çoḫ şerbetler düşen yėrî dȫgmǘşǘm Çoḫ kȫbǘkler dırnāġímda kēsîldî Firiştēnîn saġ ayāġín sȫkmǘşüm Aḫan ḳāní ayāġíma bāsíldí İmam Eḥmed yōlúnda bėl bükmüşüm Onnan ḳalan ḳāpí üste āsíldí Allā söyle her tōḳúşup düşendev Gelen gėden mene bāḫíp dāríldí Diḳḳet ėle yānníz yola ḳoşandav Gȫzlǘ ataş bāġrím üste sāríldí 16. 12. Ḳazanlarda ḳalan ārtúġ yėmîşem Cēmîᶜ ḳāpísí ḳatma bāġlí ayaġda He bu ḥala çoḫ ḥemdōssún dėmîşem Daban ḫençer sārí hemyan ḳurşaġda Sēnîn için çoḫ zilletler gȫrmǘşem 125 Çoḫlar dėmîş gēlînner mēlǘl ōlú Tōrlú derler sēnî menden almāsín Bėşîg ḳurar şāh iyken zēlîl ōlú 21. 17. Ḳirḫ gün suḥbet zistanla yapāydím Bir uçan var aḫşam vāḫtí gėçer mi Bėşîginen āyrí bir dost tapāydím Gög sēmtînde āġír āġír ḳaçar mı Sudan āyrí ārdíndan men sepēydîm Sēsîn alan ȫlǘm tāsín içer mi He he umudumdun ōssún he yōlún Ḳorḫma yāvrúm şiḫde tebᶜev kēsmîşem Yad ḳōlúna sārílmāsín sert ḳōlún Ḳėr sāḳḳízdan şer gȫzǘn bāsmíşam 22. 18. Gürgür baba atāşínda fal açāydím Hėmîn nene mazārína süt sepēydîm Gȫrdǘm siyah bāḫtím ēlînden ḳaçāydím Saġdan soldan sene yėmeġ ḳut tāptím Baḫt ēlînden hem ḳocāldím hemde şāştím Her bir şeyden kēndîmî mēḥrîm yāptím Ḥesret ile gėttî bizim çāġímíz Sultan iyken pāmbíġ üzüm çürüdü Rüzgar ōldú dȫkǘldǘ yarpāġímíz Yėşîl bāġím susuz susuz ḳurudú 23. 19. Sāḳín şerbe üste ekmeg koymāsín ᶜĀlî bēgîn ḥamāmínín külḫāní Sālí günü tarāşçíya gėtmēsîn Rüzgar ėder he bāsílmış ḳurḫāní Ēskî aspap kėf girişin ėtmēsîn Şu gölḫana çoḫ yėşîller baġlāní Yāslí ōssún inssn pāslí olmāsín Onda vārdí şah dērvîşler nefēsî Acdan ȫssǘn ya da dātlí olmāsín Ḳābúl ōlú he ocaġ kor düᶜēsî 24. 20. Ay ḳızāríp savaş ile doġaca Hiç bir zaman boş bėşîg belemēdîm Ḳurġuşundan a sman duman olacaġ Sicaġ suyu ḫor yėre calamādím Siyah torpaġ ōrdú, attan dolacaġ Gün batarken hiç ḳērbîl elemēdîm Ḳahramānlíġ her igidin kārídí Saġ cānína bir fenālíġ gelmēsîn Vatan, şeref her igidin yārídí 126 25. 30. Ḳiş gėcēsî yāġmúrlārín fiġāní bȫyǘg dėveler ey nenēnî tutuptu Mērzîplerde kestek dāmín kiryāní Āltún tōḳú saç bāġíndan utuptu Göz yummaya annāmízın fermāní Yanda gėdîp öz dōstúndan küsüptü Yāġíş yaġar çöllerde ḳurt dōġúyor Çateneke dȫnǘp ya da gėtmēsîn Dēllî oġlan öz nenēsîn bōġúyor Gögde yānsín bizî nursuz ḳoymāsín 26. 31. Gün batmadan çoḫ masallar dinnērdîġ Mini mini çoḫ şārḳímíz vāríydí Şu ḥayātín saġ sōlún annādíġ Çocuḳ iyken gȫnlǘmüze yāríydí Tenmbel Eḥmed zēngîn ḳizî ḳirġiliġ Ḥecle ḥecle yarāmíza çāríydí Göz yumulu ārtík masal bitmeden Bir diyerken ḥecle ḥecle buḫava Miskin Ḳenber şaha dada gėtmeġden Hiç ḳorḫmadan atlāndím gėttîm ava 27. 32. Son bahar da hēccî laḳlaḳ gēlîrken Tōplúm tōplú soḳḳda arḫ bōyúnca Minaralar üste mesken eylerken Ḳārí Fatma yātíp gȫzǘn yumunca Bizden mahman çoḫ gėceler ḳālírken Gögde güneş parlaġ rēngîn sōyúnca He diyērdîġ ḥēccî laḳlaḳ havada He diyērdîġ mēnîm ādím gül ḫātún Bişer birgün yumurtāsí tavada Gȫzǘnle gör bāşímda yüz bin āltún 29. 33. Gözden onca ḳelᶜe ōlú avadan Ḳere ḳere gizlî gizlî soḳaḳta He gāvúrlar yapar tōrlú saya dan Ōyún durmaz ḳan durunca ayaġda Ēskî şerbe düşer yėre havadan ᶜümür gėçtî ḳālíp dādí damaġta Ḳirildiġçe herkes ėder saya dan Ḫayal gibî ēskî günner dönēydî Āyílan ḳurur birde çiḫmez ḳeyeden Köçen ḳuşlar birde dala ḳonāydí 127 34. 38. Evelleme ayāġíma oġrādí Ḳēmîşten bir şāvír yāptím çalmaya Feleg bāġrím kor piçaġla doġrādí Dost bāġína şen neġmeler salmaya Yara gėden yollāríní baġlādí Ḥayat sēnsîz dēgmîrî hiç ḳalmaya? Şu ḥayatta iten çōcúġ ōlmúşúm Sennen uzaġ düşen insan yōrúlú Yaz gelmeden güller gibî sōlmúşúm Vatan bulmaz birde her an sōrúlú 35. 39. Dostan başḳa kimse gȫzǘm yummādí Ḳuşvuranla bir ḳuşunu vurmādím Āyrí bir el gȫzǘm üste oymādí Yadlar gibî kȫskǘn üste durmādím Şu suḥbetten nēşî gȫnlǘm doymādí Su ekmēgîn, ėt pilāví vėrmēdîm Rüḥ çiḫmeden ḫuy çiḫmirî bir candan Niye ḳōydún mēnî düşgün ḥayatta İnsan olan ögrenmēlî insandan Duşmannārín kȫskǘn üste ᶜizette 36. 40. Al yėşîlliyem mēndîl sāḫí ellerde Ḳurna ḳurna saḫlanmaġdan doymādíġ Dügün ḳālmíş zēlîl itkin yollarda Köşk, ᶜetebe, ḫezne, düzlüġ ḳoymādíġ Can dȫkǘlmüş mēndîl rēngî dillerde Ta yātínca aġ zubunu soymādíġ Ta dėmeden ben nēfsîm kēsmîşem Ḳizler diyer herkes gėtsîn ėvîne Baş gȫzǘmǘ torpaġlara bāsmíşam Gėtmîyēnîn ḳere ilan cėbîne 37. 41. Çuḳur ḳāzdím gȫmǘm duşman ayāġín Piştim tāḳí ḳizler vėrmîş dal dala Cilden yāptím ḳum āltínda dayāġín Annam dōġmúş Meḥemmed ādlí bala Dara düşmez hiç bir ėşî sayāġín Vėr salavat çēkîlende her sala Çoḫlar diyer yolda tāní yola var Cümᶜe günǘ güneş zeval ėderken Göz görmeden yollarda yüz bele var Küçüg bȫyǘg cēmîᶜlere gėderken 128 42. 46. Ḳāġít ḳuşú gögde üskeg uçarkan Pėş pėşine burda cüce ḳuş ḳōndú Gügērçînner saġ sōlúnda ḳaçarkan Durna ḳōndú ḳulaġ ḳōndú ḫoş ḳōndú Çiḫen güneş ḳanatlārín oḫşarkan Gün bātínca herkes ėvîne dȫndǘ Dēnîz gibî māví gȫrdǘm ᶜasmāní Āvçí diyer hāní pāyím isterem Yulduz sāríp her bucāġín her yānín Gözel āví her an daim isterem 43. 47. Bahar günü tek üç ādím çöllerde Ḳardaş ḳardaş çoḫ meḥelle ḳirmişiġ He ᶜāşíḳlar seyran ėder yollarda Sapan iyle tōrlú māḫlúḳ vurmuşuġ Sefer tāsí ketten surfa ḳollarda Sora dȫnǘp nādîm ōlúp durmuşuġ Tōrlú tōrlú çem bulaġlar bezēnî Birde gȫnǘl ḳere kinden saf ōlú Mēsᶜǘd eder yānníz yārsíz gėzēnî Suçlu suçsuz he güneḥten ᶜaf ōlú 44. 48. Hēlǘk çōbúġ yoldan giçine deger Düngüz tepme bir ayaġla dolāşíp Ḳorḫan adam zillette bōyún eger Sora sora yar yārína olāşíp Siyah siyah gėce olmassa eger Her ādímda ḳan üregden göllēşîp Ne şafaḳlar ne seḥerler sökērdî Bi vafa çoḫ vafālí yar sėçîlmez Ne baġçalar yarpaġ tökērdî Şarap çoḫsa her bir şarap içilmez 45. 49. Can dėvēçî dėve daġda yatar Sāḳín sāḳín çiḫme sēnî ḳurt ḳapar Bilkî gün var şekērî zēhîre ḳatar Dėve üste miskinî ilan tapar Bir yük gibî insāní daldan atar Bayaz cānín ᶜabadan siyah yapar Sēfîl ōlú yüz ḫanadan ōlúrsa Söylēdîġçe vallā ḳurttan ḳōyún ḳaparam Bėl bükülü yüz polat can ōlúrsa Kim var dėsîn men neneyem vėrmem 129 50. 54. Tōmú tōmú bir ceyrāní kēsmîşem Çemçeleḳız çocuġlārín ōyúnú Dērsînî dayanacaġa āsmíşam Yėşîl puşi sārmíş ḳilden bōyún Teze ėtîn köpelere bāsmíşam Gün bātínca davam ister tōyún Ėt ḳoḫarsa küpeye duz ḳōyúlur Ḳāpú ḳāpú çemçeleḳiz iş ister Duz ḳoḫarsa ᶜeceb bilmem nōlúr Özler Allā’dan yāġíş ister 51. 55. Uştu uştu barmāġímız ḳāldírdıġ Yāġmúr gėçîr çelēbînîn ḳızıní Ḳarġa uçar sāġí sola çāldírdıġ Sāḳín çalma özde boyaġ izinî Sora çāşíp üzü ḳuylu sāldírdıġ Ol binfeşe sürtmēsîn ḫar dizinî Usta diyer Zire zire zānbúra Nāzíg nāzíg yėre ayaġ basarkan Allā billî ḥaḳ bāşínda tānbúra ᶜĀşíḳ gȫnlǘn ḳanaraya asarkan 52. 56. Yāġmúr işî he yōlçúlar dad ister Tāpúr tāpúr Mulla ḳāpsí beklēnî ᶜenber ḳoḫan yaġ badāmlí zad ister He ḳulaġlara gelen ses diklēnî Yaḫa āçíġ çifçiler imdad ister Ḳurān-í Kērîm çoḫ destannar ōḫúnú Yüce tānrí ārtíġ bir yāġíş eyle Ēskî zaman tam unuttuġ çōçúġunu Ḳudrētînle dam duvārí yaş eyle 57. 53. Ḳēmîş ḳelem çekmecēnîn üstünde Küse gēldî dēmîrle ḳāpú ḳirer Arḫāsínda mullam callad pōstúnda Pirinç buġda almasa gėtmez durar He sıfātlí billí duşman dōstúnda Miskin gibî ḳāpúda bōynún burar Pul gȫrǘnce bāġlí gözler āçílí Bir sātíl su tök bāşína ibinsin ēmgîn iyken ġem ȫzǘnden ḳāçílí Gögde bulut parça parça çizilsin 58. Bir çenge surētîn bāşína 130 Ḥile yāġí ḳoy fēḳîrler āşína Ḳorḫma ḳorḫma yüz merḥemet sōrmúşúz Ḥafta sōnú vārnca ay bāşína Dedem dėmîş ōġlúm ėti sendēdî “Ēlîm tērî gėtî para” diyeller Ondan ḳalan fazla kēmîk bendēdî “Gėtîrme sen üzǘ ḳere” diyeller 63. 59. Ḳuran biter gözel ḫetme günü var Ḳere tāvúġ tobānín savābí Mullāmízín on dörttēndî ōnú var Yāġí aḫan ḳuzu ėtî kabābí Ėvîmizde bȫyǘg ḳonaġ günü var Boş olmāsín ēhlî ᶜirfanlan ḳābí Dėf, ᶜelemle pek pek ėve dönerken ᶜeleme gėden para para sāyílmaz Mis sinide türlü mumlar yanarkan Gölge gibî ᶜelem insandan āyrílmaz 64. 60. Ḫelfem bekler burkim ḳāpsín bāşímdan Lala Memed, bȫyǘg cēmîᶜ tarmāsí Ta ḳazānsín muştuluġ ḳar dāşímdan Gözden düşmez milden siyah sürmēsî Mullam iyle ᶜēhdî dātsín āşímdan Yaz günlērî yėrpîzēnîn havāsí Ey İlāhî ey İlāhî diyerken Sērîn sērîn terleyen üze deger Ey göglērîn pādîşāhí diyerken Yaz günün rüzgārí göze deger 65. 61. Biġ terlerken atalārín sȫzǘ var Ḳuru ḳelem barmāġímızı sıḫarkan Yara üste bir küç şor duzú var Havārímız ᶜērşî ᶜeleye çiḫerken Yāvrím diyer Fatma’nın bir ḳizî var Göz yāşímız incî incî aḫarkan Güne diyer sen bātgínan men çiḫim He ögrēndîġ aḫlaḳ edeb ᶜirfāní Her igidin ḥüsnümle ėvîn yāḳím Şu ḥayatta her bir şėyîn sultāní 66. 62. ᶜümür ḳāssín yāvrúm yāpím ben tōyún Bir tek ayaġ üste zaman durmuşuz Bir gėcede ᶜēhdîm kēsîm yüz ḳōyún Yaş Ḫizaran salat falaḳa gȫrmǘşǘz Yüz helhele vėrîm gȫrǘnce bōyún 131 Yėddî ḳonaġ yolda yatan oyānsín ᶜēmǘv ḳizî saç hȫrǘgǘn ütlēsîn Beyhoş beyhoş dayanacaġa dayānsín 71. 67. Āltún tēspîḥ tilli fistan çitara Yüz ėv girip yüz ėv çiḫip ta gȫrǘm Çoḫ yāḳíşí kȫsǘndēkî cüt nara Tikiş bilen ekmeg yapan ḳiz sōrúm Ḳoy dörd ᶜeşret bāşíma yāpsín hara Bir cüt ḥicil bir bilēzîg yol vėrîm Vaz gėçmerem gȫnlǘm sėvdîġî ḳizden Gözel yōlú nanca ossa ucuzdu Dārí ekmez ḳorḫan adam düngüzden Camālí yoḫ pulu varsa uyuzdu 72. 68. Āltún üreg al saçbaġa bürünsün Ey surētlî yüzünǘ gün görmeyen Gögde bulut parça parça sürülsün Şāhím zade kimseye ḳul olmayan Yad ürēgî ḳizil oḫla vurulsun Dizden düşsün sene ḳizin vėrmeyen Gözel yāpí her zaman gözel ōlú Bir tüküne ḳurban ōssún yėddî ḳiz Ceylan gibî bōyú pōsú özel ōlú Bir gȫzǘne ḳurban ōssún yėddî göz 73. 69. Yėddî gėce çālím dāvl zurnāní Yürüdüġçe ḳolbaġ ḳolda seslēnsîn Cüt ēlîme ēzîm türlü ḫınnāní Güneş dėsîn menden gözel tek sēnsîn Āġzí āçúġ ḳōyúm gėtsîn yėngîyî Her bāḫíşta ḳısḳanc bāġrí paslānsín Zaman zaman gȫrdǘġünü söylēsîn Tutum ēlîn soḳaḳ soḳaḳ dolāním Tōyún gibî birde bir toy olmāsín Ḫelḳe diyim gözel sėçen tek mēnîm 74. 70. Saġduçula pek ḥamamdan dȫnsǘn Taraġ başta sārí sırġa ḳulaġda Çıraġ gibî kėften yāpíp sȫnsǘn Şirin şirin ēvlîg kirşan yanaġda Bir ḳuş gibî daldan dala ḳōnsún Sona gibî üzsün dērîn bulaġda Bayaz ᶜezye rēngǘvden bir reng āssín Yėl eserken ḳısa zubun titrēsîn Zaman zaman rēngîn rēngîde ḳāssín 132 75. 79. Sāġdúçla dam bāşínda durasan Diḳḳētlî ol gēlîn cādí kar ōlú Āvúc āvúc lōḳúm şeker sēpsîn Gizlî gizlî cādí iyle yar ōlú Dost eḥbābúv ḳucāġlíyıp öpesen Şiᶜrin sȫzǘm aġ gȫnlǘme ḫar ōlú Baḫa baḫa ēzgîn gȫnlǘm pim tutsun Çoḫ ḳōrḫúm var hiçe gėtsîn emēgîm Onnan sora ḳoy cānímí yėr utsun Öz ėvîmde dėsîn mene men bēgîm 76. 80. Diḳḳētlî ol ḳız ayāġúvu basmāsín İnanmasan ārtíġ yaş tökse gȫzǘ Şirin sözle sēnî menden almāsín Yaḫa yırtıp ḳana bātírsa ȫzǘ Ḥikmētlî ol sēnî gözden salmāsín Ōnkî imam bilki yalāndí sȫzǘ Dadan bȫyǘg ḳādínnārín ōyúnú He ḳādínlar suç yaparlar aġlarlar Şirin sözle ḳirer sert bōyúnú Göz yāşíyla erken āġzín baġlalar 77. 81. Dizim ḳiriġ ben aḫtārdím ben tāptím Yāvrúm ḳādín türlü ōyún yarātmíş Ben başārdím ben döşēdîm ben yāptím Şan adāmí ᶜerş cenetten çıḫārtmíş Tēlîḥ böyla ġem kedērî ben ḳāptím Yaman Fatma aġ ilan oyātmíş Nene gene şirin ātlí murādí İlan gibî çalar saḫlar bāşíní Bācí ᶜēccî, şirin gȫzǘm arvāttí Ḫelḳ ȫgǘnde döker gȫzǘn yāşíní 78. 82. Bir sú gibî tuç sinide ḳāldírdım İlde bir ay şēnlîġ ay ḫėr āyí ᶜümürkēnîn ona ḫişil āldírdım Gēlî bize ts ārtsín mum pāyí Ḳāpú ḳāpú sāġí sola çāldírdım Dāvúl nay çalarkan Zeynel dāyí Olan bala yārísí balam balāsí He çāġírír gēldî bize ramazan Üzüm ḳere yārsí ilan balāsí Tut ōrúcúv gün sȫkǘp ōldú azan 133 83. 87. Gün batmadan türlǘ yėmeġ düzülǘ Beyram ōssún güllü ḫōrúz baynāsín Mis süzgeçte ᶜenber pirinç süzülü Mis ḳazanda sārí dēndǘç ḳeynēsîn Gēlîn görse ḳēyîn nene üzülü Yōḫsúl Mėytî dāvúl çālíp oynāsín Gēlîn diyer ḳēyîn nene yamāndí He bir dille yārín beyram diyēġîn İnānmavun her ne dėse yalāndí Mēḥzǘn iyseġ ḳerelērî soyāġín 84. 88. Ḳāpí ḳāpí dostlar ėder zeyrat Nērgîz ḫāním saçta ḳāvír çerezler Gėce biter, bitmez dilden ḥikayat Bulut çatlar tānrí vėrer murazlar “Ārzí Ḳember” “Kerem Āslí” müḥübbet Yulduz sȫkǘp bulut gȫgǘ ayazlar Şirin şirin mēclîslērîn suḥbētî Tēmcîdiyle ōlú cēmîᶜ seslēnî Diş tatarkan türlü türlü ḫeyrātí Yōḫsúllārín yāşlí gȫnlǘ paslāní 85. 89. Çeyḫanalar ḳurnāsínda sinî zerf Ōdún gȫtǘr ataş vėrîn ocaġa Zerf āltínda saḫlāmíşlar aġ sedef Bayaz tāvíġ bāşín vursun piçaġa Bulununca can fikir ōlú sedef İpeg saçlar ḳoy sarmāşsín taraġa Sora şeker ḫoryat ile ḫoş ōlú Sārí ḫinne sāçín dibin yāndírí Uttuzānín zata āġzí boş ōlú Māzlúm āhí taḫtan şāhí ēndîrî 86. 90. Gėçer günner şānlí beyram beklēnî Aç kissēvî çaġdan bege vėr para He günner ēskî kinden peklēnî İl ōnkî ay bātmíş ḳan tere Yėngî ḥayat ḫelḳ içinde başlāní Bir yōḫsúlluġ birde derde yoḫ çara Çocuġ diyer hėllî bibērlî dügün İnsan ȫlǘp gözlērî āc olmāsín Tānrí bilir beyrama ḳāldí birgün Ḳēbrîn ḳāzíp ele muḥtaç olmāsín 134 91. 95. Şafaḳ vāḫtí gē göreġ ḳēbrîstāní Gölboy aġa at oynādí meydanda Ses sadāsíz torpaġ alta yatāní Sānkî ḳēḥîr hiç görmēmîş zamanda Bir tek Yāsîn onlārín armaġāní Bork buyanda sırma muşkî oyanda İlden aydan bir sormaġ istēnî Mizreḥ gibî ḫelḳ içinde dolāní Bir tek ēllîġ niyaz vėrmeġ istēnî Güle güle yėşîl gȫzǘ sulāní 92. 96. Kērîm seten ḳādínnārín girişî Şirin şirin ḳazannarda lētîge Ne şirindî çüt ᶜabayla yürüşǘ Ėt içinde doġrānmíş tike tike Her ādímda sulta bōrúşú Yėrî ḳālí düşse etege Musalla’dan Şātúrli’ye yol gider Ol ḫeberdar, olma ġāfîl birsî Ḫānímlara deste deste gül gider Saġ gözlere batar çȫpǘn ėyyîsî 93. 97. Tāpú tāpú döner çōcúġ taraştan Çārḫí feleg dolamalar dolāní Pērçîm yanda yaġla yaġlānmíş baştan Al boyaġlar üzde tere bulāní Hislî lampa yanar gizlî ataştan Sallānḳúçlar māví göge dayāní Ḳir şaflata soḳaḳ sāġí sōlúnda Üskseg ḳālí ezelden üskeg olan Güllǘ boḫça gelen giden ḳōlúnda Gözel ḳālí ezelden gözel olan 94. 98. Zubun bėlde sicaġ heley tozlārí Danyar Nēbî tāḳí ḳāpsínda Dāvúl sēsî tiz sēsî tėz oyādí ḳizlērî He ḳādínnar toplāníp arāsínda Sultan mācút ḳoy vėrsîn murazlārí Dudaġlardan gelen sāḳḳíz sēsînde Üz ḳerēltîp günye girim ḳāpínda Gözel neġme yėddî yoldan alāní Bėş barmāġín ḫinnēsî var yāpínda Daştan yürk ya dērdîyle dalāní 135 99. 103. Dostlar vāríp he küsenler bāríşí Sārí sürtmeġ sedef dişe sürtülü Yėngî sėvgî ēskîne ḳāríşí ᶜisḳa çeken bu dērdînden ḳurtulu Sērǘ gibî yapraġ dala sāríşí Yėşîl baġlar serer yėre mōrtúnú He gȫnǘller sedef gibî saf ōlú Türlü ḳuşlar sirāní bėzar ėder He güneḥler hemen hemen ᶜāf ōlú Gizlî sėvda gȫnlǘ ah zar ėder 100. 104. Taraġ dişlî külçelērîn ḳōḫúsú Daġlar bāşí gül, çiçegden bezēnî Āġízlardan aḫāydí ḥesretle su Bilbil gülden çoḫ ȫpǘşler ḳazāní Ḳōḫúsúndan bėzar ōlú bibi su Ḳisse ᶜümür sende yōrdúm ozāní Beyhoş gibî gögde ḳaçar durmadan He iḫiyar sende gėzer genç gibî Ȫlǘ ḫeyal ḥēḳîḳete varmadan Yanaġ yanar al rēnglî nārínç gibî 101. 105. Bahar ōlú baġlar yėşîl boyāní Yėl eserken çölde lēlǘg belēnî Ḫoyrātíyla dalda bilbil oyāní Uçaġ gören dēmîr gȫnlǘ alāní Çerşembe sor Sultan Sāḳí divāní Güle güle ᶜaba āçíp dolāní Mis samavar hėl ḳōḫúlú çay ister Tānrí diyer bu düşiyse uzānsín Çoban gibî yaş ḳēmîşten nay ister Siyah üzüm aġ boyaġla boyānsín 102. 106. Torpaġ döker çifçî sorar donbalan Tōplúm tōplúm gėdîlî cuvar baġa Ol pervene daġ derēnî dolan Şüşelerden rāḳí aḫar bardaġa Al mēndîlde gögērî ḳēyîş soġan Beden döner içerken ḳan çınaġa Güneş batar çifçî şehre vārmíyíp Sarḫoş sarḫoş baġ içinde gėzîlî Bu sōrúyú sormadan usānmíyíp Keder daġ şu neşʻyle ēzîlî 136 107. 111. Dehne suyu Tisin Bāġí ḳirāġí Sirac Seᶜav, sigah kēsǘg ustāsí Baldan şirin Miceḥçen topalāġí Genç ᶜümürde ōlmúş yārín ḫestēsî Her yėmîşte ḳan boyādír dudāġí Dērdîn duva nēdîr ᶜāşḳín çarāsí Ataş gibî nāzíg dudaġ al ōlú Yar gėzdîm şu cavābí bulamādím Dalda bilbil neġmēsînden lāl ōlú Ḥayat bittî kēndîme ya bulamādím 108. 112. Kindî vāḫtí Gȫzlǘ Baba heyvāní Küle Rıza ey Kērkǘk ḳahramāní Gün bātínca ōlú ḫoblar divāní Sil göz yāşín ḳalmādí yaş zamāní Yōrġún ᶜāşíḳ bu divanda dolāní Bir yōḫsúlluġ bir ȫlǘm yōḫtú amāní Diye diye gögērçînim ḫarmanda Dünye seyran her gelen baḫar gėçer Tārí billî derd mendēdî derd sendēdî Türlǘ türlǘ her insan bāḫtín sėçer 109. 113. ᶜĀlî günü ᶜebᶜēlǘg’ün yōlúnda Usta Mēḥmît dēgîrmene su girmez Āşúġ mizraḥ oynānír saġ sōlúnda Girse bile çārḫín āltínda durmaz Paşa ḳizî gėçer boḫça ḳōlúnda Deryah ḳurur göz yāşímíz ḳurumaz Gül, çiçegler silkindî ayaġ tutar Tānrí yāzmíş her insānín bāḫtíní Çirkin ḳizler bāḫtíġça ḥesret utar Şu ḥayata ḳurmuş kēndî tāḫtíní 110. 114. Ḳaşaoġlu sēsî gēlîr ḳulladan Rēşît çāvúş saġ baş yāstúġ istemez Ḳuşlar uçar sersem sersem yuvadan Çiḫen ḫarlar ḳonca gülǘ destemez Körde çiḫer çāġírdıġın havadan Nāsíl sėvda saġ insāní ḫestemez? Gülen ȫlǘm ārtíġ zulum eyleme Kör mēcnúnú dereteppe gėzîrî Dērdîm çōḫdúr sen dērdînî söyleme Dırnāġíyla dērîn ḳuyu ḳāzírí 137 115. 119. Fetteḥ pasvan soḳaḳlar dōlú gėzer Ḫurmātí’dan mal Allah’ın bu sēsî Ḳara bāġlí ḫoryātíyla ḫulḳsuz Rüzgar gibî eser şirin neġmēsî Tėlî ḳiriġ ēlǖvdēkî taḫta saz Üskseg perde ister aġam havāsí Bāşí kėsǘg tāvíġ gibî çalānsín Aġam aġam yatmāmíşam oyaġam Aḫa aḫa baş ḳāníyla sallānsín Ḫeste gibî men dērdîmden sayaġam 116. 120. Topal Ēmîn ḳoy çāġírsín dermengah ᶜĀşíḳ ᶜAbbas şēhîr şēhîr dolāşí Dede dede ōtúrannar dėsîn ah Zinar sēsî köyden köye olāşí Gözler şişsin yāşíyla āḫsín deryaha Ōdún gibî Kerem bāġrí bulāşí Sıza sıza baġçalarda gül ōssún Dalġa dalġ göge çiḫer dumāní Son baharda kuruyunca göl ōssún Siyah siyah hep boyādí a smāní 117. 121. Baġvan Ēmîn bāġín gözel ālíptí Ḳizil ḫoryat, toppal Rıza āġzínda Eglenceler bārîn gibî ḳālíptí Gözel sada vėrî şaḳrak sēsînde Sēnsîz bilbil dālí usta dālíptí Ōlú ataş sicaġ ilin yāzínda Durma başla gȫnlǘmüzü ḫoş ėle Yėşîl baġlar arāsínda gizîlî İçe içe hep badāmíz boş ėle Her aġacda çoḫ ḫātíra yāzílí 118. 122. ᶜümer tufan Nüḥ tufāní ḳaḫāydí Bile yoldaş Dēllî Ḥesen başlāní Yāġmúr yāġíp çaḫmaġlārí çaḫāydí Yara coşar üstünde baġ yaşlāní Şāḳír şāḳír mērzîpler aḫāydí Ḥesret iyle ipek gȫnǘl daşlāní Ḳoy yaş ōssún paşa ḳizî gėçende ᶜĀşíḳ olan dālíp yadlar yāríní Al dabanla uzaġ yōlú biçende Yüce daşlar hep ērîdî ḳārînî 138 123. 127. Yėtîm Memed dērdîn çēkmîşem Ḳōlúndākî parlaġ ḳolbaġ zinārí Keder āhín aġ cigerde ēkmîşem Ḳoy ērîtsîn üskeg daġlarda ḳārí Sarḫoş gibî daldan dala dēgmîşem Her ādímda gȫgsǘndēkî cüt nārí Mēnî gören gȫgǘz gȫgǘz aġlāmíş Bālíġ gibî kömneg alta titrēsîn Ḥesret dāġí aġ cigērîm daġlāmíş Güne dėsîn men gȫzîlîm sen ne nesen? 124. 128. Ḳutsal yurdum kȫylǘ erken oyānsín Al çerge çigin üste dȫgǘnǘ Ḳulplu cere pāmpúġ üze dayānsín Pasvan gibî sārsín ᶜezye ȫgǘnǘ Ārzí Ḳember gėzlî ᶜāşḳdan yānsín Yoḫsa gȫnǘl havan gibî dȫgǘlǘ Neşʻe varsa yōrġúnluġta var sėvdada Yārín kȫksǘ bāġí cennetten şirin Şirin iyse ᶜēcîlîġ var hivdada Dal ḳucāġí sērîn ḫelvetten şirin 125. 129. Gün sökmeden sürsün ḳōyún ḳuzunu Aġac taraġ hȫrsǘn ipek sāçíní Al dabanla dȫgsǘn çöller dȫzǘnǘ Ḳuşlar sārsín hȫrǘgǘn ḳirācíní Esen yėller ḳizārtsín al üzün Bėzar ėtsîn ḳārí Fatma bācíní Ḳızārdíġí o üzüne ḳurbāním Al dabana degen saç hȫrǘgǘn Harda ansav men o yėre mehmāním Yüz salavat vėrsîn ḥüsnün görerken 126. 130. Gēhrîz bōyú şārḳídan dolānsín Güneş vurar pembe yanaġ ḳızārí Aḫan sular dalġalāníp bulānsín Benfeşeye dönērdî cānsíz ḫārí Yatan ᶜāşíḳ ḫılḫaldan oyānsín Damla damla āḫdíġça suya tārí Gözel diyesen gögērçînim ḫarmanda Ayna gibî onda surat gȫrǘnǘ Tānrí billî derd mendēdî derd sende Rēnglî bālíġ ḳoşmāsíndan yōrúlú 139 131. 135. Gül ḳōḫúsú sāçínda ᶜenber gibî Aynalarda gȫrdǘm Furat ḫayālín Mesken ōlmúş ōġúllara nar gibî Ōḫşúrkan yėşîl ḫarmalar dālín Ona baḫan güller ērîr ḳar gibî Sene ᶜāşíḳ nāsíl vāsíf ėtsîn ḥālín Māzí baġla çignǘv üste göz deger Gȫnǘlde gėzen sėvgî sen olasan Ḥēsǘd gȫzǘ pis nefēsî boy eger Onda coşan pek tēmîz ḳan sen olsan 132. 136. Elde uraġ sar sünbül biçerken Şāḳír şāḳír ḫasa suyu coşarkan Sünbül güller ōnú bāsíp gėçerken Bōynú buruġ yānníz yola ḳoşarkan Mulla pēşî saġ sōlúnda uçarkan Artık sōnsúz bir ḫayalda yaşarkan Diyer gȫrdǘm güneş yėrd yürürdü Gȫrdǘm erken yėddî ḳizler oyānír Arḫāsíndan bütün nemler ḳururdu Sārí sārí al yanaġlar boyānír 133. 137. Ḳōltúġunda ḳēyîş soġan gögērsîn Āḳsúlārín daġ ārdíndan ḳaynāġí Yarpaġlārí uzun hȫrǘge vārsín Siyah arpa sāríp gȫzǘ bulāġí Şu hȫrǘgǘ iki desteye yārsín Āltún sırġa sarḫar nāzíg ḳulāġí Çinar boyda hilal gibî gȫrǘlsǘn Yavaş yürǘ yōrġún ōlúr gözeller Ōnú gören dēllî ᶜāşíḳ yōrúlsún Her ādímda ᶜāşíḳ gȫnlǘn ezeller 134. 138. Ḳutsal yurdum “Dicle” suyu aḫārdí Tāvúġ çāyí bāşínda var bir ḳeder Gül, çiçegler etrēfînde ḳoḫārdí Rēnglî daşlar gȫgsǘnde ḳeter ḳeter Gögde yulduz ḥēsîd dehre baḫārdí ᶜĀşḳ ataşsa āyrílıġ onnan beter Daġ üstünde ḳuru ḳarlar ērîrdî Sor gȫzǘmden, neden nēmlî gȫrǘlǘ Köçen ḫiyal birde ya da gēlîrdî Her yürüşte zîreg zîreg burulu 140 139. 143. Tāncrú Ruzla şahrabāní kėsende Ḫābúr usta Fuzuli’nin bedēnî Siyah gėce yulduz gögü basanda Yoldan ėder gelen kervan gėdēnî Nar bāġína sērîn rüzgar esende Neyle girsin sēnî mennen ėdēnî Durmaz çatlar şirin nārí ḫoşlāní Şah damarda gėzen ḳannar ḳāníndí İller döner yėnî mēvsîm başlāní İlk ḳōnúşma çōcúġ dilde ėdēndî 140. 144. araf yatar vurġun Ḥemdan yātmíyíp Ḳutsal yurdum suyundan bir ḳurtum İplig tōrún çuḳur göle ātmíyıp içēydîm Gizlî sȫzǘ kȫskǘyden bitmēmîş Yarla birgün çölde biçin biçēydîm Şafaḳ söker ḳōnúşmadan fayda yoḫ Rüya gibî yar gȫzǘnden gėçēydîm Yar sȫzǘnde dōġrú varsa ḫulya çoḫ Mēcnún ōlúp ḳoy düşēydîm çöllere 141. Rehber ōlúp dar soḳāḳlí yollara Bōyúbunla miskin siyap ḫoşlāndí 145. Yarāsíní siḫe siḫe dalāndí Sārí ᶜenber sāvvúġdan çatlaġ nārín Senden başḳa hep sėvgîller yalāndí Dörs mēvsîmde durannar ḳoḫlar bārín Sėvgîn ataş ossa mene ḫoş gēlî Sızar ona ḳerēnfîl gȫnǘl tērîn Sāvvúġ sāvvúġ ḳizġin cana ḫoş gēlî Bahar döner seyran ōlú bucāġín 142. Hārún gibî gözel dōlú ḳucāġín Kî zābín birbirine vāríşí 146. Kî sėvgî bir gȫnǘle ḳāríşí Aslan āġzí gün çiḫerken āçílí Saçar ḫelḳe birliġ neşʻe bāríşí ḳonaġ ḳonaġ dērîn ḳōḫú sāçílí Hep ḳoşarlar ᶜerep Kürd Türkman’la Irmaġ gibî nem yarpaġdan gėçîlî Ḫizmet için hēpsîn yiġēġîn birle Şafaḳ vāḫtíní ḥayat ḳārşílar 141 147. 151. Siyah zēytîn gȫgǘnde bulut gibî Yėşîl ḫurma gölge yapar dēnîzde Gahda yėşîl gȫgsǘnde murt gibî Bir ḫal gibî gȫrǘnǘ mermer üzde Çoḫlar ona göz tikiptî ḳurt gibî Ḫalvat yapar bir günēşlî gunduzda Kimî çalar kimî saḫlar kimî yer Hep sėvenner birbirine sāríşí Bulunmāmíş bizde ārtíġ gȫzǘ dar Hep gȫnǘller sėvgîyle ḳāríşí 148. 152. ᶜēzmîn gibî sert olan ḳoz bulutun Şeker dātlí üzüm ᶜārmút şeftēlîn Hep māḫlúḳlar sende bular zad ḳutun Āġír āġír topraġa sarḫar dālín Çocuk iken emerken anna sütün Zîreg zîreg ḳurt ōnú apārí Annārdímki sende olan sert ōlú Ḳurt āġzínada düşen āvín yoḫ çārí Ḫeyrātíní gören insan mat ōlú 153. 149. Ḳutsal yurdum hep ḫeyrat sende coşar Lēymún ḳōḫúsú ḳoḫar sērîn bāġíndan Çatlaġ nārín yāġmúr āḫdíġça ḫoşar İrmaġ gibî aḫar soman dāġíndan Rēnglî ḳuşlar, ḳanat āçíp bin ḳoşar Ḳorḫma almaz hiç bir kimse çāġíndan Serbes serbes māví māví rēnglî gȫgǘnde Pasvan ḫēlḳîn bekler sāġín sōlúnú Parça parça bulut saran gȫgǘnde Kimse bükmez dēmîrden sert ḳōlúnú 154. 150. Çoḫ zamannar ḫeyrātíní çāldílar Yaz mēvsîmî sārí buġda ḫarmāní Hep ḫeyrātín ucuz ucuz āldílar Yōrġún yōrġún tōzlú cāncír mahmāní Sene bügün ḥēpsî muḥtaç ōldúlar Düzgar bekle denden ālsín mahmāní Birde dönmez ēskî günner dārílma Mullapişi bir zaman sorar bizî Ter tök çālíş hiç reḥete sārílma Ḳiş gēlînce çöllerde ḳālí izî 155. Çoḫ zamannar Nāᶜúrdan dolāndín 142 Dolāndíġça ḳan tērîne bulāndín Onda saġ Ḳuran sēsîn dinnēmîş Gėttî zaman gȫzǘn āçíp oyāndín Sert bilegle yāḳdíġ Rüstem gücünǘ Torpaġ sēnîn, ḫarman sēnîn, baġ sēnîn Ḥēşîr olmadan vėrdîġ dinin bōrcúnú Nāᶜúr sēnîn, ırmaġ sēnîn, çaġ sēnîn 160. 156. Az neferle ḳārşí durduġ duşmana Ḳutsal yurdum sende şēhîd ḳahraman Duşmānímíz oġrādí ḳan dumana Coşa ḳāní hep gȫnǘlde her zaman Sāvvúġ suyu döndērrîġ al vulḳana Yüz can vėrsem dėme ya da bir zaman Bu torpaġda daġdan üskeg şāním var Aslan sütü tavaf ėtmîş ḳānímda Her ādímda gözden sicaġ ḳāním var Çölde ḳaplan yataġ ister yānímda 161. 157. Dēgîl ᶜecem hep cihan ḳārşí dursa Tārîḫ döner baġla ātín reşmēsîn Cēkîlmērîġ ne ḳeder teḳet varsa Ḳoy yapāġín şeref, ġiyret ḳoşmāsín Meḥşer ḳopar yurdum yad sene varsa İnsan ȫssǘn yad ēlîne düşmēsîn Bizde ērgîn polattan set ḳafa var Deden Ḥeyder baban Ḥüsen ölmēmîş Gȫlǘmǘzde ırmaġ gibî vafa var Duşman ḳāní ḳilincinde doyamāmíş 162. 158. Bir ḫātíra ḳanla yāzdíġ ādína Yüzbin tüfeg yüz topḫana bir ḳola Ōrdú ōlúp hep ḳoşāríġ dādína Ḳārşí durmaz vatānçín düşseġ yola Gȫzǘ sicaġ ataş ōllúġ yādína Gȫnlǘmǘz pek sȫzǘ dōġrú insāníġ Sāḳín sāḳín yad bārína degmēsîn Gȫnlǘmǘz pek sȫzǘ dōġrú insāníġ El uzādíb ḳoca dālín egmēsîn Bāşí üskek rüḥǘ bȫyǘg bir cāníġ 163. 159. Fırsant buldu hēccî laḳlaḳ silkindî Tāḳí Kēsrî ḥiddētîmden çatlāmíş Küçüg serçe miskin ḳarġa diskindî Yāpúsunda ḳan bulāġí patlāmíş Sene degmeġ zān ediyor mümkindi 143 Billah ḳoymam yad el vursun ḳāpína Ḳorḫma uyu kiprig üste ey cinan Dēgîl kērpîç sümüg ḳoysam yāpína Duşman ēlî degmez sene ey vatan 164. 168. Bizde ārtíġ bȫyǘg babalar izî Bārúd ḳōḫsú ḳoncadan ḳōḫú bize Gērî dönmez yėrî çökerken dizî Bārúd ḫēlḳî söylēmîş çōġú bize Zaman zaman tārîḫ söylēmîş bizî Duşman iyle ārtíġ gēzseġ üz üze Vatan pērǘr vatan dinî imāní Yan hep ȫlǘp yan zafērsîz dönmērîġ Her bir zaman yurda vėrîp ḳurbāní Ataş gibî yad yānímdan sönmērîġ 165. 169. Bizde ᶜāşúr Ḥāmúrābîler çāġí Çōcúġ iyken annāmízín vāsíyētî Gȫnlǘmüzden coşar ḳurġuşun yāġí Sütün sizî tānrínín amanātí Torpaġ yanar āġír basaġ torpāġí Sėvîn yāvrúm vatan, torpaġ, millētî Bizde vatan şeref dėmeġ şan dėmeġ Vatan iyle ārtíġ erler güvēnî Ona ḳārşí ucuz vėrmeġ ḳan dėmeġ Hep ḫelḳ sėver yurd torpāġín sėvēnî 166. 170. Bizde günde yüz ḳahraman ōḫúnú Çōcúġ iyken bayrāġína baḫarken Ḳirat üste tutmuş parlaġ ōḫúnú Murttan yėşîl torpāġína baḫarkan Mümkün dēgîl sene duşman tōḫúnú Dicle Furat şirin şirin aḫarkan Dēgîl iller çaġlar bōyú durmuşuġ Andlar ōssún şānlí torpāġím dėdîm Duşman, yādí her bir zaman vurmuşuz Andlar ōssún şānlí bayrāġím dėdîm 167. 171. Saġ sōlúnda bügün erler gėzîrî Ḳutsal yurdum sēnsîn yurdlārín bāşí Duşman bāşín postal iyle ēzîrî Unutmāríġ vatan, millet ḳardāşí Sēnîn için yėngî tārîḫ yāzírí Ḥaram ōssún tökse anna göz yāşí 144 Tek yāvrúsú cāní feda vėrmeden Bēgçî ōlúb gėce gunduz beklerem Baġ zincirî sert ḳōlúyla ḳirmeden Sert sinemle yad sȫnkǘsǘn teklerem 176. 172. Çoḫ zamannar Sēzîf gibî dāşíní Ḳutsal yurdum sende güneş açāydí Āldím dala sōrdúm daġlar bāşíní İşiġî gögde reng reng saçāydí Nāzíg nāzíg gülden aḫan yāşíní Bāġlí bilbil ḳanat āçíp uçāydí Merhem gibî ḫeste gözde ḳāldírıdım Onda ḥayat cenet kimin ōlúrdú Her yatanda ōnú dermen bilirdim Dēlîg bāġír saf neşēnî bulurdu 177. 173. On dört ekmeg ḳāpún altta ḳerēlttîm Günēşînîn sārí āltún rēngî var Esber iyle siyah cismim aġārttím Tėllērînde ᶜendēlîbler dēngî var Sanma birgün seni dilden yan ėttîm Her çiḫişte bir cihan ahēngî var Sēnsîn ḥayat sēnsîz ḥayat nōlú Ḳorḫa sönmez māví gögde günēşîn Sen olmassan hep kervan bulmaz yōlú Vulḳan gibî yānġún ḳālí atāşín 178. 174. Alza gȫzǘ çoḫ gözel göz dėmîşler Siyah gėcen parlaġ günnerden şirin Gören bili nuḳsan bir söz dėmîşler Yulduzlārín rēngî yulduzdan dērîn Gȫzǘn görenler budur göz dėmîşler Çiḫen hilal sānkî gögde bir gēlîn Gȫzǘnde var māví dēnî dalġāsí Durna gibî gögde yavaş yürürǘ Sen ōlúpsan ᶜāşíḳlārín yarāsí Naznaz gülün göz yaşlārí ḳurunú 179. 175. Monālîz’î dünyeye şan bilibler Ḳutsal yurdum ḳum torpāġín öperler Sürētînî daġ dereye ōlúblar Onda yüz bin devᶜe darman taparlar Gözellerden gözēllîġî sōymúşlar Çoḫ ḳōrḫúm var sēnî elden ḳaparlar Samānçíní gören bilmem ne diyer 145 Ondan āyrí gözēllîġ ḫelḳe uyar 180. 184. Ḳutsal yurdum petrol meᶜden ḫazāní Ḳutsal yurdum ey annam gibî yėrîm Şafaḳ vāḫtí türlü türlü bezēnî Ḳurban ėtse bin cāním kurban vėrîm Sēnî ḳōyúp āyrí yurtta gėzēnî Su yėrîne ḳoy lēbîne ḳan vėrîm Fikrî ḫarap mey içmeden sarḫoşam Rüḥ çiḫince çiḫmez sėvgîn bāġírdan Mēcnún gibî gėce gunduz beyḫoşam Ḫelḳ bitince bitmez sėvgîn bāġírdan 181. 185. Ḳere āltún torpāġíndan coşar? Sen ᶜāşḳí duydurursun sėvgîlîne Saġda soldan sene kervan ḳoşar? Nāzíg gȫnlǘn ērîdirsin sėvgîne Sende gėce gunduz gibî yaşar? Yānníz mēnî ḳāndírırsın sėvgînle Güneş söner sönmez Gürgür çırāġí Aç ḳollārín bu uykuya muḥtācím Parlaġ üzle ḳārşílar dost ḳonāġí Aç bulāġín bu sėvgîye ben ācím 182. 186. Gahda sėven sėvgîlinen dārílí Şu destāním düştü ārtíġ dillere Uzaġ uzaġ ḳōyúp gider yāríní Seḥērîyle ḫeber gėttî illere Gahda ḫeste ōlú bulmaz çāríní Söylēdîler şāᶜîr düşmüş sėllere Sende össem ȫlǘm bana ḫoş gēlî āfîl olan sėvda dertten ne bilî Ḳizer cāním sėvdadan beyhoş gēlî ᶜārîf olan şāᶜîr dērdînden billî 183. 187. Bir baḫ ḳuşlar ḳanātína uçarkan Ḳutsal yurdum bu gȫnǘldü daş dēgî Aḫşam vāḫtí pek gȫgǘnden gėçerken Gözden aḫan ḳan suyudu yaş dēgî Neler yāzdím ġurbet ele köçerken Kimler dėmîş ᶜāşḳímíz ataş dēgî Göz, atāşín can cānína dēġîşmem Gürgür Baba nigar yanar aḫmadan Bir dāşíní şu cihana dēgîşmem Niftî coşar gȫnǘldēkî şahmadan 146 188. 192. Men ȫlmǘşem bu sėvgîden Şēhrîyar Çoḫlar mēnî mēcnún bilmiş dal bilmiş Gürgür Baba, Ḳeytez Baba bāġír oyar Kēndîmî üsküt gören mēnî lāl bilmiş Ḥeyder Baba görse bunu ne diyer? Yānníz yārím bu sȫzǘmǘ bal bilmiş Siyah giyip aġla siyah bāḫtíndan Arōstú’lar ᶜāşḳím görse utāní Yarpaġ gibî düşmeġ ister tāḫtíndan Uyḳudaysa gȫzǘn āçíp oyāní 189. 193. Can Şēhrîyar gēlîp sorsan ilimî āfîl Ḳember şaha gėtmîş mal için Saçlārím aġ, bükük görsen bėlîmî Kēndîn ēzmîş bir sōnsúz maral için Yüzbin duḫtor durdurmaz ḳan sėlîmî Mēcnún ōlmúş Ārzí dēgî ḫal için Bilkî ārtíġ her ᶜāşíḳın sōnú bu Dōġrú sėven can cānína nēylîrî Şu ḥayatta her şāᶜîrîn dünü bu Gülden dōlú baġ bostāní nēylîrî 190. 194. Can Şēhrāyar sėvgîn nancādí nanca ᶜĀşíḳ olan günde yārí nēylîrî Ḳenber iyle Ferhad ᶜāşíḳdır sence? Ḳuruyan baġ ḫurma nārí nēylîrî Hēpsî oynar ᶜāşíḳ dēgîller mence Ölen insan duḫtor çārí nēylîrî Dēgîl gȫskǘ ah iyle daġ dēlînî İlden aydan yarla bir gȫrǘş yeter Daġ ārdíndan durġun sular sālíní Sanma ᶜāşíḳ yārín birgün yan atar 191. 195. Sorma menden ārtíġ s vgîm nancādí Can Şēhrîyar yara bir vusal yėter Dēnîzcēdî, topraġcādí ḳancādí Sanma uzaġ düşsen yardan yar iter Mēnîm sėvgîm mumunda imacādí Şiᶜir biter ġezel biter can biter Üzde mēᶜîn tānríya vėrsem eger Yurd sėvgîsî yānníz davāmlí ḳālí Meḥşer günǘ meskēnîme gül eker Bir zil gibî zaman ses zaman sālí 147 196. 200. Can Şēhrîyar mende çoḫ ḳāpú çāldím Ḳutsal yurdum ey şāᶜîrler ḫayālí Sen Ḥeyder’le men Gürgür’le ḳocāldím Sende yaşar bin bir gėce masālí Gȫrǘşmeden uzaġdan sēsîn āldím Yüz Şehrezad vāsfínda ḥeyran ḳālí İnāndímkî her keste bir sėvda var Gėce biter iller biter ḳālîpsan Her derd için ēzîlen bir gėvde var Her ᶜāşíḳí türlü derde sālípsan 197. 201. Can Şēhrîyar sorma cāním nedēndî Sēnsîn ārtíġ bütün şiᶜrin ᶜinvāní Kî sümüg bir ḳuruyan bedēndî Sēnsîz şiᶜir hep ḳēyîp ėder üzēnî Yānníz gȫnlǘm ḳafas alta sendēdî Şan ādínda buldu Ḫēlîl mizāní Gėce gunduz balta iyle dȫgǘnǘ Dicle Fāᶜîl, Furt mēfᶜǘl, Zāb’ín ne? Her dȫgǘşte dērîn yapar kȫkǘnǘ Bular uzan ārtíġ üskeg yāpín ne? 198. 202. Can Şēhrîyar gē ol gȫnlǘmǘn mahmāní Gün ḳurudu Nēsîmi’nin dērrîsîn Onda yaşa dōġrú tānírsín mēnî Ene Elḥaḳ le yāzdí şiᶜrin yayarāsín Damar gibî kör gȫnǘl coşan ḳāní Yurdum dėdî sen yarāmín çarāsí Baḫ sėvdama çōḫtú onda yoḫsa ḳan Dēgî dērîm hep cāním ḳurban sene Ta bilēsîn neden çābíḳ çürür can Ḥaḳtan sora ᶜibadat iman sene 199. Can Şēhrîyar menem sėvda ḫestēsî 203. Mēnîm gibî insānín çiḫmez sēsî Sende buldu yōrġún mēcnún Leylā’sín Gizlî aġlar, gizlî güler çişmēsî Cōştú eşkar saġ ᶜāşíḳlar sėvdāsín āfîl mēnî mēcnún sayar görende Sen vėrîrsin hep yarānín çarāsín Gözde düşkün ḳoyar ḳēdrîm vėrende Sėvgîn derman hep ᶜaşḳa diyipler Çaran vārdír her mēᶜşúḳa diyipler 148 204. 205. Sen ḳocāltírdín bu sebbēḥî gēncîyken Ḳutsal yurdum çoḫ ḳocaman ezelsen Bėlîn büktün ḥayata nārínçken Ay dēgîlsîn günden daha gözelsen Yāzdí şiᶜrin hep gȫnǘl sėvînçken Sebbeḥ için bitmeyen bir ġezelsen Bilmem ārtíġ rāzí olasan buna? Siḫ cānímí pek gȫnlǘne, ölendem Rāzí ossan nēdî muştuluġ ona? Baġvan gibî yiġ yarpāġím solandam 4.7. GULAM BABA’YA SELAM Selahattin Nacioğlu tarafından yazılmıştır. 1993 yılında Bağdad’ta basılmıştır . 174 beşlikten oluşmaktadır. “Gulam baba” Tuzhurmatu’nun en eski yerlerindendir. Şair nazireyi Tuzhurmatu ağzıyla yazmıştır. 1. İnsānîyet mēnîmdede yōlúmdí Duzḫurmātí, Gürgür Baba, destāní ulam baba ge gȫrgǘnen şēhrîmîz ulam Baba, ḳeytez Baba bostāní Āḳsú aḫar bizim gözel nēhrîmîz Bular ḥēpsî Ḥeyder baba fistāní 4. Bu yānḳílar Şehriyar’a ad ōssún ulam Baba şēhrîm dȫrdlǘ hecēdî Şēhrîyār’ín rüḥü birde şad ōssún Gē gȫrgǘnen indî șēhrîm necēdî 2. Bir yāní daġ bir yāní Yėngîcē’dî Ḥeyder baba, men yānína gēlmîşem Ēskî damlar indî ōlúp bir eser Destānímí senden ilham ālmíşam Ēskîlerden ḳālmíyıbtı bir nefer Mende sēnîn kimin yėtîm ḳālmíşam 5. Sen yėtîmsen mende yėtîm Şēhrîyar ulam Baba şēhrîm üçlü bir sȫzdǘ "Nācíōġlú"millete yar şehre yar Ḫurma, tut, en başta gelen şey duzdú 3. Duz’dan petrol her ikkisî bir gȫzdǘ ulam Baba Duzḫurmātí ilimdî Türkmanca’de mēnîm ana dilimdî 149 Şirin ussulú baş arḫ şēhrî ḥaḳ bular Āḳsú bōynú işiġ ile ḳol āçtí Hāní gȫlǘ baġvan töker baġ güler 10. 6. ulam Baba dede ēyîp tekkēsî O yaḫa bu yaḫa ḳuruldú Duz’um Şāᶜîrlērîn dērvîşlērîn yuvāsí İçinde ōtúrannar hep ikkî gȫzǘm Ṭoplāní da adamlārín ḥoḳḳāsí Ḫālḳíma ḳārşíydı bú dātlí sȫzǘm Gȫmǘldǘ o tekkede aġalar ulam Baba ilk ḳurulan hep orta Etrēfînî sāríp ḫurmālí baġlar Ṭāvúġlular, İmam Eḥmed, Muḥatta 11. 7. ulam Baba Āḳsú aḫar daġlardan ulam Baba baştādí mulla sefer Hep aḫmāġí gül çiçēglî baġlardan Bahar gesse insanda ḳalmaz ḳeder Suyun içen gȫnlǘ sāftí aġlardan Göz yumulu başa gesse bir ḳeder ulam Baba Āḳ ú gözel bir çāydí Yėngî damlar e rēfî dōlú bostan Dāşí yulduz suyuysa gümüş āydí Tekke, tēnkî, çaḳḳala son Ḳıbrıs’tan 12. 8. ulam baba dēgîrmenner baḫ ḳāldí ulam Baba cānímda çōḫtú azar Nēbî kehe-Āġír Rıza- çatāldí Māᶜrúf, Mustafa aġa, küçüg bazar Serçe-ḳula-Mullla Sēlîḥ ne āldí Eḥmed ḳere naz ėyyî türbe ḳazar İndî ḳālíp dēgîrmennērîn izî Soḳaḳlarda en mēşhúr mulla İlyas ᶜümürlērî gėçîptî ikkî üzǘ Sēyyîd ᶜĀlî, ᶜasaāflí, Mulla ᶜAbbas 13. 9. ᶜİcirlerden ulu teppe dam dōldú ulam Baba ḳārşída bėş barmaġlar Sele mene peketlere ne ōldú Ulu teppe İmam Eḥmed çoḫ parlar Baḫçāmízda açan güller tėz sōldú Nenem ekmeg yapsa unu dırnaġlar ulam Baba hep yatannar oyānsín ulam baba ēlîktirik olāştí Daġ tek dursun yurd dērdîne dayānsín 150 14. 18. ulam Baba hāní gāvúr ḳalāsí? ulam Baba hāní ᶜĀlî Efēndî Ne diyirî tārîḫlērîn perrēsî Aḥfādíndan yėrîn alan var indî‼ Dilî Türkman igitlērîn balāsí İçimdēkî yaralar da hep bindî Mertler ḳurdular Duz’u Ḥüküm sürdü Ḫurmātí’da bir zaman Tārîḫlērî gėçîbdî ḳaç üzü Suçlular vėrmēzîydî hiç aman 15. 19. ulam Baba Ḫurmātí baġ arāsí Ōḳúrlarda birincî ( Mulla ᶜUmran) Ne gözel de çālíní naḳarāsí Üstü tēmîz gȫnlǘ tēmîz bir insan Şabaş ėdîp cėbînde var parāsí Ezbērînden ōḫúrdu gözel Ḳuran Dėdîm yārím ḫelvētî gē gül apar Bu dünyēnîn kimseye yoḫ vafāsí Baġ içinde sėven sėvēnî tapar Sēsî gėttî bizde ḳāldí sadāsí 16. 20. ulam Baba şēhrîmin çoḫ ērî var ulam Baba Ḫurmātí’da bulaġ var “Ḥesen Taha” igitlērîn sırrí var Bulaġlardan Ḳōtúrca’yla duzlaġ var Sen kimî yoḫ amma bizde y rí var Ḫurmātída gēnîş olan ḳucaġ var Tārîḫlerde “Ḥesen Taha” şāní var Duzlaġ bizde çıḫan bir ḳuyudú Yurd ōġrínda tökǘlmüş pek ḳāní var Ḳōtúrcada gözel meᶜden suyudú 17. 21. ulam Baba Ḥēccî Beg harda ḳāldí ulam Baba imam Eḥmed düzlērî Ḫestelērî sitme titretme sāldí Bayramlarda düzülürdü ḳizlērî Şufa bulan göresende ne āldí Sāvrúlurdu ḫarmannārí duzlārí Ḳere ḫarman dolmāsí yāpílırdı ulam baba ḳalmādí o ḫarmannar Tāpílmıyan kimseler tāpílırdı Çara ėtmez yaralar dermenner 151 22. 26. ulam Baba sėçîmlerde ḳuruldú ulam Baba Bayat Bēgî Ḳerenaz Ēllî dördte millētîmiz yōrúldú Bayraḳ bōylú çatma ḳāşlí bōynú ḳaz İstēgîmiz yurd ōġrúnda sōrúldú Adamlārí pek inānclí hem ayaz ulam baba Salman ḳāní dȫkǘldǘ Sėvîlen beg Fuzúlîʼnin aḥfādí Ēskî yara bitişmeden sȫkǘldǘ Bütün Bayat ḲereNāzín ėvlādí 23. 27. ulam Baba ḳaḫ gidēġîn Bayat’a Ḫasadārlí Bir āvúclí Çardāġlí Umid ātín ḳoşaġ yėngî ḥayata Mēnîm dedem savaşlarda diz bāġlí Unutmıyaġ baḫaġ ḥēdîs ayata Ekmek yērîġ hem yavan hem yāġlí Dėdîm oġlum: seᶜadētçîn din ara ulam Baba olāştíġ Bastāmlí’ya Dėdî baba: növbet gēldî dinara Neşe saçaġ Dȫgǘrle Bayāt’líya 24. 28. ulam Baba şamālímízda şah sėven ulam Baba ḳārşí Türkman köylērî Ḫālḳí yōḫsúl ekmēgî yėrler yavan Ne gözēldî çāmírdāndí ėvlērî İçindēkî bir āvúclu ḳuş ḳavan Āġír heley ḳurulurdu tōylārí Bin dōḳḳúz yüz on dȫrdǘnde ḳuruldú Dolāyímız dōlú Türkman oymāġí Derebegler üzünden ḫalḳ yōrúldú Āymúr-Ḳuşçú-Döger-Bayat uçāġí 25. Biraz gideġ olāşírıġ Kȫkǘze 29. Bahar ōlú su baġlāríġ nērgîze Ēmîrli’de imam Ḥesen maḳāmí Ḳiz Allāhʼí sėversen bir gē bize Dilî tēmîz ḳōnúşú her adāmí Ey baba Murādlí Kȫkǘze baḫar İgitlērîn kimseyle yoḫ marāmí Ne gözel de arāsína aḫar ulam Baba bizler bizler bizlērîġ Duşmannara uzun mizraḳ çaḫāríġ 152 30. 34. ulam Baba ḳaḫ gidēġîn Bayat’a ulam Baba ḳere teppe havāsí Biz minēġîn āsíl gözel ḳirata Ah ne gözel alma ērǘk mėvēsî Ḳoşāġínda yėngî olan ḥayata Āltín cevher duta ōnún cėvēsî Ātmíyāġín ēlîmizden ḳelēmî ᶜāḳlí nine biz Kifri’ye gidēġîn Dik ḳāldíraġ düşürmiye ᶜelēmî Aḫşam ōlú bizde ordan dönēġîn 31. 35. ulam Baba ḳā gėdeġ Mendēlî’ye ulam Baba Ḫanēḳîn bizim ōssún Bu ᶜāşḳ mēnî dȫndîripti dēlîye Baġlar dōlú ḫurmayla üzüm ōssún Yāşím ondörd benzēmîrdî ēllîye Bacalan, Ḳere ulus gȫzǘm ōssún Tel eᶜfer’den Musul Ėrbîl Kȫprǘy’e Ḫanēḳînin etrēfî dōlú bāġdí Kerkük, Teze, Dāḳúḳ hem Duz Kifri’ye Babam bāşí ḫālḳímızda oyāġdí 32. 36. ulam Baba Tel eᶜfērîn ḳalāsí ulam Baba Ḫanēḳîn Ḥēccî Ḳere Ḳere Ḳōyín Şebk Bayat balāsí Gözēlîm zülüfler bātíbtí tere Gözden itmezler sōylúlar yuvāsí Paşa Kȫprî Tel Ḫana çuḳḳur dere Millētîmiz pek Türkmāndí ḫumumuz ᶜAbdullah beg Ḥēmîdiye gör dere Bir tek bėlden gēlî bizim sōyúmuz Dudaġ ḳeyten yanaġlar ḳaymaġ kere 33. 37. Bu ülkeler hep döşēnî Türkmannar ulam Baba pir Eḥmed’le Yėngîce Yōġún bilek sert ādímlí aslannar Adamlārí bōyú uzun bėl ince Yurd ōġrúnda tökmîştiler al ḳannar Ḳōnúşmaġla salavatlar ḳilince Ziva, Ḫanēḳîn, Şehreban Ḳizrabat Fārîs Bēgîn paytāḫtídí Zēngîlî Men dėmîştim sen sėvgîlim güle bat Atlārí da uzun reşme zēngîlî 153 38. 42. Mendēlîyle Ḳazanya Şahraban ulam Baba bir ḳiz sėvdîm Dögreden Ḳizrabatla Dēllî ᶜAbbas ḳere an Burnu ḳelem ḫizmāsí yėddî perreden Ḫasa-Dāḳúk- Āḳsú-Ḫālís-Ḫorasan Çınar bōylú bir aḫ çēktîm üregden Şahrabān’ín baldan şirin nārí var Döger ḳizî her bir yėrde gözēldî Her Kerem’in Āslí kimin yārí var Adlārída dilimizde ġezēldî 39. 43. Āḳsú çāyí āltín kimin aḫarsan Bizde Görem-Māᶜrúf-Bender ḳāşí var Hȫrgǘçlēnîp Ḫurmātíya baḫarsan Māzlúm-Ḫatat-Felek-Tērzî bāşí var Miskinlērî ᶜāşíḳlārí ararsan Tārîḫimin bin bėş yüz il yāşí var Āḳsú gȫzǘ ḳiş mėvsîmî yaşārí Nēsîmiler-Fuzȗli’ler aḥfādí Sēnînle kim bu ḥallara başārí Hicri’lērîn Sādíḳ’lārín ėvlādí 40. 44. ulam Baba bir ḳiz sėvdîm Ḫurmātlí ulam Baba Cėvadōġlú Mustafa Sōrdúm ōnún āslí gözel Bayātlí Sele mene kimde vārdí bu ḳafa Dili badam dudaġlārí baldan dātlí ᶜerab cāyí çıḫārtída pek safa Ḳiz istiri babāsí ōlmúrú rāzí Ustādímíz tārîḫ yāzdí dil yāzdí Nene diyer yėrî gėt gētî ḳāzí Yėrîn alan bu vāḫítta pek āzdí 41. 45. ulam Baba bir ḳiz sėvdîm Bacalan Bilmem neden ġēmgîn Duz’un daġlārí Gėlîn bāḫín ᶜümrüme sālíp talan Āḳsú ususús ḳoymaz gözel baġlārí Üzü āġír ḫulḳí dar yola salan Derde gētîr ḫestelērî saġlārí Gėce gunduz işlirem men gētîrrem ulam Baba Ekrem Duzlú bir güldǘ Ārşínına güclüġe bėz yėtîrrem Sēsî gözel şaḳraḳ öten bilbildî 154 46. 50. Yaz günnērî bezēnî çay bostāní Sen taparsan yumruġumca yuvāsí Āḳsú çāyí girer yėşîl fistāní Dizilmiştî yüz ēllîdir balāsí Gē ōḫúyaġ Ārzí ḳember destāní Ondan esen çoḫ sērîndî havāsí Esen hava saġāldírí ḫestēnî Baġçāmízın ne gözel bir bārí var Orda ōḫúr Ḥēmîd Duzlú bestēnî Yaz kȫksǘnde heyva ile nārí var 47. 51. ulam Baba bügün hep Çerşembēdî ulam Baba hēndîriyle mindire Keşke bilēydîm gėvlîne düşen nēdî? Tāpín nēdî daġdan kemer ēndîre Yāndírāsíz gölgede bişen nēdî Ȫgǘncede üksekten de bindire Dėdîm nene: bu bulmaca deleme Dėdîm yāvrúm: ōtúrusan taraş ol Dėdîm ōġlúm: sen bilisen seleme Ḫizmet ėdîm sene tėz tėz haraş ol 48. 52. ulam Baba aḫşam sēptîm nōḫúdú Evelleme düvelleme ėdende ebbeḥ ḳāḫtím arādímda yōḫúydu İgne igne ucu dügme diyende Sāydíġımız sāyísından çōḫúydu Yarla yorla ayāġíní çekende Aḫşam ossa ḥēpsî birden gȫrǘnǘ ulam baba ussuyú içer ḳurtular Çoḫ yōrúlma yulduzlārímız sōrúnú Ayaġlārímız uzatmaġdan yōrúlar 49. 53. ulam Baba hubu hubu hubāní ulam Baba hėllî bibērlî kifte Yōrúlmadan gėzer yėddî Obāní Beyramda ḳalan yėrde bir ḥafta Āltí ayaġ hemde ikkî dobāní Beyram ōlú dolānírıġ biz kėfte Ālíş vėrîş ōlú onda terēzî Yāzíḳ ōssún hiç ḳalmādí beyramlar Ḥaḳ ḥākímdan bütün ḫaḫ ōlú rāzí Beyram günǘ matem ḳurar islamlar 155 54. 58. ulam Baba ḥecle ḥecle biḫava ulam Baba hėy gülşāní gülşāní Ah ne gözel atlāndím düştüm ava ᶜĀşḳ yōlúnda güller yėre döşēnî Derde düştüm mene bulun bir dava Bilēzîgde ne vāríydí nişāní ulam Baba avda bulamac yėdîm Ārzí ḳember uzun destan ḳurdular Tembēllîġten mullamdan aġac yėdîm ᶜĀşḳ yōlúnda özlērînî yordular 55. 59. ulam Baba her kim çiḫmez yāzíya ulam Baba bügün beyram diyirler Nenēsîde çēkîlirdi ḳāzíya Ḥālí ḫoşlar almadan yėşîl giyerler Tekerleme söylērdîler sāzíya Vārlí kimse türlü yėmîş yerler Bu sözlērî ėşîdende çiḫērdîġ Yōḫsúlluġ da atşatan bir gömlēgdî Ḳōrḫú hürkǘ duvāríní yiḫērdîġ Yėtîmlērîn cigerlērî elēgdî 56. 60. Bir çōcúġa sārí deġezer diyērdîġ ulam Baba oġlanam ādím ᶜĀlî Ḳuş puḫunnan muncuġunú düzērdîġ Girmişemde üstüme ipek şālí Dam duvar tırmānírdıġ gėzērdîġ Yārí vėrîn istemem dünye mālí Miskin çocuḳ öz bāşína dārílí Mėvelerde hiç birî nar olmaz Öz ȫzǘne dolma kimin sārílí Baba nene kimin kimse yar olmaz 57. 61. ulam Baba heley tepme toz ōlú ulam Baba her gözel bir ērîndî Çoḫ yōrúlma māví şalvar boz ōlú Aḳrabanında havāsída sērîndî Yāġlíġını men ḳāldírsam söz ōlú Ḫisimliġde ōnún ile dērîndî Ḳiz oġlanla āġír heley tepērdî Ėyyî ḳizî ya da vėrmeġ ḥēyyîftî Küreken de damdan şeker sepērdî Kȫtǘ ḳizî ya da vėrmeġ ᶜēyyîbtî 156 62. 66. Ḳiş gėcēsî yorġan örter üstüne ulam Baba her ȋller recep olmaz İnanma sen ēgîrî ḫāyín dōstúna Bu zamanda ōlúrsa ᶜecep olmaz Sen bilmēssîn saman teper pōstúna Loḳma ḥaram düᶜe mustecap olmaz Ḫāyín insan her zamanda ḳorḫaġan Yōlúnú bil mālína ḳatma ḥaram Ḳorḫaġana siz içirdin mōmúrġan Onda ōlú düᶜena müstecap maram 63. 67. ulam Baba uzun uzun uzāní Gene gēldî bizim ay ḳere ispat Her ilde bir gēlîn gibî bezēnî Yāġíş ossa çiskiniyle suya yat Nāzlí dilber her gün sebbeḥ düzēnî Ḫeste olmaz suya batasan damda yat Bu bulmaca hiç kimsēnî bulmādí Çopan olan gėder arvādín boşar Yėmîşlērîn en dātlísí ḫurmādí Ḳōyún ḳuzú çopan dērdînden çaşar 64. 68. ulam Baba Baġdad kimin şēhîr olmaz Yōrġún ōrġún ḳizērmîş gün batanda Dicle ile Fırat kimin nēhîr olmaz Yaz mēvsîmî gözel damda yatanda Tüm cihanda ḳardaş kimin yar olmaz Sefer āyí şerbe damdan atanda İyliġ ḳurulan oyġārlíġın ocāġí İmam Ḥesen zēhîr içtî şerbeden Yanar daim ᶜİraḳ’ında çirāġí İmam Ḥüsen su içmēdî ḳerbeden 65. 69. ulam Baba on ikkî ayda bir ildî Yāġíş ōlú diyek nisan çiskinî Ḥisap ėtsey yüz ilimiz bir cildî O çiskinner zėngîn ėder miskinî İnsānída sėvîntiren bu dildî Yar yāríní gözel görer diskinî Bu dünyede sele mene kim ḳālíp Sicaġ ōlú daha ḳēlîn giyilmez Her kėz gēlîp öz pāyíní hep ālíp Yėtîmlērîn göz yaşlārí silinmez 157 70. 74. Cütü sürdün ēkîn ēktîn bayarda ulam Baba bahar vāḫtí olanda Biçinlērîmiz biçilide ayarda Çöl çimende lala nērgîz dolanda Ḫarman ōlú dȫkǘlüde carcarada Baḫçāmízda gülden bilbil gülende Tāḫíl ōlúp bırāḫírlar ᶜanbara Nāvrúzda biz hemen çöle çiḫērdîġ Ḫarman bittî dügün yapaġ Ḳenbere Daġa baġa toplānírdıġ gidērdîġ 71. 75. ulam Baba iller gēlînî azar ulam Baba gözel ḳizler ōyúnú Sünbüllērî daşlar içinden ḳazar Tutārdílar bir ḳizinde tōyúnú Gün uzāní hiç kimse olmaz bėzar Beklērdîler o şēnlîġin sōnúnú Bahar ōlú aġaclar yapraġ tutar Hey dėvēçî dėven harda ḳāldí Daġla baġla gözele nērgîz satar Göresende ḳere daġda ne āldí 72. 76. ulam Baba birde nāvríz olāydí Çocuḳlārín yaz mēvsîmî çimmēġî Çöller lala nērgîzle de dolāydí Burun tutub arḫ ussúyuna ummāġí Otaḫlārí ḳōyún ḳuzú yolāydí Ḫānímlārín çayda yorġan yummāġí Bahar ōldú daġlar yėşîl boyāndí Mine mine biz günēhsîz çimērdîġ Körpe güller gȫzǘn āçtí oyāndí Bir birimizle aspap ussúya artārdíġ 73. 77. Bizim ilde birde bahar olāydí Beyramlarda sallānḳúça minende Sėvennerde birbirinî bulāydí Birî ḳāḫíp ōbîrsî enende Dost aḳraba toplanāydí sorāydí Sėvînirdim yuḫāríya dönende Mege Allā ȫzǘ bizî toplāsín Naḥaḳ yėre ḳaḫan kimse tėz ener Mege ȫzǘ zulmun ipin saplāsín Sȫgǘt ōdú tėz ālíşí tėz söner 158 78. 82. ulam Baba çōcúḳluġun çāġínda Uşaġ kimin tutāydím yar ēlînnen Biz oynārdíġ ḳere Vēlî bāġínda Aḫāydím men müḥebētîn sėlînnen Ḥayātínda en dātlí bir āġínda Türkü ḫoryat ėşîdēydîm dilinnnen ulam Baba o vāḫítla yaşaram Onda mēnîm gȫnǘl şēhrîm şad ōlú Yādíma düşse sėvgîden coşaram Dilimdēkî Türküler ḫoryat ōlú 79. ulam Baba Ḥelep, Musul, Baġdada 83. Bilbil ile gül gēlîpler bir dada ulam Baba şēhrîmin çoḫ bāġí var Serbest gēldî ḳalsāġlíġda ḫoryatta Bostāní var٫ dāġí var٫ çırāġí var Edēbîyat tenbēlîdî ḫoryatlar Dosta ḳārşí gēnîş bir ḳucāġí var Azērî’ler diyer buna bayatlar Baġlārímızın ḳālíbtí da bes ādí 80. Ḥayítında hiç ḳālmíyíbtí dādí ulam Baba bėşer āvíctí kēse şer 84. Ēskîlerden kim vėrmîştî bir ḫeber ulam Baba her aḫşam sen yatanda ᶜĀḳḳíl insan kimseye vėrmez zerer Yāstíġímda gül suyuna batanda ulam Baba kime yarar evlādí Gȫnlǘmün ḳuşú ēskîlere çatanda Ḳere topraġ bayaz kefen ordādí Ḫayal ēdîp gėdērdîm men o güne Mennen ėyyîse gėdērdîmde dügüne 81. 85. ulam Baba ḥayat mence meydāndí İnsan ōġlú benzer yėşîl bir ota Bu dünyede her kėz vallā mahmāndí Pencelēşî tutar yōġîn bir buta Maldan olan insandan duşmāndí Ondan sora ḳerelēşî bar tuta İnsan ol da insānlíġa vėr ḳiymet Ḥayat budu sarālíp son biçilî Her insana her māḫlúḳa ėt ḥürmet Ȫlǘm ācí şarābídí hep içilî 159 86. Tānrí bizî yarāttí bir babadan İnsan olan millet dērdînî çeker Vėrdî bize āyrí diller yaradan İgid olan her yėrde sėvgî eker Farḳ ėderler bayaz şėyî ḳereden Her insanda elbet vārdí bir deger Tānrí ḥāḳtí yōlú düz de ḳalacaġ İnsānlíġda ister isen yaşamaġ Bu dünyeden herkez pāyín alacaġ Bu ḥayatta gerek himmet daşamaġ 91. 87. Dėdîm nene: dinin gözel ādí var İnsan isen insānlíġa el uzat Dėdî ōġlúm: ōnún gözel yādí var Aç gȫnlǘnǘ içinde sėvgî yarat Ne mēftúndú gözlērînde cādí var İnsānlíġa ḳārşí ḥaḳtan yol düzet İnsānlíġa giden gēnîş bir yōldú Çürüsün de zulumbātín perdēsî Zulmātí çözen uzún bir ḳōldú Āydín ōssún insānlíġın çehrēsî 92. 88. Dėdîm nene: şitil vursam baġ ōlú İnsan ōġlú ister isen yaşamaġ Dermen ėyyî ossa dērtlî saġ ōlú Sen ḥaḳa yėyîl gerek ḥürmet daşamaġ Yōrúlmaġla bütün üzlǘ aġ ōlú Işiġ ister ḳarānníġı aşamaġ ulam Baba bizler ēktîġ yėsînner ulam Baba ᶜümür mence şarābdí Ėvlādímız bize reḥmet vėrsînner Amānsízlıġ dünye mence ḫarābdí 93. 89. Şaḳḳa salar insannārí ḳimetten ulam Baba ēskî günner dönēydî Yüngül ōlú birde düşer heybetten İçimizdēkî ataşlārím sönēydî Gȫnǘl ḳirsen düşērsîn de ḥürmetten Ḥüriyētîn birde ḳuşú ḳonāydí ulam Baba āġír ōtú āġír ḳaḫ ᶜümür birde yorulmadan gėçēydî Dedelērîn ȫgǘtüne ėyyî baḫ Gȫnlǘmün ḳuşú sėvînçden uçāydí 94. 90. ulam Baba gȫzǘn āydín olāydí 160 Baḫçāmízda gül çiçegden dolāydí Her şaḳaldāndí tük yiġdiġ biġ ōldú Arāmízdan birde keder solāydí Yiġdiġin mal hēpsî sene ḳiyyġ ōldú ᶜİraḳ’tan da da yāşíyaġ ḳardaşana Ėy insan her ne yāptín düşün sōnúnú Bir ḳol olaġ ḳurşun siḫeġ duşmana Āḫîrette vārdír düzgün bir ḳānún 95. 99. ulam Baba al tēsbîḥîn zikir eyle Dinner birdî hēpsî ḫizmet insana Ḥaḳ vėrdîġî niᶜmetlere şükür eyle Yollar birdî bāḫílırsa ḳuran’a Bu dünyeye iyice sen fikir eyle Hēpsî birde hep bāġlídí vicdana Bu dünyede çālíşannar ḳazāní ulam baba iman ara dinara Kȫtǘ insan cehenemde uzāní Bügün her kės baş ḳōşúptu dinara 96. 100. ulam Baba ḳuran tānírí kelāmí ulam baba ḳāvím ḳaradş dȫndǘler Evel vėrdîġ peġembere salāmí Menen sora çıraġlarda da sȫndǘler Farḳ ėttîrdî ḥalal ile ḥarāmí Ḥalal ḥaram toplādíġın buldular Peyġemberler sėrvērîdî gülüdǘ Ḥaḳ yānína geleceġsey ḥıssaba Meḥemmed de ḥāḳḳín gözel ḳuludu Bir zerēyçîn duracaġsay ḥissaba 97. 101. ulam baba yatma oyan ėy ᶜāḳîl ulam baba sular ḳibleye aḥar İnsan ōġlú din imānín ėt kāmîl Ḥāḳín gözel camālína hep baḫar Bu dünyede mehmansan sen ėy ġāfîl Gözellērîn ḳōynúnda güller ḳoḫar Bu dünyede elbet gelen gideceġ Gē ḳardāşím çoḫ gözēllîġ arama Elden gelen ėyîliġler ėdeceġ Sora ōlú sēnîn ᶜümrün taram 98. 102. ulam baba yā tíġmǘz tiġ ōldú ulam baba bütün sular bulāndí 161 Çārḫí feleg öz bāşína dolāndí Ḳuru tāḫtín üzērîne salanda Dünye dėdîġ mege bu da yalāndí Ēhlîᶜiyal diz bāşína çalanda Hiç bir ᶜāşíḳın ᶜāşḳí sona ermēdî Ēsîr bilbil uçtú ḳurú ḳafastan Āslí Kėrem, Ārzí Ḳember varmādí Miskin insan kēsîldî hep nefesten 103. 107. ulam baba bu dünye bir şanādí Ḳurudāydím yėtîmlērîn göz yāşín Herkės gėlîp öz rōlúnú oynādí Dadāydímda yōḫsúllārín bir āşín Ȫlǘm çāttí ḥaḳ ḫōrúzú baynādí Sėvgîlimin görēydîm hilal ḳāşín ēsîl ėttiler kefen gēldî sōydúlar Yėtîmlērî miskinnērî arāsín Mezar ḳāzíp topraġada ḳōydúlar Bu mālíndan gėdecēġsîn harasan 104. 108. İnsan ōġlú ḥayātí üç aşama ulam baba namaz dinin dirēgî Ürēgînde hiç bir kinî daşama Ḳoy çatlāsín Suhyōnîmizin ürēgî Gėçen şėyî hiç bir zaman ḳaşama Ḥelden düşer ḳirilirdî kürēgî Birî çocuḳ ḥayat nēdî bilmēsîn Yurd ōġrúnda taşlar millet savāşí Dēlîḳānlí ḳoca ōlúb bilmēsîn Çifitlērîn pılannārí bulāşí 105. 109. Bu dünyeye bėl baġlamam ḳardāşím Ēskî ᶜedet indî ōlúp ḫurafat Degmez ona āḫítmaġa göz yāşím Birgün gēlî hiç ėdilmez ᶜarafat Hiç kimseye dėmez vallā yoldāşím Ḳōrḫúram da bizî yerde bu afat Bėş günlüġdü gėlîp budur gėçeceġ Ḥaḳ ḫōrúzú her bir yėrde baynāsín Lābúd herkės bu şerbetten içeceġ Miskin millet ḥaḳ yōlúnu aynāsín 106. 110. Melek İl-māuút sēnîn cānín alanda Seḥer yėlî ese ese gelende 162 Dērtlîlerde hep dērdîn bilende Azadōssún ḳafastākí bilbilim Yėtîmlerde göz yāşíní silende Herkės vallah ālíşāydí bu dilim Ḳıyamātín ḳāzíġí onda ḳopar Ȫgǘt söyle herkės dōġrú çālíşsın Rüḥǘ çiḫer dērdîne dermen tapar Küçük çaġdan yāvúrulārímız ālíşsın. 111. 115. Kimî naz ile uyḳudan uyāní Ḳārşída var baba Gürgür ocāġí Kimî nan için her ḳāpí dolāní Dāyím yanar sönmeġ bilmez çırāġí Arḫ sular yāġíş ossa bulāní Ēzîlidir hep bēklîrî irāġí ᶜĀşíḳlārí yėtîmlērî oran yoḫ ulam baba Kerkük᾿de ḳere āltín Yōḫsúlluġun gömlēgînî soyan yoḫ Erlērî pek, ḳādínnārí pek ḫātín 112. 116. Var yōḫ günde yāvrúmún sēnî yėtîrdim ulam baba sālí günǘ sallāní Sene ḫizmet bācílārín gētîrdim Tenbel olan çarşambāsí çöllēnî Büyütüm de ne tėz sēnî itirdim ᶜĀlî ḫāním cümᶜe cāním yollāní Yad ḳizî de āldí sēnî ēlîmden Şembe duşman eḥed reḥet diyende Ne dėmîştim uydurdular dilimden Mektep vāḫtí göz yāşíní silende 113. 117. Sen gidēnî gėce gündüz aġlaram ulam baba gē gideġ yar bāġína Sēnîn için cigērîmî daġlaram Baḫ ne gözel gül tāḫíp tarāġína Sēnî görsem yaralārím saġlaram Neççe ildî dayānmíşam dāġína Ōġlúm menen bir parça da ėtîmdî Ḥaḳtan düᶜem sėvenlerde ḳāvíşsín İnsan ōġlú nenedende yėtîmdî Küskün gȫnǘl bir biriyle bāríşsín 114. 118. Baḫçāmízda āçílāydí bu gülüm ulam baba seḥer yėlî esende 163 Bāġ bostāní havasıyla kėsende Yurd ōġrúnda ḳāní torpaġa ḳatan Nur orāġí ḳarānníġ basanda Cānín mālín sēnîn yōlúnda satan Ḳarānníġlar gėtsîn daha gelmēsîn Sütün ēmdî dudaġlārím ey vatan Millētîmiz ḳōrḫú hürkǘ bilmēsîn Sēnsîn mēnîm son durāġím ėy vatan 119. 123. Sizlere men nērgîz yiġdim bir deste Güzel ᶜİraḳ Dicle Furat aḫanda İyiliġ sėvdāmí siziyçî yāzím bir beste Millētmîzin aġ üzüne baḫanda O sėvdadan men ōlmúşam çun ḫeste Daġ dereden şırıldıyıp çaḫanda İlk sėvda bir dāġdí yėrî sāġlímaz Sēnîn suyun şifa ōlú ḫesteye Ḳelbî daş olannar sėvdāní bilmez Sēnîn neġmen uyar bütün besteye 120. 124. ulam baba ᶜİrak’tı mēnîm yurdum Bizler yāḳtíġ medēnîyet çırāġín Bu polat ēlîmle duşmāní yōrdúm Biz ḳāldírdıġ ȫzgǘrlüġün bayrāġín Hiç ġāfîl olmaz hep aslāndí ōrdúm Yāḫín ėttîġ tārîḫin de irāġín Er ḳahramanca yola düşērîz biz avaşlarda ḳazānírdıġ her zaman Vatan ādínda yėmîn içērîz biz Yurdumuza hiç ḳoymāríġ bir duşman 121. 125. ulam baba zafer bizimdî bizim Vatan mēnîm bayraġ mēnîm şan mēnîm ᶜİraḳ᾿ın torpāġí yōlúmdú izim Yurd ōġrúnda feda vėren can mēnîm Bu yurda ḳurbāndí oġlāním ḳizim Ḳutsal torpaġ suvārílan ḳan mēnîm Bu vatan ōġrúnda gėttî şēhîdim ulam baba vatan dėmeġ can dėmeġ Ḳāníyla hep zafer ėttî şēhîdim Nāmís dėmeġ şeref dėmeġ şan dėmeġ 122. 126. ulam baba vatan vatan ėy vatan Vatāním ḥür millētîm ḥür cāním ḥür 164 Cānímdākî gėzen tēmîz ḳāním ḥür Yad ölgede yaşamaġda minētîdî ᶜİrak᾿ım ḥür bayrāġím ḥür şāním ḥür Yuvadanda āyrílmāġí miḥnētîdî Ȫzgǘrlüġün en dātlí bir dādí var Bir dāşíní dēġîşmērem cihana Daş torpaġda ōnún gözel ādí var Sėvgîlîm gē ėtme mēnî mahane 127. 131. Çālíşmaġla insanōġlú yücēlî ulam baba vatānímızın bir ērî Tenbel olan genc olmadan ḳocālí ᶜEskērîmiz ḳirer ēllî nefērî Çālíşannar aydan günden bacālí Ölērîġde hiç dönmērîġ bizgērî Çālíşmaġla olāştílar yulduza ᶜİraḳ᾽mızın savaşlarda ēllîdî Ēy millētîm sende çālíş gėç üze Millētîmiz tüm cihanda bēllîdî 128. 132 Çoḫ yaşāsín ᶜİraḳ᾽ın da millētî Bir şāᶜîrin yāzísı millet ōssún Hiç bir zaman ḳabúl ėtmez zillētî Her zamanda sȫzǘnde ḥürmet ōssún Bayraḳmızlar üreklerde ᶜillētî Tüm cihanda işinde ḳillet ōssún Dāşín āltín suyun gümüş ey ᶜİraḳ O şāᶜirde helbet vārdí bir deger Dedem ōġlún sende gümmüş ey ᶜİraḳ O şāᶜîri millet her yerde öger 129. 133. ulam baba şımālímın ormāní ulam baba kudus tēmîz olāydí Havāsí ḫoş ḫestēlîġim dermēnî Sahyōnîzimin orda rōlú solāydí ānkî ora mevelērîn ḫarmāní Aḳ dēnîz de ḳannāríyla dolāydí Daġlārímız ᶜİraḳ kimin yücēdî Ḳardāşína yaşāsín her muslüman Baḫsan ōnún tārîḫine ḳocādí Flāstîne gerek bulaġ bir dermen 130. 134. ulam baba ᶜİraḳ᾿ımız cennētîdî Ey vatāním sennen ēmdî dudāġím 165 Yarātíldí torpāġínan torpāġím Nenem diyer dügünde ḳiz sėçîlmez Sēnsîn mēnîm gȫzǘmün nurú çırāġím Bügünlerde şarablar da içilmez ulam baba vatan dėmeġ nenēdî Düşgün atlar bahar yārsí beslēnî Sėvdāsí da ōnún başa belēdî Bütün ḳizler bezēnîrse süslēnî 135. 139. Bu vatānín bir ėvlādí Turkmāndí ulam baba ḳiz ēlçîsî gelende Bu vatāna dāyím cāní ḳurbāndí Tepeden de dırnāġína baḫanda Her ḳazaya her beleye ḳalḫāndí Ėv seḥēbî bu bāḳíşí bilende Sen tārîḫim sen ᶜizzētîm ėy vatan Bilirsiniz bizler neye gēlmîsiġ Bu cihanda sen heybētîm ėy vatan Sizden bir ḳiz ōġlúmuza sėçmîşiġ 136. 140. ulam baba bizler vatan ėvlādíyıġ ulam baba āġíz burun diyende Her zamanda yad ellērîn cellādíyıġ O birsî ḳāḫín durun diyende Ērîgideler ḳahramannar aḥfādíyıġ Gėdîn bizî ḫaḫtan sōrún diyende Ḥaḳ yōlúnda bükülmez bilēgîmiz Begenmēdî dişten dudaġ söylēdî Ḥür ḳalāġín ḥāḳtan budur dilēgîmiz O birsî ḳāḫín gideġ söylēdî 137. 141. Çoḫ sėverem bütün millēt bāríşsın ulam baba ḳiz nenēsî duyanda Ḳardāşlíġa hēpsî birden ḳāríşsın Ḳārşísına çiklėt şerbet ḳoyanda Küçük bȫyǘg birbiriyle yāríşsın Ḳōyún kimin derrîsini soyanda İnsan ōġlú insānlíġa yarāsín ulam baba bizim ḳizde ḳaştan göz Gerek insan düşgünlērî arāsín Begenmēdîn ḳize ḳārşí var bir söz 138. 142. Babam diyer baharda at ālínmaz ulam baba dāyím menēn ḳiz ister 166 İster ise gözēlînî düz ister Sāvúrmadan ōnú içip ḳalmāzdí Bācímōġlú ḳizin yōlún az ister 146. Ḳiz istemez ȫzǘ menen dārílí Ḳēyîn nene gēlîn iyle hemde ḳiz Yumaġ kimin öz ȫzǘne sārílı Bir tek gözde toplānírıġ hēpîmiz Ḥeyran ḥeyran çoḫ sėvērdîġ birbirmiz 143. ulam baba bir ėvde biz yaşārdíġ ulam baba elfebēnîn hecēsî Ḳuşlar kimin sėvgîmizden çoşārdíġ Ne bayāzdí tōyún ḫinne gėcēsî 147. Ḳiz gēlînin birbirine ḳėçmēsî ulam baba hāní o dör ᶜetebe Şēnlîġ ḳurup legen ḳāşíġ çalarlar Yaz günnērî dolārdílar sardaba O gėcēnî sebbeḥe tēkîn ḳalarlar Ḥürmet vārdí hem dosta hem aḥbaba 144. Hāní göcek hem dayancaġla yan göz ulam baba ussúyu arḫtan çekmēġî Ḳiş günnērî manḳalāmíz dolar göz Cere iyle küp közeye tökmēġî 148. Damda ḳizler yorġan döşşeg bükmēġî Ḫānímların Cümᶜa dāşí atmāġí ulam baba sular ėve olāştí Gönüldēkî niyetlērî tutmāġí Buralarda soḳaḳlarda dolāştí İçinde ki sėvinçlere satmāġí 145. Yoldan gėçen ḳonuşmāġín alārdí ulam baba bulamācín ėtmēġi Niyet tutan ona ᶜemel ėdērdî Yāġ ona şekerle atmāġí 149. Sebbeḥ erken ne dātlídí içmēġî ulam baba küse gēldî gelmeġe Dolāntíríp ḳāşíġ elden salmāzdí Ḳāpílārí çomāḳíyla çalmaġa Ėvlerden de yaġdan unú almaġa 150. Damnan ussuyu bāşínda tökende Yāġíş bulut buġāzína çökende 167 ulam baba hitle bitle matālí Çiftçî çopan tarlalara çiḫende Dinleyendem sānkî mene mat ālí Nāzlí dilber gȫzǘn āçíp baḫanda Uçāġínda dādí damaġda ḳālí Yėr üstüne güneş āltín elēsîn Yāvrúm sizî körpeyken ėtîrdim Ḳōyún ḳuzú gėçtî oġlaġ melēsîn Aç ḳāpíní bōynúmda ōt gētîrdim 151. 155. ulam baba ēskî mulla mektēbî ulam baba matallarda Fatma ḫan Çocuḳ vursa kimse ėtmez ᶜitābí Kėçel oġlan aġ dėvle ōlú duşman Ögrēnîrdiġ elfebaydan ḥisābí Tüm matalda bular ōlú ḳahraman (Ēlîm ter gėtî para) diyērdî Uzún matal ikkî gėce gidērdî Gētîrmēsîm yüzün ḳere diyērdî Meral teyze bizler için ėdērdî 152. 156. ulam baba ēskî tōylar ḳalmādí ulam baba gene ḫōrúz baynādí Bügün tōylar hēpsî yola salmādí Ḳafastākî dērtlî bilbil saynādí Ne al tirme ne de refte almādí Dēllî ᶜāşíḳ öz bāşína oynādí Bu tōylarda ne sāġdíc var ne yėnge Şafaḳ sȫksǘn ḳarānlíġlar çȫzǘlsǘn Bu zamanda toy ėden düşer tenge İçimdēkî kederlērîm ȫzǘlsǘn 153. 157. Yaz mēvsîm ḳizlar dama çiḫmēġî Çiftçî ōlúp birde dȫnǘm tarlama Aḫşam vāḫtí dama ȫrtǘk atmāġí Ölmeyēydîm bir dönēydîm obama Duvar üzērî ḳiler reyḥan ekmēġî Ḫarmāníma, carcāríma, yabama Yar yāríní o vāḫítlar görērdî Savurāydím ḫėr bereket ḫarmānín Nārdívanda yar sāçíní hörērdî Bir bulāydím derdlērîmin dermēnîn 154. 158. ulam baba ḫaḫ yuḫudan ḳaḫanda Çōcúġ kimin dönēydîm öz neneme 168 Unutmuşsam sėvgilî mēnî ḳıynama Uzun tuman ḫarālí giyende Bunca zaman men dȫnǘştüm sanama Başta fata el tirme hemde gėşî Ḳahva ėdîp delle ḳurum ocaġda Düzgün yapar yārína ḳoymaz işî Cülḥe ōlúm lüle sārím ocaġda 159. 163. Nenēlrîmiz baş arḫtan su çekērdî Her çōcúġú ḳizānbíġda tutanda Gömlēgîmizi yamaġ ėdîp tikērdî Rēngî sārí cāní dene atanda İçimizde meḥebet ḫer ekērdî Burnú aḫar göz bulāşí yatanda ulam baba nene başta tac iymiş Üç gün şirin al giydin ȫzǘne Ėvîn bütün dērdîne ᶜilac iymiş Şifa bular baḫma kimse sȫzǘne 160. 164. ulam baba ögey nene ilāndí Küsen arvat gȫzǘ yolda ḳalanda Men bilirem bütün sȫzǘ yalāndí Baba ėvîn bir birine çalanda Sȫzǘ şirin ama işî pilāndí Öz ėvînî düşünürken dalanda Ögey nene ḳirilsin ög ayāġí Vāḫít gėçtî arācí yōḫ aynada Ögey uşaġ suçsuzıydı dayāġí Küsen arvat ḫōrúzúda baynādí 161. 165. ulam baba erkeglērîn her işî El ḳirilse ḳēmîş iyle baġlāní Sulta zubun ḳol yėngēclî kişî Ḳiriġçide ḳirilen el saġlāní Uzun tuman çēkîlî zubun biçişî Kȫtǘ söze her gelende daġlāní Ḳatma corap yemēnî de ayaġda Dil yarāsí ėyyî olmaz bir zaman Camadāní çüvitlidi bayaġda Ḳiriġçide çara ōlú her dermen 162. 166. Ēskîlērîn ḫānímlārí diyende Çōcúḳ ḫeste ossa sudan adlāní Pāmpíġ yüngü ellērînden didende Āġírlıġı orda gider yadlānír 169 Arḫ suyunan sora çōcúḳ dadlāní Nāzlí dilber pencereden baḫanda Allā diyer orda bular davāsí Ussuya bāttím hiç bilmēdîm ḳiştî bu Dolāntírıp orda gider balāsí Yārí gȫrdǘm ḫayāldí bu dişte bu 171. 167. Yāzdím destan bin dōḳḳúz yüz Sebbeḥ ḳaḫar kirşan vurar üzüne dōḳḳúzanda Nāzlí yārím sürme çeker gȫzǘne ᶜaf ėyleyen eger varsa nuḳsan da Baḫmāġínan her gelēnîn sȫzǘne Öz dilimle yāzílmıştí baḫsan da Sebbeḥ ḳāḫtín ėyyî baḫta işine ulam baba destāníní yāzmíşam Vafālí ol yanaġ vėrme dişine Dür inciden şiᶜirlērîn düzmüşem 168. 172. Gėdîn bāḫín sėvgîlîm de ḫan ōldú Bin dōḳḳúz yüz ḳirḫ bėşînde dōġúndum Aġlamaġtan göz yaşlārím ḳan ōldú Şāᶜîrlērîn kervānína sōḫúndum Yaş ḳālmíyıp yėrinede ḳan ōldú Destānímda fülüklora tōḫúndum Sėvgîlimi bir zēngîne vėrdîler Bu destāní yazanda Sileh Nācí Men gençken yōḫsúl bėlîm ḳirdiler Dėdî vallā ḥaḳ sȫzǘ baş tācí 169. 173. İlden aydan yar yāríní görēydî Ḥeyder baba Şehriyār’ín destāní Sėvdāsínın aḥvālín sorāydí ulam baba (Nācíōġlú)bostāní Al vėrîşin yollāríní ḳoyāydí Nenelērîmiz yöngden giyėr fistāní ulam baba tābîbler yara gözler Bunu yāzdím size ḳāssín yādîgar Toy bayramda toḫunar yara gözler Çün billem bi vafādí rüzgar 170. 174. Yāġíş ōlúp yuldurumlar çaḫanda ulam baba Kērkǘk olmaz ḳalāsíz Sėller gēlîp güllerede aḫanda Bu dünyede nene olmaz balāsíz 170 Menen sora siz sāġlíġdan ḳalāsíz Bu dünyēmîz degmez gėvîl ḳirmeġe Ḥayat nēdî degmez saġ sol çalmaġa 4.8. İL SEVGİSİ Hızır Galip Kehyegil tarafından yazılmıştır. 2000 yılında Kerkük’te basılmıştır. 143 beşlikten oluşur. Şair nazireyi büyüdüğü “Tisin” Kerkük’e bağlı olan semtin şivesiyle yazmıştır. 1. 3. Ḳaş ḳerērîr gėce perde atanda Çoḫ sėvērdîm Ḥeyder Baba destānín Düşünceler ḥēpsî birden çatanda Gül ḳupārdín gözel gȫrdǘm bostānín İl sėvgîsî coşar onda yatanda Yāḫşí yāpí ᶜēyyîbî yoḫ ustānín Yüz bin salam gözel sėvîlen yurda Bilmēzîydim mende destan yazaram Kȫyǘmüzün üzǘ gülēydî birde Ḳardaş ōllúġ ince arḫlar ḳazaram 2. Çoḫ dolāndím ḳurna bucaġ köşēnî Şad olmādím ėlden āyrí düşēnî Yōrġún ōldúm diyarlara ḳoşāní Günner gėçtî üzērîmnen çoḫ ġēmlî Dalġa vurup çāyí içērdîm dēmlî 4. Bir dēnîze düştüm dērînî dērîn Duysam ḫeber, ōlú ürēgîm sērîn 171 Ḳāvúşmāġímız yan bügündür yan yārín İşiġ saçar o bir yanan çirāġdí Āyrílıġın āhí ezer insāní Çaram yōḫtú düşüm yōlcúyla yola Gȫnǘl coşar yazar şiᶜirî destāní Yürüyendem he bāḫírdım saġ sola 5. 9. Sorram sizî hērgǘn gēlîp gėçennen Matal diyim yolda ḳuraġ nārdúvan Yōlçúlardan ėlden ḫeber biçennen Sına mēnî, yōlcú mene sen gün Yurdu gȫrǘp sāvvúġ suyun içennen Geh dātlí yēġ gehde ekmēgîmiz yavan İraġ düştüm tāştí gȫzǘmden yaşlar Tut bir ḳelem men ḳōnúşum dinne yaz Şum ḫeberler sānkî ürēgîm daşlar Ne söylesen yurttan inan o çoḫ az 6. 10. Köye yōllúġ yōlcú salamlar apar ᶜİraḳ’dadır bizim üsekeg ilmiz ērîp ilde kim aḫtārí kim tapar Kērkǘk şēhrî şānlí gözel ilimiz Āylíġ aydan sormaz gȫnǘller yapar Ögrēndîġ biz orda nāzíg dilimiz Her ne gȫrdǘn yurttan mene düz sele Millētî sāġ tutup dōġrú yol izî Gȫnǘl ġēmgîn görme bizî saġ bele Ülkēmîzde herkes tānírdı bizî 7. 11. Vāsíf ėt mene baḫaḫ kȫyǘn necēdî Bizim Tisin Kērkǘk’ün bir ḳōlúydú Üzden bēllî ḫiffet gunduz gėcēdî Dörd bucāġí baġlar ile dōlúydú Yüce Allā yōlcúlardan yücēdî Kȫymǘzǘn mėvelērî bōlúydú Ḳēlbîn sınıḫ söyle mene ādíní Ḥeyrāníydím dātlí şirin sȫzǘne Gėtsey ora helbet billem dādíní Her ne dėsem bōrclú ḳallam ȫzǘne 8. 12. Yurdum iraġ āyínan çoḫ irāġdí Tisin ādín ḳōymúş ēskî Tisin’liler Ḳonaġlārín saysay ēllî durāġdí Uzaġlardan gēlmîş bunú bilsinler 172 Arḫa arḫa köy ādíní dėsînler İncimēdî hiç birsinin dırnāġí Gözēllîġin çöre diyērdî sēnîn O uşaġlārín dādí gėtmez damaġdan Yaddan çiḫmez dörd mēvsîmde düzēnîn İçērdîler sāvvúġ ᶜayran çanaġdan 13. Köyde dōġdúzġ gördüġ zeḥmet ḥayātín 17. Büyüdüġçe alārdíġ zavḳ lezzētîn Saḫlan bācí aḫşam gėce oynārdíġ Uzaġlāştíġ sora duyduġ ḥesrētîn Dernēgîmizi her gün orda ḳurārdíġ Gȫnǘl eser daim torpaġ dāşína Tüngül düşle ḳōşúp sora durārdíġ Ele düşse çoḫ dolannam bāşína Emteş tapar herkes ȫzǘyle oynar 14. Ōyúnnardan uşaġ sėvînçler doyar Gėçmîşlerden yāzdím yaddan bilsinler 18. Soyda gelen nēsîl başa ḳaḫmāsín Ḳēyyîm dāşí dȫkǘp gülle yapārdíġ Yazmādílar çėşît ᶜēyyîp taḫmāsín Çarḫa vurup carra, saḫ tapārdíġ Çoḫ ᶜebret var mēnîm bu sözlērîmde Parlatmāġçín elden yāġí ḳapārdíġ Üz düşünce saḫlāníp gözlērîmde At güllēnî girsin tike içine 15. Girmēdîyse gider hiç hiçine Ögce tutaġ uşaġ yaştan bāşlíyaġ 19. Gömleg biçeġ, ḳumat göşeg bāġlíyaġ Çēlîg çōbúġ yaz ōyúnún birsî Ḥikmet dözeġ, başta gēmzîk yāġlíyaġ Ḳurttan ḳapma oda ōnún āyrísí Ḥaḳ Ḳuran’da dėmîş bele duyurmuş Burdan kėsîm yāzíġ ᶜincir dērrîsî Uşaġ ile maldan şirin yōḫúymuş Utar uşaġ fazla atsa çubuġú Çēlîg degse ḳirer ayaġ tōppúġú 16. 20. Gül bāşídí uşaġlārín yıġnāġí Bir ḳutú tap başla ōnú biraz dög Köy ḳizlērînîn pembēydî yanaġlārí At çuḳura onnan sora ȫzǘn ög 173 Girmēdîyse çincig ōtú tēlîḥî sök Gȫnǘl ister bayazlārí aġlārí Ōyún ādín ḳōyúp uşaġlar Hüre Dönēydî o dāvíl heley dügünner Çeg meyveye bizde diyerler ḳura Yaddan çiḫmez gözel neşēlî günner 21. 25. Bahar fāslí küçüg bȫyǘg yazdāydí Bilmēzîydiġ kinlî muzurnicēydî Dātlí ėtler çök doġdādġí ḳazdāydí Oyunnārín gunduz ile gėcēydî Kėf eglence şēnlîġ ḥēpsî sazdāydí Keşke herkes ėyyî yoldaş sėçēydî Vur bilēgîn çiḫart yėrden donbalan Ne ḫōşúydú uşaġ çāġí ᶜalēmî Dėve daban tapmaz gērîye ḳalan Yüklērdîler bōyú gelere salāmí 22. 26. Ēkîlerden çölden yiġin Kengērî Nene diyer “Yātín yātín yatāġín” Āşín ėle ḳāvír dōldúr lengērî Tavladākî siġirlērî çatāġín Āyníşlí ol bir öge baḫ bir gērî Ḫėrḫîz dōḳḳúz bilēgîn birin tutāġín Faḳ çirtinde bekle tırtaġ siġirçin Hemen uşaġ matal ėşîttî yatar Otla, bişir ḳuşú ataşta bizçin Reḥet ėder nene derd ġēmîn atar 23. 27. Günēşlî gün gülle āşíġ ōyúnú İnan mene dėdîġimde ēssîk yoḫ Gēlîn gȫrǘn şāḳşúllāḳín suyunú Kȫymǘzün āstíptín ḳārní toḫ Soḳaḳlardan gėçen sürü ḳōyúnú Birbirine, yadlara hem ḫėrî çōḫ Allā vėrse baḫa oyan buyana Çoḫ dilēdîm Allā kȫyǘm saġ ėle Vėrmēdîyse gerg ḳulu dayana Millētîmin daim üzünǘ aġ ėle 24. 28. Gėzdîġ biz baġçalārí baġlārí Gözel ḥayat gēnîş ėvde yaşārdíġ Çoḫ sėvērdîġ gözel ḳizler saġlārí Ḳāşúçele duvar dālí ḳaşārdíġ 174 Yėrden yėre ḳōyún gėçî daşārdíġ Ḳuş, ḳumrular aġaclarda uçanda Çālíş başar zeḥmet asantta zor işî Gülden gözel ḳizler gēlî dērsînner İgid gençler ḳorḫmaz tutar gülēşî Çerēgîye yiġip yėre sērsînner 29. 33. Ḫurma ekmeg yōġúrd yērdîġ pēḥbǘḥten Baġ baġçada reng reng ḳuşlar saynārdí Geçam āşí sārí yaġda aşteḥden Bestelērîn yālġíz āyníşlar aynārdí Çumrāní ḳol, bileg her gün sebbeḥten Ḳanat çālíp sėvda içden ḳeynērdî Seḥer vāḫtí arvad yapar ekmēgîn İkkî dadar, soran ᶜelem, cihāní Sicaġ ossa rāzí ėder erkēgîn İşte Allā bele ḳurmuş dünyēnî 30. 34. Sāġlíġ vėren çāmír yāpí ėvîydî Baġlar dōlú alma, ērîg, şeftēlî Saġ yāġíla ḫurma yenler dėvîydî Çoḫ āzíydí köyde āġír güdēlî Yarpaġ āşí yarma burġul mėvîydî Resnelērîm ḥēpsî bēllî dedēlî Allā vėrer ḳula sāġlíġ ᶜefyet Sērîn ōlú yėşîl aġac gölgēsî Ḳāníᶜ ossa bir kes ėtmez şikayet Şirin ōlú herkēsînde ülkēsî 31. 35. Şafaḳ sȫktǘ çisse düşer çöllere Üzümlerden mēşhúr üzüm “Mendēlî” ᶜĀşḳ şārḳísín bilbil söyler güllere Zālḫímında yōḫtú vurġun zedēlî İnsan ōġlún salar torpaġ yollara Nişan vuran uşaġ ēlî ḳadālí Öz diliyle çalar neġmēsîn Dōldúr üzǘm cemam apar bēklîrî Cunbut açar üzün ėşîtsîn sēsîn Deste baġla gülǘ ḳoy eteglere 32. 36. Sebbeḥ erken ḳonca güller açanda Baharda gör Çerşembe sirāní Gül ḳōḫúsú dörd bir yana saçanda Ḳizler gėzer insan ōlú ḥayrāní 175 İraġ ōssún gėtsîn ḳizler ḳirāní Gözel ālín ḥayat bōyú naz çēkîn Demle çāyí māví ḳōrú, samavar O ḳizlerde uşaġ çaġdan gȫzǘm var Ḫōrrú, lügü, gesse bügün kim ḳavar? Ürēgîmde gizlî sėvdada sȫzǘm var 37. 41. Ḳāpílar dög çāġír tōya herkēsî Tor aşlārí pilav, durruyla, kėşkeg Ḫētîrîn al o kėsîn ki var yāsí Uşaġlar yer sora arvadla erkeg Tāníş, ḫisim, āçílsın cep kissēsî Gėzenlērîn ḥēpsîn ācíymış bir tekeg Ḥāzírlānír köy ḫāḫí gėtsîn tōya Ḳiz ėvînde gėce yarpaġ bişērdî Helēyî tēpsîn oynāsín doya doya Heley tepen tüngülürdǘ düşērdî 38. 42. Birgün ögce başlar şēnlîġ gėcēsî Zēngyî tut minsin gēlîn ḳisraġa Yiġnaġa arvad ḳizin peçēsî Edepden çēkîlyana ḳıraġa Heleyle mēᶜnî, saz, eglencēsî Üzde duvaġ sānkî benzer çiraġa Ḳiz ėvînde beste, çālġí, safalar Damda bekler sāġdúçdan küreken Yaddan çiḫer yōrġúnluġlar, cafalar Şeker şeper gēlîn ėve girerken 39. 43. Meyter sēsî gēldî, gençler heleye Gençler giymiş ipek sulta, ᶜabāní Zurna sēsî neşʻe vėrer balaya Yaddan çiḫmez bide zubun aġbāní Tōya gelen şabaş atar ḳalaya Hemyan ḳurşaġ bėlde ḫençer dabāní At oynādí tōya gelen ātlílar Elde çerēyî tōyú tutar havadar Damnan baḫar Fatma, Gülçün, dātlílar Alttan şişer ḳōlún ḥēşîr ėder 40. 44. Tōyda gėzer gözel ḳizler gültēkîn Köyler gēlmîş kürekēnîn tōyúna Ḥaya, nāmís, ḳoyar ȫrtsǘn etēgîn Yenge Zeynep helhele vėrer bōyúna 176 Bügün oyna yārín baḫma sōyúna Çoḫ yükleme bize bir az vėrerem Gēlîn atar ḳir tabaḳa parāsín Külçe ėtmeġ ister ḥāvúnc, ḳoz içî Para bular her bir şėyîn çarāsín Dōldúr ḳelbe āydín, faraḥ, sėvîncî 45. 49. İlk ḳōpúşta gȫnǘl eser gözele Beyram gēldî kėfîmizden uçārdíġ Bafāsíz yar günde ḳonar bir dala Yėngî girip soḳaḳlarda ḳoşārdíġ Bir bāḫíşta ėder sēnî budala Mēᶜnî diyip tüngülürdüġ düşērdîġ Ḳarar tutmaz her dem gȫzǘ bir yanda Dātlí yėmeġ, reḥet günner ḳulaġ dinç Adāḫlísín gȫrsǘn o yan buyanda Ne ḳōrḫú var ᶜēzîz günde ne ḳilînç 46. 50. Sor sėvdāní ᶜeşḳe düşen sayaġdan Dilimizde “Hėllî bibērlî kėfte” Gėce yatmaz yulduz sayan oyaġdan Bestelerde “Beyrama ḳāldí bir ḥafta” Meyter sēsî çeker ȫzǘn iraġdan Yėngî külmek yėngîç düşer ḳul alta Al ḳirmizî yėşîl mikyaç yoḫuydú Anaştālíġ, pirinç pilāví, tāvíġ Üzlērînde Allā nurú çōḫúydú Ḳir çerēzî, şirin şerbētî iç sāvvíġ 47. 51. Bestelerden “Salla mēndîlîm salla” Ḳurārdílar çārḫí feleg sallānḳúçú “Ḳaş gȫzǘyle gēlî bizden söz ala” Salla bėşîgî ḳanat alda göge uç Gözel baġlar sēnî aġacda dala Hēpsî cunbut ne güneḥ var nede suç Mēᶜnîlērîn yaddan çiḫmiş çōḫúsú Ne var cėbînde tėz orda ḫerc ėder Ḫoyratlardan gēlî ᶜenber ḳōḫúsú Para ḳalmaz ḳuru yėre merc ėder 48. 52. Ḥāzírlıġ gör yāḫínlāştí bu beyram Sufulārín gėdişātí yol izî İstēdîġin gereg ālím yōḫtú çaram Ḫurḳa giydî yėrde çürüdü dizî 177 Dümbüg ėttî millētî hemde bizî ᶜüskürmeyle olar isitme bēsîdî Yol bāşínda bācí ḳardaş olāġín Miskin ana teḳētî yoḫ ēmzîglî Nēfsî ȫldǘr ḥēḳîḳēttî bulāġín Uşaġ ḫeste daim yatar sēzîglî 53. 57. Tārîḳette dil kėsîg baş salamat Birtek ȫldǘ üç gün gidērdî yāsí Bāşínda bork uzún seḳḳel ᶜelamat Sebbeḥ aḫşam gēlî mullalārín sēsî Soġan ekmeg her yėmeġe ḳeneᶜat Ḳurᶜan ōḫú on ikkî imam nefēsî Eşkar, gėzlî, güneḥlerden ol uzaġ Ḳāḫín gideġ bizî yasta gȫrsǘnner Pek ėt gȫnlǘn gir mullaya ol ḳonaġ Olmāsín ki gēlînîp sōrsúnnar 54. 58. İlk paya da bir mürşid bul ȫzǘne Tēᶜîzye yėddî üç gün yėmeġ yėyîlî İḳrar vėren vafa ḳiler sȫzǘne ᶜedet budur ḳere aspap giyilî Bōyrúġú tut lekke salma gȫzǘne Her ȫlǘnün iyiliġlērî diyilî Sert ḳēlbînî ērîd ᶜāşḳín yōlúnda Yavaş yavaş yaddan çiḫer her ȫlǘ Gėce gunduz ḥāḳḳí zikrit dilinde Allā ēmrî herkes tutar bu yōlú 55. 59. Sufluġun gėttî o parlaġ çāġí Arvat yāsí erkēgî kimin üç gün Zamāníyla sāvvúġ ōldú ocāġí Yas ėvînde tēᶜîzyede gėt gȫrǘn Ȫçtǘ millet bomboş ōldú ḳucāġí Ört leçēgî ḳere ᶜbayeye burun Gē bul bügün kin temēᶜsîz pek insan Mamaᶜte gēlsîn yasta sazlāsín Ēgrî varkan düz yola ayaġ basan Ḳirsin töksǘn ėşîdēnî daġlāsín 56. 60. Köyde yas var o yas kimin yāsídí Unutma say her arvādín ȫlǘsǘn Bala ȫlǘp anlamādím nēsîdî Ya da düşsün ḳoy yiġlēsîn hüngürsün 178 Yas seḥēbî gēlsîn ögde gȫrǘnsün Birtek ḳēbîr çāmír vāríydí içinde Aġa ḳizî Şükrüye sāzlíyanda Çoḫ kimseler varda mumun yāndírdí Yāġlíġ tutar yiġler ȫlǘ sayanda Zaman gēldî ōnú yėrden ḳāldírdí 61. 65. Hāní mēnîm “Ḳārní dōlú göz nenem”? Tedārîk ėt gene gēldî bu biçin Yadlar yalan “Ḳoy yiġlēsîn öz nenem” Çoḫ çālíşín dėmeġden vaz gėçîn Her derde döze bilî bükük öz nenem Biçin zōrdú ḫizmetkar sėçîn Bu diyişle ȫlǘ ḳōyúp gidērdî Barmāḫlíġla kepēngî al ögce Ḥesret ile ėlînî terk ėdērdî Kėçe bāşlíġ, uzun Kērǘk gȫrǘnce 62. 66. Nubal güneḥ bōynúya gē ḫirden ye Ėttî oraġ, bilav dāşín unutma Yėmeġ bitse reḥmētlîye fētîḥe de Biçinçî tap apar tėztėz durutma Cāní saynar yoldāşína söyler Para ḫerç ėt çoḫta uzun yōrúltma Ḳeder budur ᶜecel gēlîp can gider Bekle ḳaç gün daha sünbül sütlüdǘ Bēlkî Allā o ȫlǘye rēḥîm ėder Lāzím olan küple, cerre, gȫdǘldür 63. 67. İlî gesse gene yėmeġ vėrîrler Bazardan al ḳilden işlēnmîş ḳulan Çėşît çėşît sofralar sērîlî Reşge, şilte ḳēyyîm ḫaral, ip dolan Yādîgar ōlú hāḫsí ȫlǘ diyilî Mal satannar arāsínda var yalan Ḫisim, ḳāvím, yas ėvînde birlēşî Küple, çādí, ḳāldí gideġ zēhmîyye Dünye işin baştan söylēşî Toḫmaḫ, ḳāzíḫ yoḫsa döneġ gērîye 64. 68. Küçüg kümbbet vārdí kȫyǘn yānínda Arpāní biç ḳucaġ ėle vur taya Şahtēmîzdî ādí ḫāḫín dilinde Āylíġ sütten pėndî ėle ḳoy maya 179 Damāzlíġ vur üstünǘ örtte doya Güc ḳalmādí dȫndǘ üregler ḳana Gönder ᶜayran ḳōmşúya ḳoy dōysún Salavat vėr çiḫtî buġda cizimiz Düᶜe ėtsîn yōġúrdmuz çoḫ ōssún Çekeġ ėve yėrde gėttî dizimiz 69. 73. Biçinçiye söyle tutsun āní bir Çifçilērîn var al ḳısraġla ḳir ḳatar Pek biçsinner ne tikan var ne geber Güneḥkāríġ duysaġ ḳōnşú aç yatar Düşse sünbül başāġçî vėrmez ḫeber Çalḫar tuluġ çiḫse gērî gėt gētî Hegbe dōlú kāríşíġ ekmeg çādírda Cns ḳısraġlar uzmānín minēgî Gün ortālíġ ᶜayran ekmegde yērdîġ Bēslîyēnîn gėtmez emēgî hiçe 70. 74. Şaḫrayla, cil, dēnî çek ḫarmana Taḫ davara bōyún tuluġ ḳoş cüte Havlayla cili dȫndǘr samana Çeker uçar yėrde ḳoymaz bir bütǘ Can saġ ossa yüz çėvrîlmez dermene İneg yānínda bizav dursa baḫ süte İraġ yėrîn dögmēçîydi holaydan Ucarda var bir oḫ bir dil, lengerçe Olmaz birşey asant ḳolaydan Tutaġ, yāstúġ, ōtúraġ elçek bunuyçı 71. 75. Ḳirçe āyír ḫarmanan ḳoş carcara Buġdāní serp ḳuru torpaġ şōḫúma Dȫgǘldüġçe at pēdgîre at gērî Sērîn, ḳēlîn olmāsín baḫ tōḫúma Ḫarman duzú parbat eyler cigērî Can terlēmîş çoḫ baḫmāsín ḳōḫúma Carcarda var ikkî yançaḫ ikkî top Pele düşse ēkînde var bir umut Göz, ḳulāġín saman dolar durma ḳop Düşmēdîyse ḳārí mālí sat unut 72. 76. Ḫarman sāvír, arpa, saman biryana İḫtiyarlar eglēnîrdî çardaḫta Kim var bügün bu işlere dayana Kavçaḫmaḫla çāmír sibel ḳıraḫta 180 Elde gėse göz atāşí oçaḫta Her insānín gȫnlǘnde var yarāsí Nefes çeker ciger dolar ḥisten Saġ yōlú tut gėt Tezeḫurmātí’ya Külḫan kimin tütün çiḫer biġinen Sol yol gider Çardāġlí’ya bātíya 77. 81. Elden gėttî dümdüz gēnîş ekereġ Dingek ārḫí töker Dinegek gȫlǘne Sapan iyle ḳoş ḳāvír ḳōrḫút ḳur geleġ Savacaġ da düşer yōlún sōlúna Ėyyî işten tutma üzün çekereġ Yėl ārḫlar ēskî Tisin ḳōlúna Baġdarkan indî ōldúm ḳuş ḳavan Dehne yōlú kēhrîz yaddan çiḫmēsîn Mullam işî ḥikmētînde yoḫ güman Olmaz bir dem sultāníya aḫmāsín 78. 82. Yėr adlārín nice sāyím çoḫ çōḫtú İnce bir yol ᶜerep Kümbētî yōlú O yėrlērîn indî birsî yōḫtú Ḳārşísında yol dögenlērîn ḳōlú Ėşîdendem sānkî ḳēlbîmde ōḫtú O yānínda Tapan çēmlîler çȫlǘ Üzērlîgler, Ḳerce, Ḥesek Üçteppe O yėrlērçîn çoḫ savāştíġ töktǘġ ḳan Ēllî ādím, yol gėçenner, külteppe Vida ėttîġ ėvlad ėyle ᶜēzîz can 79. 83. Ucaġla, ḳōrúḫ yōlú düz gider İmam yōlú, Baġdad yōlú, çay yōlú Gümüş ḥicil he ḫizmēlî ḳiz gider Dere yōlú, beḥre yōlú, bend ārḫí Her ne dėsem adāḫlíya söz gider Ḫurmātí yol, Çardāġlí yol, Kend ārḫí Köy sȫnǘrǘ sēbîl ḫanada gėt dur Arpa teppe, beḥre dibî, derēcîġ İlērî baḫ Türkelān’í oradan gör Uzun ḳurᶜa, aġdaş āltí, tepēcîġ 80. 84. Ḳap ḳirannar ki yōlún arāsí Kirlî aspap yuvardılar arḫ üste Güllērî var, mor, ḳirmizî, ḳerēsî Ḳardaş kimin herkes baḫārdí dosta 181 Bu gȫngǘler saman dōldúrur posta Ḳānsíz olan yėrde teze bir dalaḫ İnanma sen öz ȫzǘnǘ ögene Yaz gėcēsî dam üstünde yatarlar Hiç boş yėre ōnú munú sögene Bulamācí onan yāġí ḳatallar 85. 89. Ėvler kėssek dör, ᶜetebe, dayanacaġ Cülḥe diyer men ėyyî bėz işlerem Āşḳîlette dör dibinde olacaġ Ḳiz vėrēnçîn yōrúllan tėz işlerem Gözle gȫrdǘm ėşîtmēdîm çalacaġ Vėrmeyēnîn seḳēlînî çirişlerem Döre baḫan duvarda var lōḳúndan Hem param var hem paçal hemde çiriḫ İçî dōlú ḳacaġ kasa gülden İstemem ḳiz ḥayāsí üzden siriḫ 86. 90. Dör bōyúyca yan göz iyle serḫana Ḳizler diyer cülḥe incî dērdî İşiġ saçar çirāḫlídan her yana Bütün mālí dörd ḳāzíġ bir ne vėrdî Dörde taḫça, tereceler yan yana Pāmbíġ atan ātící ōnún mērdî Yan göz üste bōyú vāríyda bir köşk Ḳōnúşlārí yātírmaz ses bestēsî Ḳėşte dolar, tāḫíl, ōdún, ḳurú kök Bōrclú gesse çiḫer candan nefēsî 87. 91. Ḥēvîşte var heyvan iyle bir küplüġ Keḥke eyler pāmbíġ sarar çiriġe Ocāġlíġla, yāndírālíġ, tēndîrlîġ Yong ēgrîr ḳoymaz ḳiriġe O dallar çoḫ çekmez yāşíyan zōrlúġ Ne al vėrîr tikişlere, sāríġa Aġac ḳāpí tapan üste durārdí Bėz aġārdí tėşt dōlúsú bu günde Zēngîn olan bir duḫana ḳurārdí Bayaz ōlú dögecden dögende 88. 92. Ḥēvîşte var bir köpēkçîn bir yalaḫ Gėttî vāḫtí gerek bú işden cayaġ Ḳārín gėtse keple ᶜēccî topalaġ Yaddan çiḫen birşey ḳāldíkî sayaġ 182 Defe, taraġ, lüle, mēkǘk, caġ, dayaġ Destan yāzím sular sēpîm gȫzǘme İşler cėcîm, kilim, ᶜaba, baġlama Göz vurdular sēnîn gözel ḥālína Ēyyî sinç ėt, ėtme işî caġlama Bȫyǘg bele yüklēdîler dālína 93. 97. İller gėçtî yārí ḳōyíp gėdēnî Gȫnlǘm ēstî bir ḳāvín yėdîm mata Şad olmāsín ōnú menen ėdēnî Ārzí ėttîm dost gēlî bizde yata Saġalmāsín yaralārí bedēnî Yārí olan ᶜalēmî ḳōydúv mata Sėvîlenler sam sālġín almādím Onda bildim feleg ikkî günüymüş Āyrí yėrde ḳarar tutup ḳalmādím Hiç kimsede vafāsí yōḫúymuş 94. 98. Sėvînciyle gėttîm yara olāştím Bir derd gēldî alazḳapaz eylēdî İnanmādím yar ēlîne olāştím Can vėrende ḥaḳtan reḥmet dilēdî Sānkî birden öz zēhrîme bulāştím Yaḫunnarı ussuyu üze çilēdî ᶜaşḳ ėvîmîz sānkî yėre tökǘlǘp Vasyētîn yāzdírdí ḳardaşlara Dereg, ḳāpí, pencereler sȫkǘlǘp Gėzlemēdî bildirdî yoldaşlara 95. 99. Ḫeber āldím yārím düşüptü ḫeste Silkin bir ḳā birde bōyún görēġîn ᶜilācíyla şerbēsî dōlúp tasta Ḳeter zēytîn gölgēsînde durāġín Mene bāḫtí nutḳú yoḫ son nefeste Dernēgîmîzî hāḫsí baġda ḳurāġín Yėre girim yan bir dalda aḫtārím Bir denēnîn tērzîsî ēgîlse Bele ḥalda görmesēydîm yārím Daş ātílí ḥaḳ iyse ḥaḳ dȫgǘlse 96. 100. Bele gȫrdǘm söylēdîm öz ȫzǘme Keşke bizde dört bėş kişî ḳalsāydíġ Kimler dözer bu miḥnete dȫzǘme Ḳardaş kimin bāşí başa çatsāydíġ 183 Suḥbet ėdîp ġem ḫiffētî atsāydíġ Ḫisim, ḳāvím, köyden, ḫeber alandam Ḫiffet ḳalsa üreg ezer çatlādí Nazav ėvî tāptíġ gēlîn soḳāḳí Barbat eylērdîler gėçer partlārdí Fānî dünye ḳalmaz kimseye bāḳî 101. 105. Baḫ vėrdîm ᶜaşḳ teppēsî üstünden Harda ḳāldí Tisinde’ki bayatlar Üreg ēzdîm naçar ḳāldím dügünden Kėf üstüne berberlerde kėf ḳatlar Dērdîm dėdîm sōrdúm bāyġúş bu neden Rēḥîm ᶜellav, sarḫoş ėvîn kim yadlar Ėşît mēnî bāġúş ḳulaġ as dinne Gülşe gēlîn bȫyǘg ėvlērî At içērî sende mēnîmle inle Sēyyîd Bektaş, sēyyîd ᶜāşír illērî 102. 106. Söyle bāyġúş hāní ēskî tāníşlar Yōġúngilin birde ya da sal O sėvdîġim arḫadaşlar gözyaşlar Dikçile Seḥer ėvîn çürütme Çatma ḳaşlar gören ürēgîn daşlar Çinçî ėvin bele tėztėz ḳurutma Ḥesne ėvî ᶜecep ḫeste ōlúbtú Şiḫler ėvî Ḥemzēlîler dāġíldí Esma ėvî yoḫsa bēnzî sōlúbtú İneg ḳōyún başḳa yėrde sāġíldí 103. 107. Şamam ėvî gēlîp ēskî Tisin’nen Harda ḳāldí o yėr yurtlu Kehe’ler Müslim Kehēgîlin gör ensēsînden Sürü nāḫír cüt seḥēbî aġalar Cülᶜav ėvîn ėşît o görsēsînden O ḥallārí bügün ya da kim salar Ocaġ ėvî, sēyyîdlerle, babalar İnānmíram Ḫalaf ėvî ḳālíptí Vurġun kesler tekkede yatarlar Nezle ėvî öz ġēmîne dālíptí 104. 108. Tüccar Sēmîn gilden gēlmîş gelendem Harda ḳāldí Efēndî gil Şahkerem Çoḫ sėvînem ėvle, gēlî sayandam Cüt ḳōşmúşam sürdüġçe derd ekerem 184 Ḥinnem ėvîn bu mısreᶜe çekerem Üzlērîne ḳere lekke yazannar Sāltí Eḥmed, göns Kėvser, Meḥemmed leᶜnet ōssún zaman bōyú olara ᶜiffet ėvî ḳōydúlar pek deremet Şan eglēndî miskinlērçîn şannara 109. 113. Kehelērîn dērvîş ᶜĀlî dedēsî Bunnan ögce kimse köyden yazmāmíş Uzaġlardan gēlîp ȫzǘ sadāsí Son günlerde Bālím Baba’da ālíp İlyas ėvî ēhîlbėtîn fedāsí Elden yāzí bizlērçîn az ḳālíp Ḥēccî Didar, Ḥeyder Kehe cömerdler Ölenlērîn gōrú reḥmetle dōssún ᶜecem ėvî köyden ḳāldírír derdler Ḳalannārí ḥaḳ saḫlāsín çoḫ ōssún 110. 114. Dėve süren, ᶜElloş ėvî ustalar Gerek yōḫtú bir daha tikrar ėdîm Kērvîler, ḥemādí ėvîn yadlarlar Her senᶜētîn ikkî denedēnînî dėdîm Sekne ėvîn, çimen gile ḳatarlar İster dȫnǘm yüz il gērîye gėdîm Yārí ėvîn işiyde nēdî çoḫ dalma Unudulan kim ḳālípsa ᶜaf ėtsîn Sefer ėvîn ḳēyyîm tut elden salma Macal vėrmem emegler boşa gėtsîn 111. 115. ᶜSāflílar efēndîlere baş vurarlar Meḥemmed ᶜĀlî Kehe kȫyǘn dirēgî Dula Ḫurşid gile salam söyle sor Melēndî yoḫ hem igid hem zirēgî em ortāġímíz Peşle, Bėşîr yanda dur Cömērdîydî çoḫ yēyîldî yėmēġî Ḥetem ėvî Esᶜed iller Ȫldǘ gėttî yüz bin reḥmet gōrúna Damamav ėvî saġa sola gėttîler Hidayet begōġlú gėçtî yėrîne 112. 116. Harda ḳāldí duyġun yoldan azannar Şaᶜrlērîmiz Raʻuf Sēlîm efēndî Miskinlērçîn her dem ḳuyyú ḳazanannar Calal Rız millet ōnú begēndî 185 Ḥesen Kėvser çālíştí ün ḳazāndí Camārḫín’da üzer sōnúyla ḳazarlar Çaġdaş şāᶜîr Recep Ḥesen Gülindam Şiḫ Beḥre’de, tōpçú Sēmîn bēgçîydî Yazārínda ādí gēlsîn sayandam Yol āyrímí, gėçen yōlçú çiftçiydî 117. 121. Rızaōġlú gözel şiᶜirler düzmüş İsmāᶜîle gēlîn kārí paylaşaġ Şevket Kamal oda meydanda gėzmîş Asma Mēḥmîd durun ögce anlaşaġ Musa, Recep’den ahlārí yāzmíş ᶜEcem Ekber tėz gidēġîn olaşaġ Ḥesen Necef soyādíydí Fellēḥî Nusret aġa gē bu mālí sen çėvîr Begtaş Vēlî ḫestēlîġî silēḥî Para yoḫsa pişimāví gėt dėvîr 118. 122. Köy cülḥēsî igid āltín diş Kāzím Tōrçú ᶜĒlî, ḳiyyiġ kōyún tōrçúsú Sefer birden ḳōnúşanda ḳoy yāzím Aġ daş yanda tōrún ḳurar çōḫúsú ᶜēccî günner ġem ḳēḥrînî ne ḳāzím Var bu işin o dünyede sōrġúsú? Ōttúz ildir bu köyde men cülḥeyem Ḳirġiliġler tor ḳedere girende Ēlîm boyaġ cafa bitmez men neyem İpi çeker murādína erende 119. 123. Ocaġ ėvî sōfúlārín babāsí Ḥelme ᶜĀlî aḫşam azan vėrende Mulla Kāzím, Sēyyîd Ekber aġāsí Kėçî, kilim arvad yėre serende Ve Yāsîn Kehe, mulla İbrāhîm ḫēllîfēsî Reḥet ėder erkek ėve girende Pir erenler ḥaḳ yōlúna gėttîler Şāmín ėder herkes ḳiler namāzín Yad ḳoymadan ōnú dōlúp ėttîler Hu diyenler zikir ėder çalar sāzín 120. 124. Demtepe’de bekler yōlú canbazlar Birdene var dēllî ᶜemel Vēlî cin Yāslí arvad ḳēbîr bāşínda sazlar Aspap çalar kimse bilmez nēyçîn 186 Ėvler gėzer üç dört bardaġ çāyçín Gizir Rıza köyden Ḥikmet aḫtārí Her gelende birkes ona şer satarlar Erte ḳaḫar sēyyîd Sādíḳ Çāmírçí Oda ḳėzer āġzínan tüfreg atar Musa Razzaḳ ōlú ona yārdímçí 129. 125. Duḫtorlardan Kamal Mustafa Eḥmed Oḳutlardan yaz sen ᶜĀlî ekbēr’î Ėylîġ ėttî kȫylǘye vėrdî seḥet Ḳere Vēlîōġlú Ḥesen Ekbēr’î Tālíp ᶜĀlî reḥmētlîyden kurar yad Destan yazan onnar iyle gē bērî Tālíp ālîp gėce gündüz cafālí Usta bāşí Ḥesen Aġā’ydí köyde Salman ḳenber tımārcídí vafālí Rıza ᶜēdîl, Musa āfúr’da soyda 130. 126. Māmúrlardan Ḥesen Ḥēmdî efēndî Ögretmenner sāyílmaz baştan başa ᶜĀlî ᶜAssaf üregden yaġ tükēndî Hādí Ḥesen, Ḥēsîp Kehe, çoḫ yaşa He Şiḫ Camal ḳiriġ ḳollar bitindî? Sileḥ Sāḳí, Ḫızır Efēndî, paşa Ekrem ᶜĀlî ėttî nufusa ḫizmet Peysēcîler ögretmen ᶜāsí Nusrat Ōġúllardan ḳāldí birtek deremet Allā vėrîmiş olara ᶜēcîp ḳudret 131. 127. Kürt Sādíḳla, Sēyyîd Hōldú sōrúcú İşçilerden Ḥēccî Rıza, ḳurtala Sēyyîd Musa, Sēyyîde güldürücü Damar basan Ḳul Ḫalaf’la Ḥütala Usta Ḫēlîl, Ḥēmúş ḥēmdî bōrcú Baḳḳal Memed unutma ḳāldí dala Sāzlíyannar Mamaᶜete, Şükrüye Ḥesen Kehe, Merden Çāvíş muḫtārímíz Ablalardan, Nevbet ᶜete, Zēkîye Ḫızır aġa, Şükür aġada vāríymış 128. 132. ᶜĒdîl Kehe ḳarar vėrer yatārí Ḳāzí Ḥesen, ālîp aġa, zireᶜētçî Günes Kėvser cümᶜe sōyún satārí Gülşe Rēşîd, Gülşe Sābír, ēkînçî 187 ᶜUlu Ḳēdîr, Mātrúḥ Camal’da çiftçî Meḥel Ḳenber Ḥayvannara tımārçí Tāptíġ Şevket ḫoyrat diyende yiġler Bāḳír Kehe tımārçí ėyyî insan Farraş Mustafa, Sāḳí Kehe ḳol baġlar Yabana, ḫėsîme ėder iḥsan 133. 137. ᶜĀlîbeg Ḥesen, Zügürt Ḥēmdî’dî çāyçí Topal Ḳēsîm, Sēyyîd Azġar dam yapar Toppal ᶜabbas pāmbíġ atārdí yāyçí Kėsen düzer üç dört günlüġçü tapar Paşa ᶜĒzîz, ᶜĀlî Rüstem giçēçî Kapmālçín uzun Eḥmēdî apar Naccar Ḳēsîm, naccar Ḫēlîl’de naccar Ḥesen Ḳehye, Ḳurca Gil saġ usta Baḳḳal Enver dukānín erken açar Ḳassap Sāḳí ėyyî ėtî vėr dosta 134. 138. Sēyyîd Ḫēlîl, kor bāşíyla dukānçí Mustafa Kehe, Zeynel’de dēgîrmēnçî Mulla ᶜabbas, Dēlî Necef’de fālçí Destānímız ḳālí davāmlí ḫānçí Ḥislî Sēmîn, dāyí Nāḳí’dı ḳārçí Biz yōlcúyuġ ḳonar, köçer, kervānçí Cümᶜe hara, Rıza Şēyîb’dî nėftçî Berberlērîmiz ᶜĀlî ᶜĒbdîn, Türk berber Necef Ḥüsen, dingçî Ḫızır’lar dingçî Yōrġún Ḥüsen, ᶜĀlî dögeç’den satar 135. 139. Mullalārín çōḫúsú bēllî bāşlí Gē ey yāvrím sen al menen ȫgǘtǘ İçlērînde mulla tāḳí āyníşlí Olma bārsíz aġaclārín sȫgǘtǘ Mulla Merden Munir usta göz yāşlí Tap ȫzǘne ᶜāḳḳíl arvad, külütü Mulla cümᶜe, Ḳēsîm Ḥeyder, Nurēddîn Ḳōlún çırma etēgîn çal bėlîne Tēᶜîzyede Ḳuran ōḫúr üç gün Dėdî ḳudu gētîrme hiç diline 136. 140. ᶜElloş Rıza yara baġlar insānçí Kōrú gēlînsin ėlîmizin atāşí Mustafa Ḳiyyiġci dav saġlar duvārçí Āydínlānsín yuḫarda gėtsîn bāşí 188 Can ürēgdî yurdun torpāġí dāşí Ḳal sāġlíġtan Sultan Sāḳí köy bāġí Bizim dilin dēnîzînde dolāndím Bencereden gėçer çürügü sāġí Üç bucāġí var diyene bunāldím Ḥēpsî köçer hem ḳerēsî hem āġí Yürü ilim sen yōlúna düz yürü 141. Yōḫsúl, miskin kimseler sen ḳōrú Gē anna sen bu destāní yazāní 143. Tėsîn āġzín kitablara basāní Salam ōssún ilîmize Tisin’e Sȫzlǘ tāpíp yėr āltínan ḳazāní Baġ baġçalar sada vėrer sēsîne Yurd dilinin zēngînliġin bilsinner Ḫestēlîġe düçar ōldú bu sine Yad dillerden dilenmēġî silsinner Fayda vėrmez o güş, Ḫeste yatana 142. Yüz bin çāġrí, günǘ āḫíp batana 4.9. YURDUM KERKÜK Ferah Kökkaya tarafından yazılmıştır. 1968’ de Kerkük’te basılmıştır. 42 beşlikten oluşur. 1. Onda gē gör ana yurdum Kērkǘk’ǘ Yurdum Kērkǘk, ādúv ḳere āltúndú Sānkî bėlden atacaġsan bir yükǘ Ḳiymētǘv her yėrde çoḫ çoḫ üstündǘ 3. Sende bin il ḳassam sānkî birgündǘ Yurdum Kērkǘk güneş daġa vuranda Bilmem sende siḥir var cādí var Yamācínda gözel ḳuşlar durand Gürgür Baba çoḫ dērtlîye ōlú çar Dērtlî, şiva bular bunú görende 2. Allā, onda bú yurdu gēlîn gȫrǘn Yurdum Kērkǘk, sebbeḥ güneş çiḫende İnanmassav her kim gȫrǘbse sōrún Damca damca teze güle aḫanda 4. Bilbil ona zavḳla baḫanda Yurdum Kērkǘk ḫōrúz baynarkan erken 189 Herkes ḳāḫíp ebdēsînî ėderken İçmeyen içenle ōlúptú beyhoş Sora üzlēşîp cēmîᶜe giderken Sarḫoşlar zavḳ sēḥîbîydî, ḥāḳlíydí Sora gėder işçî kimse işine Āyíġlarsa diger şeyden zāvḳlíydí İş seḥeblērîde iş bāşína 9. 5. Yurdum Kērkǘk, kimî özȫzǘn ȫgǘrǘ Yurdum Kērkǘk, gidende çiftçî çöle Çoḫ adāmí tānímadan sȫgǘrǘ Çımrarkan köynēgî burarkan ḳola Oda tutup toḫtoḫ bunú dȫgǘrǘ Ḳōynúnda üç madde düşerken yola Allā bunun ᶜümrün, cānín alāydí Bilēngî şārtíyla er ōġlú ērdî Gözel çēmîmîz çaḳḳālsíz ḳalāydí Bele çālíşḫan harda vārdí? 10. 6. Yurdum Kērkǘk, bȫyǘg bazar ne gözel Yurdum Kērkǘk, gidende baġa baġvan Kimî alma sātírí kimî purtuḳal Ḳuşlara saġ sola atarkan sapan Herkes üskeg sesten gē menen al gē Gelde görde bu bāġíyla seyran Güle güle alāní yola vurar Şārḳíldar sapan üskeg bir sesle Bir tıbḳı tükan ȫgǘnde durar Neşeyden mēᶜnî diyer gözel havasla 11. 7. Yurdum Kērkǘk, ne gözēldî bu ḳala Yurdym Kērkǘk, aḫşam vāḫtí yaz günǘ Her yānínda gögērîbdi al lala Diyēbîlmem ne tōyú, ne dügünǘ Bunu gören inan ōlú budala Üreglerden açar her bir dügünǘ Gözel ḳala ḫoş ḳala yüce ḳala Cüt ḳahvāní yālġíz diyersem yeter Atalārímızdan alan ḳoca ḳala Ḳeyēçî’ler ōtúrúp ḳeter ḳeter 8. 12. Yurdum Kērkǘk, yaz gėcēsî nanca ḫoş Yurdum Kērkǘk, bir ḳuşuv var bēysú Cedede kimî āyíġ kimî sarḫoş Çāyúv ḳurru ōldúġuna he ister su 190 Sene tıbḳí men gibî mēcbúrdu bu Sānkî ora yāġíp arvad uşaġ ḳız Senen birdem gide bilmez bir yana Aḫşam ōlú herkes döner ėvîne Mende ᶜeynen men dēgî her bir dene Çoḫ neşēlî ḳelp sėvîne sėvîne 13. Yurdum Kērkǘk, sensen dērtlî, dermēnlî 17. Çoḫ gözel yurd sėvenner arar sēnî Yudum Kerkük, sinî zerf ramazanda Her Kērkǘk’lü tek sēnǘvden güvēnî Bu ikî gülüm bu gübaᶜ ḳāldí onda Çünkü sensen dünye cennētî Kērkǘk Muncuġ çiḫse sēnî çalar o anda Ḳēbîl ėtmessen namerd minnētî Kērkǘk Ōyún bittî ḥekētî bitmez birgün 14. Yārín gėce gene ḳurulú dügün Yurdum Kērkǘk, kȫprǘlērǘv diyersem 18. Çoḫ ḳōrḫúram ėşîden ōlú sersem Yurdum Kērkǘk, baḫaḫ ḳēdîr gėcēsî Gözel diyim üsküt ōlúm ḳiyersem Gėcelērîn gėcēsî hem yücēsî Gözel yėtmez, çoḫ gene yėtmez Gün çiḫince kėsîmez Ḳuran sēsî Eger yazarsa bu bir kitap pay ėtmez Her cēmîᶜde çay ėdîp dėf çālíllar 15. Bu ḥal üste gün çiḫinceye ḳālíllar Yurdum Kērkǘk, ᶜebᶜülüġe gelēġîn 19. ᶜĀlî günǘ, bunnan ḫınna alāġín Yurdum Kērkǘk, beyram aḫşāmí ōldú Merḳēdîne bir ḳifilde salāġín Arvad ḳizde, bȫyǘg musalla dōldú Murāzímíz açmāríġ vėrmîyînce Kimî yiġler kimide sāçín yōndú ēmgîn gȫnǘl dȫnmǘyünce sėvînce Yalan yalan herkes gȫzǘn yaşlādí Şuvan bittî ġibet ḥakat başlādí 16. 20. Yurdum Kērkǘk, diyeceġem birtek söz Yurdum Kērkǘk, beyrāmín kinî günǘ ᶜebᶜülügin ḥēvîşî bȫyǘg hemde düz Çoḫ arvadlar, çoḫ ḳizler bekler bügünǘ 191 Danyal Nēbî’ye gēldîġ āçín ḳāpíní Gē gidēġîn dostlārímízí orda bulaġ Ellērînde mum he ḫınna gėdîller Ḳeyēçîler el üzün yaḫar orda Kimî ġiybet kimide eht ėdîller Ḳeyēçîyem mende büyüdüm burda 21. Yurdum Kērkǘk, baḫaḫ beyrāmmíz nece 25. Gē mēnîmnen ᶜümrü gėtmēsîn hiçe Yurdum Kērkǘk, ḳārşí daġlar ne yüce Çerfeleg’e mineġ hemde sallanḳuça Kimî yana kimî vėrîp üc üce Gȫnǘl tamam neşe sėvîncden dōldú Bunú gören inanmam ōlú ḳoca İndî mene inan ȫlǘm ḥaḳ ōldú Gözel daġlar, ḫoş daġlar sērîn daġlar 22. Yüce daġlar derēsî dērîn daġlar Yurdum Kērkǘk, gȫnlǘm ona ġemlēnîb 26. Çoḫ annalar gȫz yāşíydan şamlāníb Yurdum Kērkǘk, baḫaḫ gençlērîmîz nece Ḳalānín tenbēlî ḳanla nemlēnîb Gunduz işler, ōḳúla gėder gėce Bular hēpsî sēnǘv ōġrúvca gėttî Çoḫ gözēldî geleceġ gėtmez hiçe Sen zan ėtme buncaydan dērdîm bittî Çünkü bizler namerde el açmāríġ 23. Ȫlǘrseġde daldallara ḳaçmāríġ Yurdum Kerkük, bizî ellere satma 27. Sāḳín şēhîdlērî hiçte unutma Yurdum Kērkǘk, çāyúv su dōlú Ȫldǘ gėttî yana bırāḫíp atmam O suya baḫmāġçín çoḫ kimse gēlî Bular kimdî? Ḥēpsî sene ḳurbāndí Kȫprǘnǘn tutulu sāġí hemde sōlú Birgün döner işte buda durāndí Ne ḳeder dėsem genede bitmez Gē gör inan çünkǘ yazarsam bitmez 24. 28. Yurdum Kērkǘk, şorcada var bir bulaġ Yurdum Kērkǘk, ḳavalar ḳiş gėcēsî Yaz su sāvvúġ, ḳişlerde ōlú sicaġ İşte oda āyníşlí eglencēsî 192 Kitap dinner, orda gēncî ḳocāsí Yurdum Kērkǘk, top ōyúnú başlarkan Elde kitap birde nōḫúr ᶜenter Çōḫú āġzín bibsiyden yaşlarkan Herkes dinner ōtúrúp ḳeter ḳeter Kimî dālíp bāşín, ḳārnín ḳaşarkan 29. Gol olanda ḳaḫar bin fizeḥ havar Yurdum Kērkǘk, ḳişte yaġar kēpîg ḳar Çāpḫín çalar iskēmbîlî farḳvar Bunú sėven bir tāḫím çoḫ kimse var 32. Ḳar tōplúllar herkes birbirine vurar Yurdum Kērkǘk ḳiş bittî bahar gēldî Kimî ḳaçar ḳar gelende her yanan Bahar günǘ, yurdum nanca gözēldî Uşaġ dȫgǘ bȫyǘgdǘ menen senen Her günlǘ neşe sėvînç āldí 30. Arḫadaşlar toplāní bir araya Yurdum Kērkǘk, top ōyúnú olanda Ḥāzír ōlúp gėtsînlērkî sefreye Ōrdúmúzda türlǘ müzik çalanda 33. Sor herkes ėyyîce yėr alanda Yurdum Kērkǘk, bunú kim görse dalar Ōyúnçúlar meydana ener birbir Kimî oynar, kimide müzik çalar Top ōyúnú çoḫ ḫōştú gē sende gör Bunú gören gȫnlǘne neşe dolar 31. Diyer burda bir ġēmlî var..? İnanmam Burda ḳallam birde yurduma dönmem 34. Ögrēncîler ḳelem defter ēlînde Yurdum Kērkǘk, “Ḳėzîl āyín seḥnēsînde Ōḳúl bittî birde ėve gelende Nanca ḫōştí çāġírannārín sēsî Gēlî ėvde ōḫúr dērsînî yazar Kim dinnerse neşe dolar gȫnlǘ Aḫşam vāḫtí bir az Kērkǘk’ü gėzer Her çāġírçí ōḫúr bir neççe beste 36. Gül vėrîpler her ōḫúyana bir deste Yurdum Kērkǘk, “Kērkǘk istasyōnú” 35. Yurdum Kērkǘk, hērgǘn sebbeḥ olanda 193 Ḳāldír apar istēmîrem radyōnú Ėv seḥēbî köseyede su töker Gėce ōldú açaġ tēlvîzyōnú Köse gider āyrí ḳāpúnú döger Tēlvîzyon ḳārşísında ōtúraġ 40. Ses ėşîdip hem rēsîminide göreġ Yurdum Kērkǘk, herkes ḫana gēldîler 37. Kî ḫōrúzú deᶜveye sāldílar Yurdum Kērkǘk, cümᶜe, sālí gėcēsî Neççe seᶜet ḫōrúzlardan ḳāldílar Ḳaḫar göge, devten dēnbúlbas sēsî Ḫōrúzlārín birî ḳāçínca.. Bittî Tekkeyede şiş vėrer, gēncî ḳocāsí Utannarda parāsín āldí gėttî Kimî ḳilínç vurar kimî ataş yer 41. Bu ḥal üste neççe seᶜet sürer Yurdum Kērkǘk, Baba Gürgür alāví 38. Atāşí sārí, daġ ḳahven, gög māví Yurdum Kērkǘk, eger yāġíş kėsîlîrse Çoḫ āvçí var ister ālsín bu āví Ēkînlērîmîz ḳurú susuz ḳālírsa O āvçîlar ḳālíllar bu ḥesretten Yāġíş yāġsín düᶜe ėder herkes On üç size birteg bize herşey mirvetten Birdenēnî “Küse gēldî” ėdeller 42. Dėv çalallar soḳaḳ soḳaḳ gėdeller Yurdum Kērkǘk, son sȫzǘm diyim sene 39. Yalan dȫgǘ dōġrúdú inan mene Yurdum Kērkǘk, Küse gēldî” gelende Bāşím gėtse gėvdem bulansa ḳana Elde aġac ḳāpílārí çalanda Gene Kērkǘk bizimdî diyerem Dėv çalanda her ėvden un alanda Ana yurdum nece sene ḳiyerem 4.10. TUZ VE BALAM NÜRDEN DESTANI Fevzi Ekrem Terzi tarafından yazılmıştır. 2003’te Kerkük’te basılmıştır. 193 beşlikten oluşur. Şair Tuzhurmatu folklorunu naziresinde canlandırmış ve Tuzhurmatu yerel şivesiyle yazmıştır. 1. Fāvzî Ekrem Dērzîōġlú ādímdí 194 Yurduma yad, işte mēnîm yādímdí Dörd cihana, şühret vėrerem şan vėrrem Bu destāním dostlāríma dādímdí Ōġúzlārín bėlînnenem bil mēnî Yādîgar ḳāssín, menen sora sizlere Durdurmaz ḫēzîr furat nil mēnî İşşiġ vėrsîn, gün gȫrmǘyen gözlere 6. 2. Duzḫurmātí sėvdîm sēnîy ādíyí Aġlamaġdan gȫzǘy āçtíy dünyeye ᶜİraḳ sōylú o Tǘrkman ėvlādíyí Melek kimin, bir mesel ol babaya Sebbeḥ erken esen sērîn bādíyí Düᶜe, el ḳāldírdí, mavlaya Daşlāríyda bes yāḳút ādíy var Balam ōssún ādín ḳōyúm Gülnürden Ḫurmātínın cennet kimin dādí var Her birşēyî, düşün fikir ėt bil Nürden 7. 3. İlk destāní duz’da yāzdí Mubarak Duzḫurmātí kȫmǘr gȫzǘm sendēdî Yurd sėvgîsîn ḳelbde ḳāzdí Mubarak Baldan dātlí, şirin sȫzlǘm sendēdî Bilmem nece bāşím āzdí mubarak Gülden tēmîz, güneş üzlüm sendēdî Ḳōydú yāzím merd ḫālḳímín, vārlíġín Bulārçín Āḳsú ōlúp aḫaram Şan, şührētîn, dedeler uyġārlíġín Mursa ᶜĀlî ḳilincinî taḫaram 8. 4. Ḳėtlîġ vāḫtí duz’da bir adam vāríymış Duzḫurmātí yulduzlārín adrēsî Fāḳír yėtîm kimsēsîzî arārmíş İgidlērîn, oġuzlārín merd sēsî Var yōḫúnú ḥaḳ yōlúnda satārmíş Son laḥzada, şēhîdlērîn nefēsî Ėve girdî ḳāpísín ȫrttǘ ḳaçmādí Ḫurmātídí, Ḫurmātídí, Ḫurmātí Acdan ȫldǘ kimseye el açmādí Gelenlērîn surātíydí, surātí 5. 9. Bir şāᶜîrem kāġít üste can vėrrem Şēhîd Salman, ḳānín töktǘ bizlērçîn Yulduzlarca, ḳurban vėrrem ḳan vėrrem Rüḥ ōḫşúyan, oġlannārçín, ḳizlērçîn 195 Gül cāníní, ḳurban vėrdî sizlērçîn Gör henērî herşēyîn ustādínda Aslan āvín yiyen vārdí ülkemde Kēndî rēsmîn çizdî ōldú birincî İlan gȫzǘn oyan vārdí bölgemde Fırçāsína damlārdí sāftí, incî 10. 14. İmam Eḥmed, ŞėḫMüḥsün’ün, mumlārí Her kim sorsa tārîḫîmî, ᶜilimî ᶜĀlî cümᶜe, peġember, aḫşamlārí Göster Dicle, Āḳsú, ḫasa, sėlîmî Etrēfînde, Kerbelē’nîn ḳumlārí İnan sene baġlāmíşam bėlîmî Toplārdí o dost eḥbābí bāşína Bizler yāydíġ ḥaḳ sēsînî dünyeye Ōḫúrdular düᶜe muraz dāşína Biz ōḫúdúġ bestēsînî dünyeye 11. 15. Duz’da dōġdúm bin dōḳḳúz yüz āltmíşta Ḥaḳ yōlúnda sıra sıra Duz ḫēlḳî Ḫāní gülǘ, baş arḫ, āḳsú çātmíşta Allā sėver din, imānlí, Duz ḫēlḳî Gȫrdǘm baġlar ḳol budāġín ātmíşta Şērîᶜētîn ᶜāşḳíydí, Duz ḫēlḳî Allā, sele başla ōḫú destāním Girmi bėşte bȫyǘg cēmîᶜ yāpíldí Ḳusur varsa ᶜaf ėt mēnî insāním Çoḫtan bērî duzlaġ nėft tāpíldí 12. 16. İmge, simge, oyaġa hiç baḫmādím Dünye bilsin ᶜāşíḳlārín adāmíyam Öz ḳāfîye, baş tācín taḫmādím Millētîmîn dar günǘ imd díyam Göz nefesten, mafya dan ḳorḫmādím Mēcnún, Kerem, Ferhād’ín ustādíyam Vārlíġımızı āldím yāzdím kitaba Yėrîm cennet, suyum zemzem, havam Çōḫún mene anlāttí bir pir baba ḫoş İçmēmîşem, sayma mēnî bir sarḫoş 13. 17. Ressam vārdí Memed Mēhdî ādínda Boş bōşúna ġurbetlere ātíldí İndiye tek ḳālíp çoḫlar yādínda Yüsüf kimin bėş paraya sātíldım 196 Vātanímın kėf ġēmîne ḳātíldım Faydāsí ne dünye ossa tāpímíz Ḫoryat dėdîm, tōy, şēnlîġ, eglencede Dünye mālí bu dünyede gėdērmîş Şiᶜir yāzdím, ārúz, serbest, hecede Yaman gėvîl tek yamānlíġ ėdērmîş 18. 22. Bir şāᶜîrem dönmez üreg daşaram Balam Nürden: At ölse meydan ḳālí İnsānlíġçın dāġí, dāşí aşaram Ḥür meydanda igid igid ölse şan ḳālí Men ȫlǘmle çārpíşaraġ yaşaram Hiç zan ėtme, yüz il gėçse ḳan ḳālí Ḳarda yazma, daşlarda ḳaz ādímí İnsan olan insan ḳēdrînî bilî Dinlet bütün ᶜaleme feryādímí Şēhîd düşen ḥāḳḳí, ḫelḳe sėvgîlî 19. 23. Nenem diyer “Kerem ėvî var ėvî” Āclíġ çeken annar ḥayat meᶜnēsîn Yoḫ ėvîyse “vėrem ėvî, zar ėvî” Āclíġ yiḫer insānlíġın esāsín Öz ėvîy kimin olmaz hiç bir yar ėvî Hiç kimsēnîn yad yiḫmēsîn yuvāsín Aş ye, daş ye öz ėvîyde sultansan Açdan ölsey dilēncîlîġe ālíşma Fikriy safsa en mutlu insansan Hiç kimseye bōyún ēgîp el açma 20. 24. Balam Nürden: Diş āġírsa çek ḳurtul O ālínmaz igid aslan āġzínan Diger ḳōmşú ḫarap ossa köç ḳurtul Piçaġ gėçmez ḥür ceyran buġāzínan Dünye bȫyǘg, bir ḳuş kimin uç ḳurtul Söz ėtmem ḳere bāḫtlí yāzínan Nenem diyer: ya bu dērdî çekēġîn “Ataş harda duman orda” diyibler Yoḫsa da bu köyden gerek köçēġîn “İman harda vėcdan orda” diyibler 21. 25. Ḳāpí çalma, çālínmāsín ḳāpímíz Sama yōlú, dōḳḳúz rēnglî, izimiz Bu torpaġdan yarānmíşíġ ḥēpîmîz Oġlāní merd, ḫātún ōlú, ḳizimiz 197 Cebhelerde baġlārdíġ biz, dizimiz Ḥaḳ ādíní al bōynúya taḫbalam Aç tārîḫî ōḫú şāní şöhrētî Allā bizî şaha muḥtaç ėtmēsîn Men dünyeye, dēgîşmem bu ümmētî Sonda pişman, dünyede aç ėtmēsîn 26. 30. ᶜümür bōyú, yāşíyasan salamat İş insānín cevhērîdî, cevhērî Sȫzǘm tutsay hiç çekmesen nedemet Tenbēllîġiyse gētîrî ġem kedērî Gören dėsîn Meḥemmed’e salavat Allımıza Allā yāzíp ḳedērî Bu Fāvzî’nin beslēdîġî balādí Bir damla ḥaḳ deryahlārí saf ėder Ėyyî ėvlad insānçín ḳalādí Güclǘ mümin suçlusunu ᶜaf ėder 27. 31. Ḥürmet ėle ana, baba, ḳōmşúya ᶜelem ātlí cāhîl yürür piya da Ḳōnúşúrkan sāyġí göster ḳārşíya ᶜilmî ögren ᶜemel iyle dünyede Ḳoyma kimse yānsín göz atāşíya Sıvablārín daha ōlú ziya da İşiy bil, dil kėsîg baş salamat Öz ḫēlḳîne ḫėr menfeᶜet göstersey Bėd ḳōnúşan sonda çeker nedemet İşte budú dōġrú yōlú istersey 28. 32. Sėvînç gėder, tasalardan, ᶜebret al ᶜİlmî ara uzaġ, yāḫín, her yannan Dedelērîn, mėydānínan, ġiyret al Baġdad, Lenden, Bākǘ, dörd bir cihanan Dėmem sene, duşmannardan, ḥeyret al Ōḫú, çālíş, rüḫ çiḫince, bu cannan Ḳaçmaġ, ᶜēcîz çırçalārín kārídí ᶜİlim sene, bēgçî ōlú, ėvlādím Zulum, ġēdîr, cehalētîn bārídí Dėmîyesen bir kimsēnî avlādím 29. 33. Dünyedeyken āḫîrete baḫ balam Men erēydîm māᶜsúmlārín ᶜāşḳína İnsannārçín bir arḫ kimin aḫ balam Yāşíram men o zatlar marāḳínda 198 Destan yāzdím imamlārín ḥāḳḳínda Dōstúmúza bir deste gül, dermeġe Menen sora ḳālsín o bir yādîgar Gētîrmişem Teze Leylan bāġínnan Mümin olan mēnî ōnúydan annar Kērkǘk, Kȫprǘ, Duzḫurmātí dāġínan 34. 38. Ḥaḳ āníyan, idrak ėden bir ḳādín Düzen “Ḳudus” dȫnmîyince ḫēlḳîne Ḥür yāzdírır millētînin ḥür ādín Ḳilinclērî döndermērîġ ḳinyene Ārzúlārím gerçeklēşsîn murādín İster üzül, ister sėvîn ya, ḳine Bāşíy üskeg, nēfsîy imşaġ ėt balam Külḫānímí dēgîşmerem ġurbete Her bir yėre āllíy āççíġ gėt balam Bu yaşamaġ inan degmez minnete 39. 35. Ḳarāvúlda, ḳōyún, ḳuzú, ḳaçanda Yėr üzünde zulum zindan ḳalmāsín Mor minkeşe, lala, güller açanda Diliy sēnî zindannara, salmāsín Şānlí, bayram gēldî hāydî çōcúḳlar Diḳḳētlî ol, ilan kimin çalmāsín Yārínnārí parlatacaġ ḳuşaḳlar Nēfsîy bōzúġ çaḳlāntídan oda ḳapar 40. Ḥaḳtan çiḫer dōġrú yoldan sapar Dünye degmez, aḫan göz yaşlārína 36. Ȫlǘm baḫmaz, cuvan pir, yaşlārína Bir ḳēlbîm var, şafāḳçín imekler Olaşsayda ükseg burc başlārína Dörd etrēfî, dōḳḳúz rēnglî çiçegler ᶜEcel gesse, ȫlǘm sēnî he tapar İnsānlíġí ḳurar ȫzgǘr bilegler Rüḥ çiḫince, bin bir, mahana yapar Çoḫ aġlādím ḫēlḳîn düşkün ḥālína 41. Şeyda ōldún solan ġunça dālína Çoḫ yarvāldím, mulla, şiḫe, ḥaḳada 37. Ādíyí dėdîm, kėfte, ġemde, şaḳada Yarānmíşıġ tānrí yōlún sėvmeġde Ḳucāġímda, sēnî gören daḳḳada Ḳelp dōlúsú, Allā, Allā dėmeġde Ayaġlārím yėrî tutmaz Nürdēn’îm 199 Ne mutludú, bütün ḫelḳe, Nurdēn’îm 46. 42. Ḳurt sēsî yüksēlîrdî baġlardan Men dāşíram bayraġ, torpaġ, sėvgîsîn Kēklîk, dāġí dāvíl zırna, daġlardan Dēgîşmerem, bu dünyeye, ikkisin Ḫātírada ḳalan ēskî çaġlardan Sorma, şāḫsín, ana baba, kimsēsîn Zubun salta, camadāní, giyērdîġ Anay babay, pādîşāhínda, torpāġdí Dēgîrmēnçî destēsînî diyērdîġ Her beleden, biz ḳōrúyan ḥāḳtí 47. 43. Toplāndíġ samavar bāşína Balam Nürden, bir elden çāpḫín olmaz Duz atārdíġ ᶜarafat āşína İmānlílar, güneş kimin hiç batmaz An ėdērdîġ İmam Eḥmed dāşína Şēhîd ḳāní, yüz il ḳalsa ḳurumaz Vėrdîġimiz sözden gērî dȫnmǘyeġ Vatan bōrcú āsíl zadaşāníydí Gürgür Baba kimin bir an sȫnmǘyeġ Açan ḳizil lala şēhîd ḳāníydí 48. 44. Gȫnǘllērî ōḫşúyan ḫoş utārdí Balam Nürden ad vėrmîşîġ cihana Maḳamlar çoḫ bayat saba oşārdí Gençlērîmîz igid benzer aslana Şaḳraḳ seste ilk şart olan ḳarārdí And ėtmîşiġ gögden enen Ḳuran’a Tāḳí, Ekrem, Ḥēmîd, Enver, ustāydí Terk ėtmērîġ din, dil, vatan, millētî Dėdîġlērî maḳam, ḫoryat, bestēydî Ḳābúl ėtme, balam birgün zillētî 45. 49. Bahar vāḫtí, Āḳsú, çāyí aḫanda Balam Nürden Ḥesret ḳāldím ekmege Ērîg, alma sebetlere taḫanda Ḳurşun, ataş, tökǘldü saġ ürege Ḳizler ona ḫumar gözle baḫanda ᶜēzîmētlî, tėz, yėtîşir,erege Yėşîl baġlar o ḳizlerden bezēnî Sende balam, umutlu ol, umutlu Salamlaram o yollarda gėzēnî Cihanda yoḫ, vatanan daha ḳutlu 200 50. 54. Nōlú bir dem, zālím ḳōlún bükēydîm Gün doġmadan çopan düşer çöllere Bomba yapan, fābrîḳāyí, sökēydîm Ḳanat salḫar yėşîl ördeg güllere Yėrlērîne, bin bir, aġac ekēydîm Durna gēlîp ḳonar bizim illere Onda balam, gerçeklēşî dilēgîm Ḳanḳāvírlí ḳōyún ḳuzú melēşî Can ėvîmde, yėşîl açar çiçeklērîm Gören susar, neneyle ḳiz selēşî 51. 55. Yōḫsúlluġun ācísına dözerem Seçelērî tuzaġ iyle tutārdíġ Millētçîn, içlî şiᶜir düzerem Birer birer ucuza satārdíġ Şirin kȫyǘmǘ, ḳērîş ḳērîş gėzerem Gėcelērî bu maraḳla yatārdíġ Öz kȫyǘmle ḳēdîr, ḥürmet, şāním var Mart āyínda ḥēccî laḳlaḳ gēlîrdî Öz ḫēlḳîme, dȫmǘyen imāním var Taḳtaḳ güler bize salam vėrērdî 52. 56. Her gün sebbeḥ, ḳilerem, farz salātím Evelleme, uçtu uçtu göz yumma Nēslîm, ōġúz, āsílda men bayātím Ḳavalama, top ekmeg, muncuġ, tumma Kimse sorsa mēnîm tārîḫ ḥayātím Ketten gömleg, ᶜaba, muşkú, boyama Duzḫurmātí torpāġínda büyüdüm Hiç ḳalmādí “Ogün gėttî o günde” Zēytîn ḫurma gölgēsînde uyudum Eyvah ōssún “Görenler var bu günde” 53. 57. Mēclîslērî bize diyērmîş mal Allā Beyramlarda çerfelegden dolama Can gȫnǘlden dad ėdērmîş mal Allā Gül buḫçālí her gün gėder ḥamama Ēskîlērî yad ėdērmîş mal Allā Harda ḳāldí çoḫa ᶜaba boyama Topal Rıza maḳam ḫoryat ustāsí Döşēnîrdî dör ᶜtebe yan gözler Ōġlú tāḳí, babāsínín ḫālífāsí Kor olāydí bize baḫan yan gözler 201 58. 62. Tēttî, pāppí, uşaġ ayaġ atārdí Piryādída Dabaġ ḫana sōyú var Ėv ėşîge, neşe ḳatārdí O sularda ḳōtúrcānín ḫuyu var Nene ōnú, göge ātíp, tutārdí Ėşîdendeġ Teze’in tōyú var Her bir bala, duşmana bir ōḫúydú Tėz ḳoşardġ dāvíl zurna sēsîne Arāmízda sēnlîġ, mēnlîġ, yōḫúydú ᶜāşíḳıydıġ reşēnîn besstēsîne 59. 63. Gil vāríydí, yüz şampoya degērdî Bāyġúş ḳonan ėvler vėren ōlúrmuş Taḫta taraġ, pērçîmlērî egērdî Ḫazan vuran baġ baġçalar ḳurārmúş Dar ᶜezyeler memelērîn dögērdî Ekrem Duz’lú yōlcúlardan sōrrmúş Güneş kimin gȫrǘnürdü üzlērî “Bir ḫeber görmēdǘv o nāzlí yārí” Kȫyǘmüzün ḥürü melek ḳizlērî Gözlērî māvídí, saçları sārí 60. Şiva vāríydí “Nebe ᶜmme” ēlînde 64. ᶜİbret ḥikmet sēyyîdlērîn dilinde Dāvúlçular tōyda şabaş ėdērdî Daban ḫençer ḥēccî babam bėlînde Kürekēnîn dostlāríní ögērdî Pāríldārdí rēnglî dügmēsî ᶜebe, Reşed, heley bāşín çekērdî Zēhîrlîydî ḫençerler tökmēsî Ḳere dāġí, asta, çȫpǘ diz ḳirme 61. Ḳiz, gēlîne, çoḫ uyārdí, al turma Duzlú kȫmǘr dişlērî aġ ėdērdî 65. Sāmírsaġ ḫestēnî saġ ėdērdî ᶜēzîz nenem günye köyneg girēnîm Bȫyǘg nenem ḳaymaġ, ḥür yaġ ėdērdî Dėdî gereg yėddî ḳāpí dilēnîm Turaġ, ḳurt, deleme çoḫ ḫōşúydú Nēdî ėtmîşiydi küçüg yaşta ėvlēnîm Ama biraz ᶜeyrānída turşuydú Mis ḳazanda pilav, dēndîc ḳeynēsîn Çėvîrî yāġlíġ dost aḥbābí oynātsín 202 66. 70. Bize diyērdî gözel ḳizler tōylārí Balam dünye çoḫ yaman bir bazārdí Ḳeyten dudaġ, uzun sērvî boylārí Eḥmed, ābîş, maça, türbe ḳazārdí Sėvennērîn ḥürǘ ġulman ḫuylārí Daşlāríní “Kāzím Ḳenber” yazārdí Gēnç ėdērdî yüz yāşínda adāmí “Mulla ᶜÜmran” Ḳuran tērtîl ōḫúrdú Şen ėdērdî bahar tōyú bayrāmí “Mulla ᶜAbbod” mēdîḥ tēnzîl ōlúrdú 67. 71. Düzülürdü mis sinide mum çiçeg Ḳiş gėcēsî manḳallārín bāşínda Çālínırdı dāvúlla dėf dünbeleg Ḳizinirdiġ biz kȫmǘr atāşínda Yāḳíşırdı mēclîslere gül bezek Karamat var İmam Eḥmed dāşínda Berber Şevket bēncsîz sünet ėdērdî Bi düᶜe de bāġlí bāḫtí açārdí Uşaġlārí sēsî göge gidērdî Gėvîllere neşe sėvînç saçārdí 68. 72. Ḳulaġlarda sallānírdí sırġalar Yāġíş günǘ çāmír damlar aḫārdí Kȫylǘ ḳizî öz ȫzǘnǘ çuraġlar Babalan töker ḫāní gülǘ ḳaḫārdí Tāḫíllardan köçērdî zaġ, ḳarġalar Sėl gēlîrdî yėrî gȫgǘ yaḫārdí Biçin vāḫtí, kȫylǘlērîn beyrāmí “Güneş çiḫtî ḥelve biştî” diyērdîġ Sėvenlērîn ḥaḳ ōlúrdú marāmí “Yāhdílara ḳiran düştǘ” diyērdîġ 69. 73. Ḫinne ᶜĀlî ḳişte arḫta çimērdî Ḳiş günnērî yıldırımlar çaḫārdí Çillî çılpaġ ḳar emērdî Āḳsú, ḫasa şırıl şırıl aḫārdí Ḳere Nāzlí Eḥmed ȫlǘ gömērdî Ḳerēvíldan güneş, mēlǘl baḫārdí ᶜĒlî günǘ mezārlíġa gėdērdîġ Sāvvúġuydu, bȫyǘg çile bitmēzîydî Cümᶜe günǘ ȫlǘlērçîn ḫėr ėdērdîġ Ḳere bulut, gög üzünden gėtmēzdî 203 74. 78. Ḳiş gelsēydî yāġíş dōlúġ yaġārdí Gümüş ḥicil ḫışıldarkan ayaġda Bulut bayaz memēsînî saġārdí Menekşeler açārdí gül dudaġda Köyden gelen buġda taġar taġārdí Ėvlîg kirşan istemēzdî yanaġda Zavālíndan tēmîzlērdîġ dartārdíġ Burunnarda sallānírdí ḫizmeler Sicaġ ekmeg, doşaba yaġ, ḳatārdíġ Bėş birliġle, bezēnîrdî siḫmeler 75. 79. Baba ḫünkār tekēsînin dergāhí Vasma, ḫinne ḳoyārdílar başlara Pir, mürşidler, erenlērîn pināhí Sürmēlî mil çekērdîler ḳaşlara Zikir ėdērdî orda herkes Allāh’í Ḳōrdîn tēsbîḥ düzērdîler düşlere Ḫunkar gėttî ōġlú āldí yėrînî Bezeglere, ḳapḳuran, üzügüydü Yėrî cennet nur ḳaplāsín gōrúnú Āltín kemer, dilmiç, bilēzîgiydi 76. 80. Bir ḥaftāydí tēᶜîzyede ōtúrmaġ Çėvîrî yāġlíġ heley bāşín çekērdî Yasta şıvan hayvay şire aġlamaġ Heley bāşín çekenler gökçek ērdî Bir ilde ḳere girmeġ baġlamaġ Mis sinniler babat babat şekērdî Yėddî gėce, terse dāvúl çalārdí Ēskî sünet mum çirāġlí difliydî Arvad ḳizler başa çāmír suvārdí Küççüg bȫyǘg bir birinden kėflîydî 77. 81. Mamālí paşa Türkǘ ḳāzí baġlārí Bezēglî yataġda yatārdí uşaġ Buġaz āltí baba şisvar daġlārí Bāşínda al fėsî, bėlînde ḳurşaġ Onikkî imam şiḫ Fāzíl çardaġlārí Dost aḥbap diyērdî heleye ḳoşaġ Taḳşaçopan ḳişle kėhrîz ḳalmādí Ḳilinç ḳaḫan, ātlí ḳārínça vārdí Hiç kimse murādíní almādí Ātlílarda neşeyle ġar ḳavārdí 204 82. 86. Tōylar dāvúl, dėf istērdî Ḫėr bereket, zap, Dicle, Furāt’índa Gül oyālí ȫrtǘ çarşaf istērdî az ḳavārdí babam bayaz ātínda Ḳasa belem, tēşpîlî ref istērdî Ḳarāvúlda Duz’da ḳala āltínda Yorġan, kilim, döşeg, yāstíġ, ḳuş tükǘ Bölgemde gör ḳāvún, reyḥan, yārpízí Şededēnîn, āġír ōlúrdú yükǘ Çay, tērᶜîzî, gilyar şāvúl ḳārpízí 83. 87. Yėddî gėce dāvíl zurna çalārdí Azan vėren: Farac, Meḥemmed Ēmîn Al turmālí gēlîn ātlí ōlúrdú ᶜilmî Merden, ḳazānçí, Ekrem Sēmîn Arḫāsíní kücüg oġlan ālírdí Çoḫlar vārdí cēmîᶜde bular kimin Nene diyer “Ėv ėşîg sēnîy” Ȫlǘlērî cümᶜye vāsíl ėdērdîġ Gözel gēlîn “Dördēkî bėşîg sēnîy” ᶜāşúrada Kerbele’ye gėdērdîġ 84. 88. Bȫyǘg nenem cümᶜe dāşín atārdí Baġlar vārdí Duz’un dörd bir etrēfînde Saf gėvlînde muraz niyet tutārdí Bir zavḳ vārdí dērvîşlērîn dėfînde Ḳulaġ tikip her bir söze yatārdí Dur, dayanacaġ, köçek, yan gözde finde Ḫirlî ḫeber gėçenlerden beklērdî Düzülürdǘ ḳap ḳacaġ, aġsamavar Beklēdîġçe derd üste dert eklērdî Olar indî harda ḳāldí hayhavar 85. 89. Ḥēccî begde şifa bular ḫesteler Şemendefer muḥattada durārdí ᶜĀlî çoma şārḳí, mēᶜnî besteler Ses sadāsí üreglērî yarārdí Şēgîrdînî ögērdîler ustalar Dāyí Şėvket simsim şeker satārdí Ḫayal ōldú ḫayallara ḳāvúştú Olar gėttî biz ḳāldíġ derd beleye Matal ōldú matallara ḳāríştí Arvad erkeg girērdîler heleye 205 90. Ḳuş uçanda öz yuvāsína döner Yorġan tiken, pāmbíġ atan vāríydí Ne vāḫít ḳelbde ġurbet ātaşí söner Dēgîrmende, buġda dartan, vāríydí ērîp Ēmîr mutlú olmaz dünyede Fērfîrle, dārí satan, vāríydí Cennet vatan dādín vėrmez dünyede Kȫrǘ yanar göge ḳaḫar tütünǘ 95. Men gȫrmǘşem göz kȫmǘrǘ ȫtǘnǘ Ramazanda ᶜelem sayaġ ḳalārdí 91. Ōrúcluġçun türlü yėmeġ ālírdí Göznefēsçîn, māzí, gözgöz, oyārdíġ süḥür vāḫtí dāvúl zurna çalārdí Ceyran bāşí, duvara, nal, ḳoyārdíġ Ōḫúnurdu Ḳuran Ḳēdîr gėcēsî Nenelerden bu sözlērî aynārdíġ Yüksēlîrdî ᶜerşe mümin salāsí Ōġlúm ōssún dāvíl zırna çālmíyím 96. Yėddî il men aspābíní ālmíyím Su içmeġle ḳizlērî görērdîler 92. Kilim, döşeg, duvara serērdîler Ōġlúm ōssún kellēsînî ḳirsinner Ḳaş göz iyle gēlînî ögērdîler Ḳirenlerde yāġlí ḥelve yēsînler Minî bōylú, fındıḳ burun, incî diş Küçüg ōġlúm bȫyǘg ōlúp dėsînler Ḳelem barmaġ, ḫiyar bileg, ḳaz yėrîş Ōġlúmçun çoḫ gėtmîşîġ imama 97. Bir süt dişî tāpíp atārdíġ dama Kēbînlî ḳiz sāçín yėre atmāzdí 93. Ḫinne, ḫaman günǘ kėften yatmāzdí Ḳāġíd ḳuşu uçururduġ çöllerde Ay batsāydí, güneş üzler batmāzíydí Gȫrǘnürdü fener, uzaġ illerde Yėddîsine yiġişirdî armaġan Taḳla vuran, ḳunta, ḳuyruġlu vārdí Gȫmǘlürdü baġçada kelle soġan Uşaġ, bȫyǘg bu ōyúna dalārdí 98. 94. Yėddî ḳōmşú ḳārdaş kimin yaşārdíġ Gögērçînner ḳāḫtíġí yėre ener Varda yoḫta birbirimizî daşārdíġ 206 Tōyda yasta Āḳsú kimin çoşārdíġ Hiç kimsēnî mullam yārsíz ėtmēsîn Nile bātsín bizî bizden ėdēnî Hiç bir ėvî Allā bārsíz ėtmēsîn Ḳān āġlíram dostlar bizden gėdēnî 103. 99. Kėsîg ḫoryat yüksēlîrdî daġ baġdan Toy ōlúrdú biçin ḫarman zamāní Dāvúl sēsî ḫoş ōlúrdú iraġdan Bilēzîgte Ārzí Ḳember nişāní O günnērîn dādí çiḫmez damaġdan Ḳurulurdú şēnlîġ, heley Türkmāní Dam bāşínda imamlārín bayrāġí Çoḫ oyārdí ḳolbaġ, ḥicil gēlîne Gür yanārdí Mursa ᶜĀlî dāġí Dilmiç, üzüg, gül ḫinēlî ēlîne 104. 100. Bir gün Seḥer kifri’dēydîm oyāndím Musalla’da Ḥārnúklu imam vārdí Kemer āltí, aġ dingeye dayāndím Arvadlarda Danyal’da mum yaḳārdí Gül haveyla kėf safaya boyāndím Baḫt āçílsın fālçí mulla arārdí Gȫrdǘm ḳizler damda yorġan büküller Sefer ėden ārdínca su sepērdî Sēḥsîlerde çiçeg reyḥan ēkîller Murāzçín imam dāşín sepērdî 105 101. Kȫylǘ ḳizî ḳulplú cerre çigninde Tisin, Bėşîr, Zive, Dāḳúḳ, Ḳerenaz Gėder arḫtan su gētîrsin her günde Bastāmlí’dan zēngîlî’ye mum niyaz Çerēgîyle heley teper dügünde Ḳizrabat’tan mendēlî’ye bir avaz Monālîza şegird olmaz ḳārşínda Ḳereteppe, Mustafa Cuvad yurdú Alza gȫzǘ hiç ōlú göz ḳārşínda Dōġrú ōḫúmānín tembēlîn vurdú 106. 102. ᶜāşíḳ gėvlîm ḳanaraya āstílar Dēllî ᶜabbas Şehrebān’ín nārí var Üstünede sönmez ataş bāstílar Duz Tezē’nîn baġçāsí var bārí var Zālím duşman nişî mene yas diler Her insānín ḳēlbî ḳeder yārí var Hiç kimse mēnîm kimin olmāsín 207 Bāġrí dāġlí gȫzǘ yaştan dolmāsín Al nenēsî uzaġ ōssún diyērdî 107. 111. Gölden tēmîz torpāġíní sėverem Yadda ḳālsín ḳulaġlarda avāzím Ḥaḳ ᶜedalet yōlúnda men öllem Şiḫ cümcüme bir vėrēydî murāzím Ȫldǘġçe inan billaha güllem İmam ᶜabbas ḳēbîl ėtsîn niyāzím Kucaġ kucaġ vafa daşar bu ḳēlbîm Dam bāşínda bayrāġíní āsmíşam Vatānçín ᶜaşḳla coşar bu ḳēlbîm Torpāġíní göz bāġríma bāsmíşam 108. 112. Ḫātún nenem ārdímdan çoḫ aġlārdí Bir cüt hȫrǘg al dabana degerken Āḳsú, ḫasa, kimin içten çaġlārdí Bayaz gömleg girer yėngî küreken Ḳollāríma mumlú düᶜe baġlārdí Yėddî gėce dāvíl zurna çalārdí Su sepērdî yōlúmuz āçíġ ōssún Reşed, salman heley bāşín alārdí Rızḳımız çoḫ günümüz sāçíġōssún 113. 109. Dārrí satan Ḳenber vārdí şēhrîmde Aç ḳollāríy toḫ yātím ḳucāġínda Betrol duzlaġ gül açārdí nēhrîmde Konāġíyam çay içim ocāġínda Duḫanalar azāldírdí ḳēḥrîmde Ḳurbāníyam bu cuvānlíġ çāġínda Ḥēccî bēgîn mezārína gėdērdî Kiprig iyle göz arāsínda yėrîy var Ḳizî çoḫlar, ḥaḳdan oġlan dilērdî Yāġmúr kimin bütün ḫelḳe ḫėrîy var 114. Nenem diyer gȫnlǘmde bir ārzí var 110. ērîp almam ġērîbin çoḫ nāzí var Bizimçin gül ᶜümrünü çürüttü Meḥelēmîn inan bele ḳizî var Bėlîn büktü birçēgînî çıḫārttí Gün gȫrmǘyüp aya diyer çiḫme bat Ḳurġuşunla ḳōrḫúluġum çıḫārttí Zirēglîġî istemez hiç söz ḥeket Yāstíġ alta bir kor piçaġ ḳoyārdí 208 115. 119. İmam Eḥmed türbēlîġî tarmāsí Harda ḳāldí polat cannar zoraḫana Ḫoş ōlúrdú keşkeg, burġul yarmāsí Dör, ᶜetebe, dayanacāġlí, duḫana Şirin ḳizlērîn mėv yarpaġ sarmāsí Duraġ, ᶜayran dolarkan mor incana Bahar beyram bāġlí bāḫtí açārdí Kelle şeker kindî çāyí bizdēdî Toy şēnlîġler ḳelbe sėvînç saçārdí Baḫma yaşa gėvlîm hele tezēdî 116. 120. Beyram günǘ şih Mēᶜsúma hivāní Yuḫulārím çōḫú gerçeg çiḫērdî Bāḫtí āydín gözellērîn divāní Sēyyîd, mulla ḥaḳ kitaba baḫārdí Arvad uşaġ etrēfîne dolāní Nēᶜîm nene damar, ḳulunç çaḫārdí Ḫeste uşaġ şifa bular diyeller Ḫōrúz beççe aht ėtmîşem imama Duvārína ḫinne buḫur ḳoyallar On gün gėdîm men sāzíglí ḥamama 117. 121. ᶜĀlî Māᶜrúf şiᶜrimizî düzlērdî Yaz günnērî yaş yėrpîze ellerde Dērzî kimin yāníġ yėrî gözlērdî Arḫ suyuyla sulānírdí ėvlerde Ḥesen Görem dātlí günner özlērdî Bir dad vārdí balam yarpaġ mėvde Mulla camal ḫutba vėrdî üç dilde Bomya āşí, mor çinide ᶜeyranan Ȫgǘt vėren çoḫ vāríydı bu ilde İştah açar yavan ekmeg soġanan 118. 122. Çerşembe sür, sefer tāsí ḳonāġí ᶜilmî merden ey aġalar diyārí Çoḫ ḫōşúydu keşam, kündüç yemēġî Muşku, ᶜaba, zubun salta, giyērdî Kȫylǘlērîn turaġ, yōġúrt ḳaymāġí Mulla Mirse falaḳada ḳiyērdî Bize diyērdî şēhrîmin ikkî yaḫāsín Bular kȫçtǘ, dāġíldí dost mēclîsî Kim yōrúlú kimler sürer safāsín Ēskî günner ḫayal ōldú ḥēpsî 209 123. ᶜaḳrap ḳuyruġ, gah sallārdí, gah büker Meskēnîmiz, Sellāmíye, Şirḫāndí Na ḥaḳ mizan, ḥaḳ mizana baş eger Ḳāzí kȫyǘ, Ḳereḳōyún, Leylān’dí Ḳurt göz, yançaġ, aḫan, işiġlî vāríydí Teze, Tisin, Teleᶜfēr’î sėvērîġ Kervan ḳiran, ᶜāşíḳlara, yāríydí Ḳereteppe, Bastāmlíyçın, ölērdîġ 128. 124. Mullalarda: İlyas, Ḥesen, Ekbēr’dî Rēşîdiye, Birāvçílí, Ḳereġan Bilmeyēnî, falaḳaya dögērdî Yėngîce, Dēllî ᶜabbas, Ḳuş ḳavan Ebced hoz, ᶜemme cizî, ezbērdî Duz, Ḳerenaz, Köküz, Tāvíġ, Şahraban Mulla diyer: ele ḳābúl ya Allā Bular ḥēpsî mēnîm gözel ilimdî Ḳere tāvíġ gönder sen Allā Ḳōnúşulan mēnîm Türkman dilimdî 129. 125. Çāġírçılar: Şaltaġ, Vēlî, Muçala Meḥeleler: Çaḳḳala, Küççüg bazar Küle Rıza, Taha, Şērî, Mal Allā Memlekētî parlar şāᶜîr yazar ᶜümür vėrsîn ḳalannara ḥaḳ Allā Duzú gören cānínda ḳalmaz azar Gül boy, ᶜēllǘk, bende ġāfúr, körēçî Mulla Sefer, yėddî soḳaḳ, Muḥatta Sēmî Berber, Ekrem, Haba, Küzēçî Yėngî damlar, Mustafa aġa, Orta 130. 126. Şah dehmēzîn gülçēsînî yēmîşem ᶜeşretler çoḫ: ᶜenter, ulam, esāsídí Şiᶜir ḫoryat toy şēnlîgde dėmîşem İlḫan, Çāyír, Bayraḳdarlar, şānstí Uşaġ çaġdan Ḫurmātí’ní sėvmîşem Köre Musa, Mēᶜrúf, Çoma, mirāstí Öz yurdumda ᶜēccî ḳāvíġ şekērdî Duzḫurmātí birbirine bāġlíydí Fikir sāflíġ yüz cennete degērdî Dörd etrēfî gül çiçēglî bāġíydí 131. 127. Mulla Camal, ḫelḳe vēᶜîz vėrērdî Gögde, Sēhîl, yėddî ḳardaştan, hürker Dünye ᶜelem ōnún bōyún görērdî 210 Ḫutbalārín üç dört dilde diyērdî Uşāġsíz ėv benzer bārsíz baġçaya Duyulmāzdí iman dōlú sözlērînen Uşāġlí ėv benzer güllǘ baġçaya Tēmîz di nur yāġírdí üzünen 132. 136. Āġzí āçíġ Ceᶜfer ḳāşín çatārdí Nenem yuḫa, mada, çöreg, yapārdí Bitrēmîlî, murt yarpāġín satārdí Üstünede yaġla kündüc sepērdî Dārçín ḳahva topalāġí dartārdí Uşaġlarda gizlî gizlî ḳapārdí Her bir ᶜattar bir duḫtorca bilērdî Hata havārín sēsî ᶜerşe ḳaḫārdí Dermen vėrîp ḥaḳdan şifa dilērdî Babam iyse taḳtaḳ gülüp baḫārdí 133. 137. Ḳurşāġí dar Musa Ceᶜfer vāríydí Gögçinide nenem ērîg ezērdî Dilî, duḫtur ḳorḫmayan bir ērîydî Tül elegden bir legene sızārdí Dermennērî ḫestelere çāríydí Ḳēsîlērîn bir tēndîre düzērdî Sȫzǘnde sert, dörd bėş dilî bilērdî Bėşenlērî bir havanda ḳirērdîġ Düz, ḫēlḳîne şeref şānlíġ dilērdî Şerbētînî ḳāşíġ ḳāşíġ içērdîġ 134. 138. Mulla Ekber yuḫú tēfsîr ėdērdî Şiḫ Müḥsün’e ḳizler kilit vurārdí Dörd rükᶜētî bir seᶜete ḳilērdî Baḫt āçílsın ḳāpsínda durārdí El ayāġín he yaḫārdí silērdî Cümᶜe dāşín atannarda sorārdí Her gelēnçîn istiḫara tutārdí urbet ellerden nāzíg balam dönēydî Ḫas bazarda, bėşîg, bāvíl satārdí Ürēgîmde yanan ataş sönēydî 135. 139. Ḳız arvadlar sürǘ ḳōyún saġārdí Rēşîd çoma dērzîlērîn bāşíydí Her dōḳḳúz ay ēkkîz oġlan doġārdí Ḳeysērînîn aġāsíydí paşāsíydí Ėvmîze ḫėr bereket yaġārdí Ḥesen Görem en yāḫín yoldāşíydí 211 Ḳēlbî bȫyǘg üzǘ güler merd adam Her ḫoryātí bir gēlîne degērdî Yōlúnda düz sözlērînde sert adam Ḳumrú bilbil o seslērî ögērdî 140. 144. Yėngîce’lî dāyí Sayyad yāşlíydí urbet ilde aḫşam güneş batanda Çōḫú zaman ḳurt gözlērî yāşlíydí Leyle Mēcnún yulduzlārí çatanda Ḳavçaḫmāġlí gah nėftlî gah dāşlíydí Gül bilbile nāz-ú ᶜinvan satanda Çāyçí meḥe göz tikmişiydî gȫzǘne Ḥeyran ollam Şēhrîyār’ín iline Marāḳíydí ḥekētîne sȫzǘne Ḳurban ollam gülden tēmîz diline 141. 145. ᶜismet ᶜāşíḳ ḳan tutmuştú gȫzǘnǘ Vēlî Aġa sorārdí Duz millētîn ᶜāşík ēlînen damnan āttí ȫzǘnǘ Ḥaḳ yōlúnda sarf ėdērdî ġiyrētîn Senᶜētçîler şārḳí ōḫúr sȫzǘnǘ Doḳsan sōnú ḳōydú tāḫtí devlētîn Enver baba, bestelēdî çōḫúnú Vafat ėttî ḥaḳ Allā ḳāvúştú Senᶜētçîn ḫarcādí var yōḫúnú ᶜümür bōyú memlekētçîn çālíştí 142. Hişam Āḳsú şiᶜir pes yazārdí 146. Şārḳí sȫzǘ gözel beste yazārdí Sēyyîdlerde ḳelendērîn avāzí Gül ḫayalla gög üzünde özērdî Tēlḳîn ōḫúr hemde ȫlǘ namāzí Amma yāzíġ yėtişmēdî murada Yulduz sayar tėz vėrîlî murāzí ēmî ārttí dērdî ōldú ziya da Adam ister tekkēsînde ōtúrsún 143. Dergāhínda dincliġ ālsín bir dursun Ḥēmîd Duz’lú kėsîg ḳizil ustāsí 147. Rüḥ oḫşārdí daġlar daġlar bestēsî Kēbîn ḳėsen ᶜēzîz bēgîn ᶜitābí Topal Rıza, mēᶜnîsî ᶜāşíḳ postāsí Toplārdí hep bir araya aḥbābí 212 Bezēnîrdî şerbetle şeker ḳābí Sārlíġ kėser hemde ḳulunç çiḫērdî Üç kez dērdî rāzísan bu oġlana Göznefēsçîn düᶜe muncuġ ḳoyārdí Helhelelērî yüksēlîrdî her yana Gök lübügü gözgöz ėdîp oyārdí 148. 152. Bȫyǘg nenem firişteden ḳorḫārdí Ārzí Ḳenber Kerem süḥbētî Saġ çignime muncuġ, gözgöz taḫārdí Leyle Mēcnún Züleyḫe meḥebētî Mullalarda fal, kitaba baḫārdí Ḳiş gėcēsî cōştúrurdu ḫoryātí Ḳızānbíġçın yėddî leçeg baġlārdíġ Binbir gėce matālí var şēhrîmde Tebᶜēlînî köşeg köçegde saḫlārdíġ Sizî görsem hiç ḳalmaz ġem ḳēḥrîmde 149. 153. Soḳaḳlarda Kor ḳembērîn dārrísí Çoḫ ḫōşúydú ḳilinç ḳalḫan ōyúnú Gülçün ᶜemme ᶜeşrētîmizin ḳērrîsî Havardalar şen ėdērdî tōyúnú Mursa ᶜĀlî kümbētînin yārísí Kürekēndî gȫrǘm ōġlúm bōyúnú Yādímdādí ḫayālímdan çiḫmirî Sėvînîrdî sāġdíç yėngî dilēgçî Bunca zaman bir kērbîcin yiḫmirî ᶜēdlî yāplí ḳize gėdērdî ēlçî 150. 154. Köse gēldî ḳāpílārí çalārdí Ḳiş gelmeden herkes dümük ōlúrdú Her ḳāpídan buġda burġul sorārdí Çuval hegbe şilte köceg dolārdí Hathavardan baş gȫzǘnǘ sarārdí Ḳitliġ vāḫtí ᶜelem şāşġín ḳālírdí Yalvārírdí Allā bir yāġíş ėle Damlar üstü suvānírdí çāmírdan Yērî gȫgǘ, dam duvārí yaş ėle Ḳiriġ eller baġlānírdí ḫēmîrden 151. 155. Kim ölsēydî gögden yulduz aḫārdí Ḳiş günnērî yıldırımlar çaḫārdí Bȫyǘg nenem bāġlí baḫta baḫārdí Āḳsú, Ḫasa şırıl şırıl aḫārdí 213 Ḳarāvúldan güneş mēlǘl baḫārdí Şifālíydí sēyyîdlērîn ocāġí Sāvvúġuydı, bȫyǘg çile bitmēzîydî Ocaġzade ḫanadannar diyārí Ḳere bulut, gög üzünen gėtmēzîydî Gȫzǘ ḳorḫmaz ḳoç aslannar diyārí 156. 160. ᶜāşíḳ ēlînen çoḫ ḳāçíp şiḫ baba Dermēnîmiz: Ḳere buḫur Hind yāġí Duz Kifri’ye işiġ sāçíp şiḫ baba Siçan ōtú māzí zeg el boyāġí Ḳar oġlanda divan āçíp şiḫ baba Ḫiyar çember mirdesen nar ḳābíġí Apāríp ḥelḳ ḫestēsîn oraya Kükürt sēlǘk ᶜēccî āġíz dermēnî Niyetlērî merhem sürmeġ yaraya Soġan buḫur kişmiş sāḳíz dermēnî 157. 161. Pir mürşidler miskiniydî diyerem Ḳuşlārímız: Ḳumru, seçe, siġirçin Şiᶜir ḫoryat düḳāníydı diyerem Şāhîn toġdaġ çöl sonāsí gügērçîn Edēbîyet mekāníydı diyerem Soska duran durac ḳirġiliġ çin çin Ḥaḳ vėrgîsî bir cennētî vatāním Rüḥ oḫşārdí ėvde meḥebet ḳuşú Vatānímdí, vatānímdí, vatāním Bibil, kēklîk çiçide cennet ḳuşú 158. 162. Bir vāḫítlar mulla rāmbíl atārmíş Bazārímız: Cüt ḳahva Dēmîrçiler Sözde usta ḫėrḫîzlērî tutārmíş Çuḳur ḳişle Ḳeysērî, Ḫençērçîler Düᶜēsînî arvad çaya atārmíş Eḥmed aġa, Ḳērî’ler, Ḥelvēçîler İçirdērmîş ėvî vėren olmāsín Ḥēsîr Ḳelᶜe Naccarlar bu yaḫada Adāmínın gȫzǘ yazda ḳalmāsín Avḳaf, Ḳorya, ᶜarafa bu yaḫada 159. 163. Mursa ᶜĀlî yamācínın durāġí Dōġrú bir söz aḫārsúyú durduru Muraz niyaz dilēgîydî çirāġí Dēmîr ᶜēzîm zālímlārí ḳurudu 214 Āsíl çopan bin bir bāşí yürüdü Mursa ᶜĀlî ᶜāşḳínde olmāsí Āsílsızda ḳurta vėrî sōrúnú İnsan ōġlún şad ėdērdî ürekten Merdle namerd ḥür meydanda gȫrǘnǘ Muraz vėrî ḥaḳ çāġírsay gerçekten 164. 168. Duzḫurmātí dōstúnú ḥaḳ saḫlāsín Leyle Mēcnún birbiriyle ikkî ᶜāşíḳ Duşmānín gözlērînî oḫlāsín İkkî yulduz birbirine yaḫlāşíġ Adam ister gül çiçēgîn ḳoḫlāsín Ama yāzíġ yāzílārí bulāşíġ Yaz gėcēsî damda gülle ḳurārdíġ Āḫír ancam ermēdîler murada Etrēfînî aḫşam vāḫtí sulārdíġ Benzērdîler Şirin’le Ferhad’a 165. 169. Samavarlar sārí āltín rēngîydî Bir sürüydüġ sirḫanaya dolārdíġ Burḳuldusu cōşḳún ḳēlbîm dēngîydî Şer gȫzǘnǘ ḳir sāḳízdan korlārdíġ Bahar beyram, toy seyran ahēngîydî El nenēsîn kor dāġína yollārdíġ İstikannar çay dārçínla dolārdí Bėşten çiḫtiy, cėşten çiḫtiy can balam Etrēfî gül sırmālí ōlúrdú Bele billem ḳişten çiḫtiy can balam 166. 170. Nenem kelle paça yėmēġî ėdērdî Bahar vāḫtí biz çiḫērdîġ seyrana Kişmiş dōlú köpmelērî tikērdî Nazdar ḳizler benzērdîler ceyrana Üstünede sumbaḳ suyun tökērdî Dāġílırdı ᶜelem çöle her yana Sāmírsaġla turp soġānlí ḫōşúydú Kimî heley kimî havara tepērdî Ėt ḳuyruġlu bir az dādí turşuydú Tērlî zilf gül yanāġín öpērdî 167. 171. Beyram gȫtǘ ḳere ḫarman dolmāsí Uşāġíydıġ ēllîġ mēllîġ oynārdíġ Yāġlí pilav durru tāvíġ çorbāsí Dar soḳaḳtan ḳārínça kimin ḳeynērdîġ 215 Bütün dünye o laḥzādí sanārdíġ Gögde ḳuşú, suda sėver bālíġí Sapan dāşí kelle ḳulaġ ḳirērdî 176. İkkî meḥelle bu dȫgǘşe girērdî Şiᶜir ḫoryat yāzdím oġlana ḳize 172. Gül göndērdîm Baġdad’a Bākǘ, Tēbrîze Men içmēdîm inan sene içirttim Eken biçer imanla bu söze Men girmēdîm inan sene girittim Ḥēkîmlērîn āġzí ḳēlbînde ōlú Rüḥüm cāním cigērîmin köşēsî Cāhîllērîn ḳēlbî dilinde ōlú Hep sēnînle artar gȫnǘl neşēsî 177. 173. Fikir zikir ḳāním vatan, millēttî Ḳelᶜe günǘ ḳiş günnērî ḳāríydí İnan yurtsuz ḥayat bȫyǘg zillēttî Çüt ḳahveden yėddî ḳizler vāríydí Hiç dārílma deme yaşam zeḥmēttî Ḳorya dōlú alma, heyva, nāríydí Yüsüf, Eyyub neler çēktî dünyede Dēmîrî nem, insānî ġem yer balam Ḳelp gȫzǘmle sēnî görrem rüya da Nene kimin ᶜēzîz ōlú yer balam 178. 174. Gah güneş ol, gah yāġmúr ol yaġ balam Balam Nürden: Ne zālím ol āsílasan Yėşîllēnsîn dereteppe daġ balam Dinne mēnî ne fāḳîr ol bāsílsan İkkî dünyede üzüy ōssún aġ balam Tut babāyín gül sȫzǘnǘ āsílsan Yāvrúlara ōḫút, sėvgî türküsün Alçaġ yėrde yatāní sil apārí Mēᶜrúf Hēşîm Gürgür Baba ȫgsǘn Üskeg yėrde yatāní yėl apārí 179. 175. Balam Nürden, Baġdad kimin şēhîr olmaz Her an ōḫú gögden enen Ḳurān’í Nene diyer ḳardaş kimin yar olmaz Çālíş üregden dėme boş dünyēnî Bunuda bil her baġçada bar olmaz ᶜilim ᶜirfan mēsúd ėder insāní Tēlîḥlinin ḫōrúzuda doġārmíş ᶜārîf ōdú sėver ḫēlḳî ḫālîḳî Tēlîḥsizin tāvíġín ėt boġārmíş 216 180. 184. Aġlamaġtan sora gülmeġ gözēldî ᶜĀlî Ḳenber, Rēşîd aġa divāní Ḥaḳ yōlúnda şanla ölmeġ gözēldî Sēyyîd Behcet, Ḳenber aġa heyvāní Ḥür yaşamaġ ḫōştú sėvmeġ gözēldî O mēclîsler şad ėdērdî insāní Sende balam sėverken sėv ürekten Ḥesen Çāyír, Calal Efēndî hardāsíz Saf niyetle dōġrú, tēmîz dilekten Harda dėsem inan billem ordāsíz 181. 185. Ārzúlārím çocuḳlārín ārzúsú Bayatōġlú yāzdí Ḳeytez Babā’ní Gēlîn gibî bahar beyram tōyúsú Ya da sāldí, şaḫra, aġac, yabāní Şiᶜrlērîm millētîmin güzgüsǘ Rızıḳ ārdíyca indî gėzer obāní ᶜeks ėttîrir millētîmin şāníní Şiᶜrlērî üreg açar bal kimin Ḳurumuyan şēhîdlērîn ḳāníní Genç ḳizlere, bezek vėren şal kimin 182. 186. Tāvíġ çāyí, ᶜāşíḳ gözeller yāşíydí ᶜednen ᶜassaf ġem, ḫiffete ᶜembērdî Şah minara, torpāġdí dāşíydí Ölmez ᶜāşḳí cada gėzen bir yarada Bȫyǘg kȫprǘ, kiriġiydî, ḳāşíydí Bütün şiᶜrî, göz yāşíydan ah, zārdí Teppe üste, Zeynēlᶜbdîn bayrāġí Vafadārlíġ ōlúrsa bunca ōlú Aşāġída yėl imāmín çiraġ Saġ ᶜāşíḳlar, mege tutar bu yōlú 183. 187. Şiḫ Meḥemmed Ḫurmātí’nı parlāttí ᶜüryan Vēlî, Ḥesen Görem, ḳardāşí Gėvîllerde iman rüḥün yarāttí Nihad, Yāvúz, Sileḥ, Mafaḳ yoldāşí Allā yōlú inan dōġrú sırāttí Āḳsú, Ḫasa kimin aḫar göz yāşí Gėce gunduz seslēnîrdî menberde İnsānlíġın ᶜāşíḳıydı ezelden Bu sıfatlar ancaġ vārdí Ḳenberde Süḥbet ėder melek ḫuylú gözelden 217 188. 191. Kėvser Baġvan, şikayet ėder zamanan Ḳoş igitler: Mulla Sēlîḥ, Kor Ḳember Kȫtǘ, fena, cāhîl, ḫuyu zamanan Ḥesen Taha, Sayyad, Tāvíġlí ᶜesker Gėce gunduz he beḥs ėder zamanan Memed Rıza Yāġmúr ōġlún ḫelḳ öger şiᶜrlērî darmadāġín ḳālíptí Vahap aġa, Eḥmed nēbî cerbeze zālím zaman dincliġini çālíptí ᶜĀlî ᶜĀbbúş, barmaġ tikērdî göze 189. Enver Ḥesen, tērcǘmāndí ezelden 192. Çoḫ zavḳlāní, ḫoryat ġezelden Balam Nürden sȫzǘm dāġít her yana İlham ālí, gül çiçēglî gözelden Seslen, seslen yatannarda oyana Ōnú tāní ᶜerep, Kürd’le Türkman Ḫozgam ona ēskî günün ayana Merd gȫzǘnǘ örtmez ne toz, ne duman Ne dātlíydí sēnîyden bu ḥissap ḥal 190. Gȫzǘmǘn nurú, ḳēlbîmin bārí, ḫoşca ḳal Destan dōlú sȫzǘ burda bitîrîġ 193. Felekēttî düz yōlúmúz itîrrîġ Çoḫ söz ḳāldí ürēgîmde dėmēdîm Var yōḫúmúz amanāttí yėttîriġ Ölen, ḳalan, insannara ḳiyemēdîm Evlādímız bizden ḳapar ḫuyunú Boşbōşúna, hiç bir yėrde gülmēdîm Mērdlîġ ögret, ālíştırma ōyúnú Burda bittî destānín ilk bȫlǘmǘ Ārdí vārdí eger görmessem ȫlǘmǘ 218 4.11. DEDE ḲEMBER- LEYLAN DESTANI Sabır Demirci tarafından yazılmıştır. 2001 yılında Kerkük’te basılmıştır. 242 beşlikten oluşur. Dede Kember Kerkük’e bağlı Leylan Kasabasında bulunan bir yer adıdır. 5. 1. Dede Ḳember gēldîm dincim almaġa Dede Ḳember gēldîm sene Leylan’nan Yėr vėr mene burda ḳonaġ ḳalmaġa Allā āyírmasın bizî imannan Ḳiriġ sāzím gētîrmişem çalmaġa Düşündüġçem gȫzǘm dolar al ḳannan Bābí Teppe gėçen günün izidî İmam Mėytî hāní izî ḳālmíyíp Aḫan suyúv Leylā’nín dēnîziydi ᶜEcāyîptî kimse yėrîn ālmíyíp 6. ėvlîmizin āydínlıġı şēnî sen Dede Ḳember Leylan bizim Leylān’dí Ėyyî tāní kimliġimde mēnî sen Ḥesrētüvden cigērîm yāndí 3. Ādúv gēldî yaralar tezelēndî Dede Ḳember salam vėrdîm suyúva Ḳēbîl ėtmem kimse sene söz dėsîn Men ᶜāşíḳam tērbîyeve ḫuyúva O mubarak gözlērǘve göz dėsîn Bin salavat vėrîlibti bōyúva 7. Teppēsînen vaz gėçmîyîp çatal baş Dede Ḳember dere teppe dolāştím Ḳopānmírí atrāfínan bir tek daş Yayan gēldîm bura yōrġún olāştím 4. Yaza yaza türlǘ ġeme bulāştím Dede Ḳember ᶜümrümüzün bahārí Ḳōnú ālíp tārîḫüvü başlātím Sennen başḳa istēmîriġ gülzārí O şeytāní yėddî kere daşlātím Dedelērîm ḳurdular bu bazārí 8. Yāsí Teppe āltún vėrî gidene Dede Ḳember yad oynar her ōyúnda Merdenēdî dedēsîyçî merdene Merdler yaşar Yeḥyevā’nín kȫyǘnde 219 Can vėrēydîm aġalārín tōyúnda Ēkîlmiri Memed Dāyí teppēsî Ḳardaşlārím orada mene dayāġíydí Biçilmirî Fētḥúllā’nín arpāsí āfîl dēgî yāşlí, gēncî sayāġíydí 13. 9. Dede Ḳember “Gülçün nene oyānsín Dede Ḳember ēkînlērîn başāġí Dārílmāsín dērdîmize dayānsín Dim dik durup bāşín egmez aşāġí Yalānçínín üzǘ ḳere boyānsín Sėver sēnî Leylān’nín ėvî uşāġí Ḥemdōssúnki Yal Teppēsî ḳālíbdí Ōġlú ḳizî nanca dėsev miskindî Bāl ārímíz cōşúp çalġa sālíbdí Ḥāḳçín biber kimin kėskîndî 14. 10. Dede Ḳember gülǘ nene güliydî Dede Ḳember biçinçiler biçinde Hind’i ōġlú kȫyǘmüzde ḳulıydı Leylan ḳizî gėzîrî gülçünde Heybet Merden Nāmíslı bir dulıydı Āltún rēngîn gizliyibdi sāçínda Şarab Teppe atrāfíní ekērdî Gözlērîmin bebēgînde yāşírí Ḳānní çaydan Leylan’a su çekērdî Dėmîyesen söz bilmirî çāşírí 11. 15. Dede Ḳember dalmāmíşam yatmaġa Dede ḳember gülnaz bācí ᶜabaydan Ḫebērîm var gün gėdîrî batmaġa Üç bācísí ki ḳardāşí babaydan Den gēlîbtî dingēmîzde dartmaġa Ḫarmannāríní sāvúrurdu yabaydan Ḳoyma ḳāssín gėvlîmde bu marāḳí Ekērdîler türlǘ mėve ēkînî Çiçeklēnîp gözel Teppe tirfāḳí Hardan bulaġ o insannar tēkînî 12. 16. Dede ḳember kervēnçîler yoḫ ōldú Dede Ḳember dāyí Vēlî bezēnîp Ḳutsal ādúvú unutannar çoḫ ōldú Kestek kēsîb yėddî ᶜene ḳazāníp Bu ācílar gėvlîmize oḫ ōldú Ḥēccî Cümᶜe’nin aġ seḳḳēlî uzāníp 220 ᶜāşíḳlārín tārîḫini yazmaġdan Bahar ōssún yėrǘv yurdúv torpāġúv Bahar günǘ Mērcîmeg teppe gezmeġden 17. 21. Dede Ḳember bir sȫzǘm var dimeġe Dede Ḳember bügün Kērkǘk’den Her kim dudaġ bozar baldan ḳaymaġa Tut ēlîmî azad ōlúm bu yükden Ḳurú ekmeg bulmāsín yėmeġe Gėvlîmizin ġemîn dāġíd sen gögden Bir bilsinner fāḳîrlērîn ḥālíní Ḳanat āçsín, ȫtǘ vėrsîn bilbiller Kimsēsîzin miskin ayaġyālíní Cumbutlānsín dallārínda hep güller 18. 22. Dede Ḳember dēllî ᶜİzzet damdāydí Dede Ḳember ḳazan düz ocāġlíġa Ḳuş bāzíydı, ḳuşçun gėvlî ġemdēydî Vaḫt çāttí dayānmíríġ āclíġa Düz olmāzí, her daḳḳa bir demdēydî Allā bizî salmāsín muḥtāclíġa Ḳuş olmassa kāġít ḳuşú alārdí Gelenlerde āşúv yėsîn toḫ ōssún Her bir zaman o maraḳta ḳalārdí Arāmízdan dārílannar yoḫ ōssún 19. 23. Dede Ḳember kim sȫzǘmüzü besteler Dede Ḳember bahar günǘ günǘvdî Bahar günǘ bahar gülün besteler Aġaclārín barlārí dügünǘvdî Şifa bular sene gelen ḫesteler Kȫymǘzǘn miskin miskinǘvdî Sensen şeref sensen yüce şānímíz Gėvlî coşsa dāġí düze döndērî Ḫas yėrî var bu gözel Leylān’ímíz Hep gelenen sene salam göndērî 20. 24. Dede Ḳember duz dōlúptú duzuġda Dede Ḳember yüce dāġín ḳārí var Bereket var ucuzluġ var ucuzluġda ᶜĀşíḳ bāġínın ayva, ᶜārmút, nārí var Gȫzǘm sēnî görmēsîn sȫzlǘġde Tejevā’nín bir sėvgîlî yārí var Dörd mēvsîmde düşmēsîn yarpāġúv Ocaġ, Tērcîl, Yeḥyava’dı Yeḥyava 221 Birde sensen dertlērîne her dava Küpe kimin türlǘ ġemnen dōlmúşam 25. 29. Dede Ḳember ᶜasman bulut olanda Dede Ḳember çopan yayar ḳōyúnú Kî ᶜāşíḳ birbirinî bulanda Gençler oynar Hēlǘk aġac ōyúnú Yāġmúr suyú melkenlere dolanda Nene sėver balāsínın tōyúnú Zek atārdíġ saf ōlúrdú içērdîġ Heleylerde dāvúl zurna çālínsın Demet demet çölden Pencer biçērdîġ Aġyarlārín cigērî dēlînsin 26. 30. Dede Ḳember dalda üzüm ḳālínca Dede Ḳember teppeler yėşîllēndî Tāyîp dāyí bizî yola sālínca Dilsiz bala imēklîyîp dillēndî Ḥüse boyaġ her ay para ālínca ᶜĀşḳ sāzímız yėngî baştan tėllēndî Düşērdîġ dombalan teppēsîne O Ḳerekör teppēsînî bulāydím Ėşîdēġîn sėvgîlîler sēsînî Azan vāḫtí namaz ḳilēydîm 27. Dede Ḳember ḳuşlar sėver dālúvú 31. Mende sēnǘv her gėce ḫayālúvú Dede Ḳember hāní çigden merçālíġ Murāzím vėr sür bāşíma ēlǘvǘ O caġdākî o dātlí ḳalabālíġ Kȫyǘmüzde mutluluġda yāşíyam Meḥşer kimin ḳeynēşîrdî ortālíġ Ḥayātímí ėvlādímnan dāşíyam Ḳazannarda yarpāġímíz ḳeynērdî 28. Ḳere bilbil ḳafāsínda saynārdí Dede Ḳember āvçí ceyran olāydí 32. ᶜāşíḳlārí ḳāvúşturan mevlādí Dede Ḳember herkes sėver Leylān’í Erenlērîn ėvlādíysan ėvlādí ᶜĀḳlí yōḫtú her kim çoḫ geleylēnî Vėr ᶜilācím pek pērîşan ōlmúşam Ḥārnúk nēdî az ōlúptí bilēnî 222 Lala Nērgîz ḳālíptí daġlārí Gėce gunduz dēmîr dȫgǘp işlērdî Ḳāvín ḳārpíz üzüm dōlú baġlārí İşlēdîġçe dudāġíní dişlērdî 33. 37. Dede Ḳember ḥēccî Eḥmed’in sultāsí Dede Ḳember meḥellēmîz yuḫārí Ḳurşāġína baġlānmíşıydı baltāsí Daġlārínda gȫrǘnǘ Allā ḳārí Boş olmāzdí zılḫ satānín şaltāsí Tükēnmîrî ürēgîmîn çaḫārí Badıncāní, ḳabāġí toplārdíġ Gene sȫzǘm Leylan, Leylan sȫzǘdǘ Ėv, uşaġ baġdan bomya çöplērdîġ Leylān’lílar gözlērîmîn gȫzǘdǘ 34. 38. Dede Ḳember ögrēnmîşiġ dalmāġí Dede Ḳember, Sılav ōġlú Mustafa Uzun gėce yālġúzluġda ḳalmāġí Ḥayātínda görmēdî ġemnen cafa Bibilinin ahēngî nay çalmāġí Güler üzlǘ, ᶜümrü dōlú kėyf safa Ḳōydúv çiḫeḫ soḳaḳlārín bāşína Mēclîslerde sėvērdîler ȫzǘnǘ Ācíyāġín yėtîmlērîn göz yāşína Gėçērlîdî ḳirmēzdîler sȫzǘnǘ 35. 39. Dede Ḳember Meryem nene baġçāsí Dede Ḳember mulla Mėytî şāníydí Dōlúdú āltún para buḫçāsí Biligliydî, kültürlǘ insāníydí Duvarlarda gȫmǘlüydü aḳçāsí Dēdî ḳōdú yāyġírlardan yāníydí Erkek kimin öz ėvînî peklērdî Köy ḫēlḳînî can gėvîlden savārdí Yola bāḫíp ḳaşlāríní diklērdî Yabāncíní yaştmāzdí ḳavārdí 36. 40. Dede Ḳember uzun gȫlǘn derēsî Dede Ḳember Bāḳí Vēlî kehēmîz Hiç sāġílmaz ācí sȫzǘn yarāsí Unutmāríġ iller ili ōnú biz ᶜābí kērîn sönmēzîydî kürēsî Gėvlîmizde ᶜēzîzdî o çoḫ ᶜēzîz 223 Şad ōlúrúġ her baḫanda rēsmîne ezellērîn ustāsíydí ustāsí Sėvîniriġ nenēsînin isimine Nāḳíşlıydı Ḫençērînîn destēsî 41. 45. Dede Ḳember Rıza Boyaġ Ḥesen’de Dede Ḳember, ᶜĀlî Merden Leylān’lí Bōrclú ōldúm ādím yazmaġa mende Ėyyî insan, vicdānlíydí vicdānlí Birez ḳōnúş ne diyeceġsev sende Ḳāvúşmāġçín göz yāşí ōldú ḳānlí Nannca dėseġ āzdí ōnún ḥāḳḳínda Yaman ᶜeşe mēᶜnîsînî söylērdî Nurla dōssún dėdîm mezārí günde Dinniyēnî hemen kebap eylērdî 42. 46. Dede Ḳember Sābír Kehe ḫarmanda Dede Ḳember dostluġ düzdü ḳolāydí Ḫoryatlārí sadalāndí ormanda Mulla Samed üzü sānkî bir āydí Dēnîmîzî dartāġín dēgîrmende Degişilmez ḳuru çay he o çāydí Gün çiḫince bēklîyēġîn sırāmíz Hele orda sērîn sular āḫírí ᶜene, filis, ēllîġiydi, parāmíz Leylān ḳizî gēlîp üzün yāḫírí 43. 47. Dede Ḳember Mėcîd Vēlî ḥēccîydî Dede Ḳember ᶜümür bōyú yōrġúnam Düşmānín āġzí daim ᶜēccîydî Sor ḥālímı ḫeste, gėvlî yorġunam Ḫurmātí’nín sȫzǘ ya da sāncíydí Yurd ėlîme birde sene vurġunam Toplānírdí gēnçler ōnún sēsîne Ōnúyçun men çılġın kimin çılġınam Herkes ḫoryat ōḫúrdú havāsína Susús ḳalan aġac kimin sōlġúnam 44. 48. Dede Ḳember Fetteḥ, sāríġ bāşínda Dede Ḳember vāríydí bir boyāġçí Bir oġlāndí sānkî ondörd yāşínda Can vėrîrdî bu yurdtan bu bāġçí ᶜĀşíḳ gėvlî yāndí ᶜāşḳ atāşínda Baġvan Şükür su açārdí her bāġçí 224 Dink dāşíní köye imdad yėtîrdî ᶜİlacdan dērîn dērîn yaraya ᶜĀlî ādlí bir ḳeyyēçî gētîrdî Vėr murāzín her kim galse buraya 49. 53. Dede Ḳember, Ḳēdîr ᶜāşúr cülḥēmîz Dede Ḳember çāġír Mēḥmîd çobāní Su dōlúydú her bir zaman cülḥēmîz Türkeşkanda hiç yaşamaz yabāní Sēnîn iydî çardāġímíz melḥēmîz Dedem ᶜĀlî yāptí Gȫzlǘ Babā’ní Türlǘ mėve bāġímızda vāríydí Ustālíġda ādí sāní tēkîydî Mutluluġú şānsímíza yayārdí İnsānlíġa igit gėvlî pēkîydî 50. 54. Dede Ḳember Nelban ᶜēzîz tökende Dede Ḳember, Zılḳçıōġlú İbrāhîm Davarlārín nālínnan miḫ çekende Sen tānísan babāsí kimdî kim Yėngî nallar dabānína ekende Ēlîf yāzdím sāġír kafa dėmem mim ezablāníp çēkǘcǘnǘ çalārdí Çēkîlmeden dōġrú dėdîm sȫzǘmǘ Davarlārín ayāġína salārdí Ḫilaf ėtsem çıḫart kî gȫzǘmǘ 51. 55. Dede Ḳember, vafālíyíġ vafālí Dede Ḳember hāní Mēhrúp darmānçí emnen ᶜümür gėçîrtmişiġ safālí Sülük ḳurusun cānímdākî gök ḳānçí Aġaclārúv şifālíydí şifālí Celal Merden samānçíydí samānçí Aġac kimin bėlîm kî bükülüp Ḫarmannardan her gün saman yiġērdî Yōḫsúlluġlar bes yaḫama tikilip Reḥmētlînîn üzünen nur yaġārdí 52. 56. Dede Ḳember Eḥmed Berber ḫiyālím Dede Ḳember, Sekne nene ḳālíbdí İndî gēlsîn gȫrsǘn pērîşan ḥālím Ḫestelērçîn ḥāzírlıġın ālíbdí Dem gününde sormaz zālím bu ḥālím Usta tāḳí öz gününe dālíbdí 225 Diḳḳet ėttî işliyende çāşírí Çerkeyden ḳızler gider biçine Yėddî oġlan dōḳḳúz ḳizden yāşírí Āydínlıġlar doġar gėvlîm içine 57. 61. Dede Ḳember, Palānçíōġlú Mustafa Dede Ḳember ḳirḫler gēldî sıraya ᶜaf eylēsîn suçlārímnan mēnî ᶜaf leᶜnet ōssún o el kiri paraya Men billem yadlarda yōḫtú insaf Her bir zaman ḳavġa salar araya Tānímışam kȫyǘmüzün yādíní Para sėven gider dinî imāní Şeytan kimin leᶜnetlerem ādíní Bāşín sarar fitne fucur dumāní 58. 62. Dede Ḳember orda Ḥeydav tekkēsî Dede Ḳember İmam Ḥesen imāmí Yüksēlîrdî ḳilînç ḳalḫan hu sēsî Her gidendem ḳalmaz gėvlîmîn ġēmî İmam Ḥesen Leylan’ımın esāsí Ḫātírlaram orda dedēmî Bir belgēdî tārîḫinen silinmez Mazārínín tārîḫine baḫaram Yüzde yüzdǘ ōnún ḥāḳḳí silinmez Gėçen güne mumlar kimin aḫaram 59. 63. Dede Ḳember o mubarak üç aġaç Dede Ḳember çābúġ cavap vėr mene O ōlúrú ḫestelere hep ᶜilaç Leylan ḳizî āltún taḫar gerdene? Doya doya ḳārním dōlúp bulamaç Şāᶜîrlērî tāníştırım men sene Her ḫestēnîn Allā vėrsîn ᶜilācín Rēyîs Kamal, Cihad ērîp Dēmîrçî Tek aġacda keyb ėtmēsîn baş tācín Bular usta saymāġínan bu suçu 60. 64. Dede Ḳember Babadan mazārlíġí Dede Leylan’lıyam ȫzǘm Dedelerden ḳālíp bize vārlíġí Ḳoy dinnēsîn tānímıyan bu sȫzǘm Her görendem unuduram dārlíġí Sene ḳurban vėrmîşem kî gȫzǘm 226 Yeḥyava’nı gȫzǘmde gizlerem Mende sene meil ōldúm vuruldum Badavāní gėce gunduz özlerem Dilim şişsin eger dėsem yōrúldum 65. 69. Dede Ḳember yurdumuzda izim var Dede Ḳember ḳuş gēlîp den ḳapmaġa Atrāfúvda ḳālítím var gėzîm var Bȫyǘg küçüg ēlǘv gȫzǘv öpmeġe Ḳoç ḳurbannar sene ōġlúm ḳizim var İncî nene ḳāḫíp ekmeg yapmaġa em yėmerem mutluluġun sāzíyam Gėvlîndēkî murāzína olāştí Allah’mın vėrdîġine rāzíyam Sābír dāşí dile gēldî selēştî 66. 70. Dede Ḳember nenem dōġúp er mēnî Dede ḳember, ḳiş bahar, yāzlí leylan Hiç zan ėtme sėvmîyēnîm yer mēnî Ezel günnen gėvlî murāzlí Leylan Unudursam öz dālímnan der mēnî He çāġírram Leylān’ím nāzlí Leylan Nenem baba birde sensen miḥrābím ᶜĒzîz dostlar heley tēpsîn oynāsín Sēnsîz ḳalsa zēhîr ōssún şam ḳābím Ḫurmātí’mı aynayannar aynāsín 67. 71. Dede Ḳember sor miskinner ḥālíní Dede Ḳember adalar sennen ad ālíp Zēhîr ėtme yėtîmlērîn ḥālíní Gözēllîġǘv cennetten bir dad ālíp Şan ādúv vėrrem dünye ḥālína Gelenlērǘv çoḫlārí murad ālíp Bin il daha aḫan suyúv durmāsín Bin salavat bin maşallā diyērîġ Düᶜem budu dālúv ḫazan vurmāsín Üzgün olsav ōġrúvca baş ḳoyāríġ 68. 72. Dede Ḳember sen üzülme şan yaşa Dede Ḳember, aç gėvlîvîn ḳāpsín Erler ėvînen bir gėvîl bir can yaşa Sen yėngîyle Gȫzlǘ Baba yāpsín Dėdî ḳōdú derd beleden yan yaşa Ala bilmez kimse ōnún tāpísín 227 Ḳēbîl eyle yānúvda bir ḳul mēnî Uzun bōylú ḳizler gȫrǘp şad ōldúm Ḳurbānúvçîn hemen hemen bul mēnî Sėvdalāndím ḥesretten azad ōldúm 73. 77. Dede Ḳember işkenceye dözerem Dede Ḳember, nişin munca sōrúllar Ḳorḫmadan duşmānúvú ezerem Ādímızdan özlērînî yōrúllar Men sēnǘvçîn türlǘ destan yazaram Bu sorannar bizlērî ne gȫrǘller? Çālíşíram bu gėvlîmde ḳalmāsín Yalan dėmeġ uyġun dēgî bulara Yaman eller ᶜaşḳ sāzímí çalmāsín Ėyîliġi yapamġ ataġ sulara 74. 78. Dede Ḳember ḳōnúşmassam suç ōlú Dede Ḳember, ȫzǘv başar işimî Sene sāyġí sunmayannar hiç ōlú Kerem iyle sȫndǘr ᶜaşḳ atāşímí Dedem diyip ḳazan dāşí üç ōlú Tar ėdîller yuvāsínan ḳuşumú Dörd göz ālíp gȫzǘm sene tikmişem Gėvlîm ḳafas eylēmîşem o ḳuşa ᶜAbdal ōlúp ḳārşúvda diz çȫkmǘşem Vėr murāzím yōlúm gēlsîn çiḳişe 75. 79. Dede Ḳember sȫzǘmde yoḫ mahana Dede Ḳember, yārímcāní yāzdírdım Seslēnîrem sēsîm girsim cihana Balalārím bu suyuvda gėzdîrdim Aġlar, sızlar kî ḳardaş bir nene Tikannārí buralardan ḳāzdírdım Dirî dinne oḫşa bizî sar bizî Tērcîliyle Ḳerēlîye yüz salam Ḫizmētǘvden çēkîlirseġ yar bizî Ḫestēsîne can vėrmeġe bedelem 76. 80. Dede Ḳember gül bezēndî daġ dere Dede Ḳember o bayāzlíġ ḳāríymış Hu dėdîler şad olannar ḳedere Bara gelen dallar hėyva nāríymış Sȫzǘmüzün dādí ōlúp saġkere Billem sēnǘv sėvenlērǘv vāríymış 228 Mutlu yaşa esen yaşa ḥür yaşa Pērîşāndí öz günüyçün āġlírí İncî, yāḳút, mercan yaşa dur yaşa Yarāsíní ēlîyden düz bāġlírí 81. 85. Dede Ḳember yumaġlārín ḳilinen Dede Ḳember ēkîn yālġúz biçilmez Dil ögrēndîġ kȫylǘlērîn dilinen Çoḫ zeḥmēttî tikānlíġından gėçîlmez Sürme āldíġ sürmelērîn milinen Birgün ōlúp her baġdan gül sėçîlmez Vėrdîġ gȫzǘn sürmelēsîn ḥēccî Ḳere Bu bāġín baġvannārí yamāndí Parāsída borca yāzdíġ deftere Diye billiġ işte āḫír zamāndí 82. 86. Dede Ḳember buncanāydíġ buncana Dede Ḳember saç seḳeller aġārdí Ḥür çāmírdan yapārdíġ tėşt incana Bir zamannar yaz günǘ ḳar yaġārdí Ḳahvāçímiz, ḳahva ḳōydú fincana Cēmîl nene çöllerde pencer yiġērdî Mēclîslerde o yaylādí her kese Aş ėdērdî dōyúlmāzdí dādínan Yāzíġ ōssún oġrādíġ göz nefese Ḳazāníní ḳeynēdîrdî ōdúnnan 83. 87. Dede Ḳember dedem sēnî sėvērdî Dede Ḳember neneyden ḳız dizdize ᶜEsker kimin daim yėrǘvî savārdí Derdlēşîrler ḳōnúşurlar, üz üze Kerēvîze biz diyērdîġ kevērdî Göz tikibler o gögērmîş yārpíza Kerēvîz he kerēvîzdî kerēvîz Başlārínan gėçen günǘ sayallar ᶜÜmür bōyú bulunmāsín yarāvúz Mil teppede ḳōyún ḳuzú yayallar 84. 88. Dede Ḳember ḳavġa yōḫtú arada Dede Ḳember, Mēḥmîd Çopan siḫ dōstú Gȫrdǘm dērvîş yāşírí maġarada Nēyçîn bele tėz dāríldúv tėz küstǘv? Āçílmırı sāríġlārí yarada Seslēnîsen bilmirem nēdî ḳāzdúv! 229 ᶜaf ėt mēnî men gėvlǘvî ḳirmem Dērvîş ōlúm tekkelērî dolāním Ācí ācí sōrúlārí sormam Men saf suyam hiç zan ėtme bulāním 89. 93. Dede Ḳember biz çaşmāríġ ḥisabda Dede Ḳember sözlēştîġ söz üstüne Sen bilisen insaf yōḫtú ḳassabda Sıralārdíġ Kebābí göz üstüne Söz düzmērîġ ne ignede ne sapta Sözlērǘvî ḳoyāríġ göz üstüne Çoḫ ḳōnúşan gevezēdî diyeller Sen ēmîr ėle dāġí düze döndērrîġ Dostalārína duşman kimin ḳiyeller Günde sene bin armaġan göndērrîġ 90. 94. Dede Ḳember dōyúlmúrú suyunan Dede Ḳember, gün gėttî ay çıḫanda Lezzētîvnin o ġiyrētlî ḫuyunan Önem vėrdîġ bu yėl güle baḫana Gül yaġārdí uzun çinar bōyúnan leᶜnet ōssún ḫāḫín ėvîn yıḫana Bin salavt o mubarak üzüne Ėv yıḫannar öz ėvlērî dāġílí Baldan dātlí sēnǘv şirin sȫzǘve Ḳōyúnnārí yad ellerde sāġílí 91. 95. Dede Ḳember yėddî mezar ḳāzmíşam Dede Ḳember, üzügümün ḳāşínan Yėddî ḳōnşú ḫestēsînî gēzmîşem Destan yāzdím mēᶜnîlērîn bāşínan Yėddî dērdîn darmāníní yāzmíşam Ḳoy āvúnsın gėvlîm ᶜaşḳ atāşínan Güvēnmîrem ama yārdím sėverem İşgenceye, ḥesretlere dayanasan Olaşmassam iller ili ġem yerem Seslen birde bȫyǘg dedem uyānsín 92. 96. Dede Ḳember o ḳılıncúv vėr mene Dede Ḳember, ḫulyalara dalāydím ᶜaşḳa düşüm dolāntírım dörd bir yana Gėçen günün ḳōḫúsunu alāydím Seslēndîġçem sēsîm gėtsîn ᶜasmana ᶜāşḳímıza gėvîllērî salāydím 230 Diyar diyar dolaşāydím her yāní 101. Ögrenēydîm tāníyāydím dünyēnî Dede Ḳember günümüz ḫoşlanāydí 97. Birleşēydî mēvsîmler ḳişlenēydî Dede Ḳember, derbederem, derbeder? Mēclîslerde matallar başlanāydí Kimse zeḥmet çēkmîyibdi bu ḳeder Gėcelērîn dārrí bişmeġ sēsînde Bu dünyeye elbet gelen hem gider Sāyníyāydí bilbiller ḳafāsínda Yuva bulmam nāzlí gėvîl ḳuşuma 102. Göz açāní sıġdırmıştım düşüme Dede Ḳember ne kēbîn var nede yol 98. Babam men vasyet ėdîp ḳāzí ol Dede Ḳember āltún kemer sallāní İnsānlíġın ḥāḳḳín ėvde bōrcún dol Su aḫarken dēgîrmenner dolāní Dōġrú dosta veda eyle cānúví Yar dėdîġcem dudaġlārím ballāní Ḳardāşúva bāġíşla pek ḳānúví Gėvîllērdî sėvdalārín yuvāsí Kēsǘk ḫoryat ōlú dertler davāsí 103. 99. Dede Ḳember yalan he yalāndí Dede Ḳember kim bize ḳardaş ōlú Çoḫ dostlar var sānkî ḳere ilāndí Aġlayannar gȫzǘ dōlú yaş dōlú Kim düᶜeynen bāşína calāndí? ērîp olan gėvlînde ataş ōlú Yalannara gerek inaç olmāsín Bōynú buruġ odāsína ḳoşanda Men ölendem kimse sāçín yonmāsín Kimse sormaz ḥālín ḫeste düşende 104. 100. Dede Ḳember bir aġācím bārím yoḫ Dede Ḳember dalda mėve āzíydí Ne vārlíyam nede diyerem vārím yoḫ Yar ėttîġî çēkîlmez bir nāzíydí Dallārínda ᶜārmútum yoḫ, nārím yoḫ Bir ses āldím oda tillî sāzíydí Kimsēsîzliġ ḳurudupdı dālímí İçlēnîrdî sada vėren tillērî Ōnúyçun kimse sormaz ḥālímí 231 105. 110. Dede Ḳember güvenmēġîm nēyîme Dede Ḳember nėdîm ȫzǘn ögene Neler diyim dayzama dāyíma Sāzín tėllî birbirine degende Gözlērîmî vėrdîm, ḫasa çāyína ᶜÜmür bittî el baġlāndí çögene Müḥübbētî bir ḳȫkǘ var içimde Toplānírdıġ kȫyǘn erkek ḳādíní Ahenglēnî çiḫer başḳa biçimde Hiç almāríġ o günnērîn dādíní 107. 111. Dede Ḳember yulduzlar sıra sıra Dede Ḳember gȫzǘmǘn nurú, ocāġí Şārḳí dėdîm, incî düzdüm ḥēsîre Men sayaram öz nenēmîn ḳucāġí Ḳahramannar ōġúrlāndí, Mısır’a Gȫzlǘ Baba mal ėdîbtî o dāġí Merdcēsîne harāmí beklemeġe Oḫşamaġdan hēpîmîzî şād ėdîp Destannara bir destan eklemeġe Ezel günnen bōynúmúz azad ėdîp 108. 112. Dede Ḳember daġ üste daġ dayāndí Dede Ḳember bulmuram sėvgîlîmî Zēngîn ātlí, yōḫsúl yayāndí Nece tutum ḥaḳ zamāní dilimî Sēsîmize yėrde yatan oyāndí Düşünceler büküp ḳirdî bėlîmî ᶜēcîptî ġērîp iştî burāsí Gözlērîmnen sėl kimin yaş āḫírdí Ėt ḳoḫanda düz ōlmúrú çarāsí Yad gülürǘ dōstúm durup bāḫírí 109. 113. Dede Ḳember dam yapārdíġ direkden Dede Ḳember çatma kiprig, çatma ḳaş Çālíşırdıġ ah çekmēzdîġ üregden Murazlāní bir yāstúġdākî baş Bāġrímízí bėl tep ėttîġ küregden Ögey nene yol bāşínda ātíp daş Yėddî ortaġ her birliġde yaşārdíġ Yėddî yōlún, gėcēnînî dinnirî Yėddî ėvî baġ bāríydan daşārdíġ Çik sözler ḫeste kimin inlirî 232 114. 118. Dede Ḳember merd insānín ōġlúyam Dede Ḳember su gētîrdim çanaġda Vafālílārín dōġrú sȫzǘn üstüyem Siyah ḫālín yār bize diyib yanaġda Çöller gėzen ᶜebd ellērîn pōstúyam Her gidişim gėçîrî bir ḳonaġda Ōnúyçun yar mene ḫoryat ātírí ērîp ġērîp ġürbetlerde gėzendem Kî gėvîl bir yuvada yātírí Tārîḫlērî dal yapraġda yazandam 115. 119. Dede Ḳember sensen bize sermaya Dede Ḳember, dingēmîzden ātírdí Yüz maşallā bele ḳutsal sėvdaya Dingēçî Sēᶜîd, dinge bāşínda yātírdí Nanca ḫōştú su gēlîrî Ḫasaya Ḫēlîl orda, Ḳōzlú, mēᶜcîn sātírdí Bezēdîptî cennet ėdîp arāní Hara gėdîm hardan sōrúm izinî Saġāldíptí gėvlîmizde yarāní Gȫrǘm ōnún aya benzer üzünǘ 116. 120. Dede Ḳember gēldî buġda biçinî Dede Ḳember dēgîrmenner, sērîndî Yuva vėrdîm sene gėvlîmin içinî Sen bilisen sada nanca dērîndî Girişerem çiḫçinî de çiḫçinî Dedem diyip her gözel bir ērîndî Mende birgün ᶜelem kimin gülēydîm Ėvlenmēġdî ḥayātín şart esāsí Azad ōlúp tėz yānúva gelēydîm Her bir insan sėver āltún ḳafāsí 117. 121. Dede Ḳember pembe gülüm çiçēgîm Dede Ḳember kȫyǘmüz avadāndí Yarālíydí sāġílmırı ürēgîm Baġlārímíz her türlǘ mėvedēndî Gē sen baġla ēlîm gȫzǘm, bilēgîm Tēlîḥsizliġ bize düşüp nedēndî Apar köye bir ḳul diye sat mēnî Sele bāḫím ne çara var bú işe İstersen yüce daġdan at mēnî Bahar yazlar bedel ōlúp bir ḳişe 233 122. 126. Dede Ḳember atrāfúv ḫālí dēgî Dede Ḳember damla damla sú ōldúm Dȫnǘştüġüm sarḫoş ḫayālí dēgî Öz, ȫzǘme ȫzǘm bir yuḫú ōldúm Bāġrímızın dālí ḫar dālí dēgî Ādím, ādím büyüdüm men bú ōldúm İller bōyú men göz nurú tökmǘşem Çālíşmaġdan meydannara ātíldím Gėvlîmdēkî ereklērî ēkmîşem Matallara, ȫykǘlere ḳātíldím 123. 127. Dede Ḳember herkes ādín sıralar Dede Ḳember insānín yanar cāní Buralarda gelenler ėve gireller ᶜāḳlí gėtse, turp sayar bādíncāní Dedēmîzin ḳālíp bize buralar Tikan görer pembe gülǘ ḳoncāní Ōġrúnda ḳānímízí tökērîġ Onda başlar ezer bėzar ḳōnúşú Düşmannārín bėllērînî bükērîġ Dėve görer ḳārínçāní her ḳuşú 124. 128. Dede Ḳember dörd bir yana bāḫmíşam Dede Ḳember, ḳāldíġ yāġíş yaġana Yėddî ḳızlar ḳelᶜēsîne çıḫmışam Ḳōnúşmaġdan sebbeḥ güneş doġana Men ōġrúvda mumlar kimin yānmíşam Bin ḥemdōssún bir ekmeg bir soġana Şārḳí ōldúm ᶜāşíḳlārín dilinde İlde birgün ėt ḳoymassaġ ḳazana Doşlāşíram müḥübbētîn ilinde El açmāríġ ḥayatta bir insana 125. 129. Dede Ḳember ḫas yōlúmú bulmuşām Dede Ḳember yādîgarsan dedemnen Sābír ėtmeġden küp ōlmúşam dōlmúşam Vėr pāyímí dālúvdākî badamnan Ēyyúb ōlúp sābír dāşí ōlmúşam Dōstlúġ yapmaġ ōlú ėyyî adamnan Umudlārím gögērmîrî dālínda Yāḫún dōstúm ḳan ḳardāşím güvēnîm Göz açāní yāşíram ḫayālínda Yėrǘv ōlúp zeyrat gah divāním 234 130. Saġ, sol ėtmem düz yėrîrem ḳıraġdan Dede Ḳember deryah ōlúp cōşíram İzlērǘvî aḫtāríram çıraġdan Ȫlǘm nēdî ḳorḫmadan ḳōşíram Doya doya biz yan yana ōtúraġ Sābírsızlıġ dünyāsínda yāşíram Sȫzǘmüzü bú dünyeye yėtîreġ Bir heycan ḳālíyıptı bāşímí 132. Yėddî ēḳlîm fırlādíram dāşímí Dede Ḳember ceyran daġdan ēnîrî 131. Ürēgînde bir ataş var yānírí Dede Ḳember ne bāḫísan iraġdan? 235 Bú sözlere ᶜāşíḳ olan ḳānírí Görmez gözler neşe sėvînç saçāydí Rēḥmǘv ōssún sene ᶜāşíḳ olana Yarpaġ āşín cüt ḳahvadan alārdím Yüzǘv göster ḫayālúva dalana Çoban kimin çölde nāyím çalāydím 133. 137. Dede Ḳember bir demet gül derēydîm Dede Ḳember ḳuşlar kimin uçāydím Şad olāydím kȫskǘme dost sarāydím Yėddî ḳonaġ yėddî kervan gėçēydîm İnsannārí mutluluġda görēydîm Yėddî tōydan sėvgîlîmî sėçēydîm Çāġírāydím şārḳí, ḫoryat sēsîmnen Bú sözlērîm her bir şeyden ḳolāydí Toplānírdí dostlar İmam Ḳēsîm’nen Yāşím ondörd sāçím siyah olāydí 134. 138. Dede Ḳember gėce gunduz olāydí Dede Ḳember meḥeleler gėzēydîm Gül sōldúran öz güllērî solāydí Şātúrlunu piryādíní yazāydím Sėvgî şēnlîġ gėvîllere dolāydí Ḳelᶜe ādín bāġrím üste ḳazāydím Hep kȫylǘmüz çıḫāydí çöl seyrana Atrāfína türlü nāḳíş çizēydîm ēmlî günde ḳālmíyāydí bir dene Yaḫāsína ḫasa suyú sızāydím 135. 139. Dede Ḳember tükēnmîrî bú hicran Dede Ḳember biz sėvîne sėvîne İller ōldú düşünürem her zaman Ḳonaġ ōldúġ Aġa’lārín ėvîne Çāġírram ey Ḥezrētî Süleyman Merdenēyîġ dönmērîġ her lüyüne ᶜbᶜlügü Musalla’da uyādín Aġalara sāyġí salam selēvîn Ḳāpísíní ilde bir boyādín Heplērîne ḥaḳtan sāġlíġ dilēvîn 136. 140. Dede Ḳember ḳanātsízlar uçāydí Dede Ḳember yemēġîmiz yėyîldî Dilsizlērîn Allā dilin açāydí Sėvînirdiġ göz yāşímız silindî 235 Destānúvda tārîḫimiz bilindî Men bilirem başḳalārí bilmirî Ḥaḳ saḫlāsín Leylan’dākî beglērî Çiḫtim Kērkǘk soḳaḳlārín gėzmeġe İnsānlíġlar dōlúdú üreglērî Mullalārí, dērvîşlērî yazmaġa 141. 145. Dede Ḳember söz ḳōnúmuz burdādí Dede Ḳember, Mulla ᶜĀlî Leylān’lí Yarātící olan her şey yarādí Mulla Mēcîd Ḳutup zade güvenen Dēllîlērîn ādí bunan sorādí Mulla Rıza seslēnîrdî heyvannan Çoḫ sėvērdîġ Leylan’da şiḫ ėvînî Ḳonaġlara dērîn sāyġí sunārdí Bȫyǘg küçüg insannārí sėvînî İşiġlērî gėce gunduz yanārdí 142. 146. Dede Ḳember bir ėvlîyiġ menen sen Dede Ḳember Mulla ᶜēbîd dalārdí Yeḥyava’dan ᶜbdil Kērîm Gülemen Namāzlíġın hiç bükmēdî salārdí Ḳoy tānísın ḥēpîmîzî bú cihan Yālġúzluġda düᶜe namaz ḳilērdî ȫzǘvî göster ispat eyle vārlíġúv Ezberlērdî ḳapamāzdí Ḳurān’í Bizimçindî sēnǘv bāḫtiyārlúġú Her seᶜētî her daḳḳāní her āní 143. 147. Dede Ḳember ölen ȫldǘ ḳurtārdí Dede Ḳember Mulla Ḳavan ḳavalāndí Sēyyîd Ḫālîd Top saḫta satārdí Genclērîmîz dēmîr kimin tavlāndí Mulla Ḫızır yėrîrken şaḳ atārdí Miskin ceyran daġ bāşínda avlāndí Musala’dan o yaḫaya ḳaçārdí Gȫrdǘġümüz yuḫular gerçeklēndî Camadāní bir baġlar bir açārdí Gül sularda tāḫímız peklēndî 144. 148. Dede Ḳember nēyçîn üzǘv gülmürǘ Dede Ḳember yüce daġda duman var Gözlērǘvin yāşín kimse silmirî Kȫyǘmüzde ḫestelere darman var 236 Sāmíra’da Mēhdî Sāḥîp zaman var Ōḳúlunan dōġrú mēzún olmaġa Simgēmîzde ādí sāní yuvāsí Top ḫanadan teppēlîden genç erler Ōdú bizim dērdîmizin yuvāsí Dedevndî dedēvîn bú yėrler 149. 153. Dede Ḳember kim dayāní nāzíma Dede Ḳember şōḫúmlārí sōrmúşam Çoḫ yarvāldím İmam Musey Kāzíma Ḫēmîrlere āyí maya vurmuşam Ḳāvúştursun mēnî öz murāzíma Sen emr ėle men bú ēmrǘve durmuşam Onda gėdîm yėşîlini bāġlíyım Siyah Mānsúr, Ḳēyîş Paşa yānúvda Ḳāpísında dizim çȫkǘp āġlíyım Mēnîm kimin yāşîllar pek ḳānúvda 150. 154. Dede Ḳember Geylān’íydan yollāndím Dede Ḳember giden kime dāníştí İmamlārín adlāríyla ballāndím Uzun yollar teppe dēgî ēnîştî Dallar kimin yarpaġlāndím dallāndím Samānçílar ġērîp dėmem tāníşıydı Ḳoşa ḳoşa Kerbele’ye yėtîştim Bir yānúvda Ḥüsin İslam, Ḫızır Beg İmam ᶜĀlî atāşínda tutuştum Bir yānúvda da uçar türlǘ kelebeg 151. 155. Dede Ḳember İmam ᶜabbas cānína Dede Ḳember ġem büktǘ bėlîmîzî İmam Ḥüsin bulāndí al ḳānína İtirmişiġ bizler birbirimizî Cāním ḳurban Meḥemed’in şānína Lala gülǘ ḳirmizidî, ḳirmizî Oda mēnîm ācíyāním meḥşerde Cigērîmde Ḳeysērîye ḳerēlî Çāġírram ḳutsal ādíní her yėrde Ḥēccî Meḥemmed orālíydí orālí 152. 156. Dede Ḳember küp başlādí dolmaġ Dede Ḳember çöller gülden bezēndî Bú gelenler gēlîp burda ḳalmaġa Duḫtor Sabaḥ degērlî bir ozāndí 237 Gȫzlǘ Baba destāníní yazārdí O gēnçlērîn ḫēlǘḳ aġac köklēsî Cāním ḳurban ōssún ōnún ādína Sāḫlí ḳāldí dede Mirzap ėvînde Her biryėrde ḥaḳ gēlsîn imdādína Barlanmādí ḳura ḳāldí mėvînde 157. 161. Dede Ḳember yėtîmçe ḳaḫar başa Dede Ḳember bir gēlîn bir küreken Gȫrdǘm ḳiydî bir ḳardaş bir ḳardaşa Bir şabāşçí birde helhele çeken Dōstlúġ, vicdan dȫnǘptǘ köz ataşa Toy olanda ḳapānírdı hep tükan Nėcîm Aġa, Mulla Mėytî ḳaḫāydí Pence bolaġ, Toḫmāḫlí’da tukannar Dillērînden bir daha bal aḫāydí Harda ḳāldí nāzímízí çekenner 158. 162. Dede Ḳember şad gėçîrttiġ bú ḳişî Dede Ḳember Şiḫ-in çögēnî Merdenēlîġ daim bize yāḳíşí Çoḫ sėvērdîġ dingte, burġul dögēnî Ḳısḳanç dēgî gȫzǘmüzün bāḳíşí Gȫrmîyēġîn öz ȫzǘn çoḫ ögēnî Bāḳí Kehe, Meyteḳe Mēcnún gȫzǘyüġ Uzaġ olaġ kȫtǘlērîn şērrînen Erenlērîn dilindēkî sȫzǘyǘġ Sileġ ādín dōstlúġún deftērînen 159. 163. Dede Ḳember ḳilinç ḳalḫan yāyímíz Dede Ḳember köy ḳizlērî pērîdî Ezēlînen pāyímızdı pāyímız Gençlērîmiz ḳahraman bir ērîdî Suyú sāftí dātlídí ḫasa çāyímız Bȫyǘg babam tēsbîḥî yüzbiriydî Sārí teppe Ḫızır bulaġ şādlíġdí Usanmāzdí daim namaz ḳilērdî ᶜÜmür bōyú yāşírí azādlíġda Allā diyip gȫzǘ yaştan dolārdí 160. 164. Dede Ḳember kȫyǘmüzün mullāsí Dede Ḳember ōḫúnmuru fermannar Yārí gėce dātlíydí teᶜellēsî ērîb gündü ḳurulmuru ḫarmannar 238 ᶜilācímız ōlú bú dermannar Şēgîrdlērîn üzde kȫmǘr ḳerēsî Ḳālmíyıptı duḫtōrlúġun faydāsí Ḫurmātída Ḫunkar ḫünkār sēnî izlirî İster dōssún paralardan ḳasāsí Dērdî çōḫtú ḳōnúşmuru gizlirî 165. 169. Dede Ḳember Fāríḳ Fāyíḳ Kȫpǘrlǘ Dede Ḳember baġlādílar bāḫtímız Ḫoryat diyip sēnǘvcin türlǘ türlǘ Çeyḫanada ēskîlēndî tāḫtímíz Allā ōnú ėtsîn uzun ᶜümürlǘ Yėl yāġíştan bittî bizim vāḫtîmîz Āltún ōssún ēlîn torpaġa vuranda Yüce Allā betērînen saḫlāsín Sāġlíġdan ḥaḳ dayaġ ōssún duranda Yādímızın cigērîn piçaġlāsín 166. 170. Dede Ḳember gün gider ay dolāní Dede Ḳember he gėdîller durmullar Her kim ȫgǘp Yeḥyevā’ní Leylān’í Ekmeklere şekerden yaġ vurmullar Ricam budú yanmāsín ōnún cāní Ḳısḳānçdílar kimseye pay vėrmîller O insānín cennet ōssún ḳismētî Gereg bizde alāġín öz pāyímíz Ḫelḳ içinde bol bol ōssún ḥürmētî Bir ᶜeşrētîġ birdî ᶜēmî dāyímız 167. 171. Dede Ḳember daldalāndím daldava Dede Ḳember dāġíttılar nāḫírí Uşaġ çaġdan men düşmüşem sėvdava Bú işlērîn ḫir olāydí āḫírí Bir torpāġdí Kērkǘk, Leylan, Yeḥyeva Ācílārí ürēgîmde çāḫírí Bir ḫēlḳî var bir dilî var bir gȫzǘ İtirmişem dēgîrmenner yōlúnú Bir ēlî var bir gėvlî var bir sȫzǘ Baş ḳōyúdum sėvgîlimin ḳōlúna 168. 172. Dede Ḳember hāní tuluġ kerēsî Dede Ḳeber bayaz alma dişlēndî Usta Mēcîd Dēmîrcî’nîn körēsî Leylan ḳizî çerekēsî işlēndî 239 Beyram gēldî yėtîm gėvlî ḫoşlāndí Saġalmayan cānímda bir azar var Bizim de bir ḫoşlanāydí gėvlîmiz Ḫizmet ėdîm ȫlǘnce bú azara ᶜāşíḳ şārḳísın seslēndîrēydî dilimiz Sözlēşmîşiġ girēġîn bir mezara 173. 177. Dede Ḳember dėdîler Leylan dāġí Dede Ḳember yōġúrd dōyúb çinnide Hāní gülü hāní deᶜvet yarpāġí ᶜayran ekmeg tērmîye var sinnide Gēlîn ḳizler bezēdîbler ocāġí Vicdan ōlú din adāmí dininde Ḳismet ōssún bú zeyrat bizlere Ne ėv yiḫer ne kimseye söz der Ḳurban ōssún gözlērîmîz sizlere Ne daġ bilî ne ataşa göz diyer 174. 178. Dede Ḳember dėdîler Leylan göger Dede Ḳember iş ḳalmāsín yārída Daha kimler sēnî bele çoḫ öger Bir lezzet var ḳāvúrulmuş dārrída Çoḫ ḳonuşsan dōstún gėvlîne deger Buluşāġín zararda karda Semen Gül’ün ellērînen öperem Başarāġín merd insānín adāġín Ürēgîmde ōnúyçun ėv yaparam 179. Dede Ḳember sāġím sōlúm nērgîzdî 175. Bú söz dērîn içlî içlî gėzîdî Dede Ḳember kȫyǘmüzde işçî var Bālḳís bācí bȫyǘg yāşlí bir ḳizdî Ḫestelērçîn dermen yapan dişçî var Beyānlí ēkîn biçin ḫarmāní Türbēlîġde şēhîd Mēḥmîd Şişçî var Yāzílıptı tārîḫlerde fermāní Tillî nene çēktî ḥayat dērdînî 180. Eke eke nebrelēnîn ārdíní Dede Ḳember dörd atrāfúv gülşāndí 176. Yėşîl dālúv insannara nişāndí Dede Ḳember kȫyǘmüzde bazar var Ḳānlí yėçaġ sümüglere dayāndí Tārîḫçî var Muhēndîs var yazar var Can dėmeġden Dede Ḳember dėmeġden 240 Ölmem ḳorḫmam ācí zēhîr yėmeġden 185. 181. Dede Ḳember Dērvîş ᶜĀlî zikir ėder Dede güle baḫan ēktîler Emre kimin o dünyēsîn fikir ėder Çāşlíşannar yōrúlmaz zirēgtîler Bir ekmegden bir soġana şükür ėder Şah damardan ḳānímízí çēktîler Bāşí gėtse gėtmez zikrî namāzí Sorārdílar başārdílar durdular Dünyeycēdî yānínda bir tek namāzí Biz olmāġín temēlînî vurdular 186. 182. Dede Ḳember gėce ḫōrúz baynādí Dede Ḳember ōḫúmādím yazmādím Ḫōrúz beççe bes o dilî aynādí Kȫtǘlerden uzaġ ōldúm gėzmēdîm Zavḳa düştǘ öz kȫşkǘnde oynādí Yōlúvdākî gülǘ bāsíb ezmēdîm Huva Allah huva diye diye dolāşdí Ḳēdîr Kerem Tiravadan gelendem Gide gide kölēnîye olāşdí Dörd yānúvdan gül ḳōḫúsú alandam 187. 183. Dede Ḳember gēlînner adaġlāndí Dede Ḳember bal ḳabāġí bal kimin Girdiġimiz aspablar ḳadaġlāndí Dal görmēdîm sendēkî bú dal kimin Kȫyǘmǘzde atan ḳısraġ baġlāndí Ḫal olāydím üzüvdēkî ḫāl kimin Palānçílar ėvîndēkî āḫúrda İstēgîmdî gėce gunduz bú dileg Yem āldílar yėdîler ḫurda ḫurda Yanāġúva ḳōnúm ōlúm kelebeg 189. 184. Dede Ḳember ōtúrmuşam gölgede Dede Ḳember kėsērdîler herişte Sēsîm sada vėrrî her bir bölgede Pilav üste ḳoyārdílar yaz, ḳişte Ḳoymam sene ġeflet bulsun bir gada ᶜāşíḳ ōldúm ādúva bir bāḳíşta Bú kölgēlîġ sēnǘv ḳutsal gölgēvdî Ḥesen Ḫana zindanadan çölgeden Leylan Kērkǘk atrāfúvde bölgēvdî Olāşíncam yėrîmdeyem gölgeden 190. 241 Dede Ḳember obālíyíġ obālí Ḳere ḳōyún ōnún āsíl obāsí Yėrîlseġ merd nene merd babālí Bir belgēdî ēlîndēkî tāpísí Dost tutmaġa tobālíyıġ tobālí Hele yiḫilmiyip yāpísí Yad ḳurduġú tuzaġlara düşmērîġ 195. Dedēmîzden ögrēnmîşîġ çaşmāríġ Dede Ḳember bāblí arar bābíní 191. İmam Ḥesen ḳazāníní, ḳābíní Dede Ḳember biçin bekler orāġí Yārím kēvîç buġdāyí bibim kēbînî ᶜayran ėttîġ tuluġdākî turāġí Ōnún kēbîn kāġídında yāzílíp Gidennērîn yōḫtú hiç sorāġí Ḳeyp olmaz bēynîmizde yāzílíp Umudluġ gȫzǘ yolda ḳālíp 196. Zan ėtme biz boşbōşúna dālmíşíġ Dede Ḳember nērgîlem var nērgîlem 192. Seslēnîrem bú sȫzǘv bile bile Dede Ḳember ḳulāġímız dinç ōldú Bȫyǘg nenem bāşín ḳablārdí gile Buġdāní ēktîġ pirinç ōldú Onan sora göze sürme çekērdî Aġācímíz duşmana ḳilinç ōldú Dörbāşínda māví dizliġ dizliġ tikērdî ᶜēbdîl Ḳēdîr ėlānî Kehye efēndî Ōġlú Salman bir subay görevlēndî 197. 193. Dede Ḳember ḫarmānímízí sāvúrdum Dede Ḳember şah Türk ėttî tāḫtíní Şerbe suyú dōldúrmuşam āvúrdum Unutmāríġ dögme burġul vāḫtíní Aḫşam üstǘ kenger āldím ḳāvúrdum Baġlādílar Samāngül’ün bāḫtíní Ėv ekmēgî, turşu sebze bir yanda Ḳoymādílar girsin āltún ḳafasa Ḥāzírlāníp tamata ᶜeyranda 194. 198. Dede Ḳember kȫymǘzün ebēsî Dede Ḳember çölde gȫrdǘm ḥēccî ḳāvúġ Darmānçídí hem nene hem ḥebēsî Yumurtalādí avāsínda üç tāvúġ 242 Aġāclúġúv ne sıcāġdí ne sāvvúġ Oyadāġín Zamanōġlú çolāġí Bir havādí her mēvsîmde sērîndî Ḳāḫsín gȫrsǘn bú olmayan işlērî Usanmāríġ umudumuz yāríndí Tökǘlüptî Ḥēccî Sāḳí’nın dişlērî 199. 203. Dede Ḳember oda yapmaġ daş ister Dede Ḳember vėrdîm sene gȫzǘmǘ Ceyran gȫzlǘ çatma ḳere ḳaş ister İnsanōġlú āldírmāsín sȫzǘmǘ Yāġíş yaġsa çemçeleḳız aş ister Men sāyíram kim gȫrǘp ḳuş üzümǘ Çāġírāġín yāġîş ōssǘn ḳiş ōssún Yėrî nēdî, rēngî nēdî, dādí nēdî? Ḫirli ilde berekētlî iş ōssún Sāldím bunú insannārín yādína 200. 204. Dede Ḳember āvçí avdan dönēydî Dede Ḳember bin āhím var bin viġan Ḥēccî laḳlaḳ damlar üste ḳonāydí Ėyyîliġde ātílġanam ātílġan Çirāġímız yėşîl rēnglî yanāydí Ḳāplíyıptı bú çöllērî hep ḳalġan Ōnú gȫrǘp bir salavat çekēydîġ Tikan kimin ācí cana bātírí Yārínnara umudlārí ekērdîġ Mēnîm ōnúyçún bügün gȫzǘm ātírí 201. 205. Dede Ḳember gögērîrdî türpcik Dede Ḳember sürtmeġ rivez çölde var Ōnúda çoḫ gȫrdǘ bize bú feleg Kȫyǘmüzde ḳazdan, sona gölde var Ēktîġimiz satar bize Ḫēlîl beg Hemen nene āltún dilmic ḳolda var Sānkî ona babāsínan ḳālíptí Bezēnîptî dolāşírí göllērî Kiliminin ucun soya sālíptí Kȫymǘzün her dērdînî bilirî 202. 206. Dede Ḳember ḳurudú sú bulāġí Dede Ḳember kimse sėvmez cabāní Gögērmîrî daha o ḳaz ḳulāġí Sen bilisen burda yōḫtú yabāní 243 Teppelērî ālíp dėve dabāní Ezel günnen içērîmiz vėrēndî Nērgîz bācí yiġiştirip gētîrîp Dērdîmize tirmēndî neynēsîn Hegbēsînî pek sulara bātîrîp Duḫtor ōdú dilimizde aynāsín 207. 211. Dede Ḳember kömelēndî köpeleg Dede Ḳember ne taḫt ḳāldí nede sultan Gėvlîmizde yāşírí çoḫ dileg Mēvsîm bittî yarpaġ töktǘ gül ḫaltan Leylan ḳizin hep ḳısḳānírí melek İnsānlíġın āydínnıġı tāndí tan Sānkî āyín ondȫrdǘdǘ ondȫrdǘ Tan olmassa ḳarānníġdí bú cihan Gülsen damda uzun hȫrǘgün hȫrdǘ Tėz yiḫilî māġrúr olan her insan 208. 212. Dede Ḳember mullam vėrîp bú gücǘ Dede Ḳember ādúv gȫzǘm nurudú Dātlí şirin bú dallarda gēvîcî Yėşîl butum daldan düştǘ ḳurudú Bol bol ōlúp kēşînç, ḥēvîç kündǘcǘ Ḫestēmîzin cāní yėrde çürürdǘ Bezēdîptî kȫyǘmüzün bāġíní Şifāsín Allā vėrsîn ḳurtulaġ Güvenç billiġ sāçímızın āġíní Sėvgîllērî şad günnērî biz bulaġ 209. 213. Dede Ḳember üz dönderme o yana Dede Ḳember tikan gülǘ sarārdí Toplāmíşam burdan dātlí buyana Top sararan oda dātlí dārrídí leᶜnet ōssún sözlērînen cayana ᶜāşíḳ gėvlîm ādúvın öz yārídí İnsan ōdú sözde ḳālsín caymāsín Ōnúyçún men bele dimdig durmuşam Mēclîslerde dėdîḳōdú saymāsín İşkenceye sēnǘvçin can ḳurmuşam 210. 214. Dede Ḳember apārdílar serēndî Dede Ḳember kimsem ḫaḫa buġrādí Derman ōlú her derde tirmēndî Çoḫ kimseler öz gününe oġrādí 244 ᶜēdîye nene yėr almāsí doġrādí Leylannar sėvezler ḫėrḫîzlîġî Pek yaḫādí bir küpeye dōldúrdú Çēkîlmeden ḥaḳ terefe durallar Ḳısḳanclārín üzlērînî sōldúrdú Kȫtǘlērî ḳirparçālíyíp vurallar 215. 219. Dede Ḳember gēldîm tēsbîḥ düzmeġe Dede Ḳember hāní o ḳazan bulaġ Gök çinnide ḳurú ērîg ezmeġe Etrēfînde perpeneyden topalaġ Ögrēnmîş ācílara dözmeġe Bıraḫ bizî doya doya saz çalaġ Mēnîm pāyím Allā bunca vėrîptî Seslēndîreġ içlî nāzíg tillērî Yurd sėvgîsî pek ḳāníma girptî Saynadāġín ḳafasta bilbillērî 216. 220. Dede Ḳember dam dirēgî çatlādí Dede Ḳember şah damārím sennēndî Pulut ḳōydúġ ataşlarda partlādí Tēmîz ḳāním ḳānúvdākî ḳannāndí Ḳirḫ kindinin yāġíşí ḳuvatlādí Üzüm gȫzǘm, düşüm ᶜēynî cāníndāndí Bú çöllerde çöl çārptím ibindî Şāfíḳōġlú Mehemmed vatandāşím Şifa olmaz çibin de he çibindî Kerbele’de Seᶜdētîn var ḳardāşím 217. 221. Dede Ḳember kȫymǘzǘn bir ḳizî Dede Ḳember kabab köze dayāníp Havan ḳurup döger neᶜneᶜ yārpízí Ḳaş āltínda sürme göze dayāníp Dātlí ōlú Leylan ḳāvín, ḳārpízí Mēnîm gėvlîm birtek söze dayāníp Şirinliġde dōyúlmaz bal dādínan Ḥeşre kimin men o sözden caymaram Hep ḳārpízlar olāníptí ādínan Cayannārí ėyyî insan saymaram 218. 222. Dede Ḳember mullānín namāzlíġí Dede Ḳember köyde azan seslēndî Gül esēnîn gözel rēnglî dizliġî Söz ḥakattan baġda ḫazan seslēndî 245 Yarpaġ töktǘ dallar yāndí ḳurudú Nāmís savar yüz aġėder aġ işler Mēnîm üzüm bú sebebden çürüdǘ 227. 223. Dede Ḳember ḳurdular māzíní Dede Ḳember zaman ḫarap ōlúrú ᶜāşíḳ kimin ögrēnîller nāzíní Birgün ōlúp üzüm şarap ōlúrú Naibōġlú Rēşîdōġlú Ḳazāní ᶜāşíḳlara umud sarap ōlúrú Her çünü ḫātírlādím bir anda Ācí bize umud sarap olmāsín Yėr āssínlar cennet bāġí gülşanda Gözlērîmiz ḳānlí yaştan dolmāsín 228. 224. Dede Ḳember sȫzǘm dėdîm baḳḳala Dede Ḳember zēngîn sėver parāní Ḳurban ōlúm men o bayaz seḳḳele Ama para saġlamaz bir yarāní Çārşílardan āldím badam çaḳḳala Yāzúġ ōssún aġ ėdîller ḳerēnî Memlekete gönderēġîn armaġan Bú insannar pişman ōlú soradan Ḳārşílıġını göndērsînner yaş soġan Ḫėr görmezler dalda açan ḳuradan 229. 225. Dede Ḳember aḫtaranan tapanan Dede Ḳember ḳere buḫur dȫkǘller Yāpí yāptím köyde yāpí yapanan Döge döge öz özlērîn ȫgǘller Uzaġlara daş furlāttím sapanan Ḥēccî ḳāvúġí ᶜēccî diyib sȫgǘller Ḥemdōssúnki dostlāríma degmēdî Uyġun dēgî ḥēccî ḳāvíġ sȫgǘlmez Ehlētîmiz kimseye baş egmēdî Her bir zaman Ḳerebuḫur dȫgǘlmez 230. 226. Dede Ḳember ḫünkār sene ḳardāştí Dede Ḳember zēytînnen yaġ ėdeller Yėrlîside şerēflî vatandāştí Ürēgîmde daġ üste daġ ėdeller Uşaġ çaġdan gėvlî dōlú atāştí Merdeneler işlērîn saġ ėdeller Dedēsîde Ḫurmātí’da yėrlēşîp Saġ olannar saġ ḳōnúşú saġ işler Ōnún ḳāní ḳānímızdan birlēşîp 246 231. 235. Dede Ḳember çinar dālí uzāníp Dede Ḳember çoḫ uzāndí ḫayālím Atrāfínda güller reng reng bezēnîp Men ᶜāşíḳam ḥaḳ vėr mene ḳoy dayāním Eşref gülǘ pembe rēngî ḳazāníp Tārîḫ ōssún ācí günüm matālím Gėvîllere mutluluġu bāġíşlar Tārîḫlerde kitablarda yāzílsín Orda ḳonar bilbil ḳumrú he ḳoşar Ḳoyma mēnîm can cigērîm ēzîlsîn 232. 236. Dede Ḳember baḫ ᶜebdāllíġ pōstúma Dede Ḳember gėç dėmeġden gėcelēdîm Çālíşıram söz gelmēsîn üstüme Uzun yolda ḳōnúşmaġdan acāldím Her bir yėrde salam ōssún dōstúma Emeklērî çeke çeke ḳocāldím Teleᶜfer’den Mendēlî’ye gēlînce Bayaz düştǘ saçlārímın rēngîne Sābr’ın size sāyġísí var ȫlǘnce Gēnçlîġimi sāldí feleg çēngîne 233. 237. Dede Ḳember nāḳíşlārdíġ gėcēnî Dede Ḳember saf gėvîller bulanmaz Kȫylǘ ḳizler terk ėttîler peçēnî Sanma sȫzǘ zaman terse dolanmaz Parmaġ dişler yad ḳizinî sėçēnî Aġlāmíyan gȫzǘ yaştan sulanmaz Ergen ḳāllíġ yad ḳizinî sėvmērîġ Aġlamaġdan gȫzǘm ḳannan sulāndí Sırat ossa kȫprǘsünen gėçmērîġ Zamānímda işte terse dolāndí 234. 238. Dede Ḳember ḳoz ᶜeşrēsî ḳābíní Dede Ḳember genç olmāríġ biz daha Suya sāldíġ saflamaġa şābíní Çoḫ mutluyuġ şükür ōssún Allah’a Sėve sėve herkes arar bābíní Ekmēgçîn baş egmērîġ biz şaha Bizde sēnî gözbebēgî arārdíġ Āclíġıda ōrúç olmaġ sayāríġ Çünkü dalda bir mėvîġ bir dādíġ Daş gēmîrriġ, torpaġ yērîġ doyāríġ 247 239. 241. Dede Ḳember kervānímızı yüklēdîġ Dede Ḳember dērvîş budaġ dāríldí Herētǘre, kerēvîzî peklēdîġ Bahar gēldî mėv yarpāġí sāríldí Destānúva son ḳōnúnú eklēdîġ Yādímızın bāġrí bāşí yāríldí Sāyġílārím yėngî ḳōnú bulana Çünkü gȫrdǘ biz birliġde yāşíríġ Salam ōssún destānúva dalana Deryah ōlúp müjdelerde cōşúrúġ 240. 242. Dede Ḳember sārí ḳāvín āsíldí Dede Ḳember tāptíġímí yėtîrdîm Pembe ᶜete doġanda bāsíldí Ḳere Ḥesen almāsín gētîrdîm Gidenlerden her bir ḫeber kėsîldî Destānúvî üz āġlíġdan bitirdim İller ōldú uzaġlara bāḫíríġ Ḳal sāġlíġdan yōlúm düştǘ uzaġa Göz yaştan üzümüzǘ yāḫíríġ Allā bizî hiç salmāsín tuza 4.12. ḲOCA ḪÜNKȂR DESTANI Şemsettin Türkmenoğlu tarafından yazılmıştır. 135 beşlikten oluşmuştur. Kerkük’e bağlı olan Tazehurmatu nahiyesinde bulunan Tekke adıdır. 1. Ḳoca ḫünkâr gür tatarlar gėttíler Can şad ėder baġlārínda ḫelvētî Ḫürmātícıḳí darmadāġín ėttîler Baġlārímız yėşîl fistan biçirî Ḫalḳ toplāníp ōnú tēᶜmîr ėttîler Orāġímız ellerde ḫėr biçirî O Ḫürmātícıḳ ōldú Tezeḫurmātí 3. Yāpílyapta āldí yėngî surātí Ḫurmātídí gėvlîmizin tek vārí 2. Baġ baġçāsín, şalġam ārḫí suvārí Ḳoca ḫünkār işte Tezeḫurmātí Gȫzǘ toḫ istemez baġ duvārí Ad vėrîbtî üzüm, nar hem ᶜārmútú Men bilirem o bāġíndí o fitil 248 O dikliġüv hȫrgǘtmüştü düşmānǘv Ḫarman duzú, ᶜāşíḳlārín meydāní Tārîḫ bōyú bēkçîlērçîn var şānúv O yōrġúnluġ dērdlîlērîn dermāní Teze dėdîm ama ḳoca yāşí var 9. Çoḫ ḳiymētlî incî, dörden dāşí var Ḳoca ḫünkār dam, duvārí görendeġ 5. İgid ḳizler suvallar bayaz torpaġ Ḳoca ḫünkār işte Ḳirḫeler burdādí ᶜēbdî gülǘ ḳizler bekler nisāní Her ḳurnānín başḳa başḳa var dādí Çāmír yuġur ḳat il ādí samaní Ḳoymaz ḳiyērkî uzādsín o yādí 10. Sēnî görsem ataş ürek ōlú ḳar Ḳoca ḫünkār ḳuruyubdu gürdere 6. Vėren ōlúp ḳirilibdî çoḫ cere Ḳoca ḫünkār ḫarmānín teppe bizde var Seḥer vāḫtí ḳāvíşmırí yar yara Nērgîz ḳaplar üstünü her bir bahar İstēdîġimi görēydîm sú yōlúnda Gün batarken ordan gėçer nāzlí yar Gümüş dilmiç vāríydí ki ḳōlúnda Yāzmíşıydım etēgǘvde ādíní 11. Ḳāvúşmāġín orda āldím dādíní Ḳoca ḫünkār ᶜosman Afa nişānúv 7. Bėşîk tepe, ḳereḫāndí o şānúv Ḳoca ḫünkār kervānçílar durāġí Herkės billî ondādí her yānúv Ḳarānlúġda yōlçúlārín çırāġí Bizden āldígenclerî, seferbērlîk Cömerd ḫuylú reḥet ėder ḳonāġí Bizlerdēdî şeref, ġiyret hem ērlîk Yalan, temeḥ, riy, saḫta bilmērîġ 12. Bir āsílıġ yiḫilene gülmērîġ Ḳoca ḫünkār yurdumuzda, ḳala var 8. Dedem dėdî yoldaş tāní yola var Ḳoca ḫünkār, ḫarman duzú gȫrǘndǘ Çünkü billî yolda yüz bin bele var ᶜēmmîm ḳizî cincir ḳōştú yōrúndú Arḫadaş ol bir baş arḫadāşína Bir yuḫuydu ḳalmādí iz gör indî Yoḫsa olma bir aş arḫadāşína 249 13. 17. Ḳoca ḫünkār ḳalmādí seḳḳel ḳuran Ḳoca ḫünkār budú matāpçí bāġí O ḫėrsîzler ōlúbtular mal satan Baġ seḥēbî kilim döşer çardāġí Āclíġ bittî arḫāyíndí her yatan Ḳāpí āçíp her an bekler ḳonāġí Yaman āclíġ herşey ėder insāní Utanmāyín zaman ālín çardāġí Ḳurta döner, tānímaz dost duşmāní Yėyîn için bes ḳirmēyîn çanāġí 14. 18. Ḳoca ḫünkār begēnmîşem ḫuyuvu Ḳoca ḫünkār İbav bāġí nōlúbdú Çürēmîzde herkes sėver kȫyǘvǘ Ḳonca güller bilmem gülap ōlúbdú Ḫėr gētîrî “Bėşîr” içer suyyuvu Ḳonaġlārçín dibek ḳahva dōlúbdú Yaġ yāġíş durmadan yaġ vur pele Bilmem indî Duḫana ḳālíbdí Güneş çiḫsin, tāḫíl gēlsîn sümbüle MuşurKehe yan piş yėre çālíbdí 15. 19. Ḳoca ḫünkār bāḫtím bāġlí ḳālíbtí Ḳoca ḫünkār Fataḫan bāġí baġ olmaz Her bir sėven murāzíní ālíbdí Girmēdîmse ürēgîmde yaġ olmaz Şum tēlîḥim mēnî derde sālíbdí Ḳāvúşmassam hiçte yaram saġalmaz Cümᶜe günǘ bir imama gidererm Şükür dėsîn Ḫurmātí baġ arāsí ᶜāşíḳlārçín ḫėrlî düᶜe ėderem Yara ḳāvúş ḫülvēttî baġ arāsí 16. 20. Ḳoca ḫünkār Kērkǘk’ün baġ bostāní Ḳoca ḫünkār bizde tülkü üzümǘv Her bir bahar çerşembe sürseyrāní Ḥeyran ėder aġacdākî düzümüv Köle Rıza gözler Şükür ḥeyrāní Ōnú yendem de gel bir gör üzümü Ōġrúyuzda ḥāzírlādíġ çardāġí Çōḫ yiġērdîm Sultan ᶜēbdúllah tutu Ḫoş gēldîyiz size āçtíġ bú bāġí Bahar günü içērdîm āġíz sütü 21. 250 Ḳoca ḫünkār işte ḳonaġ pervērîyîġ Çimrāníbda, gögden ēndî tėz suya Şānímız bú ḫizmet ėtmeġ sėvērîġ Safa sürdǘ bālíġdan doya doya Dosta ḳalḫan duşmānímíz dögērîġ He diyērdîġ ḥēccî laḳlaḳ havada Uçāġímız daim yanar tütünlü Hiç bilmēzdî yumurtāsí tavada Sōrún bizî biziġ sȫzǘ bütünlü 26. 22. Ḳoca ḫünkār zefer günǘ bayraġ as Ḳoca ḫünkār gözel ᶜedet var bizde Birde silkin dön bize Kehye ᶜabbas Çēkîlmeden ḳōnúşuruġ söz üzde Al silēḥǘv yādí ayaġ alta bas Yādí yiḫip saḫlamış dost gözde Ḳēsîm Keyhe durup sene dayaġdí Tāní bizi zinnev dēgîrmēnîyîġ Rēşîd ḫurşit çoḫ zirēgdî oyāġdí Tezē’mîzin hem suyú hem dēnîyîġ 27. 23. Ḳoca ḫünkār dērîn ḥesret çekēydîm Ḳoca ḫünkār sú ḳaçar dāşí dolāní Yad ḳōlúnú yüz ēlîmnen bükēydîm Dēgîrmēnçîye bāḫtíġçam baş dolāní İnsānlíġí sert gėvlînde ekēydîm Dura dura gȫzǘmde yaş dolāní Ḥaḳ yōlúnda ḳilî kiye bölēydîm Dēgîrmînçî vėrrem sene arpāní Nēsîmi’yem ana elḥāḳçín ölerem Men kervēnçî dart mēnîmçin buġdāní 28. 24. Yaşta ḳurrú ayāġína yanāydí Ḳoca ḫünkār ḳarlanḳuçlar tāpíldí Onda herkės ḳismētîne ḳāndí Direglerde yuvalārí yāpíldí Māġrúr kimse hop hōpúnan enēydî Yiġiġî çöp gene yėre sēpîldî Güne benzer her bir ḥaḳ söz gȫrǘnǘ Bahar ōldú dėdîm ekmek yāpíldí Ona oyan āydín ėder gȫrǘnǘ Ḳōḫú ālíp bizim ḥeyder tāpíldí 29. 25. Ḳoca ḫünkār millet için can vėrrem Ḳoca ḫünkār laḳlaḳ ḳōndú bú köye Ḫāyínlardan uzaġ düşüp yan vėrrem 251 Yurdum için şah damardan ḳan vėrrem Dara bekler damardan ḳan almāsín Bú an küçüg yurd ḥāḳíydí üstüme Genclērîmîz hēpsî ġiyret ḳavāndí Şēhîd düşsem vasyēttî her dōstúma Ḫāyínlārí arāmízdan ḳavāndí 30. 34. Ḳoca ḫünkār kimse ḳusur ḳoymādí Ḳoca ḫünkār ḳere günden çiḫēydîm Ḥemze Baba İngilize uymādí Millētîne ḫāyínlārí yiḫēydîm Ḳārşí ḳōyúdúv ėttîġinen caymādí Buġāzína ᶜēccî ḳāvúġ siḫēydîm Bú igidliġ bōyúmuza biçilip Dėme aslan ḳocāldíysa yėlînî Ḳahramānlíġ şerbētîmîz içilip Ōnú bil ki yėrî gesse silkinî 31. 35. Ḳoca ḫünkār Sēmîn ᶜābúş yāşírí Ḳoca ḫünkār bizde yōḫtú gȫzǘ dar İnglizi bāsíp yollar āşírí Herkės bilî yurd sėvgîsî bizde var Duşmannārí munú gȫrǘp çāşmírí Merd igidler ōlúllar vatan pervērî Ḫurşıd Sefer, Ḥüsen Ḥēmdî Ḳahraman Yurdu sėven töksǘnde ḳan, vėsîn can Yabānçíní olar ėttî pērîşan Bizden olan her dem, her an, yāzsín şan 32. 36. Ḳoca ḫünkār ataş Ḫēlîl ḳalāydí Ḳoca ḫünkār pasvan ōldúm ḳula da Bārúd yāpíp duşmannara çalāydí Dēgîl aġa ḥürmet ėttîm ḳula da Āvçílíġím o yādíma salārdí Tikan basmam ᶜezyet vėrmem gülede Bārútuydu duşmānímız gȫzǘne He diyerem ana kimin yar olmaz Gulop iydî dostlārímíz üzüne Noz ōldúġúv yurd kimin diyar olmaz 33. 37. Ḳoca ḫünkār kimse ġeme dalmāsín Cēlî ᶜĀlî ne yaltāndí ne ōydú Ḳōyún bāşlí, ḳōrút dişliler ḳalmāsín Bēgçîsinin aspap aspābíní sōydú 252 Ōnú tutup parāsína düz ḳōydú Tāḳí dāyí umud kėsmez reḥmetten Ēsîrliġden ḳāçíp dōlúp bú yurda Kilim, kėçe, bėz, çereke işlērdîġ Rus ilinde av olmādí kor ḳurta Mal almādíġ yabāncíní şişlēdîġ 38. 42. Ḳoca ḫünkār kȫyǘmüzde ēskî iş Çirçir ḳurup pāmbíġ alaġ ḳuzaġdan Tārîḫlerden esērdî her bir ḳērîş Bėz işliriġ ōnú gireġ öz aġdan Hele ḳālíp eskî ᶜedet hem giriş Çėvîrmērîġ gelen bėzî uzaġdan Çiḳal tepe, seḥsili güllü teppe Çigid āyír ḳuzaġdan Bēḥrîye ᶜete Orda buldum āltún lire bir küpe Ḳizler ḳōyúsun ōnú ḳēmîş sebete 39. 43. Ḳoca ḫünkār ne gözēldî girişler āndî kimin bėz işlērdîġ girērdîġ Cülḥe Sādíḳ hem kilim hem bėz işler Her işten biz yapārdíġ toḫ yērdîġ Durmaġ bilmez ne çırıġ ne girişler Ter tökērdîġ ēktîġîmiz biçērdîġ Merd olannar işler loḳma ḳazāní Yabāncíya bōyún egmez insānníġ İl ōnkî ay ḳalmaz şölen ḳazāní Olarda yaltanana duşmānníġ 40. 44. Ḳoca ḫünkar felegden bir ḥisse ḳap Ḳoca ḫünkār ācíyan yoḫ yāşíma Nuru ᶜĀlî ḳoncalardan gilap yap Mulla Ḥesen bir ōḫúsún bāşíma Ōnú yāpíp şad gününde üze sep Yüce Allā sú sēpsîn atāşíma Şēkîrden bir rēngkî kėçe al gētî Men gȫçsîzem Sēyyîd Ḫēlîl kümbētî Ḥēccî Kamal gözel işler sebētî Sene gēldîm göster mene himmētî 41. 45. Ḳoca ḫünkār kilim al ḥür Eḥmet’ten Sefer Mēcîd ḳoy yoḫlāsín yarāmí Dursun dayza yüng ēgîrîp zeḥmetten Baba Nāḳí bir düşünsün çarāmí 253 Berber Fētḥî Timar ėtsîn yarāmí Nuru ōḫúr gözel Kerem havāsí Gērçî yaram ölmez bir ᶜaşḳ yarāsí Ey aġalar üç dērdîm var sėçîlmez Bir ḳāvúşmaġ derdlērîmîn çarāsí Yōḫlúġ, ȫlǘm birde yardan gėçîlmez 46. 50. Ḳoca ḫünkār dėme ḫeste düştüm men Çāyçí Fetteḥ ḫizmet ėt ōtúrana Ḫestēmîz var Topal Ḳember ḥāzír sen Taḫt üstünde ōtúrup biġ burana ᶜĀlî Berbe ḳaḫ bizimçin yap derman Dişleme vėr ḳanşardākî durana Kȫyǘmüzde ḫelḳe ḫizmet ėttîler Çeyḫanavda çoḫ dinnērdîġ matālí Rüḥlērî şad bú dünyeden gėttîler O bitende ōtúrāní mat ālí 47. 51. Ḳoca ḫünkār Seknebāní zikir ėder Ḳiş gėcēsî çāmír köre manḳala Āhím ebe dōġúzdurdu şeker ėder Etrēfînde söz ḥekētî hep dala Beste ᶜete ḳurban tutar nēdî ėder Yōlúm gȫrǘm yāndírín fitil lala Oġlan olsa muştuluġu alacaġ Ḫozgam ona.. Eglencēydî her gėce Yėrîn sālíp üç gün orda ḳalacaġ Dillerde matal, ōyún, tapmaca 48. 52. Ḳoca ḫünkār ḳuruyubdu göz yaştan Ȫlǘm ḥāḳtí birşey yoḫtú ēlîmde Ḥeme ġērîp ġemlērîmî sav baştan Yāním yėrde, şahadat var dilimde Dēllî Ḫursid gȫzǘ ḳorḫmaz ataştan ᶜemel dōlú yük aparram bėlîmde İşte bōyúdú kȫyǘn igid çobāní Gidergeyem nenem yėrîm düzlēsîn Ḥaḳ yōlúnda ücündēydî he ḳāní Hedelede, bāşím üstünde sazlāsín 49. 53. Ḳoca ḫünkār çobānín nay, yuvāsí Ḳoca ḫünkār fālçílardan uzaġam Bāġímızdan yüksēlî ḫoyrat sēsî Yad ellerde āçílmamış ḳozaġam 254 Lekkēsîzem öz ilimde öz aġam Evel Allā azarlārím bir bitsin Şil ḥāḳḳínın cādísína inanmam Şifa vėrîp istemēzdî parāní Yėşîl dalam her ataşdan men yanmam İndî duḫtor pulsuz sarmaz yarāní 54. 58. Şafaḳ söker Gülnaz tēndîr sālírí Ḳoca ḫünkār bir az ara sor bizî Sārí ineg bizāvíní yālírí Ḳedēmîvde olsa kēsîm bir ḳuzú Çoban Meḥav nāḫírını çālírí Olmādíysa kēsîn bayaz ḫōrúzú Bayaz ḫōrúz dam bāşínda baynādí Deᶜvētlîyse sünnētîne Murtuz’un Kȫmǘr üste demlenen çay ḳāndí Ḳurban āşí bişirmişiġ at düzün 55. 59. Bayaz nene yüz erkekten ḳuvātlídí Üstümüzde ḫėr bereket yāġídí Ḥaḳlaşmāzíydí ōnúydan hiç bir ātlí Fatam bācí ḳōyúnlārí saġāydí Birde gelmez ōnún kimin cürᶜētlî Bú gėcēyçîn buġaz ineg doġāydí Kȫyǘmüzde uzun ᶜümür o sürdǘ Erkek doġsa āhtí imam ᶜabbas Yüz igirmî il bir ᶜümürde ne gȫrdǘ? Evel Allā kēsîp vėrrem herkese 56. 60. Ēlîmde var cömērdlîġin bayrāġí Ḳoca ḫünkār babalārín diyārí Girmez köye rēzîllērîn ayāġí Sufilērîn, Zāhîdlērîn gülzārí Ḳonaġlara daim āçtíġ ḳucāġí Bizde yaşar Fuzli’nin işᶜārí Bāġíşlasın Ḥemze Baba bāġínan Nēsîmi’di bizde şiᶜir nişāní Ḳaça gēlîm cihan şāhín daġínan Baġlārímíz şaᶜirlērçîn döşēnî 57. 61. ᶜḳı zahra burāḳçíġí ḳoy ėtsîn Ḳoca ḫünkār ne ḫayāldí ne dişler Ḳurtulāydím bėl çaḫārí ḳoy gėtsîn Budaḳ baba, ᶜĀlî baba dērvîşler 255 Bizde iman çāyír kȫkǘde işler Sennen olan yüce şana olāştí Fētîḥî baba, Tāptíġ baba, ḳāyġúsuz İşte sesen kȫyǘmüzün işiġî Sultan ᶜēbdîl, Yünüs Emre, birde siz Sen yapasan gėvîllerde ḳiriġî 62. 66. Ḳoca ḫünkār aġ seḳḳēlî babalar Ḳoca ḫünkār ḳelbe iman soḫsan Ḥürmet ḳiler size bütün obalar Ȫgǘt dōlú şiᶜirlērî ōḫúsan Tekkēvîzde ḳābúl ōssún tobalar Allā diyip çal şeytana ōḫú sen Tebᶜēmî kes men gēlmîşem imadada Sen gidēnî ġem ortāġímdı mēnîm Mēlǘl kimse ḳalmāsín bu obada Ȫlǘm ḥāḳtí āḫír çāġímdı mēnîm 63. 67. Ḳoca ḫünkār sēyyîdlērîn ikrāmí Ḳoca ḫünkār ḫaḫ āġzúva bāḫírí Düᶜe yāzíp herkes ālíp marāmí O ḫėr düᶜev güneḥlērî yiḫērdî Dēḫîl düştüm bir saġāltsín yarāmí Gör şeytāní üzǘ ḳāpúyú yiḫērdî Ya sēyyîdler evel Allā sora siz Ḳoca ḫünkār ḳābúv bāġlí ḳalmāsín İşte gören ȫgǘvizde çȫktǘm diz Sene gelen baḫtlar bāġlí ḳalmāsín 64. 68. Ḳoca ḫünkār sen bir āġírla bir az dur Ḳoca ḫünkār gözēldî her bucāġúv Sēyyîd ᶜāşúr ḳanat āldí ōnú gör Yoḫsullārçín daim yanar ocāġúv Karamātí ḳir ātlídan sen bir sor Boş ḳalmāsín berekētlî ḳucāġúv Meded Allā diye diye şiş vurar Beslēnîrî ḳāpúvúzda yōḫsúllar Her zeḥmētî göze almaz ḫoş görer Ḫeste ḳullar, kes kimsēsîz o dullar 65. 69. Ḳoca ḫünkār arāmízdan şer ḳāçtí Ḳoca ḫünkār yōlúv dādí evlādúv Karamātúv yōlúmuza nur sāçtí Yükü āldí onnan sora aḥvādúv 256 Yüz il gėçsede hiçde itmez bú ādúv İgid olan sileḥ çekmez dōstúna Nurlu yōlúv cennete gėden bir yol Ėyyî dōstún ōġrúna men baş vėrren Cennētlîydî ḥāḳḳí sėven her bir ḳul Çēkîlmeden for ataşa men giderem 70. 74. Ḳoca ḫünkār ḥēccî ḫünkār vēlî Ḳoca ḫünkār dergaha yol bulāydím Sōfúlārín gülzārínín gülüdǘ Muraz ālíp gėvîlden bir gülēydîm İlah-î ḳilincidî, dilidî Ḫėr, düᶜevden istēdîġim alāydím Kėşke birgün mezārúví görēydîm Ḳan ḳusmuşlar bāḫtíma daş ātíblar Ḥürmet ḳilip ḳanşārúvda durāydím Ḳāpímdaki bala zēhîr ḳātíblar 75. 71. Ḳoca ḫünkār gētîrmişem fitil yaġ Ḳoca ḫünkār sōfúlúġúv Bektāş’tí Bācím Zeynep yāndírgınan bir çıraġ Kȫyǘmüzde her mēclîsin sen bāşí Duvara as āydínlansın soldan saġ Sene gēldîm al gėvlîmnen atāşí İşiġ kimin gėvîl āydín ōlāydí Yėr üzünde Allah’ın pek ḳulusan İtkin kimse yurduna yol bulāydí Arāmízda ēvlîyasan, dōlúsan 76. 72. Ḳoca ḫünkār dērdlîlērdî ḳonāġúv Ḳoca ḫünkār çoḫa ᶜaba girişǘv Yara sārsín baḫt āçsín nur bulāġúv Şaḫra, cincir, aġac yaba çoḫ işǘv Dērdlîlērçîn āçíġ ḳālsín bulāġúv Sene sınıp ēyîp baba dērvîşǘv Ēvlîyalar Allah’tan güc ālíbalar Siz var iyken ḫėr, bereket vāríydí Gėce gunduz ona bāġlí ḳālíblar Onda herkes birbirine yāríydí 73. 77. ᶜebdal olan çurġalānsín buna Ḳoca ḫünkār göster nurlu üzǘvî Düz yėrîsin söz gelmēsîn üstüne Sene gēldîġ dinniyēġîn sȫzǘvî 257 Gėvîl titrer ėşîdendem sāzúví Her bir işte ḳāldírıp Ḳurān’í Gėce gunduz āçíġ ḳōydúv dergāhí Tutuşuptu İlāh-î ᶜaşḳ ādína Ḫelḳ içinde erenlērîn sen şāhí Çoḫ girērdî bir gögērçîn dōnúna 78. 82. Ḳoca ḫünkār bektāşîler mürşidtî Ḳoca ḫünkār sēnî ḳelbe yar tuttum Gėvîllerden her bir sēsî ėşîdî İnan mene başḳāsíní unuttum Bú dünyede her māzlúmún ėşîdî Derde dȫzdǘm, çoḫta ācí söz uttum Zālímlār ḳilinc sȫzǘ kēsîrî Dērvîş kimin he çāġírram ya Ḫunkar Dergāhúvdan gülab ḳōḫúsú ēsîrî Sene yaram sende gel ol mene yar 79. 83. Ḳoca ḫünkār bir ḳuş ōldúv uçmaġa Ḳoca ḫünkār yārdímçıdı Ḫıdır İlyas Ḥaḳ Yōlúnda diyarlārí gėçmeġe Yorma mēnî murāzím vėr dādím kes Müslümānçín çiçek ōldúv uçmaġa Bir şad ōlúm duşmanlārím tutsun yas Bir gün ögce dārġínnarı bāríştır Murāzím vėr yānúvda mum yāndírım Ḥaḳ sėvēnî gök ḳātína ulāştír Dam üstünnen aġ bayrāġí ēndîrim 80. 84. Ḳoca ḫünkār pervane ḳul ōlúpsan Ḳoca ḫünkār ᶜēbdîl ᶜēzîz imāmí Cafa çēkîb cenete yol bulupsan İnanç budu sen uşaġdan al nēmî Nur ōlúbsan gėvîllere dōlúpsan Şad olāydí yurdumuzun her dēmî Tānrí sirri gėvîllere yol bular Millet hele niyet üste yāşírı Ḥāḳḳí sėven ḥāḳlílara ḳul bular Allā diyip çētîn yollar āşírı 81. 85. Ḳoca ḫünkār ėvlîyalar sultāní Titrēdîrem dur Ḳember ᶜĀlî gēldîm Dērvîşşāní er nēfsî, yüz nurāní Evel Allā derdlērîme çar buldum 258 Şifa buldum içten ėyyî güldüm Baġda gülüvîn vuruldum yay ḳāşína Derde düştüġ azārínan aġlādíġ Ōnú sėvdîm sileḥ çēkîb he alaram Darman yāpíp yüz yarāmíz baġlādíġ Vėrmeseler yan ȫldǘrrem yan ȫlērem 86. 90. Ḳoca ḫünkār ḳālíp erēnlî zēytîn Söz ālmíştım gȫrǘm yārí biçinde Şifa iste zeyrātína gėt üç gün Gel ḥālím gör o yar biçin biçende Evel Allā saḫlāsín gün be gün Men içinde ȫzǘv zēhmî içinde Üzlēşmîşiġ ona dōġrú söz üste Çoḫ baḫaram göz toḫ olmaz o baḫar İmānlíġ Allā var her nefeste Gȫzǘn süzer her baḫanda ėv yiḫer 87. 91. Ḳoca ḫünkār gör ḫėr ḫuda kēsîldî Ādí ḳizdî, ȫzǘ sānkî pērîdî Yōḫsúlluġa bú ḫēlḳîmiz bāsíldı İnsan dēgî, bir az onan bērîdî Bayaz daşta bayaz bayraġ āsíldı Ōnú allam gėvlîmin tek vārídí He diyērdîġ Allā bir yāġíş ėle Bir bāḫíşta ālíp gėvlîm apārdí Ėderseyde dam duvārí yaş ėle Tek gülüşü baştan sıfıra ḳopārdí 88. 92. Ḳoca ḫünkār sene destan yazaram Ōġlúmuzun günde sēsî çiḫirî Yōrúlmadan dört ḳurnāví gėzerem Ėv dāġílıp, ḳapḳacāġí yiḫirî Ne vaz gėçer, nede yoldan azaram Bú gidişētî cānímızı siḫirî Yoldan azan bizden dēgî vel ōssún Ėvlenmēġdî niyētîkî biz bildiġ Ḫėr görmēsîn gözlērîne ḳum dōssún Ānníyıncaġ çoḫ kėflēndîġ, çoḫ güldüġ 89. 93. Ḳoca ḫünkār girdim girmi yāşína Gör bāyníyıp ōġlúmuzun ḫōrúzú ᶜaşḳa düştüm gėtîm baġlar bāşína Toy istirî çāşírdıptı o bizî 259 Bildiġi var, begēnmirî her ḳizî Nāmís, ḥaya ḳābúl ėtmez āçíġ üz Rāzí ōldúġ “Baş göz” ėdeġ ȫzǘnǘ Bele gȫrdǘġ bele bulduġ ḥayātí Birdenēdî nece ḳirērdîġ sȫzǘnǘ Kar ėtmeseġ uttuzmuyaġ mayāní 94. 98. Ėv olmāġçín, kimî alaġ biz dāldíġ Tōyúmuzda her ḫizmete ḫāní Ōġlúmuzdan ḥakat ėttîġ söz āldíġ Şabaş ile heleylere baḫāní Ḳizî sōrdúġ sōrúnucaġ ḳāpí çāldíġ Gel sėvîntir, bāşína gül tāḫínı Ēlçî diye bir kî arvad gėttîler Şabaş vėrîp her kės āçsín kisēsîn Söz ālínca, hemen kės biç ėttîler Çal dāvúlçu vur ḳasaba bestēsîn 95. 99. Toy başlādí ḳāldír ḳilinç hem ḳalḫan Ḳoca ḫünkār Kevser geçe kelāvín Topal ᶜabbas bú meydāndí bú şeytan Teze piya ḥāzírlāsín pilāvín Ḥeccev zeynel ḳilincǘv çek dur dayan Gülnaz ᶜete bişirsin toy pilāvín Bir ᶜedēttî ḳilinç ḳalḫar tōylarda Helhele vėr bú Memed’in tōyúdú Turkmanlara tōy, beyrāmdí köylerde Yüz maşallā gȫrǘnen beg bōyúdú 96. 100. Ḳoca ḫünkār Ḫarman duzú var köylerde Ḳoca ḫünkār tōyda herkes ter töker Gēl orda gör oġlan ḳizî bir tōyda Kürekēnîn sāġdúcí subḥe çeker Gėvîller şad kimse gȫrǘnmez vayda Sōldúç ise heley teper baş çeker ᶜise Sēmîn at oynāttí her tōyda Bizim köyde sėvenler he toy gözler Bayaz ātlí ad vėrmîştî her köyde Meger tōyda yara bāḫsín toy gözler 97. 101. Ḳoca ḫünkār heleylerde gȫrdǘġ biz Ḳoca ḫünkār ḳālmíyāġín biz yasta Pėştîmaldan uzun ȫrtǘ arvad ḳız Kȫyǘmüzde gēlîn gēlî at üste 260 Onda ḳalḫar her kelleden bir beste Daban ḫençer he yāḳíşı Ḳēyîn nene güzgü, kēfkîr ḳāldírı Dāvúl, zurna yėddî gėce yėddî Oynamāġí bú ᶜelēmî dāldírı Bizim köyde bele gėçer tōy, dügün 102. 106. Ḳoca ḫünkār göster bize şen ȫzǘ Gėce ōldú gėtî yātí ayaġ Denden heyvaz çāġír ėle bizî Seḥer ōldú erkek arvad hep oyaġ Paḳla ᶜesker sėvîndir oġlan ḳizî Heley tēpîn ne yōrúlaġ, ne cayaġ Safa süreġ gėvîl ġemnen ḳurtulsun Toplar başlar bizde çȫpǘ heleyden Sėvînmeyen yüz bin derde tutulsun Seḥer dēgî heley biter salaydan 103. 107. Tonḳal tonḳal heleylērî tepēġîn Nenem diyer: igid isev ėv başar Ḫizmet iyle tōyda gėvîl yapāġín Sen āldírma boş buġazlar çoḫ yanşar Şubaş vėrîp başa para sebēġîn Kȫyǘmüzden ḳaḫāydí ḳız be ḳanşar Dāvúlçú çal ēskî ḳazan yėngî ḳulp Biri küsse her ikî ėv dāġílı Zurnāçí çal bú gėcēdî şārpí şurup Bú dönmesse dönmez ḳālí o bāġlí 104. 108. Ḳoca ḫünkār Tezēlîyem biġ burma Ḳoca ḫünkār diyerem ḫāḫín dilinnen Tonḳal heley kȫyǘmüzde diz ḳirme Gēlîn yāníp ḳēyîn nene ēlînnen Çal dāvúlçí çal ḳāníma sen girme Ḳēyîn nene irig bāġlíp gēlînnen Çal ōynúyum ġem, ḥesrētîm ḳoy çiḫsin Yeter cāním ḳēyîn nene yaḫa sal Güler üzüm duşmānímda can sıḫsın Bir zamannar gēlîn iydev ya da sal 105. 109. Ḳoca ḫünkār çoḫ bāġlísan dilǘve Ḳēyîn ḳızı daim ḳeyner gēlînnen Bir nişāndí zubun çeket ilǘve Hiç bir vāḫít ḳurtar olmaz dilinnen 261 Gēlîn iyse bir gün azar yōlúnnan Merd çobāním vėrmem ḳurda bir ḳōyún Sābrí ḳalmaz ses çiḫērdî söz sayar İnāncím bú yerem budumdan ėtîn Ḥāḳḳín ister sümügüme piçaġ dayar Ḫiçte çekmem ḳasablārín minnētîn 110. 114. Gēlîn sende fazla gėtme dilǘv tut Ḳoca ḫünkār baharda gül arḫāyín Ḳēyîn nene ḫarap ise bir söz ut Bilbil yatsa oyāġdí gül arḫāyín Yoḫsa çıḫar burunnan ēmdîġúv süt Yoldaş düşse, kėflēnî güler ḫāyín Bil gerēgdî ḥürmet ėtmeġ bȫyǘge Göz āçúġ o fırsat vėrme namerde Yol iraġdí dayan āġír bú yüke āfíl olsav yiḫer sēnî her yėrde 111. 115. Gēlîn bācí ḳirāḳîrden bitmez yol Ḳoca ḫünkār insan bōzúldú O ataşsa ḳārşísında sen sú ol İnsānîyet ürēgînen sızıldí ᶜinad olma müşkileve çara bul Saġ olannar bú duruma üzüldǘ Yoḫsa dulluġ ōlú bir gün ḳismētǘv Ḫoryat diyer sú gēlî ḫasa damlar Bil ki bācím onda artar miḥnētǘv Gȫrǘnmürü hāní o ḫas adamlar 112. 116. Bir cāním ḥēddîne herkės dursun Ḳoca ḫünkār begler bēgî dēgîlem Ḥāḳḳíní ḥaḳ, ne ḥāḳḳí da bir gȫrsǘn Gȫzǘm tōḫtú para dēngî dēgîlem Mirvet ḥēkîm, suçlunuda bir sōrsún Sȫzǘm birdî sāç ekmēgî dēgîlem Bele ōssún yāyílacaġ ḳurt ḳōyún Gözel sȫzdǘ, işte par el kirî Arāmízda ne eteg ōlú, ne ōyún Ḳiyamatta cana dāġdí her birî 113. 117. Ḳoca ḫünkār bilmem āyín ve ōyún Ḳoca ḫünkār dolamazla saplāní Aç yatar ekmem ya da men bōyún Nişandan dōġrí yoldan sapāní 262 Dünyēsîyçin ḳāsír, ḳusur yapāní Bize ḳiyen çāşírdí bir yol bulmaz İşte diyer, ḳahramānín ḳōyúnú Üç dört günlüġ bú dünyede ḫėr ėle Beklēgînen sora çiḫer ōyúnú Āḫíratçın cevherlerden bili 118. 122. Ḳoca ḫünkār ḥaḳtan küsen çoḫ çōḫtú Ḳoca ḫünkār çaş ḳālmíşam ne çara Ḥāḳsízlara her bir dōġrú söz ōḫúdú Bir gün ōlúp çoḫ ᶜēyyîbî ȫrttǘ para Ḫiç kimsēnîn mal, mülkünde göz yōḫtú Aslānlíġdan dȫndǘ aġa her ḳere Bil yaramaz mene āltún, nede yėz Sōrúlmuru bir zēngînin ᶜiffētî Çünkü össem aparram kî ārşín bėz Ona ḳārşí yōḫsúllārín siḥētî 119. 123. Mullam dėdî ēlîm tērî vėr para Ḳoca ḫünkār ḥürmētîmiz bú yüke Vėrmesēydî ḳalacaġsan üz ḳere Şefḳētîmiz varda her bir küçüge Servet ȫldǘ, din sātíldı dinara Bōynúmú vur tāḳsîr ėtsem men ege Bācí para, ḳardaş para, can para Kėf sēnîydî, köy de Merden Kehe’nin Nene para, baba para, şan para Kim var bilmez sȫzǘ durdan Kehe’nin 120. 124. Ḳoca ḫünkār derd deryāsí cōşúbdú Ḳoca ḫünkār baş baġlādím Şellēvî Yėllepe tek oda bir gün çāşíbdí Biçin bitsin ėdîm burġul pilāví İşiġ sėvîb ḳor ataşa düşübdü Şēnlîġ ėdîm deᶜvet ėdîm pilava Müslümanam, imāním var ḳedere Kėf safadan dōyúzduraġ ḳāríní Ḳulaġ asmam, ne fincana ne zara İnsan ōdú yōrúlú yer bāríní 121. 125. Ḳoca ḫünkār ḫizmētsîz bir gül olmaz Yōrúlmādíġ beklemeġden yāġíşí Budu yāzí yaş bitmesse hiç solmaz Ḫėrlî düᶜe pir ġēyîbe yāḳíşí 263 Ḳurban vėrseġ Allā vėrer bāġíşí Ėrbîl dense gözel Kerem havāsí Güneş iyken bulut gēldî ōldú ḳiş Kērkǘk’den al dēgîrmēnçî avāzí Gögden ēndî At ḳuyruġu bir yāġíş Tileᶜfer’den çālínsın dėvan sāzí 126. 130. Ḥaḳtan çiḫme tut ēlǘvde terēzî Ḳoca ḫünkār Gürgür baba çırāġí Ki arvada kēbînim kēstî ḳāzí Ḳeytez baba’yam yėşîl’dî o bāġí Her ne ėttîm gȫrǘndüler ne rāzí ulam baba gör yāşírı bú çāġí Gül Memed’in dörd arvādí vāríydí Ḥeyder Baba çoḫ yāḫşísan dillere Her dȫrdǘ bir birine yāríydí Bizden Salam gėtsîn uzaġ illere 127. 131. Nevlenēnî āḫtí ōldú çay Ḳoca ḫünkār gün gėçtî üz bürüştǘ Derd ēlînen gėcem zārdí günüm vay Talan ōldúm dārlíġa bú el düştǘ Arvādínan ḳorḫannārí ȫlǘ say Tēlîḥ ḳuşum hürküb başdan gör uçtú Dedem dėdî neneye baḫ ḳizin al Çāşírtmāmíşam baġça başka baġ başḳa Sen aldanma astara baḫ bėzîn al Gören diyer bú yaşda düşüp ᶜeşḳe 128. 132. Sebet sebet cemam apar Kērkǘk’e Ḳoca ḫünkār āvúc üste yėrîrdim Ordan dönme yėrîşmesey erēgî Āḫíratçın ᶜbdal ōlúp post girdim Bōyún egmene aġaya, ne bege Vāḫít varyken çıraġ yāndír men diyērdîm Şēhîrden al begēndîġî bir ḳizî ᶜelem dālíp kimdî sȫzǘv āríyan Alma yanaġ, pembe dudaġ aġ üzǘ Toḫ durarkan kimdî aca yāríyan 129. 133. Tuz, Kifri’den ėşîdim ḫoryat sēsî Ḳoy dėsînler şāᶜîr beste şiᶜir yaz Teze’mizden vur ḳasaba bestēsî Sȫzǘv tutan ḫelḳ içinde var çoḫ az 264 Dünye yazar ḥaḳ söz satan men canbaz Yalan yōḫúydú, gerçek ise çoḫ iymiş Bilenlere yėter sürǘ sing saz 135. Bilmiyene cāním dāvúl, zurna az Ḳoca ḫünkār saf niyetten yaşārdíġ 134. Sėvgî ēkîp gėvîle cüt ḳoşārdíġ Ḳoca ḫünkar evel zaman içinde Yārdímlāşíp miḥnetlērî aşārdíġ Ātílmışdı ḳērbîl saman içinde Mende gėttîm mene yārdím ėttîler Ḳurttan, ḳōyún yaşar aman içinde Yārdím ėdip köç ėttîler gėttîler Kȫyǘmüzde bir vāríymış yoḫ iymiş 4.13. ASLAN BABA DESTANI Sabır Demirci tarafından yazılmıştır. 2005 yılında Kerkük’te basılmıştır. 212 beşlikten oluşur. Şair Haydar Baba’ya Selam’a bir nazire olarak Kerkük ve Leylan’da yatırlar, Teke, tanılan kimseleri ve halk folklorunu canlandırmıştır. Aslan Baba destanından örnek: 1. Balamızın lezzētîne doyāġín Aslan baba ȫzǘv başar bú işi 3. Ḳēyîp olmāsín dedēmîzin gȫrǘşü Ḳōnúşmaġa lāl ōlmúştu dilimiz Ḥele ḳālíp zubun çeket girişî Zincirlerle baġlānmíştí ēlîmiz Çālíşıllar tārîḫini silsinner Çaġ ōlmúştu günümüz her ilimiz Hiç silinmez munú ėyyî bilsinner 2. Yurdumuzda bize ġērîp bāḫtílar Ḥaḳ istēdîġ bāşímıza ḳāḫtílar Yėrîmiz he yabāncí bırāḫtílar Yasāġíydí Türkmanca ad ḳoyāġín 265 Aslan baba bú ḥallara dayāndíġ Türkman olan işlērînde çāşmíştí em bāġínda türlü rengler boyāndíġ 5. 4. Gėce vāḫtí çālínanda ḳāpímíz Aslan baba ḳoymādílar gėzēġîn Yarpaġ kimin titrērdî ėv yāpímíz Ki ḫoyrat ki şiᶜir yazāġín Ālínırdı ēlîmizden tāpímız Bine vurup yėngî temel ḳurāġín Vėrîlirdî uzaġlardan gelene Yurdumuzda zulum ḥēddîn āşmíştí Ḳurd çaḳḳala yėşîl ᶜaḳrap ilana 4.14. SARIKAHYA DESTANI Mehmet Hurşit Kasapoğlu tarafından yazılmıştır. 100 beşlikten oluşmuştur. Şair Kerkük’ün Korya semtinin Sarıkahya mahallesinde tanılan ve floklorik kimseleri kaleme almıştır. 2010 yılında Ankara’da basılmıştır. Destandan örnek: 1. Düz yolumda baḫmadım saġa sola Uşaġ çaġdan sen destansın dilime ᶜümür gėçti dönmerem çıksam yola Çok dertleri taşıdım men bėlimde 3. Gül çiçekler hiç yok idi yolumda Sarıkahya seni birdem unutmam O zamandan baġlandım inan sana Özgürlükten inan başka yol tutmam “Sarıkahya” inan yakınsın cana Yurttan ayrı verseler balda yutmam 2. “Sarıkahya” dinle bir az sözüm Mum kimin, men yaḳtım özüm özümü Yalnız sene dikmiştim ki gözüm 266 Tam gönülden millete var imāním Yurt uġrunda herkes olsun fedakar “Kasım” kardeş var özünde güvenim 5. 4. Alp Çavuş Ḳala meyter çalanda Sabah, Salah, Kasapoġlun tanısan Gencler, ḳızlar hem ḫayala dalanda Sözüm dinle sen damarım ḳānísan Ḫızmalı ḳız dam başında ḳalanda Hepimizin hem ruhu hem canısan At ayaġın gir heleye toz ėyle Kerkügümde sen ḳalıpsan yadigar Sene baḫan “Gazele’ye” göz ėyle 4.15. TÜRK DÜNYASINA SELAM DESTANI Faruk Faik Köprülü tarafından yazılmıştır. 2011 yılında Kerkük’te basılmıştır. 300 beşlikten oluşmuştur. Türkiye Türkçesiyle yazılmıştır. Destandan örnek: 1. 3. Şehriyar’ım sana yazdım ḳalemi Şehriyar’ım, bāşín kaldır bana baḫ Misk ḳokulu, bal süzülen kelamim Yüregimden ḳan sızlırı yėre baḫ Bizden size salavatım selamım Hāní “Şeki” hanı “Şirvan”, ḳara baḫ Uçan ḳuşlar ḳanatına işledim Harda ḳāldí o gür yanan çıraġlar Gözel ḫatla tellerin gümledim “Kınalı dağdan” şarkıldayan bulaklar 2. 4. Şehriyarım “Erdebil” ardı bostan Şehriyarım yaḫışıdır vatan yolu Selam size Faruk Köpürlü dostan Türk dünyasına baġlayan turan yolu Ne güzeldir destana karşı destan Fikrimiz bir yolumuz saman yolu Aşk destanı dilden dile yakışır O yıllardır koyunda ölmek gerek Gül bülbüle gülden güle yakışır Tek hedef doġru yürümek gerek 267 5. Şiᶜir ustası “Taşkente” zülfiyem var Şehriyar’ım “Türküstana” kadem var Meydanda koç gögde mirac şiᶜrimiz Her kadem’de bin bir elem bin ġam var Şāní yüce başlarda taç şiᶜrimiz 4.16. MEYYAS NENE DESTANI Remziye Habip Meyas tarafından yazılmıştır. 2009 yılında Kerkük’te basılmıştır. Destandan örnek: 1. Badam şeker kürekēnîn āġzínda Meyyas nene cülḥēlî kilim işler Āltún ḥicil gēlînner ayāġínda Burġul pencer hāní o dātlí işler 4. Bize olan illerce zulum işler Meyyas nene Baba Gürgür atāşí her dem Vėren ōldú cüt taḳ aġa ėvlērî yanar Uçtu Şāhîn hicran ėttî ḳuşlārí Türkman ḳızí gȫzǘ ḳere bōyú çinar 2. Tēlîḥ ḳuşu göç ėdîp bir gün döner Meyyas nene gümüştǘ ḥamam dāşí Rast ėtmēsîn bizî Allā beleye Çāġírāġín bāşí sicaġ ᶜabbāsí Şad olāġín bizde gireġ heleye Ḫinnēlî naġ bizde beyram gėcēsî 5. Vėrsîn murad deᶜvet ėdîm ḳizlērî Meyyas nene aslannar nenēsî Mutlú ėtsîn ḥaḳ teᶜale bizlērî Miskin yėtîm kimsēsîzler daldāsí 3. Musalla’da āvcúlarda aslannārín yuvāsí Meyyas nene hāní o āltún milden Harda ḳāldí ėv ḫanadan adamlar Sāḥînse reboş reft üste gözel gülden Şēhîdlērîn tēmîz ḳāní hele ḫasaya damla Lire kemer sallāní ince bėlden 268 4.17. DESTAN YAZARLARINA DESTAN Şair Sabır Demirci Kalemi durmadan bu destanı da meydana koymuştur. 178 beşlikten oluşan 11 heceyle yazılan, Yurt Gazetesinde yer alan (183, 1096, 1055, 1101, 1106, 1109) sayılarda dizili biçiminde yayımlanmıştır. Destan Leylan destanı gibi bir floklor kaynağıdır, Kerkük’te, Tuzhurmatu’da ve Tazehurmatu’da tanılan kimseleri, kömütleri kaleme almıştır. Şairimiz (Pamuġ Baba, Ḳere Baba, Gözlü Baba, Tuzḫurmatı) adlarıyla başlıyarak destan arasına katmıştır. Destandan örnek: 1. Sene gēldîm ayaġlārím düzēldî Pāmbúġ Baba pambuġú çōḫ olāydí Çoḫ ḳādínnar çōcúġunu gētîrdî Duşmanlārúv dünyede yoḫ olāydí Ḳoḫlar öper o mubarak yātírí Miskinērǘv aclārúv toḫ olāydí 4. Men o zaman şad ōlúrdum gülērdîm Gȫzlǘ Baba nişāncí oḫ ātírí Ḳana dȫnǘp göz yaşlārím silērdîm Yiḫilmēmîş imam ᶜabbas yātírí 2. Muraz salan ōnún pāyín gētîrî Pāmbúġ Baba çoḫ ēlbîse sennēndî Ḳurban ōlúm murāzína ādína Kî sėvda bir gėvîl bir candādí Baba sele ōnú doġan ḳādína Sene gelen sėvgî salam mennēndî 5. Al salāmím sen gėvlîmî şad ėyle Duzḫurmātí diyarlārín diyārí Hiç unutma kefēnîmî yad ėyle Aḳ suyuda dād vėrîp Allā tārí 3. Sensen bizim gėvlîmizin ḳarārí Gȫzlǘ baba yātírın çoḫ gözēldî Hep neġmeler seslēnîrî ādúva Ḳutsāllíġın çōcúḳlara gözēldî Diye diye ḳēḥîr ėdîller yādúva 269 4.18. AVCI İLE CEYLAN ve BİLBİL İLE HESBİHȂL DESTANI Dr. Orhan Hasan Hüseyin tarafından yazılmıştır. 2005 Kerkük’te basılmıştır. Dili Türkiye Türkçesidir. Destandan örnek: 1. Sırtımda taşırım oktan bir demet Bir zalim avcıyım içim karadır Batan gün yaralı ceylanda kanlı Önümde bir uzun çukur deredir Bunuda seyretmek bir hayli zahmet Avladım kücücük yavru ceylanı Ne bilim başıma yanar beladır 5. 2. Avcı güvenir iyi baz ile Avcıyım gezmişim dere tepeni Göller bezenir sona kaz ile Ürktürdüm okumla dede bebeni Hoşuma gittin kibar naz ile Anadan ayırdım bala ceylanı Ellerin sıcak ısıtır beni Durmadan arıyor sıcak memeni Dudaġın tuzak kaptırmaz deni 3. 6. Avcıyım gözlerim arar daġları Taşdır yüreġi diyarlar bana Kırları aşarak gezer baġları Acımaz zalim af etmez yine Ceylanı yaralar her bir yanından Başını uzat tuzakta dene Avcının okları torun aġları Sabahtan beri av görünmedi 4. Avcıyla atı hiç ögünmedi Avcıyım anlamam avda merhamet 270 4.19. ALTUNKÖPRÜ DESTANI Ömer Sabır Türkmenoğlu tarafından yazılmıştır. 2016 Kerkük’te basılmıştır. “Altınköprü” Kerkük iline bağlı olan Türkmen ilçesi adıdır. 110 beşlikten oluşmuştur. Dili Türkiye Türkçesidir. Destandan örnek: 1. 3. Altunköprü, Erbil, Kerkük arası Altunköprü, Kayabaşı kayadı Ekma, erik, sulu hıyar mevesi Yüksek yerde parlak yüzü çayadı Serin serin eser sabah havası Suyun sesi yatanları uyadı Seher vakti yüzleşirdik bostana Tembelini mertler vurup ezelden Kimi baġa, kimi gider harmana Sarsılamaz, yıkılmaz yad elden 2. 4. Altunköprü, ne erbaptır milletin Altunköprü, doksan şehit verdin sen Kabul etmez alçakların zilletin Zulme karşı tunç yürekle durdun sen Çekmez ehli kimselerin minnetin Tarihlere yüksek başla girdin sen Şeref için kurban eder canını Altın su ile tarih yazsın ismini Toprak için döer, temiz kanının Gönüllerde bassın cansız resmini 4.20. KİFRİ DESTANI Mutasım Namık Bayatlı tarafından yazılmıştır. 2014 Ankara’da basılmıştır. 106 beşlikten oluşmuştur. “Kifri” Salahaddin iline bağlı olan Türkmen ilçesi ismidir. Dili Türkiye Türkçesidir. Destandan örnek: 1. Yalnız sizi görmek buna çaradı Koca çoban Kifri altı haradı Haketen dile hep küsenler barışsın Gem kederden bütün canım yaradı Ayrı düşen birbiriyle kavuşsun 271 2. Konuşurken kalkardılar ayaġa Koca çoban şemendefer yürüdü Nene söyler gelmişim çay içmeye Bu oġrunda kemiklerim çürüdü Oġlum için bu baġdan gül seçmeġe Gevlimdeki ulu tanrı nürüdü 5. Alemin her nesi varsa koy olsun Davul zurna gün yedi gece Yiġit odur tanrı yolunu bulsun Çalınırdı olurdu toy eġlence 3. Beraberce oynardı karı koca Koca Çoban Koca çoban aka gel Konuk komşu eġlenirdi içerdi Zümrütleri yakutları taka gel Sarhoş olup ta kendinden geçerdi Düġünümüze şenliġimize baka gel 6. Hatırla bir de geçen eski çaġları Yedi gece sıcak halay tepili Tımar eyle yürekteki daġları Şabaş şabaş şekerpare sepili 4. Saġdan soldan güzel gelin öpülü Nene bacı giderdiler adaġa Dümbelekle oġlan çaya giderdi Yüzler batmış evlik kirşan boyaya Haydan gelen bir huya giderdi 4.21. MURSA ALİ DESTANI Adnan Assafoğlu tarafından yazılmıştır. Mursa Ali Tuzhurmatu ilçesinde bulunan dağ ismidir. 2013 bağdad’ta basılmıştır. 119 beşlikten oluşmuştur. Dili Türkiye Türkçesidir. Destandan örnek: 1. 2. Mursa Ali’ye naziredir bu destan Adım Adnan soyadım Assaf’tır Su ver dostum kurumasın bu bostan Benim gönlü pınar gibi çok saftır Su şaşırsın seda gelsin her dosttan Gönlümdeki dosta karşı insaftır Destan yazdım içimdekin demedim Dartılsam da terk edemem dilimi Yaşım geçti tatlı lokma yemedim Ama yazık kirlettiler elimi 272 3. 5. Mursa Ali Orta semtte göz açtım Aslım sorsan Tuz’luyum ben Türkmenim Güller gibi güzel koku gör saçtım Yüz sel gelse kimseye diz çökmerim Vicdanı pek insanlara ben kaçtım Ölene dek kimseye diz çökmerim İnsan olan saygı sunar dostuna Dedem oġuz mezhebimiz Caferi Kara rüzgar hiç semesin üstüne Aslım Türkmen, Türkmen Tuz’un rehberi 4. 6. Bin dokuz yüz altmış ikide doġdum Mursa Ali muhabbetin canımda Bin dokuz yüz doksan altıda soldum Annem gibi çok azizsin yanımda Boş kadehler gibi gamlara doldum Sevgin coşar damarımda kanımda Mursa Ali kara toprak sonumuz Bu sevgiye sen layıksın can Tuz’um Deġişmeyiz ölsek de biz dönümüz Sen şekerim, sen sebetim, sen tuzum 4.22. AKSU DESTANI Celil Kazançıoğlu tarafundan yazılmıştır. Aksu adı Tuzhurmatu ilçesinin önde gelen Türkmen mahallesinin ismidir. 107 beşlikten oluşmuştur. Destandan örnek: 1. ᶜümür gėçtî bize şafaḳ sȫkǘnce Āḳsú salam ōssún gȫnǘlden Salam ōssún Bēşîr’den Yėngîce’ye Ḳara āltún irmāġíndan ēlînden Bir suḥbētînde gişem bin gėceye Ḳumrulārín bilbillērîn dilinden 3. Salam ōssún māᶜrúflārín şēhrîne Āḳsú Teze-Tāvúk ālmíş yāníní Gȫnǘl yāndí aġan görem ḳēḥrîne Bu dünyeye vėrmezler bir ḫāníní 2. Can vėrseler salmazlar o şāníní Āḳsú sēnî dişte gȫrdǘm bir gėce Salam ōssún Teze-Tāvúk ḫālḳína Yānín sārmíş Bēşîr ile Yėngîce Yüz maşallā kȫymǘzǘn ḫēlḳîne 273 4. Salam ōssún Felekōġlú yėrîne Āḳsú harda ḳāldí gözel Baġdad’ım Salam ōssún Tileᶜfer’ler ērîne Irmāġíndan bir yudum su murādím Yėter bana ḳalmaz āhú feryādím 6. Salam ōssún o Baġdad erlērîne Aḳsu Ėrbîl-Musul’da var yārímíz Salam ōssún o ḳutsal yėrlērîne Şahraban’da ne dātlídír nārímíz 5. Sārí Teppe Toḫmāġlí vārímíz Āḳsú bizden Tileᶜfer’e var bir ses Salam ōssún kȫyǘmüzün bāġína Kümbetlerde-Çardāġ’lída bir havas Salam ōssún dedeler ocāġína Rüḥümüz bir āldíġímíz bir nefes 4.23. ERVİL DESTANI Burhan Yaralı tarafından yazılmıştır. 2009 yılında Kerkük’te basılmıştır. Destandan örnek: 1. Çoḫ dātlídí Ėrbîl’imin bú dilî Ey gȫgbǘrǘ bú Ėrbil’in destāní 3. Sēnî imam ėyyî ėder ḫestēnî Ey gȫgbǘrǘ düşmüyēġîn dārlíġ Şahbayla mēşkú ōḫúr bestēnî Günde gėçer günmeyeġ vārlíġa Gēlîn bāḫîn şan şerēflî Ėrbîl’e Dōġrú dėmîş piçaġ yōḫtú bālíġa Neden bele düşüptü dilden dile Topar āġínda dedelērín cānídí 2. El yāníp Ėrbîl’liler ḳānídí Ey gȫgbǘrǘ ḳala Ėrbîl ortāsí 4. Çoḫtan birî cihandādí bú sēsî Ey gȫgbǘrǘ men Erbil’e gēlmîşem Ḳānímda hiç çiḫmirî sėvdāsí Çoḫtan bērî ḫoş ᶜāşḳíma dālmíşam Tārîḫlērî ōḫú, tāní Ėrbîl’i Neler gȫrdǘm ėyyî dēgî ḳālmíşam 274 Bú zamanda nice bėller bú güldǘ Toprāġínda dedelērîn ḳāní var Kim aġlādí kim āḫírda he güldǘ 6. 5. Ey gȫgbrî kimler gėtî kim ḳāldí İḥsan paşa Ėrbîl’in bir güzüydü Bú günlērçîn söylemene kim dāldí Destānímda dātlí şirin sȫzǘydǘ Millētîmî ḳara güne kim sāldí Türkmanlārçín tek bāşína ȫzǘydǘ Ey gȫgbǘrǘ ḳoy yatanlar oynāsín Bú cihanda Ėrbîl’imin şāní Çe gėtîġimiz o derdlere dayānsín 275 BEŞİNCİ BÖLÜM SÖZLÜK A ᶜaba (1.49): Ar. Kadınların tesettür amacıyla örttükleri, omuzdan sarkarak ayak uçlarına kadar uzanan koyu siyah renk, kalınca kumaştan dikilmiş çarşaf. ᶜādî (1.71): Ar. Değersiz. ᶜar (1.57): Ar. Utanma, utanma duygusu, çirkin, utanılacak şey. arḫ (4.58): Tarla ve bostana su akıtmak için açılan yol, su kanalı, ark. arḫa (8.12): Arka. aspap ~ Aspab (8.58): Ar. Elbise aḫtar (5.198): Ara. Āḳsú (7.3): Tuzhurmatu ilçesinde bulunan ırmak adı. arvat (7.164): Ar. Avrat, kadın, eş, zevce. amanat (1.38): Ar. Emanet. asant (8.70): Far. Kolay. avaz (10.101): Far. Yüksek ses, nâra, gürültü. ayaz (1.24): Bulutsuz ve açık hava. āyníşlí (8.135): Akıllı, algılı. āyrísí (8.19): Başkası. azad (11.21): Far. Serbest, özgür. azan (11.30): Ar. Ezan. B baġvan (2.92): Far. Bağcı, bahçıvan. baḫaġ ~ baḫaḫ (2.11): Bakalım. 276 baḫça (3.37): Far. Bahçe. başbaġ (2.2): Havlu. beleş (4.58): Ar. Karşılıksız, bedava bērî (8.125): Yakın. bes (11.51): Yeter, yeterli, kafi, fakat, ama. bėşer (12.21): Ar. İnsanoğlu. bezeg ~ bezek (10.79): Süs, ziynet, ziynet eşyası. bėd (10.27): Far. Kötü görüntülü, çirkin. bėl (12.57): Sırt. bėzar (2.13): Far. Bezmiş, usanmış, bıkmış. biġ (5.84): Bıyık. bir çenge (6.58): Azıcık, ufacık, bir avuç dolusu kadar. birden (7.48): Aniden. boyama (10.57): Kadınların alınlarına bağladıkları siyah renk bir çeşit eşarp. bulāşíġ (10.168): Karışık, düzensiz. büḥten (1.81): İftira C cādí (6.79): Far. Muska, kötü amaçla kullanılan büyü, açık göz, becerikli. carcar (8.71): Arpa ve buğday saplarını samana dönüştüren bir tarım aleti. cėcîm (8.92): Yünden dokunmuş, değişik renklerde nakışlı üst örtüsü; cicim. cėş (10.169): Ar. Ordu cerre (10.105): Ar. Su taşımak için kullanılan ağzı dar, karnı şişkin toprak kap. cülḥe (12.89): Far. Culha, el tezgahında bez dokuyan kimse cümcüme (6.10): Ar. Kafatası. cürᶜet (12.55): Ar. Cesaret, yiğitlik, atılganlık. 277 cüt (16.1): Far. Çift, tek olmayan cütkār (1.23): Far. Çiftçi, tarlada çalışan işçi, çiftlik işçisi Ç çaḫar (3.29): Şiddetli ağrı, acı. çanaġ (11.118): Ağaç ya da madenden yapılmış kap. çar ~ çara (12.85): Far. Çare. çemçeleḳız (6.54): (çemçele kız) tarla ve bostanlarda hayvan ya da kuşları korkutmaya yarayan, insan biçiminde kukla, bostan korkuluğu çenge (6.58): Parmaklar yukarı doğru olarak elin alabileceği ölçüde, avuç dolusu. çėvîrke (1.75): Çekirge. çehre (3.45): Far. Yüz, sima. çerfelek ~ Çerfeleg (9.21): Döner dolap. çomaḳ (5.25): Değnek. çibin (11.216): Sinek. D debeng (1.31): Far. Sersem, şuursuzca hareket eden. dēgî ~ döğü (2.27): Değil. dehne (5.9): Su bendi, büğet, su kanallarından ayrılan arkların başı, gölet, “kehriz” suyunun yer yüzüne çıktığı yer. dene (7.163): Tane. (Far. dâne). “Bir dene”, sivilce. dinge (10.104): Tavana dayanan sütun doşap ~ doşab (10.74): Far. Pekmez. dögeç (8.91): Çamaşır yıkamada kullanılan ağaç çubuk, tokaç, değenek. dör (7.147): Eski evlerde büyük ev denilen bölümün önemli gözü sayılan konuk odası. 278 dörbāşí (11.196): Meclisin en iyi köşesi duvaġ (4.54): Gelinlerin ya da yeni doğan çocukların başlarına, yüzlerine örtülen örtü. duzlaġ (7.20): Tuzu elde etmeye mahsus yer; tuzla, tuzlak. dümüg (5.176): Meşgul. E ebe (12.47): Doğum işini yaptıran kadın, büyükanne, nine. ᶜēccî (1.63): Tatlının tersi, acı. ᶜecep ~ ᶜeceb (7.66): Ar. Tuhaf şeyler, alışagelmemiş konular. ᶜecel (8.62): Ar. Ölüm zamanı, ecel. ᶜēcîz (10.28): Beceriksiz, eli ermeyen. Dargın. ᶜedet (12.38): Ar. Töre, alışkanlık, âdet. ᶜefyet (8.30): Ar. âfiyet, esenlik. ehlet (11.229): Ar. Aile, akraba. eht (5.115): Ar. Adak. ᶜelem (6.59): Ar. Bayrak, halk, herkes. ᶜēmmî (12.8): Ar. Amca. enānî (1.111): Ar. Bencil. ᶜene (11.16): Eskiden Irak'ta kullanılan dört filislik, madeni para ergen (11.233): Bekar, henüz evlenmemiş (erkek için). ᶜesker (12.102): Ar. AsKer. A. eşkal (5.174): Ar. Dıştan görünüş, biçim, kılık. ᶜeşret (6.71): Ar. hısım ve akrabalar, camaat, kabile, aşiret. ᶜete (11.240): Hala. 279 ᶜēynî (11.220): Ar. Tıpatıp, aynı. ᶜēzîz (12.84): Ar. Değerli, sevilen. ᶜezyet (11.36): Ar. Ezyet, zorluk, ızdırap F fānús (5.144): Ar. Fener, gaz yağıyla çalışan bir tür lamba. Tuz. A. Fānís felleḥ (8.117): Ar. Çiftçi. fētîr (1.55): Ar. Mayasız hamurdan yapılan, iyice pişmemiş ekmek. fiġan (5.95): Far.İnleme, feryat. fitne (11.61): Ar. İspiyonculuk, ispiyoncu. G gēmzîk (8.15): Burun deliğinin boğazla birleştiği yer; geniz. gene (9.14): Yine, yeniden, bir daha. gerdene ~ gerdēnnîġ (11.63): Kolye, gerdanlık. gėvîl (11.96): Gönül. gilap ~ gilab (12.40): Gül suyu. güdül (5.77): İçine sumak, tuz gibi yiyecekler koymak için kullanılan kulpu ve boğazı kırık toprak testi. güman (8.77): Far. Zan, şüphe, bekleyiş. Ġ ġāfîl (2.27): Ar. Gaflet içinde olan, habersiz, dalgın. ġar (10.81): Ar. Koşma ġeflet (11.189): Ar. Dalgınlık, dikkatsizlik. ġem ~ ġem ḳēḥîr (12.48): Ar. Gam, tasa, üzüntü. 280 ġēmgîn (2.56): Far. Tasalı, üzüntülü H, Ḥ, Ḫ ḫaḫ (7.49): Halk, başkası, başkaları, akraba ya da yakın olmayan, el, yabancı. ḥakat (9.19): Ar. Söz, laf, geçmiş bir olay. Tuz. A.: ḥeket. ḥal (9.18): Ar. Hal, durum. ḥalal (1.100): Ar. Dinin kurallarına aykırı olmayan konu, helal. hāní (11.118): Nerde. ḫār (4.74): Far. Diken ḫarap (5.165): Ar. Viran, yıkık, ârızalı, bozuk, kötü, iyi olmayan (durum). harasan (7.107): Far. Tedirgin, ürkmüş, rahatsız edinmiş kimse. haraş (7.51): (8 - 12) yaşlarında olan çocuk. ḫas (11.125): Ar. Özel. havar (9.31): Ar. Yaygara, çığlık, imdat, feryat. ḥaya (12.93): Ar. Utanç, utanma, sıkılma. ḥebbe (5.178): Ar. Tane, az miktarda her şey. ḥēccî (11.81): Ar. Hacı. ḥecle (6.31): Yeni yürüyen çocukların, düşmeden binip yürümelerini sağlayan, genellikle ahşaptan yapılan üç tekerlekli araç. hėl (6.86): Ar. Kakule. helhele (8.44): Ar. Düğün ve sünnet gibi eğlence törenlerinde mutluluk ve sevinç ifadesi olarak genellikle hanımlar tarfından çıkarılan özel titreşimli ince ve keskin bir nevi çığlık; zılgıt. ḥēlîm (5.91): Et ve buğdaydan yapılan bir çeşit çorba. Ḥēnîn (4.30): Ar. Yufka yürekli, şefakatlı. ḫėr (4.74): Ar. İyilik, yarar, fayda, kar. 281 ḥēvîş (8.88): Ar. Avlu. ḥēyyîf (7.61): Ar. Yazık, vah! (ünlem), öç. ḫınna (9.15): Ar. Kına. Tuz. A.: Ḫinne. ḥisab ~ ḥisap (5.2): Ar. Ḥesap. Tuz. A.: ḥîssap ḫor (5.27): Far. İtibarsız, kaypak. ḫulḳ (6.115): Ar. Mizaç, zevk. ḫumar (10.41): Ar. Azıcık sarhoş olan kimse. ḫurda (11.187): Far. Horde, hurda, ufak parçalar, bozuk para, ince yapılı, narin. ḥürmet (12.36): Ar. Saygı. ḥüt (5.181): Ar. Balina. I ışşıġ (10.1): Işık. Tuz. A.: işşiġ. İ iᶜtiraz (1.110): Ar. Karşı çıkma. igid ~ igit (1.127): Yiğit, cesur, güçlü ve yürekli. imşaġ (2.74): Yumuşak. imam Eḥmed (7.21): Tuzhurmatu’nın batısında bulunan İmam Ahmet’in yatırı. iraġ (8.8): Irak, uzak. ᶜitap ~ ᶜitab (2.2) : Ar. Sitem. K, Ḳ kāmîl (7.97): Ar. Olgun, 40 - 50 yaşlarında olan erkek. ḳāzí (1.102): Ar. Kadı, kaba, ukala insan. 282 ḳēdîr (5.140): Ar. Değer, saygı. ḳēḥîr (4.59): Ar. Üzüntü, keder, kahır. kēhrîz (5.16): Far. Evlerde yıkanma yeri, kanalizasyon, lağım, çeşmeye veya çeşmelere verilmeden önce suyun depolandığı dağıtım merkezi. kēḥkǘl (6.7): Ar. Alnın üzerine düşen kısa kesilmiş saç, perçem, kahkül. kenger (11.197): Bileşikgillerden, kırlarda yetişen, boyu 50 cm, gövdesinde süt gibi bir madde çıkan, dikenli bir ot. ḳērbîl (12.134): Ar. Kalbur. ḳēyyîm (8.67): Sert, yumuşak olmayan, muhkem, kopmayan, sıkı, gevşek olmayan, hızlı ḳıraġ (5.57): Kenar, kıyı, uç. ḳiyyiġ (5.75): Tandırda yakılmak üzere, kurutulmuş koyun, keçi ve deve dışkısı. ḳolbaġ (6.79): Bir çeşit bilezik. ḳolbaḳa (1.95): Kurbağa. ḳudret (5.181): Ar. Güc. ḳurna (6.40): Köşe. ḳuvat (11.216): Ar. Kuvvet, güç. Külçe (6.100): Far. Özellikle bayramlarda evlerde yapılan, içi şeker ve ceviz dolu, fırın ya da tandırda pişirilen bir çeşit kuru pasta. küreken (7.57): Yeni evli olan erkek, güvey, damat. L lābúd (7.105): Ar. Elbette, mutlaka. lēplîk (6.2): Nazarlık olarak kullanılan deliği yuvarlak, açık mavi renk, ince taş. lėş (1.88): Far. Ceset, insan ve hayvan ölüsü. lele ~ lala (1.36): Çocuğun bakım ve öğrenimiyle görevli kadın, dadı (Far: lāla). M 283 macal (8.114): Ar. Fırsat, yeterli vakit. māġrúr (11.211): Ar. Kendini beğenmiş kimse. mahana (10.40): Far. Behâne. bahane. maḳam (10.48): Ar. Yatır. mat (12.50): Şaşkın. mēᶜnî (9.6): Şarkı, türkü mēcbúr (1.100): Ar. Bir şeyi yapmak zorunda bulunan, bir konuda yükümlü olan, zorunlu, delice seven, bağlı, tutkun. meded (12.64): Ar. İmdat, yardım, yardım isteme. medḥ ~ mēdîḥ (10.70): Ar. Övgü. meḥel (5.139): Ar. İş yeri, büro, yazıhane, vakit, zaman. menfeᶜet (10.31): Ar. Yarar. merc (8.51): Bahis, iddia. merd ~ merdene (10.4): Far. Mert, sözünün eri. merḳed (9.15): Ar. Yatır. mērzîp (4.35): Ar. Oluk. mēsúliyyet (7.8): Ar. Sorumluluk. mēşhúr (7.8): Ar. Ünlü. meyter (8.39): Davul. Tuz. A.: dāvíl. mėv (10.115): Asma yaprağı, sarma. mėz (5.69): Urd. Masa. miçeg ~ mıçek (1.95): Sivrisinek. mızreḥ (5.189): Topaç. (Far. mozalak). Tuz. A.: mērzîḥ. miḫ (11.50): Far. Çivi. Müşkile (12.111): Ar. Sorun, problem. 284 N naccar (5.39): Ar. Marangoz. nāḫír (5.24): Büyükbaş hayvan sürüsü. nazdar (10.170): Far. Sevimli, çok sevilen kimse. nişi ~ nişî ~ nişin ~ nîşîn (10.102): Niçin, neden. nuḳsan (6.178): Ar. Eksiklik. O oraġ (8.68): Orak. ōssún (8.36): Olsun. Ö ög (4.160): Ön, reis, baş, ileri gelen. ögey (7.160): Üvey, öz olmayan. ȫrtîk (7.153): Yatak (döşek, yorgan, yastık v.b.). Tuz. A.: ȫrtǘk. P palan (5.14): Far. Eşeklere vurulan yumuşak enli bir çeşit eyer. pasvan (6.128): Far. Gece bekçisi. peçe (8.38): Far. Eskiden kadınların tesettür amacıyla yüzlerine örttükleri tüle benzer siyah renk örtü. pek (8.53): Far. Temiz. pence (11.161): Far. El ayası, avuç. pencer (16.1): Ar. Ebegümeci. pērçîm ~ pērçîn (6.93): Far. Kıvrımlı, pileli, kakül (saç), alına sarkan saç demeti. 285 perre (7.42): Far. Defter, kitap yaprağı pim ~ piy (6.75): Hayvan etini kaplayan yağ tabakası, kuyruk yağı. pir (10.12): Far. Yaşlı kimse, masallarda ve halk öykülerinde geçen, olağanüstü işler yapabilen, iyiliksever, ak sakallı yaşlı adam. R reft (16.3): Ar. Raf. rēḥîn (1.73): Ar. Yaprakları güzel kokan bir çeşit süs bitkisi; feslegen. reḥet (1.61): Ar. Yavaş, kolay, dinlenme. rēzîl (1.103): Ar. Cimri. rēsîm (9.36): Ar. Resim, tablo, fotograf. S salam (10.45): Ar. Selam. salamat (10.26): Ar. Esen. salavat (10.26): Ar. Salat ve selam. samovar (10.47): Rus. Semaver. sebbeḥ (1.1): Ar. Sabah. sēbîl (5.11): Ar. Çeşme, hayır sahiplerinin semtlerde yaptırdıkları su çeşmesi. sefer (5.83): Ar. Yolculuk, gezi, seyahat. sēkî (1.70): Sanki. sėl (2.69): Ar. Sel. siḥir (9.1): Ar. Büyü. sümüg ~ sümük ~ sümîg ~ sümîk (11.180): Kemik. sünet (10.76): Ar. Sünnet. 286 sürme (11.81) : Kirpik diplerine sürülen kara boya. Ş şabaş (12.98): Düğünlerde, halay esnasında davulcu ve zurnacıya verilen bahşiş. şad (16.3): Far. Sevinçli, memnun, mutlu. şahadat (12.52): Ar. Şehadet. şēgîrd ~ şēgîrt (10.85):: Far. Çırak, her hangi bir işte ustanın öğrencisi ve yardımcısı. şemendefer (10.89): Fr. Tren. şerbe (11.197): Ar. Su testisi, su içmeye mahsus testi. şeref (12.11): Ar. Onur. şıvan (10.76): Far. Çığlıklı yas, kadınlar tarafından ayakta bir halka oluşturarak icra edilen yerli matem töreni. şōḫím ~ şōḫúm ~ şōḫúmluġ (11.153): Sürülmüş tarla, sürülerek dinlendirilmeye bırakılan tarla; nadas. T taḫt (11.211): Ar. (eskiden) genellikle kahvelerde kullanılan ahşaptan yapılmış, yüksek ve uzun divan. talan (12.131): Far. Yağma, çapul. tamata (11.197): Ar. Domates. tēᶜîzye (8.58): Ar. Ölü sahibinin baş sağlığı dileği kabul etmek için kurduğu meclis, taziyet. teḳet (6.161): Ar. Güc, tâkat. teng (7.152): Far. Sıkı, sağlam, gergin. tērᶜîzî (10.86): Salatalık. tēşpî (10.82): Çay tabağı. tėşt (11.82): Ar. Büyük leğen. 287 Toba (12.62): Ar. Tevbe. toḳ (5.40): Ar. Tasma, halta, boyuna geçirilen zincir. Tuluġ (5.10): Yağ, su, ayran gibi sıvıları koymak için kullanılan önü yarılmadan çıkartılmış koyun derisi; tulum. tufan (6.118): Ar. Şiddetli rüzgar, fırtına. türbe (7.8): Ar. Mezar. Ü üskek ~ üskeg (6.158): Yüksek. V vėrem (10.19): Ar. Sil hastalığı, tüberküloz. Y yālġúz (11.34): Yalnız, tek başına, sadece. yāstúġ (11.113): Yastık. yavan (5.196): Yağı yeterince olmayan, yağı az olan. katkısız, katıksız. yellepe ~ yėllepe (12.120): Kelebek. yėl (5.16): rüzgar. yėngî (2.59): Yeni. Yėrpîze (10.121): Sapından tutulup sallandığında küçük bir hava akımı oluşturan ve özellikle bir serinletmekte kullanılan, küçük, katlanabilir, taşınabilen araç, yelpaze. 288 Z zad (6.52): Ar. Yiyecek. zēᶜîf (1.118): Ar. Zayıf. zınhar: Fa. Sakıncalı. zıvan ~ zuvan (1.24): Tarlalarda biten ve hububat tanelerine zarar veren bir bitki. zibil (5.75): Ar. Çöp, süprüntü. Zikam (5.75): Ar. Nezle. zîreg ~ zîrek (6.138): Açıkgöz, çalışkan, hamarat 289 SONUÇ İran Edebiyatında olduğu kadar bütün Türk dünyasında bilinen ve şiirleri farklı dillere tercüme edilen Şehriyar’ın Haydar Baba’ya Selam şiiri, ana diliyle yazıldığı ilk şiir olması ve ana dilin kullanmaya, insanların duygularını, özlemlerini dile getirmesi açısından diğer şiirlerinden daha çok ön plana çıkmıştır. Bu sebeple şiire farklı Türk yurtlarında, çok sayıda nazireler yazılmıştır. Irak Türkmen ağızlarıyla yazılan Haydar Baba’ya Selam nazireleri bir anlamda bu bölge ağızlarının karşılaştırmalı çalışmalarını yazmak üzere malzeme oluşturmuştur. Irak Türkmen bölgelerinde yazılan nazireler, kendi aralarında ses ve biçim özellikleri açısından Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesiyle karşılaştırıldığında, şu tespitler ortaya çıkmıştır. 1. Irak Türkmen şairleri nazirelerini kendi yerel ağızlarıyla yazdıkları için nazirelerde ağız farklılığı görülmektedir. Ağızlar, v’ li ve y’li şekillerindedir. Bu farklılıklar teklik ve çokluk 2. şahıs iyelik eklerinde, teklik ve çokluk 2. şahıs zamirlerinin genetif (İlgi) halinde ve bazı fiil kiplerinin teklik ve çokluk 2. şahıs çekimlerinde (n)’nin “v” ve “y” ye dönüşmektedir: v’li grubu: Başta Kerkük ağzıyla yazılan çok sayıda nazire geçmiştir: Ay balam bilmirem harda gȫmǘldǘv Dünen yānímdāydúv namaz ḳildǘv Mene baḫa baḫa ḥesretle güldǘv Dėdǘv gideceġem yoldaş yānína Ḳātílacaġam var merd meydānína (2.52). y’li grubu: Başta Tuzhurmatu ilçesi ve Tisin bölgesi, Altunköpru, Kifri’de yazılan nazireler de bu gruba girmektedir. Nenem diyer “Kerem ėvî var ėvî” Yoḫ ėvîyse “vėrem ėvî, zar ėvî” Öz ėvîy kimin olmaz hiç bir yar ėvî 290 Aş ye, daş ye öz ėvîyde sultansan Fikriy safsa en mutlu insansan (10.19). 2. Irak Türkmen ağızlarında düzlük-yuvarlaklık uyumu; Tuzhurmatu ağzı y’li grup ile yazılan nazirelerde Kerkük ağzı v’li gruptan daha sağlam bir uyum görülmektedir. Tuzhurmatu Ağzı, y’li grup: altın: āltín (1.3), yakın: yāḫín (7.124). Kerkük Ağzı, v’li grup: altın: āltún (11.98), yakın: yāḫún (11.129) yalnız: yālġúz” (11.85). 3. Irak Türkmen ağızlarında kalınlık - incelik uyumu; Türkiye Türkçesinde uyuma aykırı olan sözcükler Irak Türkmen Türkçesinde uyuma girmektedir. Kader: ḳeder (9.127), selam: salam, helal: ḥalal (1.100). 4. Irak Türkmen ağızlarında geniş ünlüyü ( a ,e, o, ö ) kök veya gövdesinde bulunduran sözcükler, çekim ve yapım eklerinde: dar ünlü ( ı, i, u, ü ) varsa; geniş ünlüde uzama görülür. bāşúva “başına” Ker. A. (2.59), gēldî (3.1) āltún “altın” Ker. A. (10.165), ōlúp “olmuş” (7.70). Kısa ünlülerde de sıklıkla rastlanmaktadır. Bu kısalmalar genellikle uzun geniş ünlülerden sonra gelmesi halinde görülmektedir. Ādúv (2.7), dȫgǘ (9.29), ḳāçtí (5.183). “u,ü” ünlülerin yuvarlaklaşma süresini tamamlamadığı için birinci heceden sonraki hecelerde kısa teleffuz edilmektedir: günǘ (1.7), vurdúlar (1.118), bütǘn (5.49), üstǘ (11.197), duzú (12.8), uzún (5.168). 5. Irak Türkmen ağızlarında ünlü düşmesi sözcük başında, ortasında görülmektedir. ikindi: kindî (4.65), iki: ki Ker. A. (8.80). Teklik ve çokluk 1. şahıs iyelik eki almış sözcüklerde görülmektedir. Elimizde: ēlmîzde (8.10), belimiz: bėlmîz (3.6), evlerimiz: ėvlērmîz (8.47), 291 birisi: birsî (6.96), kapısını: kāpsíní (2.40), köyümüzün: kȫymǘzün (11.217), yastığına: yāstúġuna (6.2). Lokatif ve Ablatif eki alan sözcüklerde ünlü düşmesi: Buradan: burdan (8.19). Ünlü birleşmesinde: ne ėtse: nėtse (1.116), ne ėyler: nėyler (4.16), ne oldu: nōldú (4.73). “r” ve “l” ünsüzleriyle biten fiillerin teklik ve çokluk 1.geniş zaman çekimlerinde, ünlülerin düştüğü görülmektedir. sorarım: sorram (8.5), görerim: görrem (10.77), kalırım: ḳallam (9.33). 6. Irak Türkmen ağızlarında da ünsüz değişimleri iki şekilde görülmektedir: Ötümlüleşme, k: g değişmesi, bu değişme sözcük başında, ortasında, sonunda ve ince ünlülerin yanında görülmektedir. Sözcük sonunda: köpük: kȫpǘg (1.11), yüksek: üskeg (6.201), köpek: köpeg (1.64). t: d değişmesi, sözcük başında: taş: daş (1.64), tat: dad (17.5), Tuzhurmatu: Duzḫurmātí (1.1). Sözcük sonunda: azat: azad (4.27), arvat: arvad (8.120), yoğurt: yōġúrd (11.177). p: b değişmesi, sözcük başında: parmak: barmaġ (6.89), pazar: bazar (10.125), pişmek: bişmeġ (11.101), patlıcan: bādíncan (11.33). Sözcük sonunda: hesap: ḥisab (5.2). ç: c değişmesi, sözcük başında: çift: cüt (10.112). Sözcük sonunda: ağaç: aġac (4.56), aç: ac (6.90), kılıç: ḳilinc (9.37) ilaç: ᶜilac (11.59), güç: güc (12.76). Ötümsüzleşme ise g: k değişimi, sözcük başında: göç: köç (10.21). d: t değişmesi, sözcük başında: diken: tikan (6.8), dök: tök (6.53), dükkan: tükan (9.10). b: p değişimi, sözcük başında: bıcak: piçaġ (6.14). c: ç değişimi, sözcük sonunda: karınca: ḳārínça (10.81). 7. Irak Türkmen ağızlarında ünsüz düşmesi: böyle: bele (11.88), söyle: sele (7.44), sonra: sora (10.33), çift: cüt (5.37), kalkan: ḳaḫan (10.81), tövbe: tobā-sí (1.88). Sonda ünsüz düşmesi: kalk: ḳā (7.31), gel: gē (1.17), vallah: vallā (2.100), alır: ālí (10.189), hep: he (5.121), yok: yo (2.43). 292 8. Irak Türkmen ağızlarında ünsüz türemesi Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi ön seste y-’nin durumuyla ilgili olarak dikkatleri çeken en önemli özellik düz-dar ve düz-yuvarlak ünlülerin önündeki y-’lerin belirli sözcüklerde düzenli olarak düşmesidir: yılan: ilan (1.81), yıl: il (7.65), yigit: igid (8.115) yüzüm: üzüm (7.35), yumşak: imşaġ (10.34), yürek: üreg (8.100). 9. Irak Türkmen ağızlarında ünlüyle başlayan sözcüklerin başındada “h” sesi türemesi görülebilir. alev: halav-lāndí (3.10), ör: hör (11.207), elbet: helbet (7.132). Orta seste ünsüz türemesi sözcük içindeki ‘b, d, n, t, y, r’ ünsüzlerinin türemesi gözlemlenir. fırsat: fırsant (6.163), sür: sürt (5.120).. Son seste ünsüz türemesi ya: yan (6.30). 10. Ünsüz ikizleşmesi Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi çok sayısında görülmektedir. yedi: yėddî (11.91), sebbeḥ (1.1), aferin: effērîm. (5.195), ), kısa: ḳisse (6.104). 11. Ünsüz yer değiştirmesi, Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi ilk ve ikinci ünsüz harflerin yer değiştirdiği durumlar olur. Özellikle ikinci hecenin “r” harfiyle başlayan sözcüklerde: avrat: arvad (8.120), kirpik: kiprig (11.103), toprak: torpaġ-a (2.50), yaprak: yarpaġ (6.44), sofra: sırfā (5.140), bazı durumlarda da ilk hece sonundaki sessiz harf ile ikinci hece başındaki sessiz harf yer değiştir: çıplak: çılpaġ (10.69). 12. Türkiye Türkçesinde “k” ile başlayan kalın “k” sesleri Irak Türkmen Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde “ḳ” veya “q” ile başlar. kal: ḳal, qal. kız: ḳız, qız. 13. Türkiye Türkçesindeki birden fazla heceli kelimlerin sonundaki bütün “kalın k” sesleri Irak Türkmen ağızlarında “ġ” veya “ḫ” olur. Okumak: ōḫúmaġ, uzak: uzaġ. 293 14. Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, bir sözcük “ı” ile başlamaz. Türkiye Türkçesindeki “ı” harfinin yerine “i” alır. ışık: işiġ, ılık, iliġ 15. Türkiye Türkçesindeki “ -mI, -mU” soru ekleri Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, kullanılmayıp, fiil sözcüğünün son hecesini uzatarak soru cümlesi kurulur. Geldin mi? gēldǘv. Ker. A. , Gördün mü? gördǘy. Tuz. A. 16. Teklik ve çokluk iyelik ekleri “n” ünsüzüyle biten sözcüklerde ayrılma durum ekinin başındaki “d” ünsüzü benzeşmeye girer: nd: nn, senden sennen (7.134), arkasından: ārdínnan (4.74) 17. Türkiye Türkçesindeki şimdiki zaman eki, “-yor” eki ile gösterilirken Irak Türkmen ağızlarında “ -r, -Ir, -Ur şekilleriyle yapılır. sātírı “satıyor” (9.10), bilisen “biliyorsun” (11.120). 18. Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, öğrenilen geçmiş zaman eki teklik ve çokluk 1. kişilerde: -mIş, -mUş şeklindedir. Teklik ve çokluk 2. ve 3. kişilerde ise: -p, -(I)p, -(U)p şeklinde olur. ḳāl-îp-san (6.200), ōl-úp-lar (6.179). 19. Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, Emir kipi teklik 2. şahısta, iki şekilde yapılır. 1. Eksizdir: ḳal (11.242), gėt (8.73), sėv (1-180). 2. -gInAn, -gUnAn: gȫr-gǘnen (7.3), beklē-gînen (12.117), yāndír-gınan (12.75). 20. Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi, gereklilik kipi istek kipinin önüne -gere, gerek sözcüksini getirilerek yapılır. gerek kėseġ (5.148), gerek bulaġ (7.133), gerek köçēġîn (5.20). 294 21. “-ki” Eki, Kerkük ağzı v’li grup Türkiye Türkçesinde olduğu gibi ünlü uyumuna aykırı olarak kullanılır. Tuzhurmatu ağzı y’li grup ise Azerbaycan Türkçesinde olduğu gibi ses uyumuna bağlı olarak kullanılır. ḳafastākî Ker. A. (7.14) ḳafastākí Tuz. A., ondākî Ker. A. (5.167), ondākí Tuz. A., yāstúġdākî Ker. A.(11.113), yāstíġdākí, madāmkî (2.76). 295 KAYNAKÇA ALİBEKİROĞLU Sertan, Türkçede Ön Seste Y, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p. 685- 710, Ankara. ATEŞ Ahmet, Şehriyar ve Haydar Baba'ya Selam, Ankara, 1964. BENDEROĞLU Abdullatif, Irak Türkmen Dili, Kültür ve Tanıtma Bakanlığı Türkmen Kültür Müdürlüğü, 2.Baskı, Bağdât, 1989. BEYAT Fazıl, Türkmen Tarihinden Yapraklar, Irak Tanıtma Bakanlığı, Bağdat, 1975. BEYATLI Hidayet Kemal, Irak Türkmen Türkçesi, Atatürk Kültür, Dil ve TarihYüksek Kurumu Türk Dil KurumuYay. 664, Ankara, 1996. BEYATLI Hidayet Kemal, Türkmen Ağzı- Dil incelemesi, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1979. BULUÇ Saadettin, “Mendeli (Irak) Ağzının Özellikleri”, 1.TürkDili Kurultayına Sunulan Bildiriler, 1972, Ankara, 1975, T.D.K. Yay. s.(181-183) BURAN Ahmet, Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler, II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, Erciyes Üniversitesi, (10.12 Nisan 2006- Kayseri) CAFEROĞLU Ahmet, “Şehriyâr”, Türk Kültürü Araştırmaları, I, I (1964), s133-141. ERCİLASUN Ahmet Bican, Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Kültür Bak. Yay.,Ankara. 1996, s. 14 DAKUKLU İbrahim, Şehriyar ve Haydar Baba’ya Selam, Türkmen Kardeşlik Ocağı Yay., Zaman Basımevi, Bağdât, 1964, Sayı 2. DAKUKİ İbrâhim, Irak Türkmenleri, Ankara, 1970. DOĞAN Talip, Gökdağ Bilgehan Atsız, İran’da Türkler ve Türkçe, Akçağ Yayınları, Ankara, 2016 ERASLAN Kemal, “Çağatay Şiiri” Türk Dili Dergisi (Türk Şiiri Özel Sayısı II), sayı: 415-417 (1986), s. 564-718; K. Eraslan, Ali Şîr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe min Şemâyimi’l-Fütüvve. İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1979; B. Yücel, Bâbür Divânı. 296 Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; Y. Karasoy, Şiban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; v.b. ERCİLASUN Ahmet Bican, Irak Türkleri Dili ve Edebiyatı, Irak Türkleri Sempozyumu Tebliğleri, 31 Ocak 1987, Ankara, 1987. s 45-55. ERGİN Muharrem, Azeri Türkçesi, İstanbul, 1971. ERGİN Muharrem, Türk Dilbilgisi, Bayrak yay., İstanbul. 1987, s.55 GLASUN Gerard, Turkish and Mongolian Studies. London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1962, s. 83, 84; N. A. Baskakov, İstoriko-tipologiçeskaya fonologiya tyurskix yazıkov. Moskova: Nauka, 1988, s. 15; E. R. Tenişev (ve başkaları), Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskix Yazıkov: Fonetika. Moskova: Nauka, 1984, s. 17. GLASUN Gerard, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford, 1972; J. Eckmann, Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University, 1966; J. Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996 GÖKÇÜR, Engin, Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar üzerine, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1801-1824, Ankara. GÜLSEVİN, Gürer “Eski Anadolu Türkçesi Ağızlarında Uzun Ünlüler Üzerine”, Dil Araştırmaları, S. 5, Güz 2009, s. 39-56. GÜZEL, Hasan Celâl, Ortadoğu’da Türkmen Varlığı, Ortadoğu Türkmenleri Sempozyumu, 2014. HÜRMÜZLÜ Habib, Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü, 2. Baskı, Kerkük, 2013 HÜRMÜZLÜ Habib, Kerkük Türkçesi Sözlüğü, Kerkük Vakfı, İstanbul, 2003. İBRAHİM Behcet Sadık, Şehriyar İlham Kaynağı, Kerkük, 2006. İSMAİL Loqman Nader, Irak Türkmen Türkçesinin Bayat Ağzı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2013 KARA Mehmet, Türkmen Türkçesi, TLG, Ankara 2007: s. 236 297 KARAAĞAÇ Güney, Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ Yay., 1. Basım, Ankara, 2012. KERKÜK, İzzettin, Haşim Nahir Erbil ve Irak Türkleri, (Değişik Makaleleri), Kerkük Vakfı, İstanbul, 2004. KORKMAZ Zeynep, agm., s.205 KORKMAZ Zeynep, Eski Anadolu Türkçesindeki Aslî Ünlü Uzunlukları, DTCF. Derg. C. XXVI /3-4, s. 49-66. KORKMAZ Zeynep, Güney-Batı Anadolu Ağızları: Ses Bilgisi (Fonetik). Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956, s. 16-22. KORKMAZ Zeynep, "IX-XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca" Türk Dili üzerinde Araştırmaları, TDK.Yay. Ankara, 1995. KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçenin Gelişimi, TDK Yay., Ankara, 2013. PAŞAYEV Gazanfer, Irak Türkmen Folkloru, İstanbul , Kerkük Vakfı Yayınları, 1998. ÖZKAN Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK, Ankara, 1996, s.41 SAATÇİ Suphi, "Irak (Kerkük) Türk Edebiyatı", Türkiye dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım), 6, Azerbaycan-Irak (Kerkük) Türk Edebiyatı, VI, Ankara 1997, s.151-485. SAATÇİ Suphi, Tarihi Gelişim içinde Irak’ta Türk Varlığı, Tarih Araştırmalar Vakfı, İstanbul, 1996. SARIKAHYA Kasım, Çağdaş Türkmen Şairleri, C. 1-2, Bağdâd, 1989. SARIKAYA Mahmut, Güney Azerbaycan Türkçesi Grameri, Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri, 1998. SERTKAYA, AyşeGül, “Şehriyâr’a Irak’ta Yazılan Nazireler”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 2010. SERTKAYA, Osman Fikri, “Haydar Baba’ ya Selâm Şiirinin Türkiye’deki Akisleri”, Türk Kültürü, VII/83, s. (24)836-(29)841. SERTKAYA, Osman Fikri, “Haydar Baba’ ya Selâm Şiirinin Türkiye’deki Akisleri (II)”, Türk Kültürü, XXVII/310, Şubat 1989, s. 92 (28)-98 (34). 298 ŞAHİN Hatice, Bursa Yerli Ağzında Uzun Ünlüler Üzerine, Diyalektolog, Kış 2012, S. 5, s. 1-7 TERZİBAŞI Ata, Şehriyar, Türkmen Kardeşlik Ocağı Yay., Zaman Basımevi, Bağdat, 1964, Sayı 6. TİMURTAŞ, Faruk K., Osmanlı Türkçesi Grameri III, İstanbul.1991, s.326 TOKATLI Ümid, "Irak Türkmenlerinin Haydar Baba'ya Selam'a Yazdıkları Nazirelerden Bazı Örnekler", Kerkük, Yıl 3, Sayı 7, Mart 1999, s. 5-12 YALÇIN, S. K, Çağdaş Türk Lehçelerinde Ünlüler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları 2013. YILDIRIM Dursun, M. Şehriyâr Haydar Baba'ya Selam, Ankara, 2002. 299 EKLE Ek: 1 300 Ek: 1.1 301 Ek: 2 302 Ek: 2.1 303 Ek: 3 304 Ek: 3.1 305 Ek: 4 306 EK: 4.1 307 Ek: 5 308 EK: 5.1 309 EK: 6 310 Ek: 6.1 311 Ek: 7 312 Ek: 7.1 313 Ek: 8 314 Ek: 8.1 315 Ek: 9 316 Ek: 9.1 317 Ek: 10 318 Ek: 10.1 319 Ek: 11 320 Ek: 11.1 321 Ek: 12 322 Ek: 12.1 323 Ek: 13 324 Ek: 13.1 325 Ek: 14 326 Ek: 14.1 327 Ek: 16 328 Ek: 16.1 329 Ek: 17 330 EK: 17.1 331 Ek: 18 332 Ek: 18.1 333