Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 ARAŞTIRMA DOI: 10.17482/uumfd.1059035 HAYVANSAL KAYNAKLI YAYILI KİRLİLİK YÜKLERİ HESABI, BURSA ÖRNEĞİ Saadet HACISALİHOĞLU * Geliş:17.01.2022, Düzeltme: 07.03.2022, Kabul: 10.03.2022 Öz: Son zamanlarda artan nüfus, teknolojik gelişmeler, kentleşme gibi sorunlar su kaynakları üzerindeki baskıları da önemli oranda arttırmaktadır. Nüfus artışına paralel olarak hayvansal ürünlere olan talep de artmaktadır. Ancak hayvancılık faaliyetleri sonrası oluşan atıklar uygun olmayan koşullarda biriktirildiğinde oluşan sızıntı suları, su kaynaklarına ulaşarak, bu ortamlarda kirlenmeye hatta kullanılamaz duruma gelmesine neden olabilmektedir. Bu çalışmada Bursa ve ilçelerinde yayılı kirletici kaynakların baskısını değerlendirmek için hayvansal kaynaklı kirlilik yükü hesabı yapılmıştır. Kirlilik yükü hesabında Bursa’nın tüm ilçelerinde mevcut 2020 yılı, büyükbaş (BBH), küçükbaş (KBH) ve kümes hayvanı (KH) sayıları kullanılarak yıllık yayılı toplam azot (TN) ve toplam fosfor (TP) yükleri hesaplanmıştır. Sonuç olarak, TN ve TP yayılı kirlilik yüklerinin en yüksek olduğu ilçeler Karacabey, Mustafakemalpaşa, Yenişehir ilçeleri, en düşük olduğu ilçelerin ise Yıldırım, Gemlik, Gürsu ve Harmancık olduğu tespit edilmiştir. Bursa genelinde toplam azot kaynaklı oluşabilecek toplam yayılı kirlilik yükü 3241,944 ton TN/yıl, toplam fosfor kaynaklı oluşabilecek yayılı kirlilik yükünün 341,327 ton TP/yıl olduğu belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bursa, hayvansal kirlilik yükü, kirletici kaynaklar, yayılı yük Calculation of Pollution Load Originating from Animals, Bursa Case Study Abstract: Increasing population, technological developments, and urbanization significantly increase the pressures on water resources, recently. In parallel with the increase in population, the demand for animal products is also increasing. However, when the wastes generated after livestock activities are accumulated under inappropriate conditions, leachate is formed. This leachate can reach water resources and cause pollution in these environments and even become unusable. In this study, animal origin pollution load calculation was made to evaluate the pressure of diffuse pollutant sources in Bursa. In the pollution load calculation, the annual distributed total nitrogen (TN) and total phosphorus (TP) loads were calculated by using the number of bovine (BBH), small ruminant (KBH) and poultry (KH) available in all districts of Bursa in 2020. As a result, it has been determined that the districts with the highest TN and TP distributed pollution loads are Karacabey, Mustafakemalpaşa, Yenişehir, and the districts with the lowest are Yıldırım, Gemlik, Gürsu and Harmancık. In addition, the effects of diffuse pollution loads originating from livestock activities on water resources were evaluated. Keywords: Bursa, animal pollution load, pollutant sources, diffuse load 1. GİRİŞ Dünya genelinde yaşanan hızlı nüfus artışı, kentleşme, teknolojik gelişmeler beraberinde çeşitli çevre sorunlarını da gündeme getirmiştir (Xiaoyan, 2005). Yaşanan bu gelişmelerin yanı sıra hızlı nüfus artışı ile birlikte hayvansal ürünlere talep ve hayvancılık faaliyetlerinde de artış gözlenmiştir (Karaman, 2006). Hayvancılık faaliyetleri sonrası ortaya çıkan hayvansal atıklar * Bursa Teknik Üniversitesi, Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Bursa/Türkiye İletişim Yazarı: Dr. Öğr. Üyesi Saadet Hacısalihoğlu (saadet.hacisalihoglu@btu.edu.tr) 361 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği etkin bir atık yönetim sistemi uygulanmadığı sürece çevre kirlenmesine özellikle su kaynaklarının kirliliğine neden olmaktadır (Centner ve diğ. 2008). Avrupa Birliği uyum yasaları çerçevesinde Su Çerçeve Direktifi (SÇD-2000/60/EC sayı), su kaynaklarının korunması ve kirliliğin önlenmesi kapsamında havza bazlı yönetim çalışmalarının uygulanması gerekliliğini vurgulamaktadır. Havza bazlı yönetim stratejileri su kaynakları üzerindeki baskı unsurlarının belirlenmesiyle yani baskı analizi yapılması ile uygulanabilir (Yetiş ve diğ. 2018a). Baskı analizi uygulamalarında kirletici kaynaklar, noktasal ve yayılı kirlilik kaynakları olmak üzere iki farklı şekilde sınıflandırılabilir. Noktasal kaynaklı kirlilik türlerine, evsel ve endüstriyel atık su arıtma tesisi deşarjları, çeşitli endüstriyel kirleticiler, katı atık depolama tesisleri sızıntı suları örnek verilebilir. Yayılı kirlilik kaynakları ise arazi kullanımı, tarım ve hayvancılık faaliyetleri, atmosferik taşınım, fosseptiklerden ve düzensiz (vahşi) katı atık sahalarından kaynaklanan kirleticilerdir (Aydın ve Derinöz 2013; Yetiş ve diğ. 2018b). Yayılı kirlilik kaynaklarından olan hayvansal atıklar kontrolsüz atık yönetimi sonucu, yüzey ve yer altı su kaynaklarını kirletebilmektedir. Bu olay; hayvanların doğrudan bir su kaynağına ulaşması, gübre yığınlarından, barınaklardan ve açık yemleme alanlarından gelen yüzeysel su akışları, gübre depolama alanlarından oluşan sızıntı suları, depolama alanlarının sular altında kalması, gübre uygulanan alanlardan gelen yüzeysel su akışları etkisiyle gerçekleşir (Polat ve Olgun, 2009). Aslında hayvansal atıklar gübre niteliği taşımakta olup, toprakta verim artırmak amacıyla tarım arazilerinde kullanılabilmektedir. Bu atıkların içerisinde yüksek oranda azot (N), fosfor (P) ve potasyum (K) gibi besin maddeleri barındırması bitkiler için gerekli olan bitki besin maddeleri sağlamasına, toprağın genel yapısının bitki gelişimi için uygun hale gelmesine, mikroorganizma popülasyonunu değiştirmesine ve toprağın su tutma kapasitesini arttırmasına fayda sağlamaktadır (Salihoğlu ve diğ., 2019). Ancak bu atıkların toprak yüzeyinde bilinçsiz depolanması veya toprağa gereğinden fazla gübre olarak uygulanması bu bitki besin maddelerinin su kaynaklarına karışmasına sebep olmakta, hem su kaynaklarında hem de toprakta kirlenme oluşmaktadır (Boyacı ve diğ., 2011). Ayrıca gübrenin araziye gereğinden fazla miktarda uygulanması toprağın fiziksel özelliklerini de olumsuz yönde etkilemektedir (Çayır ve diğ., 2012). Hayvansal gübre kaynaklı bir diğer sorun toprakta aşırı nitrat (NO3) birikimi ve yeraltı su kaynaklarının da bu kirlemeye maruz kalmasıdır. Çeşitli amaçlarla kullanılan yüksek nitrat içerikli yeraltı suları hayvanlarda kusma, sancı veya ishal, daha ileri durumlarda ölümcül hal, insanlarda ise bağışıklık sistemi bozuklukları ve kalıtsal hastalıkların oluşumuna neden olmaktadır (Polat ve Olgun, 2009). Toprakta ve su kaynaklarında kirlenmenin yanı sıra hayvansal atıklar, hava kirliliğine de neden olmaktadır. Bu atıklardan atmosfere küresel iklim değişikliğine sebep olan çeşitli gazlar salınmaktadır, bu gazlar; karbondioksit (CO2), karbon monoksit (CO), amonyak (NH3), hidrojen sülfür (H2S) ve su buharıdır (H2O). Ayrıca bir takım ayrışma ve nitrifikasyon süreçleri sonrası metan (CH4) ve diazot oksit (N2O) gibi sera etkisine sebep olan önemli gazlar açığa çıkmaktadır. Bu iki gaz hayvansal gübrelerin depolanması ve taşınması sırasında oluşmaktadır (IPCC, 1996). Bu nedenle hayvansal gübrelerin, araziye uygulanmadan önce gerekli tedbirler alınarak, çevre kirliliği oluşturmayacak şekilde muhafaza edilmesi gerekmektedir (Salihoğlu ve diğ., 2019; Tırınk, 2021). Bu çalışma kapsamında, 2020 yılında Bursa ili ve ilçelerinde bulunan büyükbaş (BBH), küçükbaş (KBH) ve kümes hayvanı (KH) sayıları Türkiye İstatistik Kurumu’ndan (TÜİK) temin edilmiştir. Toplam 17 ilçede, yayılı kirlilik kaynaklarından sayılan hayvancılık faaliyetleri kaynaklı toplam azot (TN) ve toplam fosfor (TP) kirletici yükleri hesaplanmış, çevresel kirlilik açısından değerlendirilmiştir. Literatürde daha çok havza bazlı kirlilik kaynaklarının tespiti, baskı analizi çalışmalarında noktasal ve yayılı kirlilik hesaplamaları yapılmış olup, bu çalışmada, Bursa’ya özgü spesifik olarak hayvancılık faaliyetleri kaynaklı yayılı kirletici yüklerinin hesaplanması amaçlanmıştır. 362 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 2. MATERYAL VE METOT 2.1. Materyal Çalışmada Bursa ve ilçelerindeki hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan, yayılı kirliliğe sebep olan atık miktarlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK), 2020 yılı büyükbaş (BBH), küçükbaş (KBH) ve kümes hayvanı (KH) sayısı verilerinden yararlanılarak gerekli hesaplamalar yapılmıştır (URL 1). Hayvan türlerine göre oluşabilecek toplam azot (TN) ve toplam fosfor (TP) yayılı kirlilik yükleri hesaplanmıştır. 2.2. Çalışma Alanı Bursa, Türkiye'nin en kalabalık dördüncü şehri olup, 2021 yılı itibariyle 3.139.744 nüfusa sahiptir. 2016 Dünya Yaşanabilir Şehirler sıralamasında Dünya'da 28, Türkiye'de 1. sırada yer almaktadır. Marmara Bölgesinin Güney Marmara bölümünde, 40° batı boylam ve 29° kuzey enlem daireleri arasında bulunmaktadır. Kuzeyinde Marmara Denizi ve Yalova, kuzeydoğusunda Kocaeli ve Sakarya, doğusunda Bilecik, güneyinde Kütahya ve batısında Balıkesir illeri ile çevrilidir. Ekonomik açıdan Türkiye'nin en gelişmiş kentlerinden biri olan Bursa doğal ve tarihsel zenginlikleriyle de önem taşır. Ayrıca Bursa Marmara Bölgesi’nin İstanbul'dan sonra gelen ikinci büyük şehridir. Türkiye'nin en önemli birkaç sanayi kentinden biridir. Bursa, sanayi istatistiklerine göre Türkiye'nin en büyük sanayi kenti ve otomotiv üretim merkezidir. Sanayisinin yanı sıra etkin bir şekilde tarım ve hayvancılık faaliyetleri de yapılmaktadır. Yeşil alan ve verimli tarım arazilerinin yoğun olması, bölgede zirai faaliyetlerin sayıca fazla olmasına zemin hazırlamıştır (URL 2). Çalışma alanına ait yer bulduru haritası Şekil 1’de verilmiştir. Şekil 1: Bursa ili ve ilçeleri yer bulduru haritası 363 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği 2.3. Metot Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yükleri hesabında, Bursa ve ilçelerinin hayvan sayısı dağılımları analiz edilmiş ve literatürde verilen bazı kabuller ile oluşabilecek yayılı kirletici yük miktarları hesaplanmıştır. Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yüklerinin hesaplanmasında hayvan başına birim yükün ölçülebilirliği mümkün olmadığından bazı kabuller yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda tahmini birim yükler literatürde öngörülen değerler doğrultusunda Tablo 1’de verilmiştir (URL3, Gürsoy Haksevenler ve Ayaz 2021, Tırınk 2021, Derin ve diğ. 2019, Yetiş ve diğ. 2018a, Yetiş ve diğ. 2018b, Biçer 2011, Tanık ve diğ. 2010). Tablo 1. Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yük katsayıları Kirletici Türü Yayılı Yük Katsayıları BBH KBH KH QNYK (kg/ton hayvan/gün) 0,3 0,42 0,52 TN YN (%) 15 15 15 QPYK (kg/ton hayvan/gün) 0,1 0,06 0,22 TP YP (%) 5 5 5 BBH: Büyükbaş Hayvan, KBH: Küçükbaş Hayvan, KH: Kümes Hayvanı Tablo 1 incelendiğinde, QNYK; günlük azot yüküne göre değişen yayılı kirletici yükünü, YN; yayılı azot kirliliğinin alıcı ortama ulaşma yüzdesini, QPYK; günlük fosfor yüküne göre değişen yayılı kirletici yükünü, YP; yayılı fosfor kirliliğinin alıcı ortama ulaşma yüzdesini ifade etmektedir. Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yükü hesaplamasında, yıllık oluşacak toplam yayılı kirlilik yüklerinin hesaplanması gerekmektedir. Azot kaynaklı yıllık oluşacak yayılı kirlilik yükleri Eşitlik 1’de, fosfor kaynaklı yıllık oluşacak yayılı kirlilik yükleri Eşitlik 2’de belirtildiği şekilde hesaplanır. 𝑄𝑄 365𝑇𝑇𝑇𝑇 = 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑁𝑁𝑁𝑁 ∗ 𝐴𝐴𝐶𝐶𝐶𝐶 ∗ 𝑌𝑌𝑇𝑇 ∗ (1) 1000 𝑄𝑄 365𝑇𝑇𝑇𝑇 = 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑁𝑁𝑁𝑁 ∗ 𝐴𝐴𝐶𝐶𝐶𝐶 ∗ 𝑌𝑌𝑇𝑇 ∗ (2) 1000 Eşitlik 1’ de, QTN yıllık azot kaynaklı oluşacak yayılı kirletici yükünü (kg/hayvan sayısı/yıl), Eşitlik 2’de, QTP yıllık fosfor kaynaklı oluşacak yayılı kirletici yükünü (kg/hayvan sayısı/yıl), ACH hayvan türüne göre canlı hayvan ağırlığını (kg) ifade etmektedir. Literatür değerlendirmelerine göre, ACH değeri BBH için 500 kg, KBH için 45 kg ve KH için ise 2 kg olarak kabul edilmektedir. Tablo 1’de verilen yayılı kirlilik yük katsayıları, bu canlı ağırlıkları kullanılarak belirlenmiş kabullerdir. YN ve YP değerleri kirleticilerin alıcı ortama ulaşma yüzdelerini ifade etmektedir. Azot ve fosforun taşınım prosesleri ile bir miktarının kaybolacağı öngörüsü ile bu değerlerin azot için % 15, fosfor için ise % 5’inin alıcı ortama ulaşabileceği varsayılarak hesaplamalar yapılmıştır (URL 3). Eşitlik 1 ve 2 ile hesaplanacak yayılı kirlilik yüklerinin (ton/yıl) yük birimine dönüşümü Eşitlik 3 ve Eşitlik 4 de belirtildiği şekilde hesaplanır. 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑇𝑇′ = 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑇𝑇 ∗ 𝑁𝑁𝐶𝐶𝐶𝐶/ 1000 (3) 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑇𝑇′ = 𝑄𝑄𝑇𝑇𝑇𝑇 ∗ 𝑁𝑁𝐶𝐶𝐶𝐶/ 1000 (4) Eşitlik 3’de QTN΄ yıllık oluşacak TN yayılı kirlilik yükünü (ton/yıl), Eşitlik 4’de QTP΄ yıllık oluşacak TP kaynaklı yayılı kirlilik yükünü (ton/yıl), NCH ise türe göre canlı hayvan sayılarını ifade etmektedir. 364 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 3. BULGULAR VE TARTIŞMA Bursa ve ilçelerinde, 2020 yılı hayvansal kaynaklı toplam azot ve toplam fosfor yüklerinin hesaplanması için TÜİK verileri büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvan sayılarından yararlanılmıştır. İlçe bazında hayvan sayılarının dağılımı Tablo 2’de verilmiştir. Tablo 2. Bursa ili ve ilçeleri 2020 yılı hayvan sayıları dağılımı Hayvan Sayıları (Adet) İlçe adı BBH KBH KH Büyükorhan 5653 23.130 7310 Gemlik 2794 9744 51.526 Gürsu 2469 8883 370 Harmancık 2388 10.322 1506 Karacabey 44.043 110.528 5.537.616 Keles 3831 23.394 13.002 Kestel 5161 19.952 3763 Mudanya 5768 14.115 1.203.464 Mustafakemalpaşa 45.306 79.340 1.658.714 Nilüfer 17.174 33.027 95.408 Orhaneli 13.209 34.430 76.010 Orhangazi 13.650 19.373 174.085 Osmangazi 5713 30.041 74458 Yenişehir 48.950 76.615 1.852.553 Yıldırım 2066 1394 6408 İnegöl 18.041 66.357 680.905 İznik 2995 26.779 331.222 Toplam 239.211 587.424 11.768.320 BBH: Büyükbaş Hayvan, KBH: Küçükbaş Hayvan, KH: Kümes Hayvanı Tablo 2 incelendiğinde, en yüksek büyükbaş hayvan sayısının 48.950 adet ile Yenişehir ilçesinde, en düşük büyükbaş hayvan sayısının ise 2066 adet ile Yıldırım ilçesinde olduğu belirlenmiştir. Yine benzer şekilde en yüksek küçükbaş hayvan sayısının 110.528 adet ile Karacabey ilçesinde, en düşük küçükbaş hayvan sayısının 1394 adet ile Yıldırım ilçesinde olduğu tespit edilmiştir. Kümes hayvan sayıları incelendiğinde en yüksek kümes hayvanı sayısı 5.537.616 adet ile Karacabey ilçesinde, en düşük kümes hayvan sayısının ise 370 adet ile Gürsu ilçesinde bulunduğu belirlenmiştir. Toplam Bursa genelindeki hayvan sayıları incelendiğinde 239.211 adet büyükbaş hayvan, 587.424 adet küçükbaş hayvan, 11.768.320 adet de kümes hayvanı bulunduğu belirlenmiştir. Hayvancılık, Bursa için önemli bir iş kolu olup, özellikle Karacabey, Yenişehir ve Mustafakemalpaşa ilçelerinde yoğun olarak yapılmaktadır. Veriler, ilde hayvancılık faaliyetlerinin halen yaygın bir şekilde sürdürüldüğünü göstermektedir. Tablo 2’de verilen ilçelere göre hayvan sayısı dağılımları ve yukarıda verilen eşitliklerden yararlanılarak, Bursa il ve ilçelerinde hayvancılık faaliyetleri kaynaklı yayılı kirlilik yükleri hesaplanmış ve Tablo 3’de verilmiştir. 365 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği Tablo 3. Bursa ve ilçelerinde hayvan türlerine göre oluşan TN ve TP yayılı kirletici yük miktarları İlçe adı Hayvan Türü QTN΄ (ton/yıl) Toplam (ton/yıl) QTP΄ (ton/yıl) Toplam (ton/yıl) BBH 46,425 5,158 Büyükorhan KBH 23,932 70,773 1,138 6,354 KH 0,416 0,058 BBH 22,945 2,549 Gemlik KBH 10,082 35,958 0,479 3,440 KH 2,931 0,412 BBH 20,276 2,253 Gürsu KBH 9,191 29,488 0,437 2,693 KH 0,021 0,003 BBH 19,611 2,179 Harmancık KBH 10,680 30,376 0,508 2,699 KH 0,085 0,012 BBH 361,703 40,189 Karacabey KBH 114,363 791,156 5,438 89,928 KH 315,090 44,301 BBH 31,462 3,495 Keles KBH 24,205 56,406 1,151 4,75 KH 0,739 0,104 BBH 42,384 4,709 Kestel KBH 20,644 63,242 0,981 5,72 KH 0,214 0,030 BBH 47,370 5,263 Mudanya KBH 14,604 130,451 0,694 15,584 KH 68,477 9,627 BBH 372,075 41,341 Mustafakemalpaşa KBH 82,093 548,548 3,903 58,513 KH 94,380 13,269 BBH 141,041 15,671 Nilüfer KBH 34,173 180,642 1,624 18,058 KH 5,428 0,763 BBH 108,478 12,053 Orhaneli KBH 35,624 148,426 1,693 14,354 KH 4,324 0,608 BBH 112,100 12,455 Orhangazi KBH 20,045 142,05 0,953 14,8 KH 9,905 1,392 BBH 46,918 5,213 Osmangazi KBH 31,083 82,237 1,478 7,286 KH 4,236 0,595 BBH 402,001 44,666 Yenişehir KBH 79,273 586,684 3,769 63,255 KH 105,410 14,820 BBH 16,967 1,885 Yıldırım KBH 1,442 18,773 0,068 2,004 KH 0,364 0,051 BBH 148,161 16,462 İnegöl KBH 68,659 255,563 3,264 25,173 KH 38,743 5,447 BBH 24,596 2,733 İznik KBH 27,708 71,150 1,317 6,699 KH 18,846 2,649 BBH 1964,520 218,280 Bursa (Toplam) KBH 607,807 3241,944 28,901 341,327 KH 669,617 94,146 BBH: Büyükbaş Hayvan, KBH: Küçükbaş Hayvan, KH: Kümes Hayvanı Tablo 3 incelendiğinde, TN kaynaklı yayılı kirlilik yükünün en yüksek olduğu ilçe Karacabey ilçesi (791,156 ton/yıl), en düşük olduğu ilçe ise Yıldırım ilçesi (18,773 ton/yıl) dir. Bursa genelinde TN kaynaklı oluşabilecek toplam yayılı kirlilik yükü ise 3241,944 ton/yıl olarak tespit edilmiştir. TP kaynaklı yayılı kirlilik yükünün en yüksek olduğu ilçenin Karacabey ilçesi (89,928 ton/yıl), en düşük olduğu ilçenin ise Yıldırım ilçesi (2,004 ton/yıl) olduğu belirlenmiştir. Bursa 366 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 genelinde ise TP kaynaklı oluşabilecek yayılı kirlilik yükünün 341,327 ton/yıl olduğu belirlenmiştir. Yapılan hesaplamalar sonucu Bursa genelinde TN ve TP kaynaklı oluşan yayılı kirlilik yüklerinin hayvan türlerine göre yüzde dağılımları Şekil 2’de sunulmuştur. TN YÜKÜ TP YÜKÜ KH; 21% KH; 28% KBH; 19% BBH; 60% KBH; 8% BBH; 64% Şekil 2: Bursa geneli hayvancılık kaynaklı TN ve TP yayılı kirlilik yüklerinin hayvan türlerine göre yüzde dağılımları Şekil 2 incelendiğinde, TN kaynaklı yayılı kirletici yükünün % 60’ı büyükbaş hayvancılık, % 21’i kümes hayvancılığı, % 19’u ise küçükbaş hayvancılıktan kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde TP kaynaklı yayılı kirletici yükünün % 64’ü büyükbaş hayvancılık, % 28’i kümes hayvancılığı, % 8’inin ise küçükbaş hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklandığı tespit edilmiştir. Hayvancılık faaliyetleri sonucunda azot ve fosfor kaynaklı yayılı kirlilik jeolojik, meteorolojik ve coğrafik özelliklere bağlı olarak çeşitli dönüşüm reaksiyonları ile alıcı ortamlara ulaşmaktadır. Bu tür atıklar kontrollü atık yönetimi uygulanmaması halinde su kaynaklarının kirlenmesine sebep olmakta ve sucul ekosistemlerin sağlığını tehdit etmektedir (Gürsoy Haksevenler ve Ayaz, 2021; Salihoğlu ve ark., 2019 ). Ancak bu atıklar belirli ölçüde ve özellikte kullanıldığında gübre değeri taşır. Dolayısıyla toprağın yapısını iyileştirmek ve tarımsal üretimi arttırmak amacıyla ticari önem arz eden ürün elde edilebilir (Mclay ve ark., 2001). Oluşan gübre etkin kullanılmadığı taktirde istenilen verim elde edilemeyebilir, aşırı gübre kullanımı tarımsal üretimi, toprak yapısını ve su kaynaklarını olumsuz yönde etkiler (Oun ve ark., 2014). Literatür incelendiğinde, su kaynaklarında tespit edilen azot ve fosfor kirliliği hem noktasal hem de yayılı kaynaklar sebebi ile oluşabilmektedir. Yapılan çalışmaların büyük bir kısmının su kalitesinin belirlenmesi (Gümüş, 2021; Tokatlı, 2020; Dalkıran ve ark., 2020; Yıldırım, 2020; Dorak ve ark., 2019) veya kirletici kaynaklardan gelen kirlilik tespiti üzerine olduğu (Gürsoy Haksevenler ve Ayaz, 2021; Hacısalihoğlu ve Karaer, 2020; Topal 2019) gözlenmiştir. Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yüklerinin hesaplanmasında Iğdır ilinde Tırınk (2021) tarafından gerçekleştirilen çalışmada büyükbaş hayvan, küçükbaş hayvan ve kümes hayvan sayılarının sırasıyla 159926, 1149668 ve 116916 adet olduğu belirlenmiştir. Bu hayvanların yıllık oluşturduğu yayılı kirletici yükleri toplam azot miktarının 2509,697 ton/yıl ve toplam fosfor miktarı ise 203,521 ton/ yıl olarak hesaplanmıştır (Tırınk 2021). Benzer şekilde, Yetiş ve ark., Muş İli ve ilçelerinde büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvanı sayıları, hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları kullanılarak TN ve TP yüklerini hesaplamıştır. Bu hesaplama sonuçlarına göre TN ve TP yüklerinin sırasıyla % 29 ve % 32 ile en fazla olduğu ilçenin Bulanık ilçesi olduğu tespit edilmiştir. TN ve TP yüklerinin en az olduğu ilçeler ise sırasıyla % 7 ile Hasköy ve Korkut ilçeleridir. Muş genelinde TN yükü 543,412 ton/yıl ve TP 16,918 ton/yıl olarak hesaplanmıştır (Yetiş ve ark. 2018a). Biçer (2011)’in yapmış olduğu çalışmada, Burdur alt havzaları bazında yayılı kirlilik kaynaklarından oluşan TN ve TP yüklerinin aylık tahminine 367 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği ilişkin sonuçlar verilmiştir. Burdur Gölü alt Havzası’nda hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan TN miktarı 611 ton/yıl (%50), TP miktarı ise 93 ton/yıl (%53) olarak belirlenmiştir (Biçer 2011). Derin ve ark. (2019)’nın Mardin de yürüttükleri çalışmalarında hayvansal kaynaklı TN yükünün il genelinde 270626 tol/yıl, TP yükünün ise 7,89 ton/yıl olduğu hesaplanmıştır (Derin ve ark. 2019). Hayvancılık sektörü ülkemizde daima yaygın bir sektör olmuştur. Artan nüfusa bağlı olarak hayvan sayısı artışı ve bu artışa bağlı oluşacak hayvansal atık miktarının artışı yadsınmaz gerçektir. Ancak bu sektörden kaynaklanan hayvansal atıkların göz ardı edilemeyecek boyutlarda olduğu görülmektedir. Dolayısıyla hem insan ihtiyacının karşılanması hem de etkin atık yönetimi ile bu dengenin sağlanması önem arz etmektedir (Karaman 2006). Yapılan bu çalışma, literatürde incelenen benzer çalışmalar ile kıyaslanmış ve Tablo 4’de sunulmuştur. Tablo 4. Hayvansal Kaynaklı Toplam Azot ve Toplam Fosfor Yayılı Kirlilik Yükleri Literatür Taraması Hayvan Türü TN Yükü (ton/yıl) TP Yükü (ton/yıl) Referans, Çalışma Alanı BBH 33,478 1,107 KBH 6,288 0,898 Sartaş, H. 2019/Tokat, Niksar KH 0,13 0,006 BBH 601,689 66,854 KBH 697,020 33,191 Tırınk, S. 2021/Iğdır, Merkez KH 1,596 0,225 BBH Gürsoy Haksevenler, BH. ve Ayaz, KBH 925 82 S.2021/Manisa Alaşehir Çayı Alt KH Havzası BBH KBH 391,61 14,97 Can, E. 2021/Adana KH BBH KBH 180,084 4,854 Demir Yetiş, A., Yetiş, R., Gazigil, L. KH 2018/Muş BBH 361,703 40,189 KBH 114,363 5,438 Bu çalışma, Bursa, Karacabey KH 315,090 44,301 BBH 372,075 41,341 KBH 82,093 3,903 Bu çalışma, Bursa, Mustafakemalpaşa KH 94,380 13,269 BBH 402,001 44,666 KBH 79,273 3,769 Bu çalışma, Bursa, Yenişehir KH 105,410 14,820 BBH: Büyükbaş Hayvan, KBH: Küçükbaş Hayvan, KH: Kümes Hayvanı Tablo 4 incelendiğinde, bu konuda yapılan çalışmalar, kıyaslama yapabilmek için kapsamlı olarak araştırılmış ve bulguları tabloda sunulmuştur. Seçilen çalışma alanlarında incelenmek üzere ele alınan hayvan türleri ve sayıları, çalışmanın gerçekleştiği alanın büyüklüğü, nüfusu ve hayvancılık sektörü, vb. durumları değişkenlik gösterdiğinden elde edilen sonuçlar da farklılaşmıştır. Ancak, veriler yöntem bazında incelendiğinde sonuçların paralellik gösterdiği ve toplam azot ve toplam fosfor miktarlarının benzer olduğu görülmüştür. Bursa ve ilçelerinin, hayvan türlerine göre yayılı kirletici türü dağılımları Şekil 3’de gösterilmiştir. 368 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 TN kaynaklı yayılı yük dağılımı (ton/yıl) 400 350 300 250 200 150 100 50 0 BBH KBH KH TP kaynaklı yayılı yük dağılımı (ton/yıl) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 BBH 5 0 KBH KH Şekil 3: Bursa ve İlçelerinde Hayvan Türlerine Göre Yayılı Kirlilik Yük Dağılımı (ton/yıl) Şekil 3’de görüldüğü üzere Karacabey, Mustafakemalpaşa ve Yenişehir ilçeleri yoğun hayvancılık faaliyetleri yapılan ilçelerdir. 2019 yılında Bursa İl Çevre Müdürlüğü’nün hazırlamış olduğu Bursa İl Çevre Durum Raporu’nda il genelindeki su kaynaklarının kirlenme nedenleri araştırılmıştır. Bu rapora göre, hayvan yetiştiriciliği kaynaklı su kirliliğinin en çok kirlenmeye maruz kaldığı ilçelerin Karacabey, Mustafakemalpaşa, Yenişehir ve İnegöl olduğu tespit edilmiştir (URL 4). Benzer şekilde, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu Susurluk Havzası Koruma Eylem Planına göre de, Karacabey, Mustafakemalpaşa ve Yenişehir ilçelerinde hayvancılık kaynaklı kirlilik yüklerinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu planda hazırlanmış olan 369 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği haritalama çalışmalarına göre bu ilçelerde hayvancılık kaynaklı (BBH, KBH, KH toplamı) toplam azot yükünün 300 ton/yıl üzerinde olduğu, toplam fosfor yükünün ise 20-50 ton/yıl aralığında olduğu tespit edilmiştir. Sonuçlar 2007, 2008 ve 2009 TÜİK hayvan sayıları ortalamaları esas alınarak belirlenmiştir (URL 5). Bu ilçelerin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bu nedenle bu ilçelerde oluşan TN ve TP kaynaklı yayılı kirlilik yüklerinin oldukça yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu üç ilçe esas alınarak, hayvan türlerine göre toplam yayılı kirlilik yüküne katkıları hesaplanmış ve Şekil 4’de sunulmuştur. BBH Yayılı Kirlilik Yükü (%) KBH Yayılı Kirlilik Yükü (%) 18,41% 19% 42,19% 18,94% 55% 13% 20,46% 13% Karacabey Mustafakemalpaşa Karacabey Mustafakemalpaşa Yenişehir Diğer Yenişehir Diğer KH Yayılı Kirlilik Yükü (%) 23,11 47,05 15,74 14,09 Karacabey Mustafakemalpaşa Yenişehir Diğer Şekil 4: Karacabey, Mustafakemalpaşa, Yenişehir ve Diğer ilçelerin (toplam) hayvan türlerine göre toplam yayılı kirlilik yükü dağılımları Şekil 4 incelendiğinde, büyükbaş hayvancılık faaliyetleri kaynaklı toplam yayılı kirlilik yükünün % 18,41’i Karacabey ilçesinden, % 18,94’ü Mustafakemalpaşa ilçesinden, % 20,46’sı Yenişehir ilçesinden kaynaklanmaktadır. BBH kaynaklı toplam yayılı kirlilik yükünün % 57,81’i bu üç ilçede oluşmaktadır. Küçükbaş hayvancılık faaliyetleri kaynaklı toplam yayılı kirlilik yükünün % 19’u Karacabey, % 13’ü Mustafakemalpaşa ve % 13’ü Yenişehir ilçelerinden kaynaklanmaktadır. Bu üç ilçenin, KBH kaynaklı toplam yayılı kirlilik yüke katkısı % 45 seviyesinde olup, diğer % 55’lik kısım ise Bursa’nın diğer ilçelerinden kaynaklanmaktadır. Benzer şekilde kümes hayvancılığı kaynaklı toplam yayılı kirlilik yükünün % 47,05’i Karacabey ilçesinde, % 14,09’u Mustafakemalpaşa ilçesinde, % 15,74’ü ise Yenişehir ilçesinde oluşmaktadır. Bu üç ilçenin, KH kaynaklı toplam yayılı kirlilik yüke katkısı % 76,9 seviyesinde olup, diğer % 23,1’lik kısım ise Bursa’nın diğer ilçelerinden kaynaklanmaktadır. Yapılan çalışma neticesinde, Bursa’da yoğun 370 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 hayvancılık faaliyetleri gerçekleştirilen ilçelerin Karacabey, Mustafakemalpaşa ve Yenişehir ilçeleri olduğu tespit edilmiştir. Bu ilçelerin geniş yeşil alanlara, verimli arazilere ve yarı köy yaşantısına sahip olması nedeni ile tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin de yoğun olarak gözlendiği düşünülmektedir. Tablo 2’de verilen ilçe bazlı hayvan sayıları da bu durumu destekler niteliktedir. Dolayısıyla, hayvancılık faaliyetleri kaynaklı TN ve TP yayılı kirlilik yüklerinin en yüksek olduğu ilçelerin de bu ilçeler olduğu belirlenmiştir. Muş ve ilçelerinde, benzer bir çalışma da TN ve TP yükünün sırasıyla %29 ve %32 ile en fazla olduğu ilçenin Bulanık ilçesi, TN ve TP yüklerinin en az olduğu ilçelerin ise %7 ile Hasköy ve Korkut ilçeleri olduğu belirlenmiştir (Yetiş ve ark. 2018b). Tırınk (2021) tarafından Iğdır ve ilçelerinde yapılan çalışmaya göre, TN ve TP yükünün en fazla olduğu ilçenin sırası ile Merkez ilçesi (TN yükü %52, TP yükü %49), en az olduğu ilçe ise Karakoyunlu ilçesi (TN yükü %12, TP yükü %12) olduğu belirtilmiştir. Hayvancılık kırsal alandaki ekonomik hayatın en önemli yapılarındandır. Bursa ili ve ilçelerinde hayvancılık en eski ekonomik faaliyetlerden biridir. Geçmişten bugüne ilde hayvancılık faaliyetleri tarımsal faaliyetlerle birlikte yürütülmektedir. Dolayısıyla yoğun tarımsal faaliyetlerin gerçekleştirildiği Karacabey, Mustafakemalpaşa, İnegöl ve Yenişehir ilçelerinde bu faaliyetlere paralel olarak hayvancılığında yoğun olduğu gözlenmiştir (Akay Ertürk 2008). 4. SONUÇ Yayılı kirlilik kaynaklarından olan hayvansal atıklar kontrolsüz atık yönetimi sonucu, yüzey ve yer altı su kaynaklarını kirletebilmektedir. Bu araştırmada, hayvancılık faaliyetleri kaynaklı yayılı kirlilik yükünün Bursa ve ilçelerinde oluşumu araştırılmış, ilçe bazında hayvan sayılarına bağlı olarak oluşabilecek toplam azot ve toplam fosfor yayılı kirlilik yük miktarları hesaplanmıştır. Kirlilik yükü hesabında Bursa’nın tüm ilçelerinde mevcut 2020 yılı, büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvanı sayıları kullanılmıştır. Sonuç olarak, toplam azot ve toplam fosfor yayılı kirlilik yüklerinin en yüksek olduğu ilçelerin Karacabey, Mustafakemalpaşa, Yenişehir ilçeleri, en düşük olduğu ilçelerin ise Yıldırım, Gemlik, Gürsu ve Harmancık olduğu tespit edilmiştir. Bursa genelinde toplam azot kaynaklı oluşabilecek toplam yayılı kirlilik yükü 3241,944 ton TN/yıl, toplam fosfor kaynaklı oluşabilecek yayılı kirlilik yükünün 341,327 ton TP/yıl olduğu belirlenmiştir. Toplam azot kaynaklı yayılı kirletici yükünün % 60’ı büyükbaş hayvancılık, % 21’i kümes hayvancılığı, % 19’u ise küçükbaş hayvancılıktan, benzer şekilde toplam fosfor kaynaklı yayılı kirletici yükünün % 64’ü büyükbaş hayvancılık, % 28’i kümes hayvancılığı, % 8’inin ise küçükbaş hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklandığı tespit edilmiştir. Hayvancılık sektöründe oluşan ve çevre sorunlarına neden olan hayvansal atıklar aslında önemli bir hammadde potansiyelidir. Bu atıkların gübre, biyogaz ve yem üretimi gibi alanlarda kullanılması mümkündür. Bu nedenle hayvancılık sektöründe etkin atık yönetim planlaması yapılması, oluşan atıkların çevresel sorun yaratmadan, ekonomik bir kaynak olarak görülmesi ve değerlendirilmesi önerilmektedir. Aynı zamanda bu tür atıklar kaynağında iyi yönetilmediği takdirde ciddi toprak kirliliği, yeraltı suyu kirliliği ve yakınında bulunan yüzeysel su kaynaklarında kirlenmeye sebebiyet verebilir. Bu nedenle, hayvansal kaynaklı kirlilik yükleri değerlendirilirken konu bir bütün olarak ele alınmalı, hava, su, toprak kalitesi izlenmesi çalışmaları ile değerlendirilmesi önerilmektedir. ÇIKAR ÇATIŞMASI Yazar, bilinen herhangi bir çıkar çatışması veya herhangi bir kurum/kuruluş ya da kişi ile ortak çıkar da bulunmadığını onaylamaktadır. YAZAR KATKISI Tüm görevler, yazar Saadet Hacısalihoğlu tarafından yapılmıştır. 371 Hacısalihoğlu S.: Hayvansal Kaynaklı Yayılı Kirlilik Yükleri Hesabı, Bursa Örneği KAYNAKLAR 1. Akay Ertürk, S., (2008) Bursa Ovası ve çevresinin ziraat hayatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, p. 301. 2. Aydın, İ., Derinöz, B., (2013) Balıkesir merkez ilçede ticari süt hayvancılığın çevresel etkileri, Marmara Coğrafya Dergisi 28: 117-138. 3. Biçer, C.A. (2011). Göl Alt Havzaları Bazında Yayılı Kaynaklardan Oluşan N ve P Yükünün Tahmini: Burdur Havzası Örneği, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, pp. 102. 4. Boyacı, S., Akyüz, A., Kükürtçü, M., (2011) Büyükbaş hayvan barınaklarında gübrenin yarattığı çevre kirliliği ve çözüm olanakları. Inter J Agri Nat Sci, 4(1): 49-55. 5. Can Erkan, M. (2021) Adana merkez ve ilçeleri için çiftlik hayvanları kaynaklı atık ve kirlilik yükü potansiyeli, Mediterranean Agricultural Sciences (2021) 34(2): 215-222. doi.org/10.29136/mediterranean.852144. 6. Centner, T.J., Wetzstein, M.E., Mullen, J.D. (2008) Small livestock producers with diffuse water pollutants: adopting a disincentive for unacceptable manure application practices, Desalination 226 (2008) 66-71. doi:10.1016/j.desal.2007.01.234 7. Çayır, M., Atılgan, A., Hasan, Ö., (2012) Büyükbaş hayvan barınaklarındaki gübrelikler ve su kaynaklarına olan durumlarının incelenmesi. Isparta Uygulamalı Bilim Univ Zir Fak Derg, 7(2): 1-9. 8. Dalkıran, N., Karacaoğlu, D., Taş, D., Karabayırlı, G., Atak, S., Koşucu, T.N., Coşkun, F., Akay, E., (2020) Mustafakemalpaşa Çayı’nın (Bursa) Su Kalitesinin Faktör Analizi Kullanılarak Değerlendirilmesi, Acta Aquatica Turcica, 16(1), 124-137. doi.org/10.22392/actaquatr.610888. 9. Derin, P., Yetiş, A.D., Yeşilnacar, M.İ, Yetiş, R., (2019), Mardin merkez ve ilçeleri için antropojenik yayılı kirletici kaynaklarından hayvansal kirlilik yükünün belirlenmesi. Uluslararası Katılımlı 72. Türkiye Jeoloji Kurultayı, 28 Ocak–01 Şubat 2019, Ankara, Türkiye, p. 694-698. 10. Dorak, S., Aşık, B.B., Özsoy, G., (2019) Tarımda Su Kalitesi ve Su Kirliliğinin Önemi: Bursa Nilüfer Çayı Örneği, Journal of Agricultural Faculty of Bursa Uludag University, 33(1), s. 155-166. 11. Gümüş, N.E., (2021) Akarçay Akarsuyu (Afyonkarahisar) Su Kalitesi ve Ağır Metal Kirliliğinin Belirlenmesi, Journal of Anatolian Environmental and Animal Sciences 6 (1), p: 120-127. doi.org/10.35229/jaes.839147. 12. Gürsoy Haksevenler, B.H., Ayaz, S., (2021) Noktasal ve yayılı kirletici kaynaklarının yüzeysel su kalitesi üzerinde etkisi, Alaşehir Çayı alt havzası örneği, GÜFBED/GUSTIJ 11 (4): 1258-1268 doi: 10.17714/gumusfenbil.882693. 13. Hacısalihoğlu, S., Karaer, F., (2020) Uluabat Gölü noktasal kirletici kaynaklar ve kirlilik yükleri, Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 6(2), 258-267. doi.org/10.21324/dacd.602385. 14. Karaman, S., (2006) Hayvansal Üretimden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Çözüm Olanakları, KSÜ. Fen ve Mühendislik Dergisi, 9(2), 133-139. 15. Mclay, C.D.A., Dragten, R., Sparling, G., Selvarajah, N., (2001) Predicting Groundwater Nitrate Concentration a Region of Mixed Agricultural Land Use: a Comparison of Three 372 Uludağ Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, Cilt 27, Sayı 1, 2022 Approaches, Environmental Pollution Journal, 115, 191-204. Doi: 10.1016/s0269- 7491(01)00111-7. 16. Oun, A., Kumar, A., Harrigan, T., Angelakis, A., Xagoraraki, I., (2014) Effects of Biosolids and Manure Application on Microbial Water Quality in Rural Areas in the US, Water, doi:10.3390/w6123701, Vol 6, p: 3701-3723. 17. Polat, H.E., Olgun, M., (2009) Hayvancılık İşletmelerindeki Atık Yönetimi Uygulamalarının Su Kirliliği Üzerine Etkileri, GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 26(2), 71-80. 18. Salihoğlu, N.K., Teksoy, A., Altan, K., (2019) Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Atıklarından Biyogaz Üretim Potansiyelinin Belirlenmesi: Balıkesir İli Örneği, Ömer Halisdemir Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, (2019), 31-47. 19. Sartaş, H. (2019) Niksar Çanakçı Alt Havzası`nın arazi kullanımı ve azot-fosfor yayılı kirletici kaynaklarının coğrafi bilgi sistemleri ile modellenmesi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Tokat, p.52. 20. Tanık, A., Yontar, B., Şeker, D. Z., (2010) Determination and Control of Diffuse Pollutants Arising From Watersheds – A Case Study From Turkey, Fresenius Environmental Bulletin Volume 19, p. 2324-2333. 21. Tokatlı, C., (2020) Ergene Nehir Havzası Su Kalitesinin Çok Değişkenli İstatistik Analizler Kullanılarak Değerlendirilmesi, LIMNOFISH-Journal of Limnology and Freshwater Fisheries Research 6(1): 38-46. doi.org/10.17216/limnofish.524036. 22. Topal, M., (2019) Elazığ Keban Baraj Gölü Pertek Bölgesi Su Kalitesinin Bazı Parametrelerle Belirlenmesi, BEU Journal of Science 8 (2), 561-568. 23. URL 1, https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Indexp=Hayvansal-Uretim-Istatistikleri-Haziran- 2020-33874. Erişim Tarihi: 06.01.2022, Konu: Hayvan türüne göre sayı tespiti. 24. URL 2, https://tr.wikipedia.org/wiki/Bursa. Erişim Tarihi: 28.12.2021, Konu: Bursa. 25. URL3, https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/havza%20koruma%20eylem %20planlar%C4%B1/Susurluk-Havzasi.pdf, Erişim Tarihi: 07.01.2022, Konu: Hayvansal kaynaklı yayılı kirlilik yük katsayıları. 26. URL 4, https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/icerikler/bursa_2019_cevre_durum_raporu- 20201217210215.pdf 27. URL 5, https://www.tarimorman.gov.tr/SYGM/Belgeler/havzakorumaeylemplanlarC4B1/ Susurluk-Havzasi.pdf 28. Xiaoyan, W. (2005) Diffuse pollution from livestock production in China, Chinese Journal of Geochemistry 24(2) 189-193. 29. Yelmen, B., Dağtekin, M., Çakır, M.T., (2020) Mersin ilinin organik atık potansiyelinin biyogaz enerji üretimine etkisi, Politeknik Dergisi 23(2): 587-595. doi: 10.2339/politeknik.645309. 30. Yetiş, A.D., Teke, R.B, Yetiş, R., (2018a) Muş merkez ve ilçelerinin hayvansal kaynaklı kirlilik yükü hesabı. 6th International GAP Engineering Conference – GAP2018, p. 527-532. 31. Yetiş, A.D., Yetiş, R., Gazigil, L., (2018b) Bitlis Merkez ve İlçelerinin Hayvansal Kaynaklı Kirlilik Yükü Hesabı, International Symposium on Urban Water and Wastewater Management October 25-27, 2018, Denizli. 32. Yıldırım, Ü., (2020) Kaynağından Akdeniz’e Deliçay’ın (Mersin) Debisi ve su kalitesinin değerlendirilmesi, Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 10(4), 1121- 1135. 373 374