T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BESİN HİJYENİ VE TEKNOLOJİSİ.ANABİLİM DALI 50 YAŞ VE ÜZERİ KADINLARDA D VİTAMİNİ VE PROBİYOTİK TAKVİYE EDİLMİŞ YOĞURDUN GÜNLÜK TÜKETİMİNİN YAŞAM KALİTESİ, DEPRESYON, ANTROPOMETRİK ÖLÇÜMLER VE BAZI KAN PARAMETRELERİ ÜZERİNE ETKİSİ SEFA CAN KÜÇÜK YÜKSEK LİSANS TEZİ BURSA-2019 SEFA CAN KÜÇÜK BESİN HİJYENİ VE TEKNOLOJİSİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ 2019 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BESİN HİJYENİ VE TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI 50 YAŞ VE ÜZERİ KADINLARDA D VİTAMİNİ VE PROBİYOTİK TAKVİYE EDİLMİŞ YOĞURDUN GÜNLÜK TÜKETİMİNİN YAŞAM KALİTESİ, DEPRESYON, ANTROPOMETRİK ÖLÇÜMLER VE BAZI KAN PARAMETRELERİ ÜZERİNE ETKİSİ Sefa Can KÜÇÜK (YÜKSEK LİSANS TEZİ) DANIŞMAN: Doç. Dr. Artun YIBAR BURSA-2019 İÇİNDEKİLER Dış Kapak İç Kapak ETİK BEYAN ...................................................................................................................... II KABUL ONAY .................................................................................................................. III TEZ KONTROL BEYAN FORMU ................................................................................. IV İÇİNDEKİLER ................................................................................................................... V TÜRKÇE ÖZET ............................................................................................................. VIII İNGİLİZCE ÖZET ........................................................................................................... IX 1. GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 2. GENEL BİLGİLER ........................................................................................................ 4 2.1. D Vitamini ...................................................................................................................... 4 2.1.1. D Vitamini Kaynakları ................................................................................................ 4 2.1.2. D Vitamini Sentez ve Metabolizması .......................................................................... 5 2.1.3. D Vitamini Düzeyleri .................................................................................................. 5 2.1.4. D Vitamini Gereksinimi .............................................................................................. 6 2.1.5. D Vitamini ve Kemik Sağlığı ...................................................................................... 6 2.1.6. D Vitamini ve İskelet Dışı Hastalıklar ........................................................................ 8 2.1.6.1. Deri Hastalıkları ....................................................................................................... 8 2.1.6.2. Gebelik ve Yenidoğan Sağlığı .................................................................................. 8 2.1.6.3. Obezite ve İnsülin Direnci ........................................................................................ 9 2.1.6.4. Kardiyovasküler Hastalıklar ................................................................................... 10 2.1.6.5. Hipertansiyon ......................................................................................................... 11 2.1.6.6. Otoimmün Hastalıklar ............................................................................................ 11 2.1.6.7. Nörodejeneratif Hastalıklar .................................................................................... 12 2.1.6.8. Kanser ..................................................................................................................... 13 2.1.7. D Vitamini Eksikliği ve Nedenleri ............................................................................ 13 2.2. Besin Zenginleştirme .................................................................................................... 15 2.3. Yoğurdun Tanımı ......................................................................................................... 16 2.3.1. Yoğurdun Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri .............................................................. 17 2.3.2. Yoğurdun Beslenme ve Sağlık Açısından önemi ...................................................... 17 2.4. Probiyotiklerin Sağlık Açısından Önemi ...................................................................... 20 3. GEREÇ ve YÖNTEM ................................................................................................... 23 3.1. Araştırmanın Yeri, Zamanı ve Örneklem Seçimi ......................................................... 23 V 3.2. Araştırmanın Genel Planı ............................................................................................. 24 3.2.1. Kadınların Beslenmesi ve Kullanılan Takviyeler ...................................................... 27 3.2.1.1. Probiyotik Takviyesi .............................................................................................. 27 3.2.1.2. D Vitamini Takviyesi ............................................................................................. 28 3.2.1.3. Probiyotik ve D Vitamini Takviyesi ....................................................................... 29 3.3. Verilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi ................................................................. 29 3.3.1. Kişisel Bilgi Formu ................................................................................................... 29 3.3.1.1. Genel Bilgiler ......................................................................................................... 29 3.3.1.2. Güneşe Çıkma Süresi ve giyim Tarzı ..................................................................... 29 3.3.2. Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumu ................................................ 30 3.3.3. Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu .......................... 30 3.3.4. Vücut Bileşiminin Saptanması ve Antropometrik Ölçümler ..................................... 31 3.3.5. Kan Basıncı Ölçümü .................................................................................................. 33 3.3.6. Biyokimyasal Bulgular .............................................................................................. 33 3.3.7. SF-36 Yaşam Kalitesi Değerlendirme Ölçeği ........................................................... 34 3.3.8. Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği .................................................................. 35 3.3.9. İstatistiksel Değerlendirme ........................................................................................ 35 4. BULGULAR .................................................................................................................. 37 4.1. Kadınlara İlişkin Sosyodemografik ve Genel Özellikler .............................................. 37 4.2. Kadınların Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumlarının Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 40 4.3. Kadınların Fiziksel Aktivite Durumlarının Değerlendirilmesi ..................................... 42 4.4. Kadınların Antropometrik Ölçümleri ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 43 4.5. Kadınların Kan Basıncı ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi................................ 45 4.6. Kadınların Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi ........................................ 46 4.7. Kadınların Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi ............................................... 48 4.8. Gruplara Ait Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 49 4.9. Gruplara Ait Kan Bulgularının Değerlendirilmesi ....................................................... 58 4.10. Gruplara Ait Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi ........................................ 68 4.11. Gruplara Ait Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi................................... 72 4.12. Gruplara Ait Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi .......................................... 81 5. TARTIŞMA ve SONUÇ ................................................................................................ 85 5.1. Kadınlara İlişkin Sosyodemografik ve Genel Özellikler .............................................. 85 5.2. Kadınların Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumlarının Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 87 VI 5.3. Kadınların Fiziksel Aktivite Durumlarının Değerlendirilmesi ..................................... 90 5.4. Kadınların Antropometrik Ölçümleri ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulguların Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 91 5.5. Kadınların Kan Basıncı ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi................................ 94 5.6. Kadınların Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi ........................................ 95 5.7. Kadınların Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi ............................................... 96 5.8. Gruplara Ait Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi ................................................................................................................ 97 5.9. Gruplara Ait Kan Bulgularının Değerlendirilmesi ..................................................... 109 5.10. Gruplara Ait Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi ...................................... 115 5.11. Gruplara Ait Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi................................. 121 5.12. Gruplara Ait Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi ........................................ 123 6. KAYNAKLAR ............................................................................................................. 134 7. SİMGELER ve KISALTMALAR .............................................................................. 155 8. EKLER ......................................................................................................................... 156 9. TEŞEKKÜR ................................................................................................................. 177 10. ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................... 178 VII ÖZET 50 YAŞ VE ÜZERİ KADINLARDA D VİTAMİNİ VE PROBİYOTİK TAKVİYE EDİLMİŞ YOĞURDUN GÜNLÜK TÜKETİMİNİN YAŞAM KALİTESİ, DEPRESYON, ANTROPOMETRİK ÖLÇÜMLER VE BAZI KAN PARAMETRELERİ ÜZERİNE ETKİSİ Amaç: Bu çalışmada, D vitamini eksikliği/yetersizliği olan 50 yaş ve üzeri kadınlarda D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurdun günlük tüketiminin yaşam kalitesi, depresyon, antropometrik ölçümler ve bazı kan parametreleri üzerine etkisinin araştırılması amaçlandı. Gereç ve Yöntem: Bu çalışmada, Mart- Mayıs 2019 tarihleri arasında Bursa’da bir hobi kursuna giden 50 yaş ve üzeri kadınlar üç ayrı durumda ziyaret edildi. İlk ziyarette kan örnekleri alındı ve serum 25(OH)D düzeyi 30 ng/mL’den düşük olan 150 kadın ile çalışmaya devam edildi. Ardından, genel özellikler, yaşam kalitesi ve depresyon ile ilgili anketler tamamlandı. Antropometrik ölçümler ise standartlara uygun şekilde ölçüldü. Daha sonra; kontrol grubu (Grup 1), yoğurt tüketen grup (Grup 2), yoğurt ile birlikte 5x109 kob/g probiyotik takviyesi alan grup (Grup 3), yoğurt ile birlikte D vitamini alan grup (Grup 4), yoğurt ile birlikte D vitamini ve probiyotik takviyesi alan grup olmak üzere beş farklı çalışma grubu oluşturuldu. Çalışmanın 12. haftasındaki üçüncü ziyarette tekrar kan örnekleri alındı ve birinci ziyarette uygulanan anketler ve ölçümler tekrar gerçekleştirildi. Bulgular: Kadınların %21,3’ünde D vitamini yetersizliği, %78,7’sinde ise D vitamini eksikliği vardı. Tüm gruplar arasındaki başlangıç antropometrik ölçümler, kan bulguları, yaşam kalitesi ve depresyon skorları açısından anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3 ve Grup 4’teki kadınlara kıyasla Grup 5’teki kadınların vücut ağırlıkları ortalamalarının daha fazla azaldığı, serum 25(OH)D seviyelerinin daha fazla yükseldiği ve depresyon skorlarının daha fazla iyileştiği tespit edildi (p<0,05). Ayrıca, Grup 5’teki kadınların diğer gruplardan farklı olarak yaşam kalitesi ölçeğinin tüm alt parametre skorlarının arttığı tespit edildi (p<0,05). Sonuç: D vitamini takviyesine karşılık, D vitamini ile birlikte probiyotik takviyesinin vücut ağırlığını daha fazla azalttığı; serum 25(OH)D seviyesini daha fazla yükselttiği; yaşam kalitesi ve depresyon üzerine ise daha olumlu etki gösterdiği sonucuna ulaşıldı. Anahtar Kelimeler: D Vitamini, Probiyotik, Besin Zenginleştirme VIII ABSTRACT THE EFFECT OF VITAMIN D AND PROBIOTIC REINFORCED DAILY CONSUMPTION ON QUALITY OF LIFE, DEPRESSION, ANTHROPOMETRIC MEASUREMENTS AND SOME BLOOD PARAMETERS IN WOMEN 50 YEARS AND OVER Aim: The aim of this study was to investigate the effect daily consumption of vitamin D and probiotic supplemented yogurt on quality of life, depression, anthropometric measurements and some blood parameters in women aged 50 years and older with vitamin D deficiency/insufficiency. Materials and Methods: In this study, women aged 50 years and over who attended a hobby course in Bursa between March and May 2019 were visited in three different situations. Blood samples were collected at the first visit and the study was continued with 150 women with a serum 25(OH)D level of less than 30 ng/mL. Then, questionnaires about general characteristics, quality of life and depression were completed. Anthropometric measurements were measured in accordance with the standards. Later; control group (Group 1), yogurt consuming group (Group 2), yogurt with 5x109 CFU/g probiotic supplement group (Group 3), yogurt with vitamin D group (Group 4), yogurt with vitamin D and probiotic supplement group to be five different working groups were formed. Blood samples were taken again at the third visit in the 12th week of the study and the questionnaires and measurements were performed again at the first visit. Results: Vitamin D insufficiency was found in 21,3% of the women and vitamin D deficiency was found in 78,7% of the women. There was no significant difference between the groups in terms of baseline anthropometric measurements, blood findings, quality of life and depression scores (p>0,05). Compared to the women in Group 1, Group 2, Group 3 and Group 4, it was found that women in Group 5 decreased more the average body weight, higher serum 25(OH)D levels, and depression scores were improved (p<0,05). In addition, it was found that all sub- parameter scores of the quality of life scale of the women in Group 5 were higher than the other groups (p<0,05). Conclusion: In contrast to vitamin D supplementation, probiotic supplementation with vitamin D decreased body weight more; further increases serum 25(OH)D level; and it had a more positive effect on quality of life and depression. Key Words: Vitamin D, Probiotic, Food Fortification IX 1. GİRİŞ Yağda eriyen vitaminler arasında bulunan D vitamini, diğer vitaminlerden farklı olarak hem diyet ile alınabilen hem de güneş ışınları ile temas sonucu deride sentez edilebilen, sekosteroid yapıda bir prohormondur. Dünyanın farklı yerlerinde yapılan birçok çalışma sonucu, dünya genelinde bir milyar insanın değişik derecelerde D vitamini eksikliğinden etkilendiği tahmin edilmektedir. D vitamini eksikliğinin osteoporoz, düşme ve kırıklar için bir risk faktörü olduğu uzun zamandır bilinmektedir. Son yıllarda, D vitamini eksikliği ve yetersizliğinin deri hastalıkları, obezite, insülin direnci, kardiyovasküler hastalıklar, hipertansiyon, otoimmün hastalıklar, nörodejeneratif hastalıklar ve yaygın kanserlerin dahil olduğu birçok iskelet dışı hastalık ile ilişki içinde olduğu gösterilmiştir. Birçok hastalık riskine neden olan veya katkıda bulunan bir faktör olması nedeniyle D vitamini eksikliği önemli bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir (Küçük ve Yıbar, 2018). D vitamini eksikliği tüm yaş grupları arasında yaygın olmasına rağmen postmenopozal kadınlar arasında, güneş ışığına yetersiz maruziyet, D vitamini açısından zengin doğal besin kaynaklarının yetersiz olması, yaşlanma sürecine bağlı olarak bağırsak emiliminde azalma ve menopoz sonrası dönemdeki doğal hipoestrojenizm nedeniyle daha yaygındır (Cheng ve ark., 2014; Tayem ve ark., 2019; Valladares ve ark., 2019). Ayrıca, diyabet, hiperlipidemi ve hipertansiyon gibi kronik hastalıklar postmenopozal kadınlarda yaygın olduğundan dolayı bu hastalıkların farmakolojik tedavileri de serum D vitamini durumunu etkileyebilir (Cheng ve ark., 2014). Yeterli D vitamini düzeyi sadece kas iskelet sisteminin korunmasında değil, aynı zamanda yaşa bağlı bazı hastalıklara yakalanma riskini ve ölüm oranını azaltarak uzun ömürlülüğe ve yaşam kalitesinin artmasına katkıda bulunabilir (Perez-Lopez ve ark., 2012). D vitamini takviyeleri, serum D vitamini durumunu iyileştirmek için kullanılır. Ancak, D vitamini takviyesinin şekline, dozuna, doz aralığına ve uygulama yoluna çok fazla önem verilmemektedir. Çünkü, bu konuda özel bir öneri veya kılavuz yoktur. Bununla birlikte, oral D vitamini 1 takviyesine bağlılığın düşük olması yaygın bir klinik problemdir (Apaydin ve ark., 2018). Günümüzde çok yaygın olan D vitamini eksikliğini iyileştirmek için gıdaların D vitamini ile zenginleştirilmesi önemli bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Türkiye’de ise gıdaların D vitamini ile zenginleştirilmesi yaygın değildir ve toplumun zorunlu olarak D vitamini ile zenginleştirilmiş temel bir gıdası yoktur. Yaşamın her aşamasında ihtiyaç duyulan süt, D vitamini takviyesinin en yaygın olarak kullanıldığı bir gıdadır. Ancak, sağlıklı bir neslin yetişmesi için beslenmede çok önemli bir yeri olan süt, yeterli miktarda tüketilmemektedir. Fonksiyonel bir gıda olarak değerlendirilen yoğurdun besleyici değerinin yüksek olması, bağışıklık sistemini güçlendirmesi, birçok hastalık riskini azaltması, laktoz intoleransı olan kişilerde herhangi bir yan etki yapmadan tüketilmesi sebebiyle beslenmede önemli bir yere sahiptir. Bununla birlikte, süte göre tüketim oranı daha yüksektir. Tüm bu olumlu etkilerinin yanında, zenginleştirilmesi durumunda beslenme yetersizliklerine bağlı diğer hastalıkları da etkili bir şekilde azaltabileceği veya önleyebileceği düşünülmektedir (Gahruie ve ark., 2015). Yoğurdun zenginleştirme alternatiflerinden belki de en önemlilerinden biri olan probiyotikler bakteriler, yeterli miktarda alındığı zaman konakçı sağlığı üzerinde olumlu etki yapan, yararlı canlı mikroorganizmalardır (Fijan ve ark., 2019). Kombine D vitamini ve probiyotik takviyesinin, özellikle D vitamini eksikliği olan bireylerde, metabolik bozukluklar üzerindeki sinerjetik etkisini gösteren kanıtlar bulunmaktadır. Bu yaklaşımın temeli serum D vitamini seviyesini arttıran probiyotiklerin etkisine dayanmaktadır (Ostadmohammadi ve ark., 2019). Ayrıca, probiyotik takviyesi konakçıdaki D vitamini reseptörlerinin ekspresyonunu ve aktivitesini arttırabilir (Shang ve Sun, 2017). Bu nedenle, mikrobiyota-bağırsak- beyin eksenini probiyotiklerle modüle etmek ve serum D vitamini seviyelerini yükseltmek zihinsel ve metabolik bozuklukları tedavi etmek için yeni bir hedef sağlayabilir (Ostadmohammadi ve ark., 2019). Bu bilgiler ışığında planlanan bu çalışmada; Türkiye’de D vitamini eksikliğinin önlenmesi açısından zenginleştirilmiş ürünlere ihtiyaç olduğundan dolayı D vitamini ile zenginleştirilmiş probiyotik yoğurda yönelik bir ön çalışma olarak 50 yaş ve üzeri kadınlarda D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurdun 2 günlük tüketiminin yaşam kalitesi, depresyon, antropometrik ölçümler ve bazı kan parametreleri üzerine etkisini araştırmayı amaçladık. 3 2. GENEL BİLGİLER 2.1. D Vitamini Vitaminler yaşam için gerekli, çok küçük miktarlarıyla hücre metabolizmasında önemli tepkimeleri uyaran, vücutta bir oranda sentezlenmeyen organik bileşiklerdir. Vitaminlerin çoğu vücut tarafından yapılamadığı için besinlerle alınması gerekmektedir (Eroğlu-Samur, 2012). D vitamini, diğer vitaminlerden farklı olarak hem diyet ile alınabilen hem de vücutta sentezlenebilen bir vitamindir (Herrmann ve ark., 2017). Yağda eriyen vitaminler arasında bulunan D vitamini, sekosteroid yapıda bir prohormondur. Bugüne kadar, değişken biyolojik aktiviteye sahip 50’den fazla metaboliti tanımlanmıştır. Vitamin D3 (Kolekalsiferol) ve Vitamin D2 (Ergokalsiferol) olarak bilinen iki temel formu vardır. Bu iki önemli formun yan zincirlerinin yapısı farklılık göstermektedir. D2 vitamini karbon 22 ile karbon 23 arasında çift bağa sahip olması ve karbon 24 üzerinde metil grubu içermesi sebebiyle D3 vitamininden ayrılır (Herrmann ve ark., 2017). 2.1.1. D Vitamini Kaynakları D3 vitamininin primer kaynağı güneş ışınlarıdır (Umar ve ark., 2018). Ayrıca, D vitamini diyetten de elde edilebilir. Diyetle, hayvan dokularında bulunan kolekalsiferol ve bitkilerde bulunan ergokalsiferol olmak üzere iki şekilde alınır. En fazla somon, uskumru, sardalya gibi yağlı balıklar, balık karaciğer yağı, mantar ve yumurta sarısında bulunur (Herrmann ve ark., 2017). 4 2.1.2. D Vitamini Sentez ve Metabolizması Epidermiste mevcut provitamin D3 olan 7-dehidrokolesterol, güneşin 290- 315 nm dalga boyundaki ultraviyole-B (UV-B) ışınlarının etkisiyle aktive olarak previtamin D3’e dönüştürülür (Umar ve ark., 2018). Deride sentezlenen D3 vitamini ile diyetle gastrointestinal sistemden vücuda giren D2 vitamini ve D3 vitamini biyolojik olarak aktif olmadığı için, vitamin D bağlayıcı protein ile karaciğere taşınır. Karaciğerde 25-hidroksilaz enzimi (CYP2R1) ile 25-hidroksivitamin D’ye [25(OH)D=kalsidiol] hidroksile olur. 25(OH)D böbrekte bulunan 1α hidroksilaz enzimi (CYP27B1) ile biyoaktif hormonal metaboliti olan 1,25 dihidroksi vitamin D’ye [1,25(OH)2D=kalsitriol] dönüşür (Umar ve ark., 2018). 2.1.3. D Vitamini Düzeyleri Vücudun D vitamini durumunu değerlendirmek için en uygun parametrenin serum 25(OH)D olduğu kabul edilmektedir. Serum 25(OH)D’nin optimal düzeyi hakkında henüz uluslararası bir fikir birliği yoktur. Amerikan Tıp Enstitüsü (Institute of Medicine; IOM) (Ross ve ark., 2011) ve Birleşik Krallık Ulusal Osteoporoz Derneği (NOS) (Aspray ve ark., 2014) kılavuzu, kemik sağlığı için 20 ng/mL (50 nmol/L) üzerindeki 25(OH)D düzeyini önermektedir. Serum 25(OH)D düzeyinin 12 ng/mL’den (30 nmol/l) düşük olması D vitamini eksikliği olarak tanımlanır. Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Endokrin Topluluğu kılavuzuna göre, serum 25(OH)D düzeyinin 30 ng/mL’den (75 nmol/L) yüksek olması yeterli D vitamini düzeyi, 20- 29,9 ng/mL (52-72 nmol/L) arasında olması D vitamini yetersizliği, 20 ng/mL’den (50 nmol/L) düşük olması D vitamini eksikliği olarak kabul edilmektedir (Holick ve ark., 2011). Bu kılavuzlarda belirtilen optimal serum 25(OH)D düzeylerinin birbirinden farklı olması, araştırılan hedef popülasyonların birbirinden ayrı olmasına dayanmaktadır. IOM kılavuzu genel olarak sağlıklı popülasyondaki kemik ve mineral homeostazı üzerindeki D vitamini etkilerine dayanırken, ABD Endokrin Topluluğu kılavuzu D vitamini eksikliği için yüksek risk taşıyan popülasyonlar üzerindeki gözlemsel ve klinik çalışmalara dayanmaktadır. Bu nedenle serum 25(OH)D’nin optimal düzeyi günümüzde hala tartışılmaktadır (Altieri ve ark., 2017). 5 Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği (TEMD) 2016 kılavuzuna göre serum 25(OH)D düzeyinin 30 ng/mL’den (75 nmol/L) yüksek olması yeterli D vitamini düzeyi, 20-30 ng/mL (50-75 nmol/L) arasında olması D vitamini yetersizliği, 20 ng/mL’den (50 nmol/L) düşük olması D vitamini eksikliği, 10 ng/mL’den (25 nmol/L) düşük olması ciddi D vitamini eksikliği, 150 ng/mL’den yüksek olması ise D vitamini intoksikasyonu olarak kabul edilmektedir (TEMD, 2016). 2.1.4. D Vitamini Gereksinimi Optimal D vitamini düzeyine benzer şekilde, optimal D vitamini takviyesi konusunda da fikir birliği yoktur. IOM, kemik sağlığı için D vitamini düzeyi hedefinin >20 ng/mL olması için ilk bir yıl bebeklere 400 IU/gün, 1-70 yaş arasındakilere 600 IU/gün ve 70 yaşın üzerindekilere de 800 IU/gün D vitamini desteğini önermektedir (Ross ve ark., 2011). Ancak, IOM tarafından önerilen bu dozlar ABD Endokrin Topluluğu’nun önerdiği 30 ng/mL seviyeleri için yeterli değildir. ABD Endokrin Topluluğu 25(OH)D seviyesini sürekli olarak 30 ng/mL’nin üzerine çıkarmak için ilk bir yıl bebeklere 1.000 IU/gün (2.000 IU’ye kadar güvenli), 1-18 yaş arasındakilere 1.000 IU/gün (4.000 IU’ye kadar güvenli), 18 yaş üzeri erişkinler için ise 1.500-2.000 IU/gün (10.000 IU’ye kadar güvenli) D vitamini desteğini önermektedir (Holick ve ark., 2011). TEMD Osteoporoz ve Metabolik Kemik Hastalıkları Çalışma Grubu tarafından 19-70 yaş arasındaki erişkinlere kemik ve kas sağlığı için gerekli minimum günlük D vitamini gereksinimi 600 IU, serum 25(OH)D düzeyini 30 ng/ml düzeyinde tutacak ihtiyaç ise 1.500-2.000 IU olarak belirlenmiştir (TEMD, 2016). 2.1.5. D Vitamini ve Kemik Sağlığı D vitamininin kemik metabolizmasının düzenlenmesinde, kemik mineral yoğunluğu, kalitesi, kas performansı ve kas kuvveti üzerine olumlu etkileri vardır (Bruyere ve ark., 2017; Wacker ve Holick, 2013; Wintermeyer ve ark., 2016). 6 Kemik ve kas kütlesi kaybı ile ilgili olan osteoporoz ve sarkopeni önemli halk sağlığı problemleridir. Osteoporoz, kemik kütlesi (kemik miktarı) kaybı ve kemik dokusunun mikromimarisinin (kemik kalitesi) bozulması ile karakterize, kemik kırılabilirliğinde ve kırık eğiliminde artışla sonuçlanan ilerleyici bir metabolik kemik hastalığı olarak tanımlanmaktadır (Vidal ve ark., 2018). Düşük 25(OH)D seviyeleri kalsiyum (Ca) emiliminin azalmasına, osteoklastogenez ile ilişkili sekonder hiperparatiroidizme ve kemik rezorpsiyonunda bir artışa neden olduğundan dolayı yetişkinlerde osteoporozu arttırabilir ve şiddetlendirebilir (Wacker ve Holick, 2013). Osteoporoza bağlı kırıklar önemli bir morbidite nedenidir (Bruyere ve ark., 2017). D vitamini eksikliği düşme, kırılganlık artışı (frajilite fraktür) (Adami ve ark., 2009) ve osteoporoza bağlı kırık riski (Chon ve ark., 2017) ile ilişkilendirilmektedir. Türkiye Osteoporoz Derneği’nin 2010 yılında yapmış olduğu FRAKTÜRK araştırmasının sonuçlarına göre, Türkiye’de osteoporoz prevalansı 50 yaş ve üzeri erkeklerde %7,5 ve kadınlarda %12,5’tir. 2010 yılında Türkiye’de tahmini nüfus 75,7 milyon iken, 2035 yılında %23 artarak 92.9 milyona ulaşacağı tahmin edilmektedir. Bununla birlikte en büyük artışın yaşlılarda olacağı ve 50 yaş üzeri erkeklerin 6.4 milyondan 13.9 milyona, kadınların ise 7.0 milyondan 15.4 milyona yükselmesi beklenmektedir. Kalça kırığı riski yaşla birlikte katlanarak arttığı için, 2010’da kalça kırıklarının sayısı erkeklerde 6.554 kadınlarda 17.807 iken 2035 yılında sırasıyla 14.860 ve 49.029’a kadar büyük bir artışı olacağı tahmin edilmektedir (Tuzun ve ark., 2012). D vitamini, paratiroid hormon (PTH) seviyelerini fizyolojik olarak sağlıklı bir seviyede tutarak, osteoblastik aktiviteyi uyararak ve kemik mineralizasyonunu teşvik ederek düşme ve kırık riskini azaltarak kemik sağlığını destekler (Wacker ve Holick, 2013). D vitamini eksikliği, kas fonksiyonunun azalmasına neden olan sarkopeni gelişimi ile ilişkilidir. Kanıtlar, artan yaşla birlikte kas kütlesinin azalmasının dolaşımdaki düşük D vitamini düzeyleriyle ilişkili olduğunu ve yaşlılarda kemik kırılganlığının artmasına ve sıklıkla düşmeye neden olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, birçok çalışma serum 25(OH)D seviyesi ile kas iskelet sistemi ağrısı ve spesifik olmayan bel ağrısı arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir (Wintermeyer ve ark., 2016). 7 2.1.6. D Vitamini ve İskelet Dışı Hastalıklar 2.1.6.1. Deri Hastalıkları Serum D vitamini seviyesinin atopik dermatit, vitiligo, sedef hastalığı, mikozis fungoides, sistemik lupus eritematozus, sistemik skleroz, alopesi areata ve polimorfik ışık erupsiyonu gibi çeşitli dermatolojik hastalıklarla ilişkili olduğu kanıtlanmıştır (Kechichian ve Ezzedine, 2018). Yapılan çalışmalar, sağlıklı kontrol grupları ile karşılaştırıldığında atopik dermatit hastalarında vitamin D reseptör polimorfizmlerinin artmakta olduğunu ve D vitamininin hastalığın patogenezinde rol oynadığını göstermektedir. Atopik dermatitli hastalar sıklıkla düşük LL-37 (antimikrobiyal peptid) seviyelerine sahiptir. Bu hastalarda D vitamini takviyesinin LL-37 ekspresyonunu arttırdığı ve hastalığın şiddetini azalttığı gösterilmiştir. Vitiligo hastalarına genellikle güneşten kaçınmaları gerektiği söylenir. Ancak, gözlemsel çalışmaların meta analizi, düşük D vitamini seviyeleri ile vitiligo arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir (Kechichian ve Ezzedine, 2018). D vitamini, epidermal melanin ünitesini korur ve vitiligoda melanosit kaybı ile ilişkili olan T hücre aktivasyonunu modüle ederek aktivasyon, proliferasyon, melanosit göçü ve pigmentasyon yolaklarını kontrol etme dahil olmak üzere çeşitli mekanizmalar yoluyla melanosit bütünlüğünü geri kazandırır (Mostafa ve Hegazy, 2015). Yapılan çalışmalarda, sedef hastalığına sahip bireylerin kontrol grubuna kıyasla D vitamini düzeylerinin anlamlı derecede düşük olduğu ve serum 25(OH)D düzeyleri ile hastalığın şiddeti arasında ters bir ilişki olduğu gösterilmiştir (Umar ve ark., 2018). 2.1.6.2. Gebelik ve Yenidoğan Sağlığı Fetal programlamayı ve bebeğin gelecekteki sağlık durumunu modüle etme potansiyeli nedeniyle gebelikte önemli bir rolü olan D vitamininin eksikliği gebeliklerde yaygın görülmektedir (Laird ve ark., 2017). 8 Yapılan çalışmalar, maternal D vitamini eksikliğinin preeklampsi, gestasyonel diyabet (GDM), periodontal hastalıklar, preterm doğum (Gürz ve ark., 2015), gebelik haftasına göre düşük doğum ağırlığı (SGA) (Chen ve ark., 2017) gibi istenmeyen gebelik sonuçları için bir risk faktörü olduğunu ve doğum sonrası depresyon ile ilişkili olduğunu göstermektedir (Pilz ve ark., 2018). Gebeliklerin %1- 14’ü GDM’den etkilenmektedir ve küresel GDM prevelansı artan obezite ile paralel olarak artmaktadır. GDM, hem annenin hem de bebeğin daha sonraki yaşamında obezite, metabolik sendrom, diyabet ve kardiyovasküler hastalık riskini arttırmaktadır (Hauta-Alus ve ark., 2017). Yapılan birçok çalışmada gebelik dönemindeki düşük serum 25(OH) seviyesinin, çocukluk dönemindeki astım, hırıltı (wheezing), solunum yolu enfeksiyonları, alerjik rinit ve egzama riskinin artmasıyla ilişkili olduğu gösterilmiştir (Pilz ve ark., 2018). Çalışmalarda gebelik döneminde 400 IU/gün D vitamini desteğinin anne ve yeni doğandaki D vitamini düzeylerini istenen düzeyde tutmak için yetersiz olduğu gösterildiğinden dolayı gebe ve emziren kadınlara günde en az 2000 IU D vitamini desteği yapılması önerilmektedir (Gürz ve ark., 2015). 2.1.6.3. Obezite ve İnsülin Direnci Vücutta aşırı yağ birikimi olarak bilinen obezite, düşük D vitamini düzeyi ile ilişkilendirilmektedir. Serum 25(OH)D konsantrasyonunun Beden Kitle İndeksi (BKI), vücut yağ ağırlığı, yağ yüzdesi ve bel çevresi ile ters orantılı olduğu bulunmuştur (Mai ve ark., 2017). Obezite ve D vitamini eksikliği arasındaki ilişkiyi açıklamak için farklı hipotezler ileri sürülmüştür. İlk olarak, obez bireylerin sosyal kabul sorunları nedeniyle açık hava etkinliklerine daha az katılımı nedeniyle güneş ışığına maruziyetin azalması ve zayıf bireylere göre daha bol ve vücudun büyük bir kısmını örten giyim tarzı nedeniyle deride D vitamini sentezinin sınırlandırılması öne sürülmüştür. Ayrıca D vitamini serum PTH düzeyinin önemli bir belirleyicisidir. Yüksek konsantrasyondaki PTH, lipogenezisi arttırmakta ve kilo alımına katkıda bulunabilmektedir. İlişkili diğer hipotezler de, özellikle obezitede gelişen hepatik 9 steatozun bir sonucu olarak karaciğerde 25(OH)D sentezinin azaldığı ve dolaşımdaki yüksek leptin ve interlökin-6 seviyelerinin, D vitamini reseptörlerini etkileyerek 25(OH)D sentezi üzerinde inhibitör etki gösterdiği yönündedir. Ek olarak, D vitamini metabolitleri yağ dokularında da tutunabilir ve bu nedenle deride sentezlenen veya diyet ile alınan kolekalsiferolün ilk hidroksilasyon için karaciğere taşınmadan önce vücut yağları tarafından kısmen tecrit edildiği öne sürülmüştür. Bu nedenle, obezite D vitamini eksikliğinin doğrudan bir sonucu ve/veya D vitamini eksikliğinin bir nedeni olabilir (Pereira-Santos ve ark., 2015). D vitamini, pankreas beta hücrelerinde bulunan reseptörleri uyararak insülinin salınmasını sağlamakta olup eksikliğinde insülin salınımı azalmaktadır. Hem insan hem de hayvan çalışmaları insülin sekresyonundaki azalma ile D vitamini eksikliği arasında güçlü bir korelasyon olduğunu göstermektedir. Yapılan birçok çalışmada, düşük D vitamini düzeyinin insülin direnci, prediyabet ve tip 2 diyabetle ilişkili olduğu gösterilmiştir. Diyetle alınan D vitamini desteğinin insülin duyarlılığını ve insülin salınımını arttırdığı ve tip 2 diyabetli hastalarda inflamasyonu azalttığı gösterilmiştir (Wimalawansa, 2018a). 2.1.6.4. Kardiyovasküler Hastalıklar Dünyada morbidite ve mortalitenin önde gelen nedenlerinden olan kardiyovasküler hastalıklar (Nitsa ve ark., 2018) için D vitamini eksikliği bağımsız bir risk faktörüdür. Yapılan birçok araştırma, serum 25(OH)D düzeyinin 30 ng/mL’den yüksek olmasının kardiyovasküler hastalıklara karşı koruyucu olduğunu desteklemektedir. Serum 25(OH)D seviyelerinin uzun süre düşük olması koroner arter hastalığı, kardiyomiyopati, konjestif kalp yetmezliği, periferik arter hastalığı gibi çeşitli kardiyovasküler sistem sorunlarının şekillenmesine neden olabilir (Perez- Hernandez ve ark., 2016; Wimalawansa, 2018b). Ayrıca yapılan birçok çalışmada, düşük 25(OH)D düzeyi kardiyovasküler hastalığa bağlı ölüm riskinin artmasıyla ilişkilendirilmiştir (Heath ve ark., 2019). Yapılan bir çalışmada, serum 25(OH)D düzeyindeki her 10 ng/mL artışın kardiyovasküler mortalitede %29’luk bir azalma ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Zhang ve ark., 2018). 10 2.1.6.5. Hipertansiyon Sürekli kan basıncı yüksekliği ile kendini gösteren hipertansiyon, kardiyovasküler hastalıkların patogenezinde önemli bir role sahiptir. Hipertansiyonun adipozite, fiziksel aktivite düzeyinin düşük olması ve aşırı tuz tüketimi ile ilişkili olduğu belirtilmektedir. Son yıllarda, bir başka neden olarak D vitamini eksikliği öne sürülmüştür (Legarth ve ark., 2018). Kan basıncı regülasyonunda D vitamini kritik bir rol oynamaktadır. Düşük 25(OH)D seviyeleri kan basıncındaki artış ve artmış hipertansiyon riski ile ilişkilendirilmektedir. 25(OH)D eksikliği renin-anjiyotensin-aldosteron sistemini uyarır ve hipertansiyon riskini arttırır (Wimalawansa, 2018b). İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalar D vitamini eksikliği olan bireylerde renin ve anjiyotensin II düzeylerininin arttığını göstermiştir. Mendel randomizasyon analizi, 25(OH)D seviyelerinin artmasının hipertansiyon riskini azaltabileceği sonucuna varmıştır. Ayrıca, D vitamini desteği ile ilgili yapılan çalışmalar D vitamininin endotel, düz kas hücreleri ve makrofajlar üzerinde çeşitli olumlu etkiler yarattığını göstermiştir. Damar duvarındaki bu tür etki mekanizmalarının kan basıncının düzenlenmesi için önemli olduğu öne sürülmektedir (Rejnmark ve ark., 2017). 2.1.6.6. Otoimmün Hastalıklar D vitamininin immünomodülatör etkisi sayesinde otoimmün hastalıklarda D vitamini eksikliğinin ve takviyesinin rolü uzun süredir araştırılmaktadır (Sassi ve ark., 2018). Son yıllarda yapılan çalışmalarda, D vitamini eksikliğinin tip 1 diyabet, Crohn hastalığı, çölyak hastalığı, multipl skleroz, Addison hastalığı, Hashimoto tiroidi, Graves hastalığı gibi otoimmün hastalıkların başlangıcına ve/veya ilerlemesine neden olabileceği gösterilmiştir (Altieri ve ark., 2017; Hoffmanova ve ark., 2018; White, 2018). Örneğin, güneş ışığına maruziyetin azaldığı, 40° kuzey paralelin üzerinde ve 40° güney paralelin altında yaşayan bireylerin otoimmün hastalıklara daha yatkın olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, çeşitli otoimmün hastalıkları olan bireylerde eşleştirilmiş sağlıklı kontrollere kıyasla 25(OH)D seviyelerinin düşük olduğu saptanmıştır (Yamamoto ve Jorgensen, 2019). Hayvanlar üzerinde yapılan 11 çalışmalar, deneysel otoimmün ensefalomiyelit ve kollajen kaynaklı artrit gibi otoimmün hastalıkların kontrolünde 1,25(OH)2D3 desteğinin bir rolü olduğunu göstermektedir (Sassi ve ark., 2018). 2.1.6.7. Nörodejeneratif Hastalıklar Beynin serebellum, talamus, hipotalamus, bazal gangliyon, hipokampüs, olfaktör sistem, temporal ve orbital bölgelerinde D vitamini reseptörlerinin varlığı tespit edilmiştir (Yılmaz ve Yılmaz, 2013). Epidemiyolojik çalışmalar, D vitamini eksikliğinin multipl skleroz, Parkinson hastalığı, Alzheimer hastalığı, nöromiyelitis optika spektrum bozuklukları gibi nörodejeneratif hastalıkların patogeneziyle ilgili olduğunu göstermektedir. Dünyanın farklı yerlerinde yapılan birçok çalışmada multipl skleroz prevalansı ve enlem arasındaki pozitif korelasyon gösterilmiştir (Koduah ve ark., 2017). Yapılan bir çalışmada, yüksek enlem bölgelerinde (50,0- 56,0°) yaşayan bireylerde multipl sklerozun başlangıcının düşük enlemlerde (19,0- 39,9°) yaşayan bireylerden iki yıl daha önce şekillendiği gösterilmiştir (Wood, 2016). Başka bir çalışmada, çocukluk ve ergenlik döneminde güneşe maruz kalma seviyesi, erişkinlikte multipl skleroz riski ile ters olarak ilişkilendirilmiştir (Koduah ve ark., 2017). Başlangıçta Parkinson hastası içermeyen 29 yıllık bir çalışmada, serum D vitamini düzeyi düşük (<8 ng/mL) olanlara kıyasla yüksek (>20 ng/mL) olan bireylerin %65 oranında azalmış Parkinson hastalığı riski taşıdığı gösterilmiştir (Knekt ve ark., 2010). Kore’de yapılan bir çalışmada, sağlıklı kontrol grubuna kıyasla nöromiyelitis optika spektrum hastalığı olan bireylerde D vitamini düzeylerinin anlamlı derecede düşük olduğu bildirilmiştir (Min ve ark., 2014). Araştırmalar, dolaşımdaki D vitamini düzeyleri üzerindeki etkisinden dolayı güneş ışığına maruz kalmanın nörodejeneratif hastalıklarda hastalığın seyrini azalttığını göstermektedir. Yakın tarihli bir araştırmada, başlangıçta D vitamini eksikliği olan multipl skleroz hastalarında D vitamini takviyesi sonucu elde edilen serum 25(OH)D seviyelerindeki her bir nmol/L artış, yıllık nüks oranındaki 0,014’lük bir azalma ile ilişkilendirilmiştir (Wood, 2016). Düşme, kırık ve denge problemleri gibi Parkinson hastalığının bazı klinik özellikleri dolaşımdaki düşük D vitamini seviyeleri ile ilişkilendirilmiştir. Yapılan birçok çalışmada, yeterli D 12 vitamini düzeyinin (>30 ng/mL) Parkinson hastalığının şiddetini hafifletebileceği gösterilmektedir (Koduah ve ark., 2017). 2.1.6.8. Kanser D vitamini kanser oluşumunu azaltıcı özelliktedir (Liu ve ark., 2018). 1,25(OH)2D3’nin proliferasyon, anjiogenez ve metastaz üzerine azaltıcı; diferansiyasyon ve apaptoz üzerine ise arttırıcı etkileri vardır (Liu ve ark., 2017; Serrano ve ark., 2016). D vitamini düzeyinin eksik olduğu durumlarda meme (Welsh, 2017), akciğer (Feng ve ark., 2017), özofagus, pankreas (Wang ve ark., 2016a), prostat (Xie ve ark., 2017), kolon kanseri gibi birçok kanserin (Meeker ve ark., 2016) görülme sıklığında artış gözlenmiştir. Serum 25(OH)D düzeyinin, kanserlerin insidansı ve mortalitesi ile ters ilişkili olduğu gösterilmiştir (Budhathoki ve ark., 2018). Vaughan-Shaw ve ark. (2017)’nın yaptığı, D vitamini durumunun kanser sonucu üzerine etkisini göstermeyi amaçlayan bir meta analizde, yüksek D vitamini seviyesine sahip kanserli hastalarda ölüm oranının %26 ve hastalık ilerleme oranının %16 daha düşük olduğu belirtilmiştir. Serum 25(OH)D konsantrasyonundaki 25 nmol/L’lik bir artış, kanser insidansında %17’lik bir azalma ile ilişkilendirilmiştir (Giovannucci ve ark., 2006). Benzer bir çalışmada, 50 nmol/L’lik bir artış, kanser insidansında %11’lik bir azalmaya neden olduğu ortaya konmuştur (Yin ve ark., 2013). Başka bir çalışmada, 10 nmol/L’lik bir artışın, kanser hastalarının genel mortalitesinde %4’lük bir azalma sağladığı gösterilmiştir (Li ve ark., 2014). 2.1.7. D Vitamini Eksikliği ve Nedenleri Serum D vitamini düzeyleri her kıtada ve birçok ülkede araştırılmıştır. Toplumlara ve eksikliğin tanımına bağlı olarak %20 ile %100 arasında değişen oranlarla birlikte D vitamini eksikliği ve yetersizliği dünya çapında bir milyardan fazla insanı etkileyen bir sağlık sorunudur (Tepper ve ark., 2016). İngiltere’de yapılan bir çalışmada erişkin bireylerin %50’sinden fazlasında D vitamini yetersizliği, %16’sında da ciddi D vitamini eksikliği saptandığı bildirilmiştir (Fidan 13 ve ark., 2014). Uçar ve ark. (2012)’nın ülkemizde yaptığı çalışmada ise D vitamini eksikliği yüksek oranda (%51,8) ve D vitamini yetersizliği %20,7 oranında tespit edilmiştir. D vitamini eksikliği yaşlılar, gebeler, genç ve orta yaş erişkinler ve hatta çocuklar arasında yaygın olmasına rağmen özellikle postmenopozal kadınlar arasında, muhtemelen güneş ışığına yetersiz maruziyet, D vitamini açısından zengin doğal besin kaynaklarının yetersiz olması, yaşlanma sürecine bağlı olarak bağırsak emiliminde azalma, deride D vitamin sentezinde ve menopoz sonrası dönemdeki doğal hipoestrojenizm nedeniyle daha yaygındır (Cheng ve ark., 2014; El-Abbadi ve ark., 2014; Tayem ve ark., 2019; Valladares ve ark., 2019). Postmenopozal kadınlardaki D vitamini eksikliği prevalansı ülkelere göre farklılık göstermektedir. Avrupa Birliği sınırları içinde yaşayan postmenopozal kadınların %32,1’inin serum 25(OH)D seviyesinin 20 ng/ml’den az olduğu tahmin edilmektedir. Diğer yandan, Hindistan, Çin ve ABD’de yaşayan postmenopozal kadınlarda görülen D vitamini eksikliği prevalansının sırasıyla %53,3, %72,1 ve %53 olduğu bildirilmiştir (Tayem ve ark., 2019). Küresel sağlık problemi olarak D vitamini eksikliği ve yetersizliğinin, geniş spektrumlu akut ve kronik hastalıklar için bir risk faktörü olması muhtemeldir (Fidan ve ark., 2014). Günümüzde çok yaygın olan D vitamini eksikliği ve yetersizliğini iyileştirmek için; güneş ışığına maruz kalma, D vitamini açısından zengin doğal besinlerin tüketimi, D vitamini desteği (besin desteği), besin zenginleştirme gibi stratejilerin önceliklendirilmesi ve uygulanması önemlidir (Ejtahed ve ark., 2016). Ancak, kişisel ve çevresel faktörlerden dolayı güneş ışığına maruziyet yetersiz olabilmektedir. Yaş, cilt tipi, çevresel, dini ve kültürel faktörlerden dolayı kapalı giyim tarzı, güneş kremi kullanımı gibi kişisel faktörler ve enlem, mevsim, günün saati, bulutlar, ozon miktarı, aerosol ve albedo gibi çevresel faktörler deride D vitamini sentezini etkilemektedir (Cardoso ve ark., 2017). Bunlara ek olarak, D vitamini açısından zengin doğal besin kaynakları da çok azdır (Pilz ve ark., 2018). D vitamini açısından zengin bir doğal besin kaynağı olan balık tüketiminin serum 25(OH)D seviyesini ortalama 4,4 nmol/L arttırdığı gösterilmiştir (Lehmann ve ark., 2015). Diyetle alınan D vitamini hakkındaki verilerin az olmasına rağmen, genel olarak dünyada günlük D vitamini alımının 200 IU’nin altında olduğu söylenebilir. 14 Bununla birlikte, gıdaların D vitamini değerleri gıda bileşimi verilerinde her zaman güncel değildir. D vitamini desteği ise, D vitamini eksikliğinin bireysel düzeyde önlenmesi ve tedavisi için etkili bir stratejidir. Ancak, toplumda D vitamini desteğinin potansiyel doz aşımı önemli bir kısıtlamadır. Ayrıca, besin desteği daha sağlıklı bir yaşam tarzı ve sosyo-ekonomik durum ile ilişkilidir. Bu nedenle, bu stratejiler arasında D vitamini ile besin zenginleştirme toplumdaki D vitamini alımını ve düzeyini iyileştirmenin en uygun yolu gibi görünmektedir (Pilz ve ark., 2018). 2.2. Besin Zenginleştirme Besin zenginleştirme, bir besine içeriğinde doğal olarak bulunup bulunmamasına bakılmaksızın bir veya daha fazla esansiyel besin öğesinin popülasyonda veya popülasyonun spesifik bir grubunda gösterilen bir eksikliği önlemek amacıyla ilave edilmesidir. “Güçlendirme” terimi besin zenginleştirme ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır (WHO ve FAO, 2006). Besin zenginleştirme; besinlerin, besin öğesi ya da öğeleri miktarını arttırarak hedef popülasyonda besin öğesi alımını arttırmak amacıyla yapılan halk sağlığına yönelik bir uygulamadır (Aslan ve Köksel, 2003). Kişilerin besin tüketim alışkanlıklarında radikal değişiklikler yapılmadan gerekli besin öğelerini toplumun büyük kesimine sunma avantajına sahip olan uygun maliyetli bir uygulamadır (Whiting ve ark., 2016). Pazarbaşı ve ark. (2015)’nın ülkemizde yaptığı çalışmada, çalışmaya dahil olan bireylerin sadece %37,2’sinin alış veriş sırasında satın aldıkları gıdaların zenginleştirilmiş olmasına önem verdiği belirtilmiştir. Zenginleştirme için kullanılan gıdalar ülkeden ülkeye değişmekle birlikte genellikle, süt ve süt ürünleri, tahıllar ve tahıla dayalı ürünler, katı ve sıvı yağlar, çay ve diğer içecekler, tuz gibi çeşitli çeşniler, soya sosu ve şekerdir (Whiting ve ark., 2016). Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA); et, balık ve balık ürünleri gibi taze gıdaların zenginleştirilmesinin uygun olmadığını belirtmektedir (Aslan ve Köksel, 2003). Süt ve süt ürünleri, diğer besinlerden farklı olarak canlıların büyümeleri ve gelişimlerini sağlıklı bir şekilde tamamlamaları için gerekli olan birçok besin öğesini bünyesinde bulundurduğundan dolayı insan hayatının her evresinde önemli yer tutmaktadır. Özellikle çocukluk, gebelik, emziklilik ve yaşlılık dönemlerinde kemik 15 sağlığı açısından son derece değerli bir besindir (Onurlubaş ve Çakırlar, 2016). Ancak, HPLC, LC-MS ve LC-MS/MS gibi modern analitik yöntemler kullanılarak yapılan analizlerde de süt ürünlerinin D vitamini içeriğinin düşük olduğu gösterilmiştir (Schmid ve Walther, 2013). Çocuklarda D vitamini eksikliğine bağlı olarak oluşan raşitizmlerin önlenmesine yardımcı olmak için 1930’larda Kanada ve ABD’de süte D vitamini eklenmiştir (G ve Gupta, 2014; WHO ve FAO, 2006). D vitamini takviyesi bu ülkelerdeki kişilerde gözlenen D vitamini eksikliğini önemli ölçüde iyileştirmesine rağmen hala yaygın olduğu bildirilmiştir (G ve Gupta, 2014). Çoğu durumda, besin zenginleştirme kişilerin mikro besin durumlarının olumlu yönde gelişmesine katkı sağlamaktadır. Ancak, bu olumlu durumun gerçekleşmesi için hedef popülasyondaki kişilerin büyük bir kısmı tarafından zenginleştirilmiş gıda maddelerinin yeterli miktarda tüketilmesi gerekmektedir (WHO ve FAO, 2006). Yapılan birçok çalışma sonucunda sağlıklı bir neslin yetişmesi için beslenmede çok önemli bir yeri olan sütün, yeterli miktarda tüketilmediği sonucuna ulaşılmıştır (Onurlubaş ve Çakırlar, 2016). Türkiye Beslenme Sağlık Araştırması-2010 (TBSA-2010) sonuç raporuna göre de ülkemizde süt tüketmeyenlerin oranının %44,6 olduğu ve tüketenlerin %19,5’inin de haftada 1- 2 kez süt tükettiği saptanmıştır. Süt tüketiminin aksine yoğurt ve ayran gibi süt ürünlerinin her gün tüketim oranının %55,1 olduğu bulunmuştur (TBSA, 2010). 2.3. Yoğurdun Tanımı Türk Gıda Kodeksi (TGK) Fermente Süt Ürünleri Tebliği’ne göre yoğurt; fermentasyonda spesifik olarak Streptococcus thermophilus ve Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus’un simbiyotik kültürlerinin kullanıldığı fermente süt ürünü olarak tanımlanmaktadır (TGK, 2009). Türk Standartları Enstitüsü (TSE) TS 1330 Yoğurt Standardında ise yoğurt; inek sütü (TS 1018), koyun sütü (TS 11044), manda sütü (TS 11045), keçi sütü (TS 11046) veya karışımlarının pastörize edilmesi veya pastörize sütün (TS 1019) gerektiğinde süttozu ilavesiyle (TS 1329) homojenize edilip veya edilmeden Streptecoccus thermophilus ve Lactobacillus delbrueckii subsp. bulgaricus’dan oluşan yoğurt kültürünün ilave edilmesi ve TS 10935-Yoğurt 16 Yapım Kuralları Standardı’na uygun işlemlerden sonra elde edilen mamul olarak tanımlanmaktadır (Milli Eğitim Bakanlığı, 2011 ). 2.3.1. Yoğurdun Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Yoğurt kültürleri, fermentasyonla süt şekeri olan laktozu laktik aside dönüştürerek sütün pH’sını 6,6-6,8’den 4,6’nın altına düşürmekte, yoğurda özgü tat ve aroma sağlamakta, sert bir pıhtı oluşturarak nihai ürüne bir stabilite ve viskozite kazandırmaktadır (Köse ve Ocak, 2014). Su tutma kapasitesi pH 4,2 ile 4,6 arasında optimum olduğundan dolayı yoğurt üretiminde inkübasyona pH 4,5-4,6 dolayında son verilmektedir (Milli Eğitim Bakanlığı, 2011). Bir gıda maddesinin besin değeri, bileşenlerine bağlıdır (Gahruie ve ark., 2015). Yoğurdun kimyasal bileşimi, üretiminde kullanılan süte ve uygulanan teknolojik işlemlere bağlı olarak değişiklik gösterir (Milli Eğitim Bakanlığı, 2011). Kimyasal bileşimi bakımından süte benzemekle beraber sütün bileşimine göre, besleyici değeri ve protein oranı açısından daha değerli bir gıda maddesidir. Ayrıca, Ca, fosfor (P), tiamin (B1) riboflavin (B2), niasin (B3), B12 vitamini, folat, magnezyum (Mg) ve çinko (Zn) kaynağı olmasından dolayı da sağlıklı beslenmede önemli bir yere sahiptir (Gahruie ve ark., 2015). 2.3.2. Yoğurdun Beslenme ve Sağlık Açısından Önemi Yoğurt yüksek kaliteli protein, mineral ve vitaminlerin mükemmel bir kaynağı olan besleyici bir gıdadır. Bundan dolayı, yetersiz besin öğeleri alımı olan bireyler için de önemli bir diyet kaynağı olabilir (Donovan ve Goulet, 2019). Yapılan araştırmalar hem çocuklarda (Keast ve ark., 2015) hem de yetişkinlerde (Tremblay ve Panahi, 2017; Wang ve ark., 2016b) yoğurt tüketiminin daha iyi bir beslenme kalitesi ve daha sağlıklı bir metabolik profil ile ilişkili olduğunu göstermektedir. Ulusal Sağlık ve Beslenme Muayene Anketi’nden (NHANES) elde edilen veriler, 2-18 yaşları arasındaki çocuklarda sık yoğurt tüketiminin (>1 kez/hafta) beslenme kalitesinin artmasına ve daha sağlıklı bir insülin profiline katkıda bulunabileceğini göstermektedir (Zhu ve ark., 2015). Yetişkinleri inceleyen benzer 17 bir çalışmada yoğurt tüketen bireylerin işlenmiş et, bira ve rafine tahılları daha az tüketirken, enerjilerinin çoğunun meyve, sebze, fındık, tam tahıl, balık gibi sağlıklı tercihlerden oluştuğu gözlemlenmiştir. Yoğurt tüketen bireylerin daha sağlıklı bir beslenme modeline sahip olma olasılığının iki kat yüksek olduğu ve besin yetersizliği prevalansının daha düşük olduğu saptanmıştır. Ayrıca, yoğurt tüketenlerin düşük BKI, bel çevresi, trigliserit, açlık glukozu, kan basıncı ve yüksek HDL kolesterol gibi daha iyi metabolik profile sahip oldukları tespit edilmiştir (Wang ve ark., 2013). Yoğurt tüketiminin artması, tüm metabolik sendrom bileşenlerinin insidansının düşük olması ile ilişkilendirilmiştir (Babio ve ark., 2015). Schwingshackl ve ark. (2016) süt ürünü olarak sadece yoğurdun yüksek miktarda tüketiminin obezite riski, vücut ağırlığı ve bel çevresindeki değişiklikler ile ters ilişkili olduğunu tespit etmişlerdir. Süt ürünleri tüketiminin tip 2 diyabet riski üzerine etkisini göstermeyi amaçlayan bir meta analizde, sadece yoğurdun yüksek miktarda tüketiminin daha düşük bir tip 2 diyabet riski ile ilişkili olduğu belirtilmiştir (Chen ve ark., 2014). Sütte doğal olarak bulunan laktoz, glikoz ve galaktozun birleşmesiyle oluşan bir disakkarittir. Laktoz intoleransı olan kişiler, laktozu yeterince sindirilebilmek için ince bağırsakta yeterli miktarda laktaz enzim aktivitesine sahip olmadığından dolayı süt ve süt ürünlerini tüketirken çeşitli olumsuz gastrointestinal semptomların oluşmasına maruz kalırlar (Savaiano, 2014). Kesin tanının bulunmadığı durumlarda dahi, kişiler laktoza intoleranslı olduklarını düşünebilir ve diyetlerini buna göre değiştirebilirler. Bunun sonucunda sıklıkla süt ürünleri tüketimini ve buna bağlı olarak sütün besleyici faydalarını da ortadan kaldırırlar (Brown-Riggs, 2016). Yoğurt oluşumu sırasında, fermentasyon ile birlikte laktik asit bakterileri çoğalarak laktozun %25-50’sini kullanırlar. Bununla birlikte, midenin asidik ortamında kazein, kalsiyum fosfat ve laktat tampon görevi yaparak laktazın yapısını korur (Demircioğlu ve Kaner, 2014). Bundan dolayı laktoz intoleransı olduğunu düşünen kişiler ve laktoz intoleransı teşhisi koyulmuş kişiler de herhangi bir yan etkiye maruz kalmaksızın yoğurt tüketebilirler (Brown-Riggs, 2016). Piyasada satışa sunulan yoğurtlar yağ oranlarına göre; tam yağlı yoğurt (süt yağı >%3,8), yarım yağlı yoğurt (%2 süt yağı >%1,5), yağsız yoğurt (süt yağı < %0,5) ve %.... yağlı yoğurt (tam yağlı, yarım yağlı ve yağsız yoğurt sınıfları dışında 18 kalan süt yağı) olarak ayrılmaktadır (TGK, 2009). Yağı azaltılmamış süt ürünleri tüketiminin aşırı kilo alımına yol açtığı yönündeki algı nedeniyle az yağlı süt ürünleri popülarite kazanmıştır. Ancak, az yağlı süt ürünlerinin tüketimi normal yağlı ürünlere göre kilo verme durumunda daha fazla etkili değildir (Louie ve ark., 2011). Yapılan bir çalışmada tam yağlı yoğurdun yüksek miktarda tüketiminin (>875 g/hafta) obezite riski ile ters ilişkili olduğu gösterilmiştir (Martinez-Gonzalez ve ark., 2014). Sayon-Orea ve ark. (2015) tam yağlı yoğurdun yüksek miktarda tüketiminin (>875 g/hafta) merkezi adipozite riski ile ters ilişkili olduğunu bildirmişlerdir. Yaşlılarda görülen kronik ve bulaşıcı hastalıklar, fiziksel aktivitenin ve metabolik hızın azalması, fiziksel sakatlık, çiğneme ve yemek yemede zorluk, polifarmasi, sınırlı gelir ve mobilitede azalma gibi birçok faktör yetersiz beslenmeye katkıda bulunur. Yoğurdun zengin besleyici değerine ve sağlık üzerindeki potansiyel etkilerine ek olarak nispeten uzun bir raf ömrüne sahiptir ve çiğneme zorluğu çeken bireylerin tüketiminde herhangi bir engel yaratmamaktadır. Bu nedenle yaşlı yetişkinler tarafından yoğurt tüketiminin arttırılması, bu yaş grubu için temel makro ve mikro besinlerin alımını arttırmak için uygun ve ekonomik bir stratejiyi temsil edebilir. Aynı zamanda kilo kontrolünü sağlamak için de tercih edilebilir. Yaşlanma ile ilişkili yağsız kas dokusunun kaybı ve kas fonksiyonundaki azalma ile birlikte mobilitenin azalması vücut yağ kütlesinin artmasına katkıda bulunabilir. Bu da fazla kilolu veya obez olma durumu ile sonuçlanabilir. Epidemiyolojik çalışmalar, süt ürünlerinin ve özellikle de yoğurt tüketiminin obezite riskini azaltma potansiyeline sahip olduğunu göstermektedir. Ayrıca, postmenopozal kadınlarda yoğurt tüketiminin diyabet riskinin azalmasıyla ilişkili olduğu gösterilmiştir. Yaşlılarda bağışıklık sisteminin azalmasına bağlı olarak bazı hastalıkların ortaya çıkma olasılığı daha yüksektir. Yoğurt tüketimi bağışıklığı arttırarak bulaşıcı hastalık riskini azaltabilir (El-Abbadi ve ark., 2014) Fonksiyonel bir gıda olarak değerlendirilen yoğurt tüketimi, sağlıklı beslenmede önemli bir yere sahiptir. Ancak, diğer doğal besinlerde ve süt ürünlerinde olduğu gibi yoğurt da D vitamini açısından son derece yetersiz bir gıda maddesidir (Tablo 1). Yoğurdun süte kıyasla yüksek tüketim oranı göz önünde bulundurulduğunda zenginleştirilmesi durumunda beslenme yetersizliklerine bağlı 19 hastalıkları etkili bir şekilde azaltabileceği veya önleyebileceği düşünülmektedir (Gahruie ve ark., 2015). Tablo 1. Farklı yağ oranlarına sahip yoğurtların, çeşitli ulusal gıda kompozisyonu veri tabanlarında belirtilmiş olan D vitamini değerleri Ülke Yoğurt, sade (100 g) D vitamini (µg) Referans Almanya %10 yağlı 0,20 (MRI, 2019) %3,5 yağlı 0,006 %1,5 yağlı 0,03 ABD Tam yağlı 0,1 (USDA, 2019) Az yağlı 0,0 Yağsız 0,0 Danimarka Tam yağlı 0.1 (DTU, 2019) Az yağlı (%1,5 yağlı) 0,05 Düşük yağlı (%0,1 yağlı) 0,04 Fransa Ortalama 0,0 – 0,8 (ANSES, 2018) Türkiye Tam yağlı (>%3,8) 1,1 (TürKomp, 2019) Yarım yağlı (%2> süt yağı > %1,5) 0,7 Kaymaklı 1,9 Manda sütünden 0,8 Süzme, Burdur 1,1 Silivri, İstanbul 0,0 Süzme, Konya 1,5 2.4. Probiyotiklerin Sağlık Açısından Önemi Yaşlanma araştırmalarının temel amacı, yaşam kalitesini arttırmaktır. Yaşa bağlı dejenerasyon, birçoğu mikrobiyota ve bağırsakla ilişkili bağışıklık sisteminin bozulmasından kaynaklı bir dizi patolojik durumun şekillenmesine yol açmaktadır (Landete ve ark., 2017). Sağlıklı yaşlanma için diyet kompozisyonunun önemi vurgulanmaktadır (Lee ve Longo, 2016). Yaşa bağlı bağırsaktaki değişiklikler, yaşlı popülasyonun yaşam kalitesini etkileyen bozukluklara neden olur ve morbiditenin önemli bir nedeni haline gelir (Saffrey, 2014). Bundan dolayı, sağlıklı yaşlanma için diğer bir önemli faktör diyetin bağırsak mikrobiyota kompozisyonu üzerindeki etkisidir (Landete ve ark., 2017) Probiyotikler, yeterli miktarda alındığı zaman konakçı sağlığı üzerinde olumlu etki yapan, yararlı canlı mikroorganizmalardır (Jarde ve ark., 2018). Vücut direncini arttırmak, intestinal düzensizliklerle ve hastalıklarla mücadele etmek ve daha sağlıklı bir yaşam sürmek için probiyotik tüketiminin gerekli olduğu klinik 20 deneylerle ispatlanmıştır (Uymaz, 2010). Ayrıca, probiyotik takviyesinin vücut ağırlığını ve yağ kütlesini azaltabileceği, lipid ve glikoz metabolizma parametrelerini iyileştirebileceği bildirilmiştir. Yetişkinlerde probiyotiklerin bağırsak mikrobiyotasını düzenleyerek aşırı kilo/obezitenin önlenmesinde ve tedavisinde rol oynayabileceği gösterilmiştir (Wang ve ark., 2019). Yaşa bağlı bağırsaktaki mikrobiyota dengesizliğini modüle etmek ve daha sağlıklı bir yaşam sürmek için probiyotikler takviye edilebilir (Landete ve ark., 2017). Ayrıca, mikro besin öğelerinin emilimini arttırmak için probiyotiklerin kullanılabileceğini dair kanıtlar artmaktadır (Sheridan ve ark., 2014). Son çalışmalardan elde edilen bulgular, probiyotik takviyesinin konakçıdaki serum D vitaminini, D vitamini reseptörlerinin ekspresyonunu ve aktivitesini arttırabileceğini göstermektedir (Shang ve Sun, 2017). Jones ve ark. (2013) safta tuzu hidrolazı ile Lactobacillus reuteri NCIMD 30242’nin oral takviyesinin plasebo grubuna kıyasla serum 25(OH)D seviyesini anlamlı olarak arttırdığını bildirmiştir. Gastrointestinal sistemin D vitamini emiliminde aktif bir rol oynadığı uzun zamandır bilinmesine rağmen, bu bulgular oral yoldan verilen probiyotik takviyesinin serum D vitamini seviyesini iyileştirdiğini göstermektedir (Shang ve Sun, 2017). Probiyotik gıda, raf ömrü boyunca içerisinde yeterli miktarda canlı probiyotik mikroorganizma bulunduran gıdadır (Kızılaslan ve Solak, 2016). TGK’ye göre probiyotik gıdaların raf ömrü boyunca en az 1,0x106 kob/g canlı probiyotik bakteri içermesi gerekmektedir (TGK, 2006). Probiyotik gıda ürünleri, dünya çapında en hızlı büyüyen ürün pazarlarından biridir. Günümüzde, ticari probiyotik gıda ürünleri çeşitli probiyotik bakteri türlerini ve suşlarını içerir. Bazı sağlık yararları, probiyotik türlerin çoğunda veya hepsinde ortaktır (Scourboutakos ve ark., 2017). Lactobacillus acidophilus, Lactobacillus paracasei ve Bifidobacterium türleri endüstriyel gıda üretiminde en yaygın olarak kullanılan probiyotik bakterilerdir (Uymaz, 2010). Probiyotik yoğurt, probiyotik bakterilerin vücuda alınmasına aracılık eden en uygun gıdalardan birisidir . Probiyotik yoğurt ile geleneksek yoğurt üretimi benzerlik göstermektedir (Milli Eğitim Bakanlığı, 2011). Probiyotik yoğurt üretiminde Lactobacillus acidophilus ve Bifidobacterium türleri klasik yoğurt bakterilerine ek olarak kullanılmaktadır. (Kızılaslan ve Solak, 2016). Probiyotik yoğurt tüketmenin, 21 diyabetik komplikasyonları kontrol etmek için önleyici bir yaklaşım ve tedavi yöntemi olarak kullanılabileceği önerilmektedir (Mohamadshahi ve ark., 2014). 22 3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Yeri, Zamanı ve Örneklem Seçimi Bu çalışma, Mart 2019 - Mayıs 2019 tarihleri arasında Bursa Mustafakemalpaşa İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde kursa giden 50 yaş ve üzeri çalışmaya katılmayı kabul eden ve serum 25(OH)D vitamin düzeyi 30 ng/mL’nin altında olan 150 kadın ile gerçekleştirildi. Çalışma, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu 2019-4/17 nolu kararı ile onaylandı (EK1). Çalışmaya dahil edilme kriterleri: - Cinsiyeti kadın olmalı, - Yaşı 50’den büyük olmalı, - Serum 25(OH)D vitamin düzeyi 30 ng/mL’nin altında olmalı, - Konuya ilgi duyan, hevesli, gönüllü, psikolojik olarak hazır ve istekli olmalı, - Aldıkları uyarıyı doğru ve anlamlı biçimde tanımlayabilmeli, sözlü olarak ifade edebilmeli, - Kişilikleri etki altına alınabilecek nitelikte olmamalı ve ruh sağlığı iyi kişiler olmalı, - Kötü prognozlu (malignite öyküsü, böbrek yetmezliği, karaciğer, endokrinolojik ve inflamatuar bozukluk), aktif veya kronik hastalık olmamalı, - Çalışmaya katılmadan önceki üç ay boyunca başka bir klinik araştırmaya katılmamalı, - Son üç ay içinde D vitamini ve/veya Ca ile zenginleştirilmiş gıdaları tüketmemeli, - Son üç ay içinde D vitamini, Ca, omega-3 suplemanı almamalı. 23 Çalışmaya dahil edilmeme kriterleri: - Cinsiyetinin erkek olması, - 50 yaşından küçük olması, - Serum 25(OH)D vitamin düzeyinin 30 ng/mL ve üzerinde olması, - Çalışmaya psikolojik olarak hazır ve istekli olmaması, - Aldıkları uyarıyı doğru ve anlamlı biçimde tanımlayamaması, sözlü olarak ifade edememesi, - Çok içe kapanık veya aşırı dışa dönük karakterde olması, - Kötü prognozlu (malignite öyküsü, böbrek yetmezliği, karaciğer, endokrinolojik ve inflamatuar bozukluk), aktif veya kronik hastalık olması, - Çalışmaya katılmadan önceki üç ay boyunca klinik bir araştırmaya katılması, - Son üç ay içinde D vitamini ve/veya Ca ile zenginleştirilmiş gıdaları tüketmesi, - Son üç ay içinde D vitamini, Ca, omega-3 suplemanı alması, - Kemik metabolizmasını etkileyecek ilaç kullanması (antiepileptikler, steroid, lityum, tiroid hormonu vb.). 3.2. Araştırmanın Genel Planı Çalışmaya başlamadan önce İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde kursa giden 50 yaş ve üzeri toplam 160 kadına araştırmanın amacı, süresi, yapılacak uygulamaların şekli, beklentilerimiz, kullanılan sorgulama formları ve ne amaçla kullanıldıkları hakkında sözlü olarak bilgi verildikten sonra araştırmaya dahil edilme kriterlerine uygun kadınların “Bilgilendirilmiş Gönüllü Olur Formu” ile yazılı beyanları alındı (EK2). Araştırmaya dahil edilme kararları tezin sahibi Dyt. tarafından, bir Uzm. Dr. (İç Hastalıkları Uzmanı) ve Klnk. Psk.’dan destek alınarak Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde kadınlarla birebir görüşülerek karar verildi. Ertesi gün, onay veren kadınlardan 12 saatlik açlık periyodu sonrasında sabah erken saatte kan örnekleri alındı. Çalışmaya katılan kadınların serum D vitamini değerlerinin yorumlanmasında TEMD tarafından belirlenen sınıflandırma kriterleri kullanıldı. Serum 25(OH)D düzeyinin 30 ng/mL’den yüksek olması yeterli D 24 vitamini düzeyi, 20-30 ng/mL arasında olması D vitamini yetersizliği, 20 ng/mL’den düşük olması D vitamini eksikliği olarak kabul edildi (TEMD, 2016). Elli yaş ve üzeri toplam 160 kadından iki kadının meme kanseri, bir kadının aldığı uyarıyı doğru ve anlamlı biçimde tanımlayamaması ve yedi kadının serum 25(OH)D düzeyinin 30 ng/mL’den yüksek olması nedeniyle 10 kadın çalışmaya dahil edilmedi. Serum 25(OH)D vitamin düzeyi 30 ng/mL’nin altında tespit edilmiş olan 150 kadın ile çalışmaya devam edildi. Doksan günlük çalışma süresi boyunca İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü üç kez ziyaret edildi. İlk ziyarette; kadınlara genel özellikleri (yaş, medeni durum, eğitim durumu, gibi), güneşe çıkma süresi ve giyim şekli ile ilgili bilgileri içeren Kişisel Bilgi Formu (EK3), Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumu Anketi (EK4), Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu (EK5), SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği (EK6), Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği (EK7) araştırmacı tarafından yüz yüze görüşme tekniği ile uygulandıktan sonra, kadınların vücut bileşimi, antropometrik ölçümleri ve kan basıncı ölçümü standartlara uygun şekilde ölçüldü. Daha sonra randomize olarak çalışma grupları oluşturuldu. Çalışma grupları, her biri 30 kadından oluşan beş farklı grup şeklinde oluşturuldu. Doksan günlük çalışma süresi boyunca; birinci grup (Grup 1) standart beslenen kontrol grubu, ikinci grup (Grup 2) her gün 200 gram yoğurt tüketen çalışma grubu, üçüncü grup (Grup 3) her gün 200 gram yoğurt ile birlikte probiyotik (Nature’s Supreme Probiotic 5B) takviyesi alan çalışma grubu, dördüncü grup (Grup 4) her gün 200 gram yoğurt ile birlikte 400 IU D3 (DEVİT- 3 Oral Damla) alan çalışma grubu ve beşinci grup (Grup 5) her gün 200 gram yoğurt ile birlikte 400 IU D3 ve probiyotik takviyesi alan çalışma grubu olarak tasarlandı. Çalışmanın altıncı haftasında gerçekleştirilen ikinci ziyarette; vücut bileşimi, antropometrik ölçümleri ve kan basıncı ölçümü tekrar yapıldı. Çalışmanın 12. haftasındaki üçüncü ziyarette ise tekrar kan örnekleri alındı ve birinci ziyarette uygulanan Kişisel Bilgi Formu, Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu, SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği, Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği araştırmacı tarafından yüz yüze görüşme tekniği ile uygulandı. Ardından vücut bileşimi, antropometrik ölçümleri ve kan basıncı ölçümü standartlara uygun şekilde ölçüldü. Araştırmanın genel akış planı Şekil 1’de gösterildi. 25 İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Çalışmaya dahil edilme Merkezi Müdürlüğü’nde kursa giden 50 kriterlerine uyan kadınlar yaş ve üzeri kadınlar Kişisel Bilgi Formu Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumu Anketi Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu 1. GÖRÜŞME SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği Vücut Bileşimi ve Antropometrik Ölçümler Kan Basıncı Ölçümü 1. GRUP XXX 2. GRUP XXX 3. GRUP XXX 4. GRUP XXX 5. GRUP Vücut Bileşimi ve Antropometrik Ölçümler 2. GÖRÜŞME Kan Basıncı Ölçümü (6 hafta sonra) Kişisel Bilgi Formu Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu 3. GÖRÜŞME SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği (12 hafta sonra) Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği Vücut Bileşimi ve Antropometrik Ölçümler Kan Basıncı Ölçümü Şekil 1. Araştırma akış şeması 26 3.2.1. Kadınların Beslenmesi ve Kullanılan Takviyeler Çalışma süresi boyunca kadınlardan standart beslenmelerinde ve fiziksel aktivitelerinde değişiklik yapmamaları istendi. Doksan gün boyunca, kontrol grubu hariç, kadınlar standart beslenmelerine ek olarak her gün 200 g’lık sade tam yağlı yoğurt tükettiler. Çalışmalar D vitamininin yağ içeren gıdalar ile birlikte tüketildiğinde en etkili şekilde emildiğini gösterdiğinden dolayı bu çalışmada tam yağlı yoğurt kullanıldı (Mulligan ve Licata, 2010). Çalışmada kullanılan homojenize tam yağlı yoğurdun enerji ve besin öğeleri (100 ml için); enerji: 79 kcal, yağ: 3,8 g, karbonhidrat: 7,1 g, protein: 4 g, Ca: 172 mg’dır. On iki hafta boyunca her hafta yedi adet 200 g’lık yoğurt ve “Haftalık Yoğurt Tüketim Tablosu” (EK8) verildi. Kadınlardan, yoğurtları tükettikten sonra her gün tablonun işaretlemesi ve boş yoğurt kaplarını her hafta geri getirmeleri istendi. Belirli gruplardaki kadınlardan her gün yoğurt tüketim sırasında üç damla D vitaminini (400 IU) (DEVİT-3 Oral Damla) yoğurda takviye etmesi istendi. Ayrıca, bazı gruplardaki kadınlardan her gün yoğurt tüketimi sırasında ticari probiyotik kültürleri de (Nature’s Supreme Probiotic 5B) yoğurda takviye ederek tüketmeleri istendi. 200 g’lık yoğurtlar, Nature’s Supreme Probiotic 5B ve DEVİT-3 Oral Damla araştırma bütçesinden karşılandı. 3.2.1.1. Probiyotik Takviyesi Bu çalışmada kullanılan, Tarım ve Orman Bakanlığı 002751 onay numaralı takviye edici gıda Nature’s Supreme Probiotic 5B, her bir kapsülde 11 cinsten (1x109 kob/g Lactobacillus acidophilus, 1x109 kob/g Bifidobacterium longum, 0,5x109 kob/g Bifidobacterium bifidum, 0,5x109 kob/g Lactobacillus plantarum, 0,5x109 kob/g Lactobacillus rhamnosus, 2,5x108 kob/g Lactobacillus bulgaricus, 2,5x108 kob/g Lactobacillus paracasai, 2,5x108 kob/g Lactobacillus breve, 2,5x108 kob/g Lactobacillus reuteri, 2,5x108 kob/g Streptococcus thermophilus, 2,5x108 kob/g Bifidobacterium infantis) toplam 5x109 kob/g aktif probiyotik içermektedir. 27 Üçüncü gruptaki (Grup 3) kadınların, standart beslenmelerine ek olarak her gün 200 g’lık tam yağlı yoğurda 5x109 kob/g probiyotik (Nature’s Supreme Probiotic 5B) takviye ederek tüketmesi istendi. 3.2.1.2. D Vitamini Takviyesi Halk sağlığı sorunu olarak toplumdaki D vitamini alımını arttırmak için stratejiler tartışılırken hem D vitamini eksikliğinin hem de D vitamini fazlalığının potansiyel zararları göz önünde bulundurulmalıdır. Yüksek miktarda oral D vitamini dozları serum 25(OH)D seviyesini arttırırken, serum 1,25(OH)2D seviyesini değiştirmez ve hatta azaltabilir. Klinik olarak D vitamini intoksikasyonu, hiperkalsemiden önce hiperkalsiüriye yol açabilir. Hiperkalsiüri, böbrek taşlarının oluşumu, nefrokalsinozis ve böbrek fonksiyonlarının azalması ile sonuçlanabilir. Hiperkalsemi ise, halsizlik, kas zayıflığı, kilo kaybı, bulantı, kusma, yumuşak doku kalsifikasyonu ve taşikardi ile ilişkili olabilir (Pilz ve ark., 2018). D vitamini eksikliğini önlemesi için önerilen günlük tahmini ortalama gereksinim (Estimated Avarage Range-EAR) 400 IU (10 µg)’dir (TEMD, 2016). Bununla birlikte Cheng ve ark. (2014), 0-400 IU/gün D vitamini alımının serum D vitamini konsantrasyonlarında 10 nmol/L’lik bir artışla ilişkili olduğunu, 401-1000 IU/gün D vitamini alımının ise sadece 8 nmol/L’lik bir artışla ilişkili olduğunu göstermiştir. Sonuç olarak, D vitamini alımının dozu yüksek olduğunda etkisinin azalabileceği bildirilmiştir. Bu nedenle 200 g’lık yoğurda 400 IU D vitamini takviyesinin daha güvenli ve etkili olacağını düşündük. Yüksek doz D vitamini takviyesi kullanılarak yapılan randomize kontrollü çalışmalar da, D vitamini takviyesinin güvenliği konusundaki düşüncemizi desteklemektedir (Bischoff-Ferrari ve ark., 2016; Jorde ve ark., 2016; Scragg ve ark., 2017; Zittermann ve ark., 2017). Günlük güvenli D vitamini limiti ise 4000 IU’dir (TEMD, 2016). Bu nedenle de yüksek miktarlarda tüketiminin yan etkilerinin olması beklenmemektedir. Bu nedenlerden dolayı, dördüncü gruptaki (Grup 4) kadınların standart beslenmelerine ek olarak her gün 200 g’lık yoğurda üç damla D vitamini (DEVİT-3 Oral Damla) takviye ederek tüketmesi istendi. 28 3.2.1.3. Probiyotik ve D Vitamini Takviyesi Beşinci gruptaki (Grup 5) kadınların, standart beslenmelerine ek olarak her gün 200 g’lık yoğurda üç damla D vitamini (DEVİT-3 Oral Damla) ve probiyotik (Nature’s Supreme Probiotic 5B) takviye ederek tüketmesi istendi. 3.3. Verilerin Toplanması ve Değerlendirilmesi 3.3.1. Kişisel Bilgi Formu Kadınların kişisel özelliklerini saptamak amacıyla üç kısımdan oluşan bir anket formu kullanıldı. Kişisel bilgi formu kadınların genel bilgileri, gün ışığından faydalanma durumları ve beslenme alışkanlıkları ile ilgili bilgileri içermektedir. 3.3.1.1. Genel Bilgiler Genel bilgiler formu yaş, eğitim durum, medeni durumu, sigara/alkol kullanımı ve ailede osteoporoz hastası olan birey durumu ile ilgili genel bilgileri sorgulayan açık ve kapalı uçlu sorulardan oluşturuldu. 3.3.1.2. Güneşe Çıkma Süresi ve Giyim Tarzı Bireylerin güneşten faydalanma düzeylerini belirlemek için Atli ve ark. (2005) tarafından belirlenen kriterler kullanılarak gönüllüler dört gruba ayrıldı: Grup 1A: Güneşe maruz kalmayanlar, Grup 2A: 11-15 saatleri haricinde güneşe maruz kalanlar, Grup 3A: 11-15 saatleri arasında sürekli biçimde güneşe maruz kalanlar, Grup 4A: Tam gün boyunca güneşe maruz kalanlar. 29 Ayrıca kadınların güneşten yararlanmalarını belirleyen önemli bir faktör olduğu için giyim tarzları sorgulandı ve dört gruba ayrıldı: Grup 1B: Günlük giysileri baş, yüz, boyun, kollar, eller, ayaklarını örtmeyen, yazın en az haftada bir mayo ile güneşlenen, Grup 2B: Günlük giysileri baş, yüz, boyun, kollar ve ayakları örtmeyen, Grup 3B: Günlük giysileri yüz, boyun ve bazen kolları örtmeyen, Grup 4B: Günlük giysileri ile örtünenler. 3.3.2. Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumu Anketi Kadınların probiyotik katkılı gıdalar hakkındaki bilgi ve tüketim durumunu değerlendirmek için literatürler eşliğinde anket formu hazırlandı. Ankette kadınların probiyotik kavramını bilme, probiyotik gıda tüketme, probiyotik katkılı gıda tüketme, gıda takviyesi olarak probiyotik kullanma durumu, probiyotik katkılı gıda tüketimini etkileyen faktörler ve eğer tüketmiyorsa tüketmeme sebebi hakkında bilgiler edinildi. 3.3.3. Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi Kısa Formu (IPAQ Short Form- International Physical Activity Questionnaire Short Form) Kadınların fiziksel aktivite düzeylerinin belirlenmesinde Uluslararası Fiziksel Aktivite Değerlendirme Anketi (IPAQ) kısa formu kullanıldı. Uluslararası geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Craig ve ark. (2003) tarafından yapılan bu anketin ülkemizdeki geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Öztürk (2005) tarafından yapılmıştır. Bu kısa form, yedi sorudan oluşmaktadır ve son yedi gün içerisindeki yürüme, orta şiddetli ve şiddetli aktivitelerde harcanan zaman hakkında bilgi sağlamaktadır. Otururken harcanan zaman ayrı bir soru olarak değerlendirilmektedir. Kadınların fiziksel aktivite düzeyini belirlemek için, bir defada en az 10 dakika yapılmış olan yürüme, orta şiddetli fiziksel aktivite ve şiddetli fiziksel aktivitenin standart MET değeri (metabolik eş değer) gün ve dakika ile çarpılarak “MET-dk/hafta” skoru elde edildi. Anketin puanlamasında fiziksel aktivitenin şiddet durumuna göre standart 30 MET değerleri kullanıldı (Craig ve ark., 2003). MET değerleri hesabı aşağıda gösterilmiştir. Standart MET değerleri; Yürüme = 3,3 MET Orta Şiddetli Fiziksel Aktivite = 4,0 MET Şiddetli Fiziksel Aktivite = 8,0 MET Örneğin; son bir haftada üç gün 30 dakika yürüyen bir kadının yürüme MET- dk/hafta skoru: 3,3 x 30 x 3 = 297 MET-dk/hafta olarak hesaplanmaktadır. Bu skorlamalardan elde edilen sayısal verilere göre kategorisel sınıflandırma yapıldı ve fiziksel aktivite düzeyleri, fiziksel olarak aktif olmayan (<600 MET- dk/hafta), fiziksel aktivite düşük olan (600-3000 MET-dk/hafta) ve fiziksel aktivite düzeyi yeterli olan (>3000 MET-dk/hafta) şeklinde sınıflandırıldı (Öztürk, 2005). IPAQ Oturma Sorusu: IPAQ oturma sorusu ek bir belirleyicidir. Fiziksel aktivitenin skorlanmasında yer almamaktadır. Oturma verisi ortanca ve çeyrekliklerle rapor edilmemektedir. Sedanter (oturma) davranışlar üzerine az veri vardır ve kategorisel seviye olarak gösterilen kabul edilmiş bir eşik değeri yoktur (Öztürk, 2005). 3.3.4. Vücut Bileşiminin Saptanması ve Antropometrik Ölçümler Araştırmaya katılan bireylerin vücut bileşimleri ile boy uzunluğu, bel ve kalça çevresi gibi antropometrik ölçümleri standartlara uygun şekilde ölçüldü (Pekcan, 2008; WHO, 2008). Bireylerin vücut ağırlıkları (kg), kas kütlesi (kg), yağ kütlesi (kg), vücut yağ oranı (%) ve BKİ değerleri (kg/m2) biyoelektriksel impedans analizi (BIA) (TANITA DC 360, Tokyo- Japonya) kullanılarak ölçüldü. BIA ölçümü için gönüllülerden en az iki saatlik açlık ile gelmeleri, üzerlerinde metal eşya bulundurmamaları, analiz öncesi 31 (en az dört saat) çok fazla miktarda sıvı (su, çay, kahve) tüketmemeleri, 24-48 saat öncesinde ağır fiziksel aktivite yapmamaları, 24 saat öncesinde alkol kullanmamaları ve ölçümler sırasında olabildiğince ince kıyafet giymeleri istendi. BKİ sonuçları, Tablo 2’de verilen Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) 20 yaş ve üzeri bireylerde BKİ sınıflamasına göre yorumlandı (WHO, 2019a). Tablo 2. DSÖ’nün 20 Yaş ve Üzeri Bireylerde Beden Kitle İndeksi Sınıflaması BKİ (kg/m2) Sınıflama < 18,5 Zayıf 18,5-24,9 Normal kilolu 25,0-29,9 Hafif şişman 30,0-34,9 1. derece obez 35,0-39,9 2. derece obez >40 3. derece obez Boy uzunluğu ölçümü: Birey dik pozisyonda ve baş Frankfort düzlemde (göz üçgeni ve kulak kepçesi üstü aynı hizada, yere paralel) iken stadiometre kullanılarak ölçüldü. Bel çevresi ölçümü: Gönüllü ayakta, karın normal gevşek pozisyonda, kollar yanlarda ve bacaklar bitişik durumda iken ölçüm alındı. Gönüllünün karşısında durularak en alt kaburga kemiği ile kritailiyak arasındaki orta noktadan esnemeyen mezur ile ölçüm yapıldı. Kalça çevresi ölçümü: Gönüllü iç çamaşırları ile ayakta, kollar yanlarda ve bacaklar bitişik durumda iken gönüllünün yan tarafında durularak esnemeyen mezur ile kalçanın en geniş bölgesinden ölçüm alındı. Bel çevresi/kalça oranı: Bel çevresinin (cm), kalça çevresine (cm) oranlanmasıyla elde edildi. Bel çevresinin cinsiyete göre obezite prevalansının belirlenmesinde ve obeziteye bağlı metabolik değişikliklerin tanınmasında Tablo 3’de DSÖ’nün bel ve kalça çevresi kesim noktaları ile metabolik komplikasyon risklerinde verilen eşik değerlere göre yorumlandı (WHO, 2008). 32 Tablo 3: DSÖ’nün Bel ve Kalça Çevresi Kesim Noktaları ile Metabolik Komplikasyon Riskleri Gösterge Kesim noktaları (cm) Metabolik komplikasyon riski Kadın Bel çevresi >80 Artmış Bel çevresi >88 Önemli derecede artmış Bel-kalça oranı >0,85 Önemli derecede artmış 3.3.5. Kan Basıncı Ölçümü Kan basıncı (KB) ölçümü öncesindeki 30 dakikalık süre içinde gönüllülerden sigara, çay veya kahve içmemesi, kafein almaması, yemek yememesi ve ölçüm sırasında konuşmaması, bacak bacak üstüne atmaması istendi. Ölçümlere, birey sessiz bir odada en az beş dakika istirahat ettikten sonra, avuç açık ve kol kalp seviyesinde iken başlandı. Sistolik kan basıncı (SKB) ve diyastolik kan basıncı (DKB) ölçümleri iyi kalibre edilmiş bir aneroid sfingomanometre ve steteskop kullanılarak Uzm. Dr. (İç Hastalıkları Uzmanı) tarafından arada beşer dakika bırakılmak suretiyle en az iki defa yapıldı ve bulunan sonuçların ortalaması alındı. Sistolik ve Diyastolik kan basıncı değerleri Tablo 4’te 2017 Amerikan Kardiyoloji Koleji/Amerikan Kalp Derneği (ACC/AHA) hipertansiyon kılavuzu sınıflamasında verilen eşik değerlere göre yorumlandı (ACC, 2017). Tablo 4. 2017 ACC/AHA Hipertansiyon kılavuzu sınıflaması Kan Basıncı Kategorileri SKB DKB Normal <120 mm Hg ve <80 mm Hg Yüksek 120-129 mm Hg ve <80 mm Hg Hipertansiyon Evre 1 130-139 mm Hg veya 80-89 mm Hg Evre 2 >140 mm Hg veya >90 mm Hg 3.3.6. Biyokimyasal Bulgular Çalışılacak olan testler için toplam 10 ml periferik venöz kan, 12 saatlik açlık periyodu sonrasında sabah erken saatte, hemşire tarafından sarı uçlu (20G) enjektör iğnesi ile periferik bir vene girilerek İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde alındı ve Pedmer Tıp Merkezi laboratuvarına özel kan numune 33 taşıma çantaları ile soğuk zincir ortamında transfer edildi. Alınan numuneler biyokimya laboratuvarında santrifüj cihazı (NF, 400, Nüve- Türkiye) ile 4000 rpm’de 10 dakika santrifüj edildi. Serum örneklerinden aynı gün içinde 25(OH)D, Ca, total kolesterol, LDL kolesterol, HDL kolesterol, trigliserit, HbA1C, açlık glukoz düzeyi ve açlık insülin düzeyi parametreleri çalışıldı. Serum 25(OH)D ve HbA1C düzeyi Florasan Immünosey (FIA) cihazda (AFİAS-I-CHROMA, BODİTECH- Güney Kore) immünfloresan (İFA) yöntemi ile analiz edildi. Ca, total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol, trigliserit, açlık glukoz ve açlık insülin düzeyleri ise tam otomatik otoanalizörde (2000, BT- İtalya) biyokimya (RANDOX- İngiltere) kitleri kullanılarak fotometrik yöntem ile analiz edildi. 3.3.7. SF-36 Yaşam Kalitesi Değerlendirme Ölçeği Bireylerin yaşam kalitesi düzeylerini belirlemek üzere SF-36 (Short Form-36; Kısa Form 36) uygulandı. SF-36, ilk olarak 1992 yılında Ware ve arkadaşları tarafından yaşam kalitesini değerlendirme anketi olarak geliştirilmiş ve kullanıma sunulmuştur (Ware ve Sherbourne, 1992). Bindokuzyüzdoksan yılında başlanan çalışmalarda 149 madde olarak belirlenen soru sayısı, zaman içinde ölçeğin geliştirilmesi sonucu 36 maddeye indirgenmiş ve SF-36 oluşturulmuştur. SF-36 ölçeğinin ülkemizde geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Koçyiğit ve ark. (1999) tarafından yapılmıştır. Yaşam kalitesini ölçmek için yaygın olarak kullanılan ölçeklerden biri olan SF-36; 36 madde ve sekiz alt parametreden oluşmaktadır. Bu parametreler; fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, ağrı, enerji seviyesi/vitalite/canlılık, ruhsal sağlık ve genel sağlık algısıdır. Ölçekte her bölüm için değerlendirmeler farklılık göstermektedir. Ölçekte bulunan dört ve beş numaralı sorular evet-hayır, geri kalan sorular ise likert tipi derecelendirme ile değerlendirilmektedir. Ölçekte bulunan 1, 6, 7, 8, 9d, 9e, 9h, 11b ve 11d maddeleri ters çevirme yoluyla hesaplanmaktadır. Bu ölçekte toplam puan hesaplanmamaktadır. Alt ölçekler sağlığı 0 ile 100 puan arasında değerlendirmektedir ve 0 puan sağlık durumunun kötü olduğunu 34 gösterirken, 100 puan sağlık durumunun iyi olduğunu göstermektedir (Koçyiğit ve ark., 1999). 3.3.8. Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği - HAD (Hospital Anxiety Depression Measure) Bireylerin ruhsal sağlık durumlarını değerlendirmek amacıyla psikolog tarafından, Hastane Anksiyete ve Depresyon Ölçeği uygulandı. Ölçek, 1983 yılında Zigmond ve Snaith tarafından geliştirilmiştir (Zigmond ve Snaith, 1983). Toplum ve hastane örnekleminde kolaylıkla kullanılabilir. Ölçeğin ülkemizde geçerlilik ve güvenilirliği Aydemir ve ark. (1977) tarafından yapılmıştır. Ölçek 14 maddeden oluşmakta olup yanıtlar dörtlü likert biçimde ve 0-3 arasında puanlanmaktadır. Ölçekte her maddenin puanlanması farklıdır. 1., 3., 5., 6., 8., 10., 11. ve 13. maddeler giderek azalan şiddeti gösterirler ve puanlama 3, 2, 1 ve 0 biçimindedir. Diğer yandan 2., 4., 7., 9., 12. ve 14. maddeler ise 0, 1, 2 ve 3 biçiminde puanlanır. Bunlardan yedi tanesi anksiyeteyi, diğer yedi tanesi ise depresyonu ölçmektedir. Anksiyete alt ölçeği için 1., 3., 5., 7., 9., 11. ve 13. maddeler toplanırken; depresyon alt ölçeği için 2., 4., 6., 8., 10., 12. ve 14. maddelerin puanları toplanır. Bireylerin her iki alt ölçekten alabilecekleri en düşük puan 0, en yüksek puan 21’dir. HAD ölçeğinin Türkçe formunun kesme noktasının anksiyete alt ölçeği için 10 puan, depresyon alt ölçeği için 7 puan olduğu tespit edilmiştir (Aydemir ve ark., 1977). 3.3.9. İstatistiksel Değerlendirme Çalışmadan elde edilen veriler SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) 21.0 paket programı kullanılarak analiz edildi. Çalışmada, kategorik değişkenler sayı (n) ve yüzde (%) değerler ile, sayısal değişkenler ise ortalama (X), standart sapma (SS), alt ve üst değerler ile incelendi. Kategorik değişkenlerin karşılaştırılmasında Pearson Ki-Kare testi kullanıldı. Sayısal değişkenlerin normal dağılıma uygunluğu Kolmogrov-Smirnov testi ile incelendi. Normal dağılım gösteren sayısal değişkenlerin karşılaştırılmasında One-Way ANOVA testi (ikili karşılaştırmalar için varyanslar eşit olduğunda Post Hoc Tukey testi, varyanslar eşit 35 olmadığında Tamhane’s T2 testi), normal dağılım göstermeyen sayısal değişkenlerin karşılaştırılmasında ise Kruskal-Wallis testi (ikili karşılaştırmalar için Mann- Whitney U testi) kullanıldı. Sayısal değişkenlerin arasındaki korelasyonun belirlenmesinde Pearson (iki değişkenin de normal dağıldığı durumlarda) ve Spearman (iki değişkenden en az birinin normal dağılmadığı durumlarda) korelasyon katsayısı kullanıldı. Korelasyon katsayısı 0,05-0,30 arasında düşük ve önemsiz korelasyon; 0,30-0,40 arasında düşük orta derecede korelasyon; 0,40-0,60 arasında orta derecede korelasyon; 0,60-0,70 arasında iyi derecede korelasyon; 0,70-0,75 arasında çok iyi derecede korelasyon; 0,75-1,00 arasında mükemmel korelasyon olarak kabul edildi. Çalışmadaki istatistiksel anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak kabul edildi. 36 4. BULGULAR 4.1. Kadınlara İlişkin Sosyodemografik ve Genel Özellikler Çalışmaya İsmail Hakkı Şenpamukçu Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde kursa giden 50 yaş ve üzeri toplam 150 kadın katıldı. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre genel özelliklerinin dağılımları Tablo 5’te gösterildi. Tablo 5. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre genel özelliklerinin dağılımları 25(OH)D (ng/mL) Genel Özellikler <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) n % n % n % p Yaş (yıl) 50-54 67 56,8 24 75,0 91 60,7 0,153 55-59 24 20,3 5 15,6 29 19,3 60-64 14 11,9 3 9,4 17 11,3 65-70 13 11,0 0 0,0 13 8,7 Yaş Ortalaması 55,72+5,31 53,59+3,90 55,26+5,11 (yıl)(X+SS) 0,027 Alt-Üst 50-70 50-63 50-70 Eğitim Durumu İlkokul mezunu 70 59,3 2 6,3 72 48,0 0,000 İlköğretim mezunu 9 7,6 3 9,4 12 8,0 Lise mezunu 28 23,7 12 37,5 40 26,7 Üniversite mezunu 11 9,3 15 46,9 26 17,3 Medeni Durumu Evli 104 88,1 31 96,9 135 90,0 0,194 Boşanmış/dul 14 11,9 1 3,1 15 10,0 Sigara Alışkanlığı Kullananlar 35 29,7 5 15,6 40 26,7 0,111 İçmiyor 83 70,3 27 84,4 110 73,3 Alkol Tüketenler 7 5,9 1 3,1 8 5,3 1,000 Tüketmeyenler 111 94,1 31 96,9 142 94,7 Ailede Osteoporoz Hastası Var 77 65,3 8 25,0 85 56,7 0,000 Yok 41 34,7 24 75,0 65 43,3 37 Kadınların yaşları 50-70 yıl arasında değişmekte olup yaş ortalaması 55,26+5,11 yıldır. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre yaş dağılımları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %56,8’i 50-54 yaş, %20,3’ü 55-59 yaş, %11,9’u 60-64 yaş ve %11,0’ı 65-70 yaş grubunda yer almakta olup serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %75,0’i 50-54 yaş, %15,6’sı 55-59 yaş, %9,4’ü 60-64 yaş grubunda yer almaktadır. Çalışmaya katılan kadınlardan serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların yaş ortalaması 55,72+5,31 yıl ve serum 25(OH)D düzeyi 20- 30 ng/mL olan kadınların yaş ortalaması 53,59+3,90 yıl olup aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark vardır (p<0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre eğitim durumları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %59,3’ü ilkokul mezunu, %7,6’sı ilköğretim mezunu, %23,7’si lise mezunu ve %9,3’ü üniversite mezunu olup serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %6,3’ü ilkokul mezunu, %9,4’ü ilköğretim mezunu, %37,5’i lise mezunu ve %46,9’u üniversite mezunudur. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre eğitim durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık vardır (p<0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre medeni durumları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %88,1’i evli, %11,9’u boşanmış/dul iken serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların %96,9’u evli ve %3,1’i boşanmış/duldur. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre medeni durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık yoktur (p>0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre sigara alışkanlıkları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %29,7’si sigara kullanmakta, %70,3’ü sigara kullanmamakta olup serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %15,6’sı sigara kullanmakta, %84,4’ü sigara kullanmamaktadır. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre sigara alışkanlıkları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık yoktur (p>0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre alkol tüketme durumları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %5,9’u alkol tüketmekte, %94,1’i alkol tüketmemekte iken serum 38 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %3,1’i alkol tüketmekte, %96,9’u alkol tüketmemektedir. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre alkol tüketme durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık yoktur (p>0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre ailede osteoporoz hastası birey olma durumuna bakıldığında; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların % 65,3’ünün ailesinde osteoporoz hastası olduğu ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %25,0’ının ailesinde osteoporoz hastası olduğu bulundu. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre ailede osteoporoz hastası birey olma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık vardır (p<0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre güneşten faydalanma düzeylerinin dağılımları Tablo 6’da gösterildi. Tablo 6. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre güneşe çıkma süreleri ve giyim tarzlarının dağılımları 25(OH)D (ng/mL) Güneşten Faydalanma Düzeyleri <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) p n % n % n % Güneşe Çıkma Süresi Grup 1A 110 93,2 12 37,5 122 81,3 0,000 Grup 2A 8 6,8 20 62,5 28 18,7 Grup 3A 0 0 0 0 0 0 Grup 4A 0 0 0 0 0 0 Giyim Tarzı Grup 1B 0 0,0 5 1,1 5 3,3 0,000 Grup 2B 39 33,1 19 59,4 58 38,7 Grup 3B 5 4,2 0 0 5 3,3 Grup 4B 74 62,7 8 25 82 54,7 Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre güneşe çıkma süreleri incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %93,2’sinin güneşe maruz kalmadığı, %6,8’inin 11-15 saatleri haricinde güneşe maruz kaldığı ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %37,5’inin güneşe maruz kalmadığı, %62,5’inin 11-15 saatleri haricinde güneşe maruz kaldığı bulundu. Giyim tarzları incelendiğinde; serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %33,1’inin günlük giysileri baş, yüz, boyun, kollar ve ayaklarını örtmeyen giyim tarzı olduğu, %4,2’sinin günlük giysileri yüz, boyun ve 39 bazen kolları örtmeyen giyim tarzı olduğu ve %62,7’sinin günlük giysileri ile örtündüğü ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %16,6’sının günlük giysileri baş, yüz, boyun, kollar, eller, ayaklarını örtmeyen giyim tarzı olduğu ve yazın en az haftada bir mayo ile güneşlendiği, %59,4’ünün günlük giysileri baş, yüz, boyun, kollar ve ayaklarını örtmeyen giyim tarzı olduğu ve %25’inin günlük giysileri ile örtündüğü bulundu. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre güneşe çıkma süreleri ve giyim tarzları değerlendirildiğinde istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05). 4.2. Kadınların Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumlarının Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre probiyotik katkılı gıda bilgisi ve tüketim durumlarının dağılımı Tablo 7’de gösterildi. Tablo 7. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre probiyotik katkılı gıda bilgisi ve tüketim durumlarının dağılımı 25(OH)D (ng/mL) Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumu <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) n % n % n % p “Probiyotik” kavramını duyma 0,000 Evet 68 57,6 32 100 100 66,7 Hayır 50 42,4 0 0,0 50 33,3 Probiyotik içeren gıdaları tüketme durumu 0,000 Evet, tüketiyorum 28 41,2 32 100 60 60,0 Hayır, tüketmiyorum 17 25,0 0 0,0 17 17,0 Bu gıdaların neler olduğunu bilmiyorum 23 33,8 0 0,0 23 23,0 Gıda takviyesi olarak probiyotik kullanma durumu Evet 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Hayır 68 100 32 100 100 100,0 Probiyotik katkılı gıdaları tüketme durumu 0,000 Evet, tüketiyorum 8 11,8 18 56,3 26 26,0 Hayır, tüketmiyorum 25 36,8 8 25,0 33 33,0 Bu gıdaların neler olduğunu bilmiyorum 35 51,5 6 18,8 41 41,0 Probiyotik katkılı gıdaları tüketme durumu Probiyotik yoğurt 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Probiyotik katkılı içecekler 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Probiyotik gıda takviyeleri/ilaçlar (kapsül/saşe) 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Yoğurt 0,343 Yoğurt – Günde bir kez 1 33,3 0 0,0 1 16,7 Yoğurt – Gün aşırı 1 33,3 2 66,7 3 50,0 40 Yoğurt – Haftada bir kez 0 0,0 1 33,3 1 16,7 Yoğurt – Ayda bir kez 1 33,3 0 0,0 1 16,7 Kefir 0,684 Kefir – Günde bir kez 3 60,0 10 66,7 13 65,0 Kefir– Gün aşırı 1 20,0 4 26,7 5 25,0 Kefir – Haftada bir kez 1 20,0 1 6,7 2 10,0 Probiyotik katkılı gıdaları tüketmede etkili olan faktörler 0,977 Medya (TV, gazete vb.) 3 37,5 4 22,2 7 26,9 Reklamlar 0 0,0 1 5,6 1 3,8 Sosyal medya 2 25,0 6 33,3 8 30,8 Sağlık sorunları 0 0,0 1 5,6 1 3,8 Doktor önerisi 1 12,5 1 5,6 2 7,7 Diyetisyen önerisi 2 25,0 4 22,2 6 23,1 Tavsiye 0 0,0 1 5,6 1 3,8 Probiyotik katkılı gıdaları tüketme öğünü 0,132 Sabah 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Öğle 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Akşam 0 0,0 6 33,3 6 23,1 Ara öğünlerde 8 100,0 12 66,7 20 76,9 Her öğünde 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Probiyotik katkılı gıdaların fiyatları 0,395 Uygun 2 25,0 9 50,0 11 42,3 Pahalı 6 75,0 9 50,0 15 57,7 Çok pahalı 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Bilgim yok 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Probiyotik katkılı gıdalardan sağlık yararı görme durumu 0,563 Evet 6 75,0 16 88,9 22 84,6 Hayır 2 25,0 2 11,1 4 15,4 Probiyotik katkılı gıdaların sağlık yararları Kalp-damar hastalıklarıma iyi geldi 0,541 Sindirim sistemi sorunlarıma iyi geldi 6 100,0 12 75,0 18 81,8 Bağışıklık sistemimin güçlenmesine katkı sağladı 0 0,0 4 25,0 4 18,2 Depresyon, endişe vb. sorunlarıma iyi geldi 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Enfeksiyon hastalıklarıma iyi geldi 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Probiyotik katkılı gıdaları tüketmeme nedenleri 0,292 Bilmemek 2 7,7 0 0,0 2 6,1 Doğal bulmamak 7 26,9 2 28,6 9 27,3 İhtiyaç duymamak 6 23,1 4 57,1 10 30,3 Pahalı bulmak 11 42,3 1 14,3 12 36,4 Lezzetsiz bulmak 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kadınların probiyotik katkılı gıda bilgisi ve tüketim durumları değerlendirildiğinde %66,7’sinin probiyotik kavramını duyduğu, %33,3’ünün ise duymadığı; %60,0’ının probiyotik içeren gıdaları tükettiği, %17,0’sinin tüketmediği ve %23,0’ünün ise probiyotik gıdaların neler olduğunu bilmediği; %100’ünün gıda takviyesi olarak probiyotik kullanmadığı; %26,0’ının probiyotik katkılı gıdaları 41 tükettiği, %33’ünün tüketmediği ve %41,0’inin bu gıdaların neler olduğunu bilmediği; probiyotik katkılı gıdaları tüketmede %26,9’unun medyadan, %3,8’inin reklamlardan, %30,8’inin sosyal medyadan etkilendiği ve %3,8’inin sağlık sorunları, %7,7’sinin doktor önerisi, %23,1’inin diyetisyen önerisi ve %3,8’inin tavsiye nedeniyle tükettiği; probiyotik katkılı gıdaları %23,1’inin sabah, %76,9’unun ara öğünlerde tükettiği; probiyotik katkılı gıdaların fiyatını %42,3’ünün uygun, %57,7’sinin ise pahalı bulduğu; %84,6’sının probiyotik katkılı gıdalardan sağlık yararı gördüğü, %15,4’ünün ise sağlık yararı görmediği; probiyotik katkılı gıdaların %81,8’inin sindirim sistemi sorunlarına iyi geldiği, %18,2’sinin bağışıklık sisteminin güçlenmesine katkı sağladığı; probiyotik katkılı gıdaları tüketmeme nedenleri olarak %6,1’inin bilmediği, %27,3’ünün doğal bulmadığı, %30,3’ünün ihtiyaç duymadığı, %36,4’ünün pahalı bulduğu tespit edildi. 4.3. Kadınların Fiziksel Aktivite Durumlarının Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre fiziksel aktivite düzeylerinin dağılımları Tablo 8’de gösterildi. Tablo 8. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre fiziksel aktivite düzeylerinin dağılımları 25(OH)D (ng/mL) Fiziksel Aktivite <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) n % n % n % p Fiziksel Olarak Aktif Olmayan 36 30,5 6 18,8 42 28 0,004 (<600 MET-dakika/hafta) Fiziksel Aktivite Düzeyi Düşük 82 69,5 23 71,9 105 770 (600-3000 MET-dakika/hafta) Fiziksel Aktivite Düzeyi Yeterli 0 0 3 9,4 3 2 (>3000 MET-dakika/hafta) Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %30,5’i fiziksel olarak aktif değilken, %69,5’inin fiziksel aktivite düzeyinin düşük olduğu bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise % 18,8’inin fiziksel olarak aktif değilken, %71,9’unun fiziksel aktivite düzeyinin düşük olduğu ve %9,4’ünün fiziksel aktivite düzeyinin yeterli olduğu bulundu. Kadınların serum 42 25(OH)D düzeylerine göre fiziksel aktivite düzeyleri değerlendirildiğinde istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05). 4.4. Kadınların Antropometrik Ölçümleri ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre antropometrik ölçümlerinin ve vücut bileşimi ölçümlerinin ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 9’da gösterildi. Tablo 9. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre antropometrik ölçümlerinin ve vücut bileşimi ölçümlerinin ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi 25(OH)D (ng/mL) <20 (n=118) 20-30 (n=32) X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst p Vücut Ağırlığı (kg) 78,74+12,06 51,70-114,3 69,89+12,67 49,20-100,00 0,000 Boy Uzunluğu (cm) 156,45+5,63 144,00-170,00 159,50+8,94 148,00-173,00 0,329 BKİ (kg/m2) 32,32+5,70 20,90-50,10 27,75+6,15 20,20-40,60 0,000 Bel Çevresi (cm) 99,87+10,99 75,00-125,00 90,50+14,35 66,00-117,00 0,001 Kalça Çevresi (cm) 113,70+8,93 96,00-136,00 107,59+10,88 86,00-128,00 0,006 Bel/Kalça Oranı (cm) 0,87+0,59 0,74-1,01 0,83+0,05 0,74-0,94 0,001 Vücut Yağ Yüzdesi (%) 40,33+5,45 24,20-51,50 36,30+7,65 24,40-49,20 0,004 Total Vücut Yağı (kg) 32,31+8,84 12,51-58,86 26,12+9,90 12,20-49,20 0,000 Yağsız Vücut Kütlesi (kg) 44,07+3,88 34,70-53,20 41,48+4,30 34,70-48,20 0,009 Total Vücut Suyu (kg) 43,96+3,80 36,50-54,70 46,65+5,42 37,90-55,40 0,008 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların ortalama vücut ağırlığı 78,74+12,06 kg, boy uzunluğu 156,45+5,63 cm, BKİ 32,32+5,70 kg/m2, bel çevresi 99,87+10,99 cm, kalça çevresi 113,70+8,93 cm, bel/kalça çevresi 0,87+0,59 cm, vücut yağ yüzdesi % 40,33+5,45, total vücut yağı 32,31+8,84 kg, yağsız vücut kütlesi 44,07+3,88 kg ve total vücut suyu 43,96+3,80 kg olarak bulundu ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınlarda ise bu veriler sırasıyla 69,89+12,67 kg, 159,50+8,94 cm, 27,75+6,15 kg/m2, 90,50+14,35 cm, 107,59+10,88 cm, 0,83+0,05 cm, % 36,30+7,65, 26,12+9,90 kg, 41,48+4,30 kg ve 46,65+5,42 kg olarak bulundu. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre vücut ağırlığı, BKİ, bel çevresi, kalça çevresi, bel/kalça çevresi, vücut yağ yüzdesi, total vücut yağı, yağsız vücut kütlesi ve total vücut suyu ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05). 43 Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre antropometrik ölçümlerine ve vücut bileşimi ölçümlerine ait verilerin eşik değerlere göre dağılımları Tablo 10’da gösterildi. Tablo 10. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre antropometrik ölçümlerine ve vücut bileşimi ölçümlerine ait verilerin eşik değerlere göre dağılımları 25(OH)D (ng/mL) Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) p n % n % n % BKİ (kg/m2) Normal kilolu 8 6,8 14 43,8 22 14,7 0,000 Hafif şişman 29 24,6 12 37,5 41 27,3 1. derece obez 51 43,2 0 0 51 34,0 2. derece obez 25 21,2 3 9,4 28 18,7 3. derece obez 5 4,2 3 9,4 8 5,3 Bel çevresi Normal (<80) 12 10,2 8 25,0 20 13,3 0,019 Riskli (>80) 11 9,3 6 18,8 17 11,3 Yüksek Riskli (>88) 95 80,5 18 56,3 113 75,3 Bel/kalça oranı Normal (< 0,85) 38 32,2 18 56,3 56 37,3 0,013 Riskli (> 0,85) 80 67,8 14 43,8 94 62,7 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %6,8’i normal kilolu, %24,6’sı hafif şişman, %43,2’si 1. derece obez, %21,2’si 2. derece obez ve %4,2’si 3. derece obez olarak bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise %43,8’i normal kilolu, %37,5’i hafif şişman, %9,4’ü 2. derece obez ve %9,4’ü 3. derece obez olarak bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların bel çevresinin %10,2’sinin normal, %9,3’ünün riskli ve %80,5’inin yüksek riskli olduğu bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise bel çevresinin %10,2’sinin normal, %9,3’ünün riskli ve %80,5’inin yüksek riskli olduğu bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların bel/kalça oranının %32,2’sinin normal, %67,8’inin riskli olduğu bulundu. Serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların ise bel/kalça oranının %56,3’ünün normal, %43,8’inin riskli olduğu bulundu. Kadınların D vitamini düzeyleri ile antropometrik ölçümleri ve vücut bileşimi değerleri arasındaki korelasyon incelendi ve sonuçlar Tablo 11’de gösterildi. 44 Tablo 11. Kadınların D vitamini düzeyleri ile antropometrik ölçümleri ve vücut bileşimi değerleri arasındaki korelasyon Korelasyon Katsayısı Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi 25(OH)D (ng/mL) (n=150) Vücut Ağırlığı (kg) -0,330 (p=0,000) Boy Uzunluğu (cm) 0,080 (p=0,330) BKI (kg/m2) -0,330 (p=0,000) Bel Çevresi -0,272 (p=0,001) Kalça Çevresi -0,224 (p=0,006) Bel/Kalça Oranı -0,263 (p=0,001) Vücut Yağ Yüzdesi (%) -0,235 (p=0,004) Total Vücut Yağı (kg) -0,319 (p=0,000) Yağsız Vücut Kütlesi (kg) -0,215 (p=0,008) Kadınların D vitamini düzeyleri ile vücut ağırlığı(r=-0,330; p<0,05), BKI (r=-0,330; p<0,05), bel çevresi (r=-0,272; p<0,05), kalça çevresi (r=-0,224; p<0,05), bel/kalça oranı (r=-0,263; p<0,05), vücut yağ yüzdesi (r=-0,235; p<0,05) ve total vücut yağı (r=-0,319; p<0,05) arasında negatif korelasyon tespit edildi. Boy uzunluğu ve D vitamini arasında ise pozitif bir korelasyon olmasına rağmen (r=0,080), fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmadı (p>0,05). 4.5. Kadınların Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre kan basıncı değerlerinin ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 12’de gösterildi. Tablo 12. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre kan basıncı değerlerinin ortalama ve standart sapma değerleri Kan Basıncı 25(OH)D (ng/mL) <20 (n=118) 20-30 (n=32) X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst p Sistolik Kan Basıncı (mm/Hg) 124,23+20,07 85,00-180,00 116,87+10,53 100,00-135,00 0,023 Diyastolik Kan Basıncı (mm/Hg) 74,44+11,39 45,00-100,00 73,59+9,09 60,00-85,00 0,592 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların ortalama sistolik kan basıncı 124,23+20,07 mm/Hg, diyastolik kan basıncı 74,44+11,39 mm/Hg olarak bulundu ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınlarda ise sistolik kan basıncı 116,87+10,53, diyastolik kan basıncı 73,59+9,09 mm/Hg olarak bulundu. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre sistolik kan basıncı ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05) ancak 45 diyastolik kan basınçları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p>0,05). Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre kan basıncı değerlerinin eşik değerlere göre dağılımları Tablo 13’te gösterildi. Tablo 13. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre kan basıncı değerlerinin eşik değerlere göre dağılımları 25(OH)D (ng/mL) Kan Basıncı <20 (n=118) 20-30 (n=32) Toplam (n=150) n % n % n % Sistolik Kan Basıncı (mm/Hg) Normal (<120 mm Hg) 43 36,4 20 62,5 63 42 Yüksek (120-139 mmHg) 33 28 7 21,9 40 26,7 0,005 Evre 1 (130-139 mm Hg) 13 11 5 15,6 18 12 Evre 2 (>140 mm Hg) 29 24,6 0 0 29 19,3 Diyastolik Kan Basıncı (mm/Hg) Normal (<80 mm Hg) 74 62,7 21 65,6 95 63,3 Evre 1 (80-89 mm Hg) 30 25,4 11 34,4 41 27,3 0,102 Evre 2 (>90 mm Hg) 14 11,9 0 0 14 9,3 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların %36,4’ü sistolik normal kan basıncına sahipken, serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınların %62,5’i sistolik normal kan basıncına sahiptir. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre diyastolik kan basıncı sınıflandırılmasında benzer sonuçlar elde edildi (p>0,05). Kadınların D vitamini düzeyleri ile kan basıncı değerleri arasındaki korelasyon incelendi ve Tablo 14’te gösterildi. Tablo 14. Kadınların D vitamini düzeyleri ile kan basıncı değerleri arasındaki korelasyon Korelasyon Katsayısı Kan Basıncı 25(OH)D (ng/mL) (n=150) Sistolik Kan Basıncı (mm/Hg) -0,186 (p=0,023) Diyastolik Kan Basıncı (mm/Hg) -0,044 (p=0,593) 4.6. Kadınların Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre SF-36 Yaşam Kalitesi ölçeğinin alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 15’te gösterildi. 46 Tablo 15. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre SF-36 Yaşam Kalitesi ölçeğinin alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri 25(OH)D (ng/mL) SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği <20 (n=118) 20-30 (n=32) X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst p Fiziksel Fonksiyon 70,46+26,07 10-100 84,06+15,78 40-100 0,007 Sosyal Fonksiyon 77,86+21,01 25-100 80,46+20,56 37,5-100 0,531 Fiziksel Sorunlara Bağlı Rol Kısıtlılıkları 66,10+42,55 0-100 74,21+30,77 0-100 0,699 Emosyonel Sorunlara Bağlı Rol Kısıtlılıkları 63,55+41,80 0-100 72,91+37,33 0-100 0,286 Ağrı 68,91+25,89 0-100 72,73+15,80 50-100 0,678 Enerji Seviyesi/Canlılık/Vitalite 48,51+19,50 0-90 57,03+17,45 30-95 0,040 Ruhsal Sağlık 56,40+20,50 4-100 66,15+12,69 56-96 0,021 Genel Sağlık 55,46+18,73 5-90 63,12+16,10 10-85 0,022 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların ortalama fiziksel fonksiyon puanı 70,46+26,07, sosyal fonksiyon puanı 77,86+21,01, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları puanı 66,10+42,55, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları puanı 63,55+41,80, ağrı puanı 68,91+25,89, enerji seviyesi/canlılık/vitalite puanı 48,51+19,50, ruhsal sağlık puanı 56,40+20,50 ve genel sağlık puanı 55,46+18,73 olarak bulundu ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınlarda ise bu puanlar sırasıyla 84,06+15,78, 80,46+20,56, 74,21+30,77, 72,91+37,33, 72,73+15,80, 57,03+17,45, 66,15+12,69, 63,12+16,10 olarak bulundu. Kadınların serum 25(OH) düzeylerine göre SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden fiziksel fonksiyon, enerji seviyesi/canlılık/vitalite, ruhsal sağlık ve genel sağlık puanlarının ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05) ancak sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları ve ağrı puanlarının ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadı (p>0,05). Kadınların D vitamini düzeyleri ile SF-36 yaşam kalitesi ölçeği al parametre puanları arasındaki korelasyon incelendi ve sonuçlar Tablo 16’da gösterildi. Tablo 16. Kadınların D vitamini düzeyleri ile SF-36 yaşam kalitesi ölçeğinin alt parametre puanları arasındaki korelasyon Korelasyon Katsayısı SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği 25(OH)D (ng/mL) (n=150) Fiziksel Fonksiyon 0,222 (p=0,006) Sosyal Fonksiyon 0,051 (p=0,533) Fiziksel Sorunlara Bağlı Rol Kısıtlılıkları 0,032 (p=0,700) Emosyonel Sorunlara Bağlı Rol Kısıtlılıkları 0,087 (p=0,287) Ağrı 0,034 (p=0,680) Enerji Seviyesi/Canlılık/Vitalite 0,168 (p=0,039) 47 Ruhsal Sağlık 0,189 (p=0,021) Genel Sağlık 0,188 (p=0,021) Kadınların D vitamini düzeyleri ile SF-36 yaşam kalitesi ölçeği al parametrelerinden fiziksel fonksiyon (r=0,222; p<0,05), enerji seviyesi/canlılık/vitalite (r=0,168; p<0,05), ruhsal sağlık (r=0,189; p<0,05) ve genel sağlık (r=0,188; p<0,05) arasında pozitif korelasyon tespit edildi. 4.7. Kadınların Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre HAD ölçeğinin alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 17’de gösterildi. Tablo 17. Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre HAD ölçeğinin alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri HAD Ölçeği Alt Boyutları 25(OH)D (ng/mL) <20 (n=118) 20-30 (n=32) X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst Depresyon 7,32+3,08 0-15 5,28+3,51 0-12 0,008 Anksiyete 8,27+4,42 1-17 6,21+3,11 1-11 0,028 Serum 25(OH)D düzeyi 20 ng/mL’nin altında olan kadınların ortalama depresyon puanı 7,32+3,08, anksiyete puanı 8,27+4,42 olarak bulundu ve serum 25(OH)D düzeyi 20-30 ng/mL olan kadınlarda ise depresyon puanı 5,28+3,51, anksiyete puanı 6,21+3,11 olarak bulundu. Kadınların serum 25(OH)D düzeylerine göre depresyon ve anksiyete puanlarının ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05). Kadınların D vitamini düzeyleri ile HAD ölçeği alt parametre puanları arasındaki korelasyon incelendi ve Tablo 18’de gösterildi. Tablo 18. Kadınların D vitamini düzeyleri ile HAD ölçeği alt parametre puanları arasındaki korelasyon Korelasyon Katsayısı HAD Ölçeği Alt Boyutları 25(OH)D (ng/mL) (n=150) Depresyon -0,218 (p=0,007) Anksiyete -0,180 (p=0,027) 48 Kadınların D vitamini düzeyleri ile depresyon (r=-0,218; p<0,05) ve anksiyete (r=-0,180; p<0,05) arasında negatif korelasyon tespit edildi. 4.8. Gruplara Ait Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi Doksan gün çalışma süresi boyunca; Grup 1 (n=30): Standart beslenen kontrol grubunu, Grup 2 (n=30): Her gün 200 g yoğurt tüketen çalışma grubunu, Grup 3 (n=30): Her gün 200 gram yoğurt ile birlikte probiyotik takviyesi alan çalışma grubunu, Grup 4 (n=30): Her gün 200 gram yoğurt ile birlikte 400 IU D3 alan çalışma grubunu, Grup 5 (n=30): Her gün 200 gram yoğurt ile birlikte 400 IU D3 ve probiyotik takviyesi alan çalışma grubunu temsil etmektedir. Gruplara ait antropometrik ölçümlerin ve vücut bileşimi ölçümlerin başlangıç, altıncı hafta ve on ikinci haftadaki ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 19’da gösterildi. 49 Tablo 19. Gruplara ait antropometrik ölçümlerin ve vücut bileşimi ölçümlerin başlangıç, altıncı hafta ve on ikinci haftadaki ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Antropometrik Ölçümler ve Vücut Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Grup 5 Bileşimi (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) p X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst Vücut Ağırlığı (kg) 0,196b 0. hafta 77,71+12,90 50,80- 76,33+11,30 51,30- 80,26+13,77 51,70- 75,80+10,90 59,20- 74,15+14,19 49,20- 0,001c 113,00 111,90 112,40 100,00 114,30 0,030d 6. hafta 77,39+12,83 50,60- 75,80+11,11 52,40- 79,63+13,76 49,90- 74,90+10,89 59,20- 73,61+14,21 47,90- 0,014e 112,30 111,50 110,40 100,30 114,00 0,000f 12. hafta 77,13+12,76 50,20- 74,80+10,46 53,20- 79,03+13,53 50,60- 74,29+10,50 59,00- 72,08+13,24 48,00- 0,228g 112,30 107,40 109,80 99,00 106,30 0,506h 0,141ı 0,600j 0,008k 0,038l p 0,002a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a BKİ (kg/m2) 0,530b 0. hafta 31,80+6,26 20,90- 31,32+6,12 21,20- 32,58+6,36 20,90- 30,39+4,71 21,30- 30,64+6,85 20,20- 0,002c 49,60 49,10 49,30 40,60 50,10 0,048d 6. hafta 31,65+6,22 20,80- 31,09+6,03 21,20- 32,34+6,35 20,70- 30,04+4,74 21,00- 30,40+6,79 19,70- 0,030e 49,30 48,90 48,40 40,70 50,00 0,000f 12. hafta 31,50+6,18 20,60- 30,66+5,76 20,90- 32,08+6,30 20,60- 29,79+4,60 20,80- 29,77+6,37 19,70- 0,147g 49,30 47,10 48,20 40,20 46,60 0,412h 0,252ı 0,657j 0,009k 0,060l p 0,002a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a 50 Bel Çevresi (cm) 0,341b 0. hafta 97,90+12,63 67,00- 96,80+12,07 67,00- 101,26+11,76 75,00- 98,06+11,16 77,00- 95,33+13,99 66,00- 0,005c 124,00 124,00 125,00 117,00 125,00 0,044d 6. hafta 97,36+12,70 66,00- 95,50+12,12 66,00- 100,26+11,80 75,00- 96,36+11,24 75,00- 94,06+13,59 65,00- 0,004e 123,00 123,00 124,00 116,00 124,00 0,000f 12. hafta 96,93+12,71 65,00- 94,60+11,77 65,00- 99,50+11,68 74,00- 95,70+11,06 75,00- 92,73+13,34 64,00- 0,186g 122,00 121,00 121,00 115,00 120,00 0,971h 0,395ı 0,225j 0,013k 0,408l p 0,001a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a Kalça Çevresi (cm) 0,686b 0. hafta 112,60+10,34 87,00- 112,00+9,32 87,00- 114,36+9,20 98,00- 112,13+9,23 96,00- 110,90+10,49 86,00- 0,054c 130,00 129,00 130,00 130,00 136,00 0,291d 6. hafta 112,26+10,25 86,00- 111,26+9,33 86,00- 113,70+9,25 97,00- 110,63+8,68 95,00- 110,20+10,38 85,00- 0,048e 128,00 128,00 130,00 126,00 134,00 0,013f 12. hafta 111,83+10,26 85,00- 110,46+8,72 86,00- 113,13+9,05 97,00- 109,86+8,19 95,00- 109,16+9,94 84,00- 0,382g 127,00 126,00 129,00 126,00 133,00 0,755h 0,491ı 0,359j 0,163k 0,846l p 0,001a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a Bel/Kalça Oranı 0,414b 0. hafta 0,86+0,06 0,77-1,00 0,86+0,06 0,74-1,00 0,88+0,05 0,77-0,98 0,87+0,06 0,74-1,01 0,85+0,06 0,74-0,97 0,014c 6. hafta 0,86+0,06 0,76-1,00 0,85+0,06 0,74-1,00 0,87+0,05 0,77-0,98 0,87+0,06 0,74-1,00 0,85+0,06 0,74-0,96 0,029d 12. hafta 0,86+0,06 0,76-0,99 0,85+0,06 0,73-1,00 0,87+0,05 0,76-0,98 0,87+0,06 0,74-0,99 0,84+0,06 0,73-0,96 0,217e 0,003f 51 0,626g 0,340h 0,652ı 0,636j 0,337k 0,174l p 0,009a 0,000a 0,000a 0,027a 0,000a Vücut Yağ Yüzdesi (%) 0,698b 0. hafta 39,17+6,43 24,40- 39,42+5,89 24,60- 40,69+6,27 24,20- 38,71+6,26 24,60- 39,36+6,28 24,80- 0,007c 51,30 50,80 51,30 49,60 51,50 0,034d 6. hafta 38,81+6,71 23,30- 38,35+6,04 23,70- 39,51+6,74 19,80- 37,06+6,59 20,00- 38,29+6,21 23,50- 0,000e,f 50,80 50,20 49,50 47,10 50,30 0,322g 12. hafta 38,43+6,89 21,90- 37,49+6,26 22,20- 38,95+6,86 18,10- 36,34+6,57 19,20- 36,89+6,42 21,10- 0,308h 50,30 48,90 48,30 45,90 48,72 0,214ı 0,056j 0,016k 0,859l p 0,003a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a Total Vücut Yağı (kg) 0,390b 0. hafta 31,13+9,71 12,40- 30,60+8,47 12,72- 33,40+9,96 12,51- 29,86+8,56 15,30- 29,95+10,30 12,20- 0,001c 57,97 56,85 57,66 49,20 58,86 0,031d 6. hafta 30,73+9,69 11,79- 29,57+8,36 12,42- 32,26+9,94 9,88-54,65 28,29+8,46 12,26- 28,93+10,02 11,26- 0,000e,f 57,05 55,97 47,24 57,34 0,126g 12. hafta 30,34+9,66 10,99- 28,54+8,01 11,81- 31,66+9,75 9,16-53,03 27,51+8,20 11,69- 27,36+9,34 10,13- 0,511h 56,49 52,54 45,44 50,71 0,112ı 0,033j 0,003k 0,525l p 0,001a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a 52 Yağsız Vücut Kütlesi (kg) 0,122b 0. hafta 44,19+3,98 35,60- 43,38+3,80 35,80- 44,48+4,38 34,70- 43,59+3,82 36,90- 41,95+4,27 34,70- 0,077c 52,20 52,30 53,20 53,20 52,70 0,023d 6. hafta 44,27+4,27 36,00- 43,89+4,00 36,10- 44,99+4,35 35,70- 42,77+8,00 37,30- 42,41+4,59 34,70- 0,036e 53,30 53,30 53,00 51,60 53,80 0,016f 12. hafta 44,37+4,29 36,00- 44,06+3,98 36,30- 45,23+4,33 35,80- 44,38+3,91 37,40- 42,74+4,49 35,50- 0,842g 53,50 53,00 54,00 52,10 52,80 0,882h 0,579ı 0,976j 0,579k 0,807l p 0,205a 0,002a 0,000a 0,001a 0,001a pa = (Gruplar çalışma öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında), pb = (Gruplar çalışma başlangıcında karşılaştırıldığında), pc = ( Grup 1 ile Grup 2 karşılaştırıldığında), pd = ( Grup 1 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), pe = ( Grup 1 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pf = ( Grup 1 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pg = ( Grup 2 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), ph = ( Grup 2 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pı = ( Grup 2 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pj = ( Grup 3 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pk = ( Grup 3 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pl = ( Grup 4 ile Grup 5 karşılaştırıldığında) 53 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç vücut ağırlıkları ortalamaları sırasıyla 77,71+12,90 kg, 76,33+11,30 kg, 80,26+13,77 kg, 75,80+10,90 kg ve 74,15+14,19kg’dır. Tüm gruplar arasındaki başlangıç vücut ağırlıkları ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki vücut ağırlıkları ortalamaları sırasıyla 77,39+12,83 kg, 75,80+11,11 kg, 79,63+13,76 kg, 74,90+10,89 kg ve 73,61+14,21 kg’dır. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki vücut ağırlıkları ortalamaları ise sırasıyla 77,13+12,76 kg, 74,80+10,46 kg, 79,03+13,53 kg, 74,29+10,50 kg ve 72,08+13,24 kg’dır. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç BKI ortalamaları sırasıyla 31,80+6,26 kg/m2, 31,32+6,12 kg/m2, 32,58+6,36 kg/m2, 30,39+4,71 kg/m2 ve 30,64+6,85 kg/m2’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç BKI ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki BKI ortalamaları sırasıyla 31,65+6,22 kg/m2, 31,09+6,03 kg/m2, 32,34+6,35 kg/m2, 30,04+4,74 kg/m2 ve 30,40+6,79 kg/m2’dir. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki BKI ortalamaları ise sırasıyla 31,50+6,18kg/m2, 30,66+5,76 kg/m2, 32,08+6,30 kg/m2, 29,79+4,60 kg/m2 ve 29,77+6,37 kg/m2’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). 54 Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç bel çevreleri ortalamaları sırasıyla 97,90+12,63 cm, 96,80+12,07 cm, 101,26+11,76 cm, 98,06+11,16 cm ve 95,33+13,99 cm’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç bel çevreleri ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki bel çevreleri ortalamaları sırasıyla 97,36+12,70 cm, 95,50+12,12 cm, 100,26+11,80, 96,36+11,24 cm ve 94,06+13,59 cm’dir. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki bel çevreleri ortalamaları ise sırasıyla 96,93+12,71 cm, 94,60+11,77 cm, 99,50+11,68 cm, 95,70+11,06 cm ve 92,73+13,34 cm’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç kalça çevreleri ortalamaları sırasıyla 112,60+10,34 cm, 112,00+9,32 cm, 114,36+9,20 cm, 112,13+9,23 cm ve 110,90+10,49 cm’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç bel çevreleri ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki kalça çevreleri ortalamaları sırasıyla 112,26+10,25 cm, 111,26+9,33 cm, 113,70+9,25 cm, 110,63+8,68 cm ve 110,20+10,38 cm’dir. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki kalça çevreleri ortalamaları ise sırasıyla 111,83+10,26 cm, 110,46+8,72 cm, 113,13+9,05 cm, 109,86+8,19 cm ve 109,16+9,94 cm’dir. Grup 1’in Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanırken (p<0,05), Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili 55 karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç bel-kalça oranı ortalamaları sırasıyla 0,86+0,06 cm, 0,86+0,06 cm, 0,88+0,05 cm, 0,87+0,06 cm ve 0,85+0,06 cm’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç bel-kalça oranı ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki bel-kalça oranı ortalamaları sırasıyla 0,86+0,06 cm, 0,85+0,06 cm, 0,87+0,05 cm, 0,87+0,06 cm ve 0,85+0,06 cm’dir. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki bel-kalça oranı ortalamaları ise sırasıyla 0,86+0,06 cm, 0,85+0,06 cm, 0,87+0,05 cm, 0,87+0,06 cm ve 0,84+0,06 cm’dir. Grup 1’in Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmazken (p>0,05), Grup 2, Grup 3 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç vücut yağ yüzdesi ortalamaları sırasıyla % 39,17+6,43, % 39,42+5,89, % 40,69+6,27, % 38,71+6,26, % 39,36+6,28’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç vücut yağ yüzdesi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki vücut yağ yüzdesi ortalamaları sırasıyla % 38,81+6,71, % 38,35+6,04, % 39,51+6,74, % 37,06+6,59 ve % 38,29+6,21’dir. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki vücut yağ yüzdesi ortalamaları ise sırasıyla % 38,43+6,89, % 37,49+6,26, % 38,95+6,86, % 36,34+6,57 ve % 36,89+6,42’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı 56 (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç total vücut yağı ortalamaları sırasıyla 31,13+9,71 kg, 30,60+8,47 kg, 33,40+9,96 kg, 29,86+8,56 kg ve 29,95+10,30 kg’dır. Tüm gruplar arasındaki başlangıç total vücut yağı ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki total vücut yağı ortalamaları sırasıyla 30,73+9,69 kg, 29,57+8,36 kg, 32,26+9,94 kg, 28,29+8,46 kg ve 28,93+10,02 kg’dır. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki total vücut yağı ortalamaları ise sırasıyla 30,34+9,66 kg, 28,54+8,01 kg, 31,66+9,75 kg, 27,51+8,20 kg ve 27,36+9,34 kg’dır. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç yağsız vücut kütlesi ortalamaları sırasıyla 44,19+3,98 kg, 43,38+3,80 kg, 44,48+4,38 kg, 43,59+3,82 kg ve 41,95+4,27 kg’dır. Tüm gruplar arasındaki başlangıç yağsız vücut kütlesi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların altıncı haftadaki yağsız vücut kütlesi ortalamaları sırasıyla 44,27+4,27 kg, 43,89+4,00 kg, 44,99+4,35 kg, 42,77+8,00 kg ve 42,41+4,59 kg’dır. Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki yağsız vücut kütlesi ortalamaları ise sırasıyla 44,37+4,29 kg, 44,06+3,98 kg, 45,23+4,33 kg, 44,38+3,91 kg ve 42,74+4,49 kg’dır. Grup 1’in Grup 2 ile yapılan ikili 57 karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). 4.9. Gruplara Ait Kan Bulgularının Değerlendirilmesi Çalışma kapsamında yer alan tüm kadınların kan bulgularının başlangıç ve on ikinci haftadaki ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 20’de gösterildi. 58 Tablo 20. Gruplara ait kan bulgularının başlangıç ve on ikinci haftadaki ortanca, standart sapma ve alt-üst değerleri Kan Bulguları Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Grup 5 (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) p X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst 25(OH)D vitamin 0,930b (ng/mL) 0,287c 0. hafta 13,00+6,80 3,16-5,46 12,71+6,70 3,47-25,46 12,75+5,32 4,23-23,36 13,48+6,85 3,21-25,71 12,12+6,98 3,00-24,79 0,301d 12. hafta 14,29+6,95 4,21-27,21 14,36+13,35 5,95-26,85 14,51+13,72 7,21-23,85 19,52+5,62 9,20-29,95 21,05+20,43 14,11-29,78 0,000e,f,h,ı,j,k 0,900g 0,041l p 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a Trigliserit (mg/dL) 0,671b 0. hafta 129,56+57,37 33,00- 133,26+48,19 52,00- 134,00+50,29 51,00- 136,40+61,62 44,00- 119,36+51,13 31,00- 0,261c 302,00 274,00 236,00 302,00 274,00 0,379d 12. hafta 131,53+44,94 45,00- 130,93+37,36 75,00- 128,93+40,39 58,00- 129,63+46,08 55,00- 114,30+37,68 37,00- 0,081e 245,00 246,00 202,00 229,00 224,00 0,294f 0,982g 0,315h 0,865ı 0,616j 0,982k 0,554l p 0,510a 0,434a 0,629a 0,165a 0,387a Total Kolesterol (mg/dL) 0,364b 0. hafta 206,70+32,99 139,00- 201,96+33,69 158,00- 208,36+31,91 132,00- 216,76+31,25 162,00- 202,20+41,95 131,00- 0,848c 269,00 309,00 273,00 273,00 309,99 0,589d 12. hafta 205,96+28,18 130,-250,00 201,00+29,62 147,00- 205,16+32,59 127,00- 214,26+27,09 152,00- 197,73+38,82 121,00- 0,579e 268,00 272,00 264,00 265,00 0,352f 59 0,712g 0,790h 0,762ı 0,941j 0,988k 0,900l p 0,984a 0,719a 0,530a 0,323a 0,159a LDL Kolesterol (mg/dL) 0,434b 0. hafta 127,33+30,20 70,00- 123,63+31,15 79,00- 132,73+30,28 75,00- 136,80+30,29 87,00- 123,00+33,24 70,00- 0,525c 200,00 198,00 181,00 202,00 198,00 0,383d 12. hafta 126,36+24,38 71,00- 121,40+29,85 60,00- 128,96+29,46 64,00- 132,53+26,78 74,00- 118,16+32,22 53,00- 0,348e 178,00 166,00 189,00 179,00 167,00 0,183f 0,836g 0,871h 0,871ı 0,965j 0,894k 0,773l p 0,991a 0,523a 0,330a 0,258a 0,120a HDL Kolesterol (mg/dL) 0,191b 0. hafta 53,33+11,99 21,00-87,00 51,70+11,17 22,00-89,00 49,00+9,79 21,00-73,00 54,10+10,99 41,00-98,00 55,16+13,97 24,00-91,00 0,174c 12. hafta 53,50+10,66 23,00-84,00 52,66+9,73 24,00-80,00 50,30+9,79 25,00-77,00 55,76+10,59 37,00-97,00 56,76+12,12 26,00-88,00 0,122d 0,135e 0,017f 0,767g 0,701h 0,379ı 0,935j 0,544k 60 0,723l p 0,800a 0,086a 0,045a 0,055a 0,010a Açlık Glukoz Düzeyi 0,893b (mg/dL) 0,325c 0. hafta 98,80+18,26 80,00- 98,73+19,26 85,00- 101,10+20,82 77,00- 103,56+24,66 80,00- 99,63+21,70 77,00- 0,739d 171,00 186,00 183,00 167,00 191,00 0,105e 12. hafta 98,06+17,56 72,00- 96,70+17,42 78,00- 99,06+18,22 80,00- 99,73+19,81 82,00- 95,80+16,03 72,00- 0,034f 165,00 175,00 178,00 155,00 156,00 0,745g 0,492h 0,355ı 0,297j 0,089k 0,988l p 0,306a 0,087a 0,063a 0,020a 0,006a HbA1C (%) 0,474b 0. hafta 5,46+0,66 4,60-8,10 5,52+0,70 4,70-8,10 5,67+0,62 4,70-8,20 5,57+0,81 4,60-8,60 5,55+0,70 4,70-8,30 0,407c 12. hafta 5,45+0,64 4,60-8,20 5,47+0,69 4,60-8,00 5,62+0,60 4,60-8,10 5,51+0,80 4,50-8,40 5,48+0,67 4,60-8,10 0,599d 0,014e 0,041f 0,728g 0,072h 0,201ı 0,032j 0,151k 0,684l p 0,097a 0,032a 0,001a 0,060a 0,007a Açlık İnsülin Düzeyi 0,737b (mU/L) 0,337c 0. hafta 9,92+4,51 4,21-19,99 9,34+3,51 4,21-19,99 9,85+4,34 3,72-24,66 8,95+4,79 2,85-19,99 9,59+5,96 4,23-31,38 0,631d 61 12. hafta 9,69+4,53 4,11-19,00 8,97+3,71 4,00-21,07 9,42+4,38 3,94-24,33 8,53+4,61 2,76-18,81 9,13+5,68 3,21-30,00 0,023e 0,042f 0,706g 0,183h 0,564ı 0,110j 0,196k 0,668l p 0,007a 0,017a 0,000a 0,004a 0,012a İnsülin Direnci 0,870b 0. hafta 2,49+1,36 0,85-6,54 2,28+0,94 0,92-4,54 2,49+1,28 0,88-7,06 2,39+1,60 0,58-6,64 2,47+1,92 0,87-9,92 0,201c 12. hafta 2,42+1,36 0,83-6,27 2,15+0,98 0,86-4,99 2,34+1,27 0,90-6,97 2,20+1,44 0,59-5,53 2,25+1,70 0,72-8,74 0,363d 0,040e 0,043f 0,790g 0,487h 0,337ı 0,280j 0,231k 0,767l p 0,111a 0,020a 0,003a 0,003a 0,014a Kalsiyum (mg/dL) 0,911b 0. hafta 9,40+0,39 8,80-10,40 9,34+0,32 9,00-10,40 9,36+0,37 8,80-10,40 9,40+0,35 8,90-10,20 9,35+0,39 8,80-9,00 0,000c,d,e,f 12. hafta 9,38+0,35 8,90-10,30 9,44+0,27 9,20-10,50 9,50+0,31 9,10-10,30 9,54+0,38 9,00-10,50 9,49+0,29 9,00-10,30 0,818g 0,109h 0,369ı 0,155j 0,358k 0,695l 62 p 0,835a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a pa = (Gruplar çalışma öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında), pb = (Gruplar çalışma başlangıcında karşılaştırıldığında), pc = ( Grup 1 ile Grup 2 karşılaştırıldığında), pd = ( Grup 1 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), pe = ( Grup 1 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pf = ( Grup 1 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pg = ( Grup 2 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), ph = ( Grup 2 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pı = ( Grup 2 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pj = ( Grup 3 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pk = ( Grup 3 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pl = ( Grup 4 ile Grup 5 karşılaştırıldığında) 63 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç serum 25(OH)D vitamin ortalamaları sırasıyla 13,00+6,80 ng/mL, 12,71+6,70 ng/mL, 12,75+5,32 ng/mL, 13,48+6,85 ng/mL ve 12,12+6,98 ng/mL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç serum 25(OH)D vitamin ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki serum 25(OH)D vitamin ortalamaları ise sırasıyla 14,29+6,95 ng/mL, 14,36+13,35 ng/mL, 14,51+13,72 ng/mL, 19,52+5,62 ng/mL ve 21,05+20,43 ng/mL’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç trigliserit ortalamaları sırasıyla 129,56+57,37 mg/dL, 133,26+48,19 mg/dL, 134,00+50,29 mg/dL, 136,40+61,62 mg/dL ve 119,36+51,13 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç trigliserit ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki trigliserit ortalamaları ise sırasıyla 131,53+44,94 mg/dL, 130,93+37,36 mg/dL, 128,93+40,39 mg/dL, 129,63+46,08 mg/dL ve 114,30+37,68 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). 64 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç total kolesterol ortalamaları sırasıyla 206,70+32,99 mg/dL, 201,96+33,69 mg/dL, 208,36+31,91 mg/dL, 216,76+31,25 mg/dL ve 202,20+41,95 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç total kolesterol ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki total kolesterol ortalamaları ise sırasıyla 205,96+28,18 mg/dL, 201,00+29,62 mg/dL, 205,16+32,59 mg/dL, 214,26+27,09 mg/dL ve 197,73+38,82 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç LDL kolesterol ortalamaları sırasıyla 127,33+30,20 mg/dL, 123,63+31,15 mg/dL, 132,73+30,28 mg/dL, 136,80+30,29 mg/dL ve 123,00+33,24 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç LDL kolesterol ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki LDL kolesterol ortalamaları ise sırasıyla 126,36+24,38 mg/dL, 121,40+29,85 mg/dL, 128,96+29,46 mg/dL, 132,53+26,78 mg/dL ve 118,16+32,22 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç HDL kolesterol ortalamaları sırasıyla 53,33+11,99 mg/dL, 51,70+11,17 mg/dL, 49,00+9,79 mg/dL, 54,10+10,99 mg/dL ve 55,16+13,97 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç HDL kolesterol ortalamaları açısından istatistiksel olarak 65 anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki HDL kolesterol ortalamaları ise sırasıyla 53,50+10,66 mg/dL, 52,66+9,73 mg/dL, 50,30+9,79 mg/dL, 55,76+10,59 mg/dL ve 56,76+12,12 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç açlık glukoz düzeyi ortalamaları sırasıyla 98,80+18,26 mg/dL, 98,73+19,26 mg/dL, 101,10+20,82 mg/dL, 103,56+24,66 mg/dL ve 99,63+21,70 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç açlık glukoz düzeyi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki açlık glukoz düzeyi ortalamaları ise sırasıyla 98,06+17,56 mg/dL, 96,70+17,42 mg/dL, 99,06+18,22 mg/dL, 99,73+19,81 mg/dL ve 95,80+16,03 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç HbA1C düzeyi ortalamaları sırasıyla % 5,46+0,66, % 5,52+0,70, % 5,67+0,62, % 5,57+0,81 ve % 5,55+0,70’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç HbA1C düzeyi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki HbA1C düzeyi ortalamaları ise sırasıyla 5,45+0,64, % 5,47+0,69, % 5,62+0,60, % 66 5,51+0,80 ve % 5,48+0,67’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanırken (p<0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç açlık insülin düzeyi ortalamaları sırasıyla 9,92+4,51 mU/L, 9,34+3,51 mU/L, 9,85+4,34 mU/L, 8,95+4,79 mU/L ve 9,59+5,96 mU/L’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç açlık insülin düzeyi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki açlık insülin düzeyi ortalamaları ise sırasıyla 9,69+4,53 mU/L, 8,97+3,71 mU/L, 9,42+4,38 mU/L, 8,53+4,61 mU/L ve 9,13+5,68 mU/L’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç insülin direnci ortalamaları sırasıyla 2,49+1,36, 2,28+0,94, 2,49+1,28, 2,39+1,60 ve 2,47+1,92’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç açlık insülin düzeyi ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki insülin direnci ortalamaları ise sırasıyla 2,42+1,36, 2,15+0,98, 2,34+1,27, 2,20+1,44 ve 2,25+1,70’tir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında 67 istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç Ca ortalamaları sırasıyla 9,40+0,39 mg/dL, 9,34+0,32 mg/dL, 9,36+0,37 mg/dL, 9,40+0,35 mg/dL ve 9,35+0,39 mg/dL’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç Ca ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki Ca ortalamaları ise sırasıyla 9,38+0,35 mg/dL, 9,44+0,27 mg/dL, 9,50+0,31 mg/dL, 9,54+0,38 mg/dL ve 9,49+0,29 mg/dL’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). 4.10. Gruplara Ait Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi Gruplara ait kan basıncı değerlerinin başlangıç ve on ikinci haftadaki ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 21’de gösterildi. 68 Tablo 21. Gruplara ait kan basıncı değerlerinin başlangıç ve on ikinci haftadaki ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Kan Basıncı Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Grup 5 (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) p X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst Sistolik Kan Basıncı 0,350b (mm/Hg) 0,331c 0. hafta 119,83+21,55 85,00- 123,33+20,31 85,00- 123,50+15,98 95,00-155,00 127,33+16,43 100,00- 119,33+18,55 85,00- 0,866d 180,00 165,00 180,00 165,00 0,071e 12. hafta 117,33+17,50 85,00- 119,50+16,36 85,00- 121,00+11,91 100,00- 122,00+11,64 100,00- 115,16+13,42 95,00- 0,371f 155,00 155,00 145,00 155,00 145,00 0,564g 0,435h 0,752ı 0,191j 0,421k 0,811l p 0,047a 0,014a 0,055a 0,008a 0,091a Diyastolik Kan Basıncı 0,567b (mm/Hg) 0,193c 0. hafta 72,16+11,86 45,00- 74,00+12,75 45,00-90,00 76,16+10,22 60,00-10,00 75,83+9,10 60,00-90,00 73,16+10,46 45,00-90,00 0,389d 100,00 0,162e 12. hafta 73,00+11,18 45,00-95,00 74,00+9,94 50,00-90,00 76,16+6,65 65,00-90,00 75,33+6,42 60,00-85,00 74,00+7,81 50,00-85,00 0,981f 0,969g 0,694h 0,499ı 0,646j 0,592k 0,332l p 0,236a 0,857a 0,966a 0,642a 0,421a 69 pa = (Gruplar çalışma öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında), pb = (Gruplar çalışma başlangıcında karşılaştırıldığında), pc = ( Grup 1 ile Grup 2 karşılaştırıldığında), pd = ( Grup 1 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), pe = ( Grup 1 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pf = ( Grup 1 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pg = ( Grup 2 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), ph = ( Grup 2 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pı = ( Grup 2 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pj = ( Grup 3 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pk = ( Grup 3 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pl = ( Grup 4 ile Grup 5 karşılaştırıldığında) 70 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç sistolik kan basıncı ortalamaları sırasıyla 119,83+21,55 mm/Hg, 123,33+20,31 mm/Hg, 123,50+15,98 mm/Hg, 127,33+16,43 mm/Hg ve 119,33+18,55 mm/Hg’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç sistolik kan basıncı ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki sistolik kan basıncı ortalamaları ise sırasıyla 117,33+17,50 mm/Hg, 119,50+16,36 mm/Hg, 121,00+11,91 mm/Hg, 122,00+11,64 mm/Hg ve 115,16+13,42 mm/Hg’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların başlangıç diyastolik kan basıncı ortalamaları sırasıyla 72,16+11,86 mm/Hg, 74,00+12,75 mm/Hg, 76,16+10,22 mm/Hg, 75,83+9,10 mm/Hg ve 73,16+10,46 mm/Hg’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç diyastolik kan basıncı ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki diyastolik kan basıncı ortalamaları ise sırasıyla 73,00+11,18 mm/Hg, 74,00+9,94 mm/Hg, 76,16+6,65 mm/Hg, 75,33+6,42 mm/Hg ve 74,00+7,81 mm/Hg’dir. Grup 1’in Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 2’nin Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). 71 4.11. Gruplara Ait Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi Gruplara ait SF-36 Yaşam Kalitesi ölçeğinin başlangıç ve on ikinci haftadaki alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 22’de gösterildi. 72 Tablo 22. Gruplara ait SF-36 Yaşam Kalitesi ölçeğinin başlangıç ve on ikinci haftadaki alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri SF-36 Yaşam Kalitesi Ölçeği Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Grup 5 (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) p X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst Fiziksel Fonksiyon 0,873b 0. hafta 73,16+24,08 10,00- 75,50+22,14 25,00- 69,50+28,56 10,00- 77,00+23,25 10,00- 71,66+26,56 15,00- 0,095c 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,246d 12. hafta 74,16+24,21 10,00- 78,33+20,94 30,00- 72,33+26,80 15,00- 85,00-17,61 40,00- 80,83+22,51 30,00- 0,004e 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,001f 0,580g 0,070h 0,043ı 0,037j 0,016k 0,914l p 0,083a 0,001a 0,002a 0,003a 0,000a Sosyal Fonksiyon 0,635b 0. hafta 73,75+22,58 37,50- 80,00+18,74 37,50- 81,25+19,07 37,50- 82,08+18,47 37,50- 75,00+24,78 25,00- 0,945c 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,531d 12. hafta 75,41+20,36 37,50- 83,33+16,19 37,50- 85,00+16,54 50,00- 87,50+14,30 50,00- 80,83+20,43 25,00- 0,127e 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,028f 0,545g 0,144h 0,034ı 0,348j 0,100k 0,538l p 0,102a 0,066a 0,020a 0,006a 0,001a 73 Fiziksel Sorunlara Bağlı Rol 0,670b Kısıtlılıkları 0,095c 0. hafta 68,33+42,51 0,00- 73,33+38,24 0,00- 70,00+40,15 0,00- 60,00+42,85 0,00- 67,50+39,47 0,00- 0,051d 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,008e 12. hafta 70,00+40,15 0,00- 81,66+27,80 0,00- 81,66+27,80 0,00- 78,00+31,11 0,00- 90,83+16,71 50,00- 0,000f 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,718g 0,220h 0,023ı 0,393j 0,060k 0,316l p 0,317a 0,015a 0,010a 0,003a 0,001a Emosyonel Sorunlara Bağlı Rol 0,828b Kısıtlılıkları 0,215c 0. hafta 67,77+43,31 0,00- 67,77+40,57 0,00- 61,10+41,13 0,00- 68,88+41,00 0,00- 62,21+40,81 0,00- 0,446d 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,172e 12. hafta 71,10+38,88 0,00-100- 77,77+30,75 0,00- 72,21+32,85 0,00- 84,43+29,99 0,00- 85,55+24,26 0,00- 0,002f 00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,719g 0,842h 0,037ı 0,576j 0,036k 0,102l p 0,221a 0,016a 0,042a 0,017a 0,001a Ağrı 0,876b 0. hafta 70,08+26,49 0,00- 66,33+20,77 22,50- 70,25+29,27 0,00- 71,00+22,36 32,50- 71,00+21,87 20,00- 0,074c 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,042d 12. hafta 72,16+25,19 0,00- 72,91+18,39 32,50- 77,33+23,96 0,00- 84,91+16,93 45,00- 85,91+15,40 32,50- 0,000e,f 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 0,760g 74 0,015h 0,035ı 0,034j 0,056k 0,979l p 0,248a 0,003a 0,002a 0,000a 0,000a Enerji Seviyesi/Canlılık/Vitalite 0,401b 0. hafta 55,33+20,96 0,00-85,00 51,50+15,98 10,00- 49,00+19,13 0,00-90-00 47,83+21,80 0,00-95,00 48,00+18,59 10,00- 0,027c 80,00 80,00 0,142d 12. hafta 58,00+20,53 5,00-85,00 57,00+15,12 30,00- 54,33+17,60 5,00- 60,66+21,03 5,00- 63,66+14,25 30,00- 0,000e,f,ı,k 80,00 100,00 100,00 95,00 0,680g 0,003h 0,002j 0,357l p 0,001a 0,000a 0,000a 0,000a 0,000a Ruhsal Sağlık 0,876b 0. hafta 58,40+19,89 20,00- 61,10+17,11 28,00- 58,80+20,07 20,00- 56,00+21,57 4,00-96,00 58,13+19,50 20,00- 0,027c 92,00 92,00 100,00 92,00 0,142d 12. hafta 60,00+18,96 20,00- 66,13+14,39 40,00- 64,80+18,83 24,00- 66,93+17,88 24,00- 73,33+12,75 48,00- 0,000e,f,ı,k 96,00 92,00 96,00 96,00 96,00 0,680g 0,003h 0,002j 0,357l p 0,057a 0,001a 0,001a 0,000a 0,000a Genel Sağlık 0,745b 0. hafta 59,33+16,33 25,00- 58,16+18,07 15,00- 58,00+17,35 20,00- 57,16+19,50 5,00-80,00 52,83+21,03 10,00- 0,557c 80,00 85,00 90,00 85,00 0,390d 12. hafta 60,33+15,91 25,00- 60,16+16,78 25,00- 60,16+16,42 25,00- 63,50+13,96 30,00- 60,33+19,60 25,00- 0,002e,ı 80,00 85,00 90,00 85,00 90,00 0,000f 75 0,777g 0,010h 0,032j 0,009k 0,635l p 0,071a 0,005a 0,012a 0,000a 0,000a pa = (Gruplar çalışma öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında), pb = (Gruplar çalışma başlangıcında karşılaştırıldığında), pc = ( Grup 1 ile Grup 2 karşılaştırıldığında), pd = ( Grup 1 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), pe = ( Grup 1 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pf = ( Grup 1 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pg = ( Grup 2 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), ph = ( Grup 2 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pı = ( Grup 2 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pj = ( Grup 3 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pk = ( Grup 3 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pl = ( Grup 4 ile Grup 5 karşılaştırıldığında) 76 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden fiziksel fonksiyon skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 73,16+24,08; 75,50+22,14; 69,50+28,56; 77,00+23,25 ve 71,66+26,56’dır. Tüm gruplar arasındaki başlangıç fiziksel fonksiyon skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki fiziksel fonksiyon skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 74,16+24,21; 78,33+20,94; 72,33+26,80; 85,00-17,61 ve 80,83+22,51’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden sosyal fonksiyon skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 73,75+22,58; 80,00+18,74; 81,25+19,07; 82,08+18,47 ve 75,00+24,78’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç sosyal fonksiyon skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki sosyal fonksiyon skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 75,41+20,36; 83,33+16,19; 85,00+16,54; 87,50+14,30 ve 80,83+20,43’tür. Grup 1’in Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). 77 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 68,33+42,51; 73,33+38,24; 70,00+40,15, 60,00+42,85 ve 67,50+39,47’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 70,00+40,15; 81,66+27,80; 81,66+27,80; 78,00+31,11 ve 90,83+16,71’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 67,77+43,31; 67,77+40,57, 61,10+41,13; 68,88+41,00 ve 62,21+40,81’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 71,10+38,88; 77,77+30,75, 72,21+32,85; 84,43+29,99 ve 85,55+24,26’dır. Grup 1’in Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel 78 olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden ağrı skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 70,08+26,49; 66,33+20,77; 70,25+29,27; 71,00+22,36 ve 71,00+21,87’dir. Tüm gruplar arasındaki ağrı skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki ağrı skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 72,16+25,19; 72,91+18,39; 77,33+23,96; 84,91+16,93 ve 85,91+15,40’tır. Grup 1’in Grup 2 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanırken (p<0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden enerji seviyesi/canlılık/vitalite skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 55,33+20,96; 51,50+15,98; 49,00+19,13; 47,83+21,80 ve 48,00+18,59’dur. Tüm gruplar arasındaki başlangıç enerji seviyesi/canlılık/vitalite skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki enerji seviyesi/canlılık/vitalite skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 58,00+20,53; 57,00+15,12; 54,33+17,60; 60,66+21,03 ve 63,66+14,25’tir. Grup 1’in Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 2, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı 79 (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden ruhsal sağlık skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 58,40+19,89; 61,10+17,11; 58,80+20,07; 56,00+21,57 ve 58,13+19,50’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç ruhsal sağlık skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki ruhsal sağlık skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 60,00+18,96; 66,13+14,39; 64,80+18,83; 66,93+17,88 ve 73,33+12,75’tir. Grup 1’in Grup 2 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden genel sağlık skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 59,33+16,33; 58,16+18,07; 58,00+17,35; 57,16+19,50 ve 52,83+21,03’tür. Tüm gruplar arasındaki başlangıç genel sağlık skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki genel sağlık skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 60,33+15,91; 60,16+16,78; 60,16+16,42, 63,50+13,96 ve 60,33+19,60’tır. Grup 1’in Grup 2, Grup 3 ve Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı 80 farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı fark saptanmadı (p>0,05). 4.12. Gruplara Ait Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi Gruplara ait HAD ölçeğinin başlangıç ve on ikinci haftadaki alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri Tablo 23’te gösterildi. 81 Tablo 23. Gruplara ait HAD ölçeğinin başlangıç ve on ikinci haftadaki alt parametre puanlarının ortalama, standart sapma ve alt-üst değerleri HAD Ölçeği Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Grup 5 (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) (n=30) p X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst X+SS Alt-Üst Depresyon 0,798b 0. hafta 7,30+3,19 1,00-15,00 6,46+2,96 1,00-12,00 6,63+3,46 0,00-15,00 6,90+3,28 0,00-15,00 7,13+3,58 0,00-14,00 0,769c 12. hafta 7,03+2,97 1,00-13,00 6,13+2,70 1,00-11,00 6,03+-3,18 0,00-14,00 6,33+3,02 0,00-14,00 5,86+2,76 0,00-11,00 0,007d 0,036e 0,000f 0,016g 0,067h 0,001ı 0,763j 0,040k 0,029l p 0,011a 0,007a 0,000a 0,000a 0,000a Anksiyete 0,896b 0. hafta 7,26+4,13 1,00-17,00 7,63+3,72 1,00-17,00 7,86+4,56 1,00-17,00 8,06+4,49 1,00-17,00 8,36+4,52 1,00-17,00 0,186c 12. hafta 6,90+3,84 1,00-17,00 6,83+3,47 1,00-16,00 6,80+4,15 0,00-16,00 5,96+3,46 1,00-14,00 5,90+3,82 0,00-15,00 0,100d 0,000e,f 0,699g 0,012h 0,001ı 0,037j 0,005k 0,464l p 0,005a 0,001a 0,001a 0,000a 0,000a 82 pa = (Gruplar çalışma öncesi ve sonrası karşılaştırıldığında), pb = (Gruplar çalışma başlangıcında karşılaştırıldığında), pc = ( Grup 1 ile Grup 2 karşılaştırıldığında), pd = ( Grup 1 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), pe = ( Grup 1 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pf = ( Grup 1 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pg = ( Grup 2 ile Grup 3 karşılaştırıldığında), ph = ( Grup 2 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pı = ( Grup 2 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pj = ( Grup 3 ile Grup 4 karşılaştırıldığında), pk = ( Grup 3 ile Grup 5 karşılaştırıldığında), pl = ( Grup 4 ile Grup 5 karşılaştırıldığında) 83 Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların depresyon skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 7,30+3,19; 6,46+2,96; 6,63+3,46, 6,90+3,28 ve 7,13+3,58’tir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç depresyon skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki depresyon skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 7,03+2,97; 6,13+2,70; 6,03+3,18, 6,33+3,02 ve 5,86+2,76’dır. Grup 1’in Grup 2 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 3, Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 4 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 3 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların anksiyete skorlarının başlangıç ortalamaları sırasıyla 7,26+4,13; 7,63+3,72, 7,86+4,56; 8,06+4,49 ve 8,36+4,52’dir. Tüm gruplar arasındaki başlangıç anksiyete skoru ortalamaları açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Grup 1, Grup 2, Grup 3, Grup 4 ve Grup 5’te yer alan kadınların çalışma sonundaki anksiyete skorlarının ortalamaları ise sırasıyla 6,90+3,84; 6,83+3,47; 6,80+4,15; 5,96+3,46 ve 5,90+3,82’dir. Grup 1’in Grup 2 ve Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 2’nin Grup 3 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmazken (p>0,05), Grup 4 ve Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 3’ün Grup 4 ve Grup 5 yapılan ikili karşılaştırmalarında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptandı (p<0,05). Grup 4’ün Grup 5 ile yapılan ikili karşılaştırmasında istatistiksel olarak anlamlı farklılık saptanmadı (p>0,05). 84 5. TARTIŞMA ve SONUÇ 5.1. Kadınlara İlişkin Sosyodemografik ve Genel Özellikler Dünyanın farklı yerlerinde yapılan birçok çalışma sonucu, dünya genelinde bir milyar insanın değişik derecelerde D vitamini eksikliğinden etkilendiği tahmin edilmektedir (Nikooyeh ve ark., 2011). Uçar ve ark. (2012) ülkemizde yaptıkları bir çalışmada ise, bireylerin %20,7’sinde D vitamini yetersizliği ve %51,8’inde D vitamini eksikliği olduğu saptanmıştır. Öğüş ve ark. (2015) tarafından yapılan benzer bir çalışmada, kadınların %26’sında D vitamini yetersizliği ve %50’sinde D vitamini eksikliği olduğu tespit edilmiştir. Valladares ve ark. (2019) 21.236 postmenopozal kadını değerlendirdikleri bir meta analizde, serum 25(OH)D vitamin düzeyi <30 ng/mL olan kadınların prevalansının %29 ile %99,4 arasında değiştiği saptanmıştır. Ayrıca, Kuzey Amerika, Avrupa, Afrika, Orta Doğu ve Asya bölgelerinde hipovitaminoz D prevalansının sırasıyla %78,6, %73,6, %86,1, %81,5 ve %90,4 olduğu bildirilmiştir (Vallarares ve ark., 2019). Bu çalışmada ise kadınların %78,7’sinde D vitamini yetersizliği, %21,3’ünde D vitamini eksikliği olduğu saptandı. Sigara dumanı, çeşitli hastalıkların patogenezinde yer alan tehlikeli kimyasalların bir karışımıdır (Mousavi ve ark., 2019). Spesifik olarak, sigaranın serum D vitamini konsantrasyonları ile ilişkisi açık değildir (Jiang ve ark., 2016). Bazı çalışmalar (Jiang ve ark., 2016; Kassi ve ark., 2015; Lokki ve ark., 2019; Lorentzon ve ark., 2007; Shinkov ve ark., 2015), sigara içenlerin sigara içmeyenlere göre daha düşük serum D vitamini seviyesine sahip olduğunu gösterirken diğer çalışmalar (Grimnes ve ark., 2010; Lee ve ark., 2015) bu durumun tam tersini göstermiştir. Bununla birlikte, bazı çalışmalarda da anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (Arunabh ve ark., 2003; Kimlin ve ark., 2007; McKinney ve ark., 2008; Snijder ve ark., 2007; Van Dam ve ark., 2007). Bu çalışmada ise, kadınların serum 25(OH)D konsantrasyonları ile sigara alışkanlığı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki 85 saptandı (p>0,05). Sigara içme durumu hakkındaki gözlemimiz, sigara içmenin postmenopozal kadınlarda daha düşük serum D vitamini konsantrasyonları ile ilişkili olduğunu gösteren bulgular ile tutarlıdır (Cheng ve ark., 2014). Aşırı alkol tüketimi serum D vitamini seviyesini değiştirebilir. Araştırmalar, kronik alkol tüketiminin serum 25(OH)D konsantrasyonundaki azalma ile ilişkili olabileceğini göstermiştir (Carlson ve ark., 2017; Mercer ve ark., 2012; Wijnia ve ark., 2013). Araştırmalar, alkol bağımlısı bireylerdeki düşük D vitamini konsantrasyonlarının, malabsorpsiyon, kötü beslenme, sınırlı güneş ışığına maruziyet ve alkolün vitamin metabolizması üzerindeki doğrudan etkisi gibi birçok faktörden kaynaklanabileceğini bildirmişlerdir (Carlson ve ark., 2017). Bu çalışmada ise, kadınların serum 25(OH)D konsantrasyonları ile alkol tüketme durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmadı (p>0,05). Bu durumun alkol tüketen kadınların sayısının azlığından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Güneş ışınları D vitamininin primer kaynağıdır (Umar ve ark., 2018). Bundan dolayı, yetersiz güneş ışığına maruz kalmak suboptimal D vitamini düzeyleri için majör bir risk faktörüdür. Bu nedenle, güneş ışığına maruziyetin azalmasının D vitamini eksikliğinin önemli bir belirleyicisi olduğu düşünülmektedir (Al-Musharaf ve ark., 2018). Bu çalışmada, D vitamini yetersizliği olan kadınların %37,5’inin, D vitamini eksikliği olan kadınların ise %93,2’sinin güneşe maruz kalmadığı tespit edildi. Ayrıca, çevresel, psikolojik, dini ve kültürel faktörlerden dolayı kapalı giyim tarzı da deride D vitamini sentezini etkiler (Cardoso ve ark., 2017). Kapalı giyim tarzı ile düşük D vitamini düzeyi arasındaki ilişki, Türkiye (Güler ve ark., 2007; Buyukuslu ve ark., 2014), Lübnan (Gannage-Yared ve ark., 2000), Ürdün (Batieha ve ark., 2011) ve Mısır (Botros ve ark., 2015) olmak üzere, yeterli güneş ışığına sahip bazı ülkelerde de bildirilmiştir (Al-Yatama ve ark., 2019). Giyim tarzı ayrıca, batı ülkelerinde yaşayan Arap/Müslüman kadınlar arasında da düşük D vitamini düzeyleri ile ilişkilendirilmiştir (Demeke ve ark., 2015; Glerup ve ark., 2000). Bu çalışmadaki kadınların giyim tarzları incelendiğinde ise D vitamini yetersizliği olan kadınların %25’inin, D vitamini eksikliği olan kadınların ise %62,7’sinin günlük giysileri ile örtündüğü saptanmıştır. Bu bulgular, güneş ışığına maruziyetin 86 azalmasının ve kapalı giyim tarzının D vitamini eksikliği için temel bir risk faktörü olabileceğini göstermektedir. 5.2. Kadınların Probiyotik Katkılı Gıda Bilgisi ve Tüketim Durumlarının Değerlendirilmesi Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve DSÖ 2001 yılında probiyotikleri, yeterli miktarda alındığı zaman konakçı sağlığı üzerinde yararlı etkiler sağlayan canlı mikroorganizmalar olarak tanımlamıştır. Bu tanım, bilim toplumunda neredeyse 20 yıldır yaygın olarak kullanılmaktadır. Uluslararası Probiyotik ve Prebiyotik Derneği 2014 yılında, FAO ve DSÖ’nün probiyotik tanımında küçük bir değişiklik yaparak probiyotikleri, yeterli miktarda verildiğinde konağa sağlık yönünden yarar sağlayan canlı mikroorganizmalar olarak tanımlamıştır (Hill ve ark., 2014). Probiyotik kavramının bilinme düzeylerinin belirlenmesi amacıyla yapılan çalışmaların sonuçları farklılık göstermektedir. Nijerya Lagos eyaletinde yapılan bir çalışmada, tıp fakültesi öğrencilerinin %57,3’ü daha önce probiyotik kavramını duymadığını ifade etmiştir (Chukwu ve ark., 2015). Ülkemizde yapılan bir çalışmada ise üniversite öğrencilerinin %38,5’inin probiyotik kavramını bilmediği tespit edilmiştir (Yurttaş ve Yılmaz, 2017). Benzer bir çalışmada, üniversite öğrencilerinin %44,4’ünün probiyotik kavramını bilmediği bildirilmiştir (Arpa-Zemzemoğlu ve ark., 2019). Türkiye’de yaşayan yetişkin bireylerin probiyotik kavramını bilme durumları incelendiğinde %26,7’sinin bilmediği tespit edilmiştir (Zeren, 2015). Başka bir çalışmada, kadınların %49,3’ünün probiyotik kavramını hiç duymadıkları saptanmıştır (Şahin, 2018). Bu çalışmada ise diğer çalışmalara benzer oranlarda, kadınların %33,3’ünün probiyotik kavramını bilmediği saptanmıştır. Kadınların serum 25(OH)D konsantrasyonları ile probiyotik kavramımı bilme durumlarına bakıldığında ise aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptandı (p<0,05). Bu anlamlı farkın, D vitamini yetersizliği olan kadınların eğitim durumunun daha yüksek olmasından kaynaklanabileceği düşünülebilir. Ayrıca, kadınların %60’ının probiyotik içeren gıdaları tükettiği, %17’sinin tüketmediği ve %23’ünün ise bu gıdaların neler olduğunu bilmediği saptanmıştır. Kadınların serum 25(OH)D konsantrasyonları ile probiyotik içeren gıdaları tüketme 87 durumlarına bakıldığında ise aralarında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptandı (p<0,05). Bu anlamlı farklılık da, D vitamini yetersizliği olan kadınların daha fazla probiyotik kavramını bilme durumlarından kaynaklanabilir. Ülkemizde yapılan bir çalışmada, kadınların %34,6’sının probiyotik içeren gıdaları tükettikleri, %65,3’ünün ise tüketmedikleri saptanmıştır. Probiyotik katkılı gıdaları tüketme durumlarına bakıldığında ise %26’sının probiyotik katkılı gıdaları tükettiği, %33’ünün tüketmediği ve %41’inin ise bu gıdaların neler olduğunu bilmediği saptanmıştır. Ayrıca, kadınların %9,3’ünün probiyotik yoğurt, %4’ünün ise probiyotikli süt tükettiği bildirilmiştir (Şahin, 2018). Bu çalışmada, kadınların %26’sı probiyotik katkılı gıda tükettiğini belirtmesine rağmen, hiçbirisi probiyotik yoğurt veya probiyotik katkılı içecekleri tüketmemektedir. Buna karşılık, yoğurt ve kefiri probiyotik katkılı gıda olarak değerlendirmişlerdir. Probiyotik katkılı gıda tükettiğini belirten kadınların %23,1’i yoğurt tükettiğini ve %76,9’u ise kefir tükettiğini belirtmiştir. Probiyotik tanımı yaygın olarak kabul görmüş bir tanım olmasına rağmen, bilim adamları ve halk tarafından probiyotik olmayan çeşitli canlı ve potansiyel olarak faydalı mikroorganizmalar içeren fermente ürünler kastedilerek hala yerinde kullanılmamaktadır. Bu tür gıdalarda bulunan canlı bakteriler, bir ürünün probiyotik olarak kabul edilebilmesi için gereken kriterlerin altında kalmaktadır. Bundan dolayı, fermente süt ürünleri gibi canlı bakterileri içeren gıdaların probiyotik olarak tanımlanmaması, “canlı ve aktif kültürleri içeren” olarak tanımlanması önerilmiştir (Fijan ve ark., 2019; Hill ve ark., 2014). Araştırmaya katılan kadınların hiçbirisinin gıda takviyesi olarak probiyotik kullanmadıkları tespit edilmiştir. Ülkemizde yapılan bir çalışmada, yetişkin bireylerin %10,8’inin probiyotik toz ya da tablet ürün kullandığı, %89,2’sinin ise kullanmadığı belirtilmiştir (Zeren, 2015). Başka bir çalışmada, kadınların %26,7’sinin gıda takviyesi olarak probiyotik kullanmadıkları, %84,8’inin ise kullanmadıkları saptanmıştır (Şahin, 2018). Kadınların probiyotik katkılı gıdaları tüketmedeki etkili olan faktörler değerlendirildiğinde; %26,9’unun medyadan, %3,8’inin reklamlardan, %30,8’inin sosyal medyadan etkilendiği, %3,8’inin sağlık sorunları, %7,7’sinin doktor önerisi, %23,1’inin diyetisyen önerisi nedeniyle ve %3,8’inin ise tavsiye üzerine tükettiği tespit edilmiştir. Benzer çalışmada, kadınların; %19,4’ünün medyadan, %3,2’sinin 88 sosyal medyadan etkilendiği, %6,5’inin sağlık sorunları, %6,5’inin doktor önerisi, %45,2’sinin diyetisyen önerisi, %6,5’inin diğer nedenlerle ve %12,9’unun ise tavsiye üzerine tükettiği bildirilmiştir (Şahin, 2018). Başka bir çalışmada, bireylerin %51,6’sı tavsiye üzerine ve %24,6’sı sağlık sorunları nedeniyle tükettiklerini belirtirken %11,8’i reklamlardan etkilendiğini belirtmiştir (Arpa-Zemzemoğlu ve ark., 2019). Bu çalışmadaki kadınların büyük çoğunluğu (%76,9) probiyotik katkılı gıdaları ara öğünlerde tükettiğini belirtirken, daha azı (%23,1) akşam öğününde tükettiğini bildirmiştir. Araştırmaya katılan kadınların %81,2’si probiyotik katkılı gıdalardan sağlık yararı gördüğünü belirtmiştir. Bu kadınların da %81,8’i sindirim sorunlarına iyi geldiğini belirtirken, %18,2’si bağışıklık sistemimin güçlenmesine katkı sağladı şeklinde ifade etmiştir. Başka bir çalışmada, yetişkin bireylerin %61,7’si sindirim sistemine faydalı bulduğu, %24,7’si kansere karşı koruduğu, %33,3’ü lezzetli bulduğu, %53,1’i bağışıklık sistemini güçlendirdiği için probiyotik gıdaları tükettiklerini belirtmişlerdir (Zeren, 2015). Probiyotik katkılı gıda tüketmeyenler ise %6,1’i bilmediği, %27,3’ü doğal bulmadığı, %30,3’ü ihtiyaç duymadığı ve %36,4’ü pahalı bulduğu için tüketmediğini belirtmiştir. Ayrıca, araştırmaya katılan kadınların %42,3’ü probiyotik katkılı gıdaların fiyatlarını uygun bulurken, %57,7’si pahalı bulmuştur. Başka bir çalışmada, probiyotik gıdaları tüketmeme nedeni olarak; %51,1’i probiyotik gıdaları bilmediklerini, %26,7’si doğal bulmadıklarını, %40,0’ı ihtiyaç duymadıklarını, %11,1’i pahalı bulduklarını ve %11,1’i lezzetsiz bulduklarını ifade etmişlerdir (Zeren, 2015). Diğer bir çalışmada, probiyotik gıdaları tüketmeme nedeni olarak; %41,7’si probiyotik gıdaları bilmediklerini, %41,7’si doğal bulmadıklarını, %60,8’i ihtiyaç duymadıklarını, %60,0’ı pahalı bulduklarını ve %37,5’i lezzetsiz bulduklarını ifade etmişlerdir (Köse ve ark., 2019). Bireyler probiyotikler hakkında güvenilir bilgi bulmakta zorlanabilirler ve sağlık uzmanlarına probiyotikler hakkında sorular sorabilirler. Ancak, sağlık uzmanlarının probiyotik ürünlerin çeşitliliğinden ve probiyotiklerin bazı suşlarına özgü etkilerinden dolayı probiyotiklerle ilgili karar vermesi zorlaşabilir. Bu nedenle, sağlık uzmanlarının bilimsel kanıta dayalı tavsiye almaları önemlidir. Böylece, 89 bireyler medya, sosyal medya ve reklamlar gibi güvenilir olmayan kaynaklardan bilgi edinmek yerine hemşire, doktor, diyetisyen ve eczacı gibi sağlık uzmanlarından tavsiye alabilirler (Fijan ve ark., 2019). 5.3. Kadınların Fiziksel Aktivite Durumlarının Değerlendirilmesi Fiziksel hareketsizlik (fiziksel aktivite eksikliği), küresel mortalite için önde gelen dördüncü risk faktörüdür. Fiziksel hareketsizliğin meme ve kolon kanserlerinin yaklaşık %21-25’ine, diyabetin %27’sine ve iskemik kalp hastalığı yükünün yaklaşık %30’una neden olduğu tahmin edilmektedir (WHO, 2019b). Aktif olmayanlarla karşılaştırıldığında daha az aktif olanlar (600-3999 MET-dk/hafta) sırasıyla %14, %16 ve %3 oranında azaltılmış tip 2 diyabet, koroner kalp hastalığı ve meme kanseri riskine sahiptir. Tüm bu hastalıkların riski daha yüksek fiziksel aktivite düzeyleri ile daha da azalır. Genel olarak, nüfus düzeyinde fiziksel hareketsizlikte sadece %10’luk bir azalmanın, her yıl yarım milyon ölümü engelleyeceği tahmin edilmektedir (Paudel ve ark., 2019). DSÖ yetişkinler için, hafta boyunca en az 150 dakika orta şiddette aerobik fiziksel aktivite yapmayı veya hafta boyunca en az 75 dakika şiddetli aerobik fiziksel aktivite yapmayı önermektedir. Ayrıca, ek sağlık yararları için, yetişkinlerin ılımlı yoğunluktaki aerobik fiziksel aktivitelerini haftada 300 dakikaya çıkarmalarını veya haftada 150 dakika şiddetli aerobik fiziksel aktivite yapmalarını önermektedir (WHO, 2019b). Bu çalışmada, D vitamini eksikliği olan kadınların oluşturduğu grupta fiziksel aktivite düzeyi yeterli olan kişi yokken, D vitamini yetersizliği olan kadınların oluşturduğu grubun %9,4’ünün fiziksel aktivite düzeyi yeterlidir. D vitamini eksikliği olan kadınların %69,5’inin, D vitamini eksikliği olan kadınların ise %71,9’unun fiziksel aktivite düzeyi düşüktür. D vitamini yetersizliğine karşılık D vitamini eksikliği olan kadınların oluşturduğu grupta fiziksel olarak aktif olmayanların sayısı daha yüksektir (%18,8’e karşılık %30,5). D vitamini seviyeleri ile fiziksel aktivite düzeyleri arasında anlamlı bir fark saptanmıştır (p<0,05). Dış ortamdaki fiziksel aktivitenin azalması genellikle cildin güneş ışığına maruz kalmanın azalmasına neden olduğundan dolayı azalan fiziksel aktivite, düşük D vitamini düzeyleri ile ilişkilendirilmektedir (Brock ve ark., 2010; Wang ve ark., 90 2018). Bu çalışmadan elde edilen bulgular, bu ilişkiyi destekleme eğilimindedir. Benzer bir şekilde Basaran ve ark. (2007)’nın osteoporozu olan Türk kadınları üzerinde yaptıkları bir çalışmada da, serum 25(OH)D seviyesi 20 ng/mL’nin altında olanların >20 ng/mL olanlara kıyasla fiziksel aktivite seviyeleri anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur. Kaur ve ark. (2019)’nın yaptıkları bir çalışmada, fiziksel aktivitedeki artışın D vitamini eksikliği/yetersizliğinin sıklığında azalma ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Bununla birlikte egzersiz, cildin güneş ışığına maruz kalmanın artmasının dışında D vitamini durumunun korunmasına katkıda bulunabilir (Brock ve ark., 2010). Kadınların evde ve kurs saatleri içerisinde geçen sedanter hayat tarzı güneş ışığına maruziyeti azaltır. Bu nedenle, hem serum D vitamini seviyelerini arttırmak hem de obezite ve eşlik eden kronik hastalık riskini azaltmak için aeorobik fiziksel aktivite düzeylerini arttırmaları olumlu etkiler gösterecektir. 5.4. Kadınların Antropometrik Ölçümleri ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi 1980’lerden bu yana artan obezite prevalansı, küresel bir halk sağlığı sorunu olarak kabul edilmektedir. Obezitenin halk sağlığı sorunu olmasının nedeni, kardiyovasküler hastalıklar, tip 2 diyabet ve çeşitli kanser türleri gibi kronik bulaşıcı olmayan hastalıkların ortaya çıkması ile olan ilişkisi nedeniyledir. Bununla birlikte, bu hastalıklar düşük gelirli ülkelerde %37’den, orta gelirli ülkelerde %78’e ve yüksek gelirli ülkelerde %88’e kadar değişen seviyelerde dünyadaki ölümlerin önemli bir yüzdesini oluşturmaktadır (Cembranel ve ark., 2019). Fiziksel hareketsizlik, aşırı kalori alımı ve çevresel faktörler gibi geleneksel risk faktörlerine ek olarak, son yıllarda yapılan çalışmalarda aşırı kilo alımı ve obezite ile düşük D vitamini düzeyi ilişkilendirilmiştir (Cembranel ve ark., 2019). NHANES III (Looker, 2005) ve Framingham çalışmaları da (Cheng ve ark., 2010) dahil olmak üzere farklı büyüklükteki epidemiyolojik çalışmalar, fiziksel aktivitedeki veya D vitamini alımındaki değişkenlikten bağımsız olarak, daha yüksek BKI ile düşük D vitamini durumunun artan prelavansını göstermiştir (Savastano ve ark., 2017). Düşük D vitamini durumu ile obezite arasındaki ilişki, 15 çalışma kullanılarak oluşturulan yakın tarihli bir meta analizde analiz edilmiştir. Bu çalışmada, coğrafi 91 alanlardan bağımsız olarak, düşük D vitamini durumu ile yüksek obezite insidansı riski arasında pozitif bir ilişki olduğu bildirilmiştir (Yao ve ark., 2015). Başka bir meta analiz çalışmasında da, D vitamini eksikliğinin obezite ile ilişkili olduğu bildirilmiştir. Ayrıca, D vitamini eksikliği prevalansının obez bireylerde hafif şişman gruba göre %35 ve aşırı kilolu gruba göre ise %24 daha yüksek bulunmuştur (Pereira-Santos ve ark., 2015). Ülkemizde yapılan bir çalışmada da, 25(OH)D düzeylerinin BKI’si >40 kg/m2 olan bireylerin BKI’si 25-29.9 arasında olanlara kıyasla anlamlı düzeyde düşük olduğu saptanmıştır (Aypak ve ark., 2013). Başka bir çalışmada, BKI’deki her birim artışın 25(OH)D3 seviyesinde %1.15’lik bir azalma ile ilişkili olduğu hesaplanmıştır (Vimaleswaran ve ark., 2013). Vashi ve ark. (2011) tarafından yapılan bir çalışmada, BKI’deki her 1 kg/m2’lik artışın serum 25(OH)D seviyesinde 0.42 ng/ml’lik bir azalma ile ilişkili olduğu gösterilmiştir. Buna ek olarak, başka bir çalışmada serum 25(OH)D3 seviyeleri obez bireylerde D vitamini takviyesi olmadan yaşam tarzı müdahaleleri ile vücut ağırlığı kaybından sonra artmıştır (Gangloff ve ark., 2016). Bu nedenle, obezitenin D vitamini eksikliğinin doğrudan bir sonucu mu veya D vitamini eksikliğinin bir nedeni mi olduğu açık değildir. Basaran ve ark. (2007)’nın osteoporozu olan Türk kadınları üzerinde yaptıkları bir çalışmada, serum 25(OH)D seviyesi 20 ng/mL’nin altından olanların > 20 ng/mL olanlara kıyasla BKI’si anlamlı olarak daha yüksek bulunmuştur. Benzer bir şekilde bu çalışmada da, D vitamini eksikliği olan kadınların D vitamini yetersizliği olan kadınlara kıyasla vücut ağırlıkları ve BKI değerleri anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). BKI önemli bir obezite indeksidir. D vitamini durumu ile obezite arasındaki ilişkiyi değerlendiren klinik çalışmaların çoğunluğunda obezite, sadece BKI temelinde tanımlanmıştır. Ancak, BKI vücuttaki yağ miktarını ve dağılımını ayırt etmeden toplam yağlanmanın bir ölçüsüdür ve ırk, cinsiyet ve yaştaki farklılıkları hesaba katmamaktadır. Bel çevresi ve bel kalça oranı viseral obezitenin saptanmasında en sık kullanılan tanı yöntemleridir (Savastano ve ark., 2017). Bu çalışmada, D vitamini eksikliği olan kadınların D vitamini yetersizliği olan kadınlara kıyasla bel çevresi ve bel kalça oranı anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). Benzer bir şekilde, Rodriguez-Rodriguez ve ark. (2009) serum D vitamini düzeyi düşük olan kadınlardaki bel çevresinin, serum D vitamini düzeyi yüksek olan 92 kadınlara kıyasla anlamlı derecede yüksek olduğu göstermiştir. McGill ve ark. (2008) bel çevresindeki her bir cm artışın serum D vitamini düzeyinde 0.29 nmol/L azalma ile ilişkili olduğunu göstermiştir. BKI, bel çevresi ve bel kalça oranı gibi antropometrik ölçümler, viseral yağ ve kas kütlesi arasında ayrım yapamaz. Viseral yağın ölçülmesinde altın standart olarak kabul edilen en kesin yöntemler Dual-Energy X-ray Absorptiometry (DEXA), Bilgisayarlı Tomografi (BT) ve Manyetik Rezonans Görüntülemedir (MRG). Ancak, bu yöntemler, genel popülasyonun taranması için pratik değildir. Çünkü, pahalıdır ve özel ekipman gerektirirler. Ayrıca, bireyler radyasyona maruz kalırlar (Kang ve ark., 2015; Savastano ve ark., 2017). BIA yağsız kütle, yağ kütlesi ve hidrasyon durumu gibi vücut bileşimlerini değerlendiren tanısal bir ölçümdür. Her ne kadar altın standart olarak kabul edilmese de birçok çalışmada BIA’nın doğruluğu incelenmiş ve vücut kompozisyonunu değerlendirmek için yararlı bir araç olarak belirlenmiştir (Kang ve ark., 2015; Kotler ve ark., 1996; Xu ve ark., 2011). Hayvan çalışmaları, D vitamininin %33’ünün yağda ve %20’sinin kasta depolandığını gösterdiğinden dolayı kas dokusunun insanlarda D vitamini depolanmasının diğer önemli bir rezervuarı olabileceğini düşündürmektedir (Himbert ve ark., 2017). Vitezova ve ark. (2017) yaptıkları 55 yaş ve üzeri bireylerdeki D vitamini durumu ile vücut kompozisyonu arasındaki ilişkiyi araştırmayı amaçlayan bir çalışmada, düşük serum 25(OH)D düzeyi daha yüksek bir yağ yüzdesi ile ilişkilendirilmiştir. Bu çalışmada da benzer bir şekilde, D vitamini eksikliği olan kadınların D vitamini yetersizliği olan kadınlara kıyasla vücut yağ yüzdesi ve total vücut yağı anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). Dolayısıyla çalışmadan elde edilen bulgular, özellikle obez bireylerin serum D vitamini eksikliği açısından risk altında olduğu hipotezini desteklemektedir. Ancak, ilişkinin yönü ve nedensel olup olmadığı belirsizdir. Gözlemlenen bu ilişki için olası bir açıklama, artmış vücut yağları nedeniyle D vitamini biyoyararlanımının azalması olabilir. Ancak, serum D vitamini durumunu etkileyen diğer çevresel ve kişisel faktörlere baktığımızda, D vitamini eksikliği olan kadınların daha az güneş ışığına maruz kaldığını, kapalı giyim tarzına ve daha düşük fiziksel aktivite düzeyine sahip olduğu gözlemlendi. Bu durum, D vitamini eksikliği olan kadınların daha az 93 güneş ışığına maruz kalması, kapalı giyim tarzı ve daha düşük fiziksel aktivite düzeyine sahip olmasıyla açıklanabilir. 5.5. Kadınların Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi Birkaç kesitsel ve prospektif çalışmada, D vitamini ve yüksek kan basıncı arasında bir ilişki olduğu gösterilmiştir (Boldo ve ark., 2010). Bu çalışmada, D vitamini eksikliği olan kadınların D vitamini yetersizliği olan kadınlara kıyasla sistolik kan basınçları anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). Diyastolik kan basınçları arasında anlamlı bir fark bulunmamasına rağmen, diyastolik kan basıncı D vitamini eksikliği olan grupta daha yüksekti (p>0,05). Bu çalışmaya benzer bir şekilde, Amerikalı nonhipertansif beyazlarda serum 25(OH)D seviyeleri ile sistolik kan basıncı arasında ters bir ilişki olduğu gösterilmiştir (Judd ve ark., 2008). Buna karşılık Chan ve ark. (2012)’nın yaptıkları bir çalışmada, serum 25(OH)D seviyeleri ile kan basınçları arasında anlamlı bir ilişki olmadığı gösterilmiştir. Örneklem büyüklüğündeki farklılıklar, popülasyon yaşı ve tipi bulgulardaki tutarsızlığın nedeni olabilir. Çok sayıda çalışma, hipertansiyonu indükleyen D vitamini eksikliğinin olası mekanizmalarını açıklamaya çalışmaktadır. Halen, üç yaygın teori vardır: Birincisi, renin-anjiyotensin sisteminin aktive olmasıdır (He ve Hao, 2019). Hayvan ve insan çalışmaları, D vitamini eksikliğinin hem sistemik hem de böbrekte, renin- anjiyotensin sisteminin aktivitesini arttırabileceğini göstermektedir (McMullan ve ark., 2017). İkincisi, D vitamini eksikliği hiperparatiroidizme yol açar. Serum 25(OH)D seviyeleri ile PTH seviyeleri negatif korelasyon gösterir ve yüksek PTH seviyesi hipertansiyona neden olur. Üçüncüsü de, D vitamini eksikliğinin endotel fonksiyon bozukluğuna neden olmasıdır. Endotel disfonksiyonunun neden olduğu kan damarlarında nitrik oksit azalması, vazodilasyonu etkiler ve daha sonra kan basıncını yükseltir. Bunlar, D vitamini eksikliğinin hipertansiyon için bir risk faktörü olabileceğini göstermektedir (He ve Hao, 2019). Ayrıca, çalışmalar düşük serum 25(OH)D seviyeleri ile yüksek kan basıncı insidansının yanı sıra hipertansiyon riski arasında bir ilişki olduğunu göstermiştir (Pilz ve ark., 2009; Tamez ve Thadhani, 2012; Vaidya ve Forman, 2010). Bir meta 94 analiz çalışmasında, serum 25(OH)D seviyeleri ile hipertansiyon riski arasında ters bir ilişki olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, serum 25(OH)D seviyesindeki her 16 ng/mL’lik artışın hipertansiyon riskinin %16 oranında azalmasıyla ilişkili olduğu belirtilmiştir (Burgaz ve ark., 2011). Benzer bir şekilde başka bir meta analiz çalışmasında da, görünürde sağlıklı olan popülasyonlarda, serum 25(OH)D seviyeleri ile hipertansiyon riski arasında anlamlı bir ters ilişkinin olduğu ve serum 25(OH)D seviyesindeki her 10 ng/mL’lik bir artışın hipertansiyon riskinin %12 oranında azalmasıyla ilişkili olduğu gösterilmiştir (Kunutsor ve ark., 2013). Hipertansiyon, kardiyovasküler hastalığa katkıda bulunan önemli bir risk faktörüdür. Hipertansiyon riski yaşla birlikte önemli ölçüde artar. Bu nedenle, yaşlı erişkinlerde erken tansiyon ve yüksek tansiyon tedavisi oldukça önemlidir (Meehan ve Penckofer, 2014). 5.6. Kadınların Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi DSÖ sağlığı; sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlamaktadır. Bundan dolayı sadece tedavilerin/müdahalelerin biyolojik etkilerini değil, aynı zamanda bir bireyin yaşam kalitesi ile ilgili sonuçlarını da incelemek gerekir. Hem genel hem de hastalığa özgü amaçlarda kullanılmak üzere yaşam kalitesini değerlendirmek için geliştirilen birçok ölçek vardır (Hoffmann ve ark., 2015). Son araştırmalar, çalışılan popülasyonlardaki ve yaşam kalitesi değerlendirme ölçeklerindeki farklılıklar nedeniyle elde edilen verilerin tutarsız olmasına rağmen, D vitamini durumu ile yaşam kalitesi arasında pozitif bir ilişki olduğunu göstermektedir (Anand ve ark., 2011; Civelek ve ark., 2014; Ecemis ve Atmaca, 2012; Feng ve ark., 2016; Motsinger ve ark., 2012; Ulitsky ve ark., 2011). Basaran ve ark. (2007)’nın osteoporozu olan Türk kadınları üzerinde yaptıkları bir çalışmada, serum 25(OH)D seviyesi 20 ng/mL’nin altından olanların 12 ve >20 veya >20 ng/mL olanlara kıyasla toplam yaşam kalitesi skorlarının anlamlı olarak daha düşük bulunmuştur. Bu çalışmada yaşam kalitesini değerlendirmek için SF-36 yaşam kalitesi ölçeği kullanıldı. D vitamini eksikliği olan kadınların D vitamini yetersizliği olan kadınlara kıyasla SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden fiziksel fonksiyon, enerji seviyesi/canlılık/vitalite, ruhsal sağlık ve genel sağlık puanlarının ortalamalarının anlamlı olarak daha düşük olduğu saptandı (p<0,05). Ancak, sosyal fonksiyon, 95 fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları ve ağrı puanlarının ortalamalarının arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmamıştır. Bunun nedeninin çalışmaya katılan kadınların yaşının 50 yaş ve üzeri olmasından ve ilerleyen yaşla birlikte eşlik eden sağlık sorunlarından kaynaklandığı düşünülmektedir. 5.7. Kadınların Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi Depresyon, uzun süren ya da tekrarlayan, bir bireyin günlük yaşamında işlev görme kabiliyetini önemli ölçüde azaltan yaygın bir zihinsel hastalıktır. Depresif bir ruh hali olan insanlar üzgün, endişeli, boş, umutsuz, çaresiz, değersiz, suçlu, utanmış veya huzursuz hissedebilirler. Ayrıca, sağlıklı popülasyonlarda subklinik seviyelerde depresif semptomların bulunduğu da giderek daha fazla kabul edilmektedir (Huang ve ark., 2016). Dünya genelinde 300 milyondan fazla insanın depresyondan etkilendiği tahmin edilmektedir (Vellekkatt ve Menon, 2019). Her dört yaşlı yetişkinden birinin ise depresyon veya anksiyete gibi bir zihinsel hastalık yaşadığı tahmin edilmektedir (Motsinger ve ark., 2012). Etkileri ve yaygın prevalansı nedeniyle depresif belirtiler halk sağlığı konusunda artan bir endişe kaynağıdır (Huang ve ark., 2016). Araştırmalar, D vitamini eksikliğinin depresyon ve anksiyete ile ilişkili olabileceğini göstermektedir. Depresyonu etkileyen beyindeki birçok bölgede D vitamini reseptörlerinin saptanması ve bu bölgelerin çoğunda 1α hidroksilaz enzimi önemli immünreaktivite göstermesi bu ilişkiyi desteklemektedir (Ersoy ve Ersoy, 2017). Birçok çalışmada, düşük D vitamini düzeyinin artmış depresyon riskiyle ilişkili olduğu gösterilmiştir (Ersoy ve Ersoy, 2017; Milaneschi ve ark., 2010; Parker ve ark., 2017). Literatüre benzer bir şekilde bu çalışmada da, D vitamini eksikliği olan kadınların depresyon ve anksiyete puanlarının anlamlı olarak daha yüksek olduğu bulundu (p<0,05). 96 5.8. Gruplara Ait Antropometrik Ölçümler ve Vücut Bileşimi ile İlgili Bulgularının Değerlendirilmesi On dokuzuncu yüzyıldan bu yana obezite prevalansı, diyetlerdeki ve yaşam tarzı faktörlerindeki değişikliklerle birlikte artmıştır. Bundan dolayı obezite, DSÖ tarafından 21. yüzyılın bir salgını olarak kabul edilmektedir (Khosravi ve ark., 2018). Obezite, mortalitenin artmasına ek olarak dislipidemi, insülin direnci, hipertansiyon ve kardiyasküler hastalıklar gibi birçok komorbidite ile de ilişkilidir (Himbert ve ark., 2017; Bassatne ve ark., 2019). DSÖ, dünya genelinde 1.1 milyardan fazla yetişkinin aşırı kilolu olduğunu ve 312 milyonunun ise obez olduğunu bildirmiştir (Perna, 2019). Bununla birlikte, postmenopozal kadınların %60’ından fazlasının aşırı kilolu veya obez olduğu bildirilmiştir (Szulinska ve ark., 2018). Diyet Ca’nın enerji ve lipit metabolizmasının düzenlenmesinde önemli bir rol oynadığı tespit edilmiştir. Gözlemsel çalışmalar, Ca alımının vücut ağırlığı ile ters ilişkili olduğunu göstermiştir (Zhu ve ark., 2013). Yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, aşırı kilolu/obez bireyler için kalorisi azaltılmış diyetin bir parçası olarak 12 hafta boyunca yoğurt tüketiminin, vücut ağırlığının önemli ölçüde azaltılmasına yardımcı olabileceği gösterilmiştir (Zemel ve ark., 2005). Benzer bir şekilde bu çalışmada, 12 hafta boyunca yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını azalttığı gözlemlendi. Bu çalışmaya karşılık, kalorisi azaltılmış diyetleri içeren iki farklı çalışmada, yoğurt tüketimi ve kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olmadığı bildirilmiştir (Shlisky ve ark., 2012; Thomas ve ark., 2011). Ancak, bu çalışmaların örnekleminin küçük olmasından ve kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte egzersiz eğitiminin olmasından dolayı sonuçlarının genelleştirilebilirliğini sınırlandırdığı düşünülmektedir. Yüksek miktarda yoğurt tüketimi, düşük miktarda yoğurt tüketimine kıyasla daha düşük obezite riski ile ilişkilendirilmektedir. Retrospektif bir kohort çalışmasında, yoğurt tüketim miktarı yüksek olan bireylerin (>3 porsiyon/hafta) az miktarda (<1 porsiyon/hafta) tüketenler ile karşılaştırıldığında vücut ağırlıklarında anlamlı olarak daha az artış olduğu gösterilmiştir (Wang ve ark., 2014). Başka bir retrospektif kohort çalışmasında da, yoğurt tüketiminin artması ile vücut ağırlığının azalması arasında anlamlı bir ilişki olduğu tespit edilmiştir (Mozaffarian ve ark., 2011). 97 Yapılan dört kesitsel çalışmada, yoğurt tüketen bireylerin tüketmeyenlere kıyasla anlamlı derecede daha düşük bir BKI’ye sahip oldukları gösterilmiştir (Albertson ve ark., 2007; Beydoun ve ark., 2008; Gugger ve ark., 2014; Joshi ve ark., 2011). Başka bir kesitsel çalışmada, daha yüksek yoğurt tüketimi (>3 porsiyon/hafta) ile daha düşük BKI arasında bir ilişki olduğu bildirilmiştir (Wang ve ark., 2014). Ancak, başka bir kesitsel çalışmada bu ilişki gösterilmemiştir (Murphy ve ark., 2013). Yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, 16 hafta boyunca hem yoğurt hem de kontrol (izotonik plasebo içeceği) gruplarında kalorisi azaltılmış bir diyetin ardından aşırı kilolu/obez kadınların BKI’lerinde önemli azalmalar olduğu gösterilmiş fakat, gruplar arasında anlamlı bir farklılık saptanmamıştır (Thomas ve ark., 2011). Benzer bir çalışmada, 24 hafta boyunca yoğurt ve kontrol gruplarında kalorisi azaltılmış diyet ve egzersiz programından sonra aşırı kilolu/obez kadınların BKI’lerinde anlamlı bir azalma saptanmış ancak, gruplar arasında anlamlı bir farklılık olmadığı bildirilmiştir (Shlisky ve ark., 2012). Bu çalışmada ise, yoğurt tüketen kadınların BKI’lerinin kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak azaldığı tespit edildi. Bunun nedeni, diğer çalışmalardan farklı olarak kalorisi azaltılmış bir diyet programı uygulamalarından ve/veya egzersiz programı olmamasından dolayı olabilir. Üç farklı kesitsel çalışmada, yoğurt tüketen bireylerin tüketmeyenlere göre anlamlı olarak daha düşük bel çevresine sahip oldukları bildirilmiştir (Albertson ve ark., 2007; Joshi ve ark., 2011; Wang ve ark., 2013). Zemel ve ark. (2005)’nın yaptıkları bir randomize kontrollü çalışmada, kalorisi azaltılmış bir diyetle birlikte yoğurt tüketen aşırı kilolu/obez bireylerin kontrol grubuna göre 12 hafta sonunda bel çevrelerinde anlamlı bir azalma olduğu gösterilmiştir. Buna karşılık, iki randomize kontrollü çalışmada anlamlı bir fark bulunamamıştır (Thomas ve ark., 2011; Shlisky ve ark., 2012). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca düzenli olarak yoğurt tüketen kadınların kontrol grubuna kıyasla bel çevreleri ve bel-kalça oranları anlamlı olarak azalmıştır (p<0,05). Aşırı kilolu/obez bireylerde kalorisi azaltılmış bir diyetle birlikte 12 hafta boyunca yoğurt tüketiminin daha az yağsız vücut kütlesi kaybına ve önemli ölçüde daha fazla vücut yağı kaybına yardımcı olabileceği gösterilmiştir (Zemel ve ark., 2005). Joshi ve ark. (2011) yaptıkları bir kesitsel çalışmada, yoğurt tüketen kadınların tüketmeyenlere kıyasla anlamlı olarak daha az vücut yağına sahip 98 olduklarını bildirmişlerdir. Başka bir kesitsel çalışmada da, yoğurt tüketimi ile vücut yağı arasında anlamlı bir ters ilişki olduğu gösterilmiştir (Murphy ve ark., 2013). Buna karşılık, Drapeau ve ark. (2004)’nın yaptıkları kohort çalışmasında bir ilişki gösterilememiştir. Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca düzenli olarak yoğurt tüketen kadınların kontrol grubuna kıyasla total vücut yağı ve vücut yağ yüzdesinin anlamlı olarak azaldığı (p<0,05) ve istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte yağsız vücut kütlesinin arttığı saptandı (p>0,05). Çalışmanın başlangıcında gruplar arasında vücut bileşimi ve antropometrik ölçümler arasında anlamlı bir farklılık yoktu (p>0,05). Bu nedenle elde edilen sonuçlar, düzenli yoğurt tüketiminin kilo kaybında potansiyel bir rol oynayabileceğini düşündürmektedir. Jacques ve Wang (2014), yoğurt tüketiminin kilo kontrolünde oynayabileceği spesifik rol hakkındaki bilginin sınırlı olduğu belirtmekle birlikte, sağlıklı bir diyetin parçası olarak yoğurt tüketiminin önemini vurgulamışlardır. Bu nedenle yoğurt tüketimi obezite için bir çözüm olmasa da, düşük maliyetli bir diyet değişikliği olarak günlük diyete eklemek obezitenin etkisini azaltmaya ve halk sağlığını iyileştirmeye yardımcı olabilir. Çalışmalar, probiyotiklerin bağırsak mikrobiyotasını düzenleyerek obezitenin önlenmesinde ve tedavisinde rol oynayabileceğini göstermektedir (Brunkwall ve Orho-Melander, 2017; Cani ve Delzenne, 2009; Delzenne ve ark., 2011). NHANES verileri kullanılarak yapılan bir kesitsel analizde, gruplar arasında günlük kalori alımında herhangi bir fark olmamasına rağmen probiyotik alımının kontrol grubuna kıyasla daha düşük bir obezite prevalansı (%17 azalma) ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Lau ve ark., 2019). Bununla birlikte, probiyotiklerin vücut ağırlığını kontrol etmedeki etkileri ve sağlıklı erişkinlerdeki obezite ile ilgili klinik göstergeleri belirsizliğini korumaktadır (Wang ve ark., 2019). Bazı çalışmalar, probiyotiklerin obezitenin önlenmesinde bir rol oynadığını gösterirken (Chung ve ark., 2016; Gomes ve ark., 2017; Kadooka ve ark., 2013; Kim ve ark., 2017; Kim ve ark., 2018; Jung ve ark., 2015; Zarrati ve ark., 2014), diğer çalışmalarda bu ilişki gösterilememiştir (Fathi ve ark., 2016; Madjd ve ark., 2016; Stenman ve ark., 2016). Aşırı kilolu/obez bireylerde probiyotik takviyesinin vücut ağırlığı üzerindeki etkilerini inceleyen 13 çalışmanın meta analizinde, plasebo ile karşılaştırıldığında probiyotik takviyesinin vücut ağırlığını anlamlı olarak daha fazla azalttığı 99 gösterilmiştir (Borgeraas ve ark., 2018). Benzer başka bir meta analizde de, probiyotik takviyesinin vücut ağırlığını azaltabileceği gösterilmiştir (Wang ve ark., 2019). Hayvanlar üzerinde yapılan bir çalışmada, Lactobacillus reuteri JBD301’in bağırsakta serbest yağ asitlerinin emilimini azaltırken dışkı ile atılımını arttırdığı gösterilmiştir. Ayrıca, herhangi bir kalori kısıtlaması veya ek egzersiz olmadan 12 hafta boyunca Lactobacillus JBD301 alımının plasebo grubuna göre vücut ağırlığını anlamlı olarak azaltmıştır. Bununla birlikte Chung ve ark. (2016)’nın yaptıkları bir araştırmada, Lactobacillus JBD301’in obeziteyi tedavi etmek için kullanılan FDA onaylı bir ilaç olan orlistat’ınkine benzer bir şekilde vücut ağırlığı üzerinde etkisi olduğu gösterilmiştir. Benzer şekilde bu çalışmada da, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Tip 2 diyabetli hastalarda sekiz hafta boyunca günlük 300 g probiyotik (3.7x106) yoğurt tüketiminin, konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla, vücut ağırlığı üzerinde anlamlı bir etkisi olmamıştır (Mohamadshahi ve ark., 2014). Bu çalışmadaki farklılıklar Wang ve ark. (2019)’nın yaptığı meta analizin sonuçları ile açıklanabilir. Wang ve ark. (2019) düşük doz (<1010 kob/g) probiyotikli çalışmalara karşılık yüksek doz (>1010 kob/g) probiyotik alımının ve probiyotik gıdaya karşı probiyotik kapsül veya toz ile probiyotik takviyesi alımının vücut ağırlığını önemli ölçüde azalttığı göstermiştir. Borgeraas ve ark. (2018) tarafından yapılan bir meta analizde, kontrol grubuna kıyasla probiyotik takviyesinin BKI’yi anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Benzer şekilde bu çalışmada da, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla BKI’yi anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Tip 2 diyabetli hastalarda sekiz hafta boyunca günlük 300 g probiyotik (3,7x106) yoğurt tüketiminin, konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla, BKI üzerinde anlamlı bir etkisi olmamıştır (Mohamadshahi ve ark., 2014). Çalışmalar arasındaki farklılıkların düşük doz probiyotik alımına karşılık yüksek doz probiyotik alımından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Bu düşünce Wang ve ark. (2019) tarafından yapılan meta analiz çalışması ile de desteklenmektedir. Meta analiz çalışmasının sonucuna göre düşük doz (<1010 kob/g) probiyotik alımına karşı yüksek doz (>1010 kob/g) probiyotik alımının BKI’yi anlamlı şekilde azalttığı gösterilmiştir. Ayrıca, 100 probiyotik formlarıyla sınıflandırılan iki alt grup (probiyotik kapsül veya toz ile probiyotik gıda) arasında anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Obez postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, plasebo grubuna kıyasla her gün iki farklı dozda (2,5x109 kob/g ve 1x1010 kob/g) dokuz suşu içeren ticari olarak temin edilen probiyotik takviyesi verilen gruplarda bel çevresinin anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir (Szulinska ve ark., 2018). Benzer şekilde bu çalışmada da, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla bel çevresini anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Tip 2 diyabetli hastalarda sekiz hafta boyunca günlük 300 g probiyotik (3,7x106) yoğurt tüketiminin, konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla, bel çevresi üzerinde anlamlı bir etkisi olmamıştır (Mohamadshahi ve ark., 2014). Yapılan bir meta analizde probiyotik alımının bel çevresi üzerindeki etkilerine bakıldığında, düşük doz probiyotik alımına karşı yüksek doz (>1010 kob/g) probiyotik, çoklu probiyotik suşuna karşı tek bir probiyotik suşu ve probiyotik kapsül veya toza karşı probiyotik gıda ile probiyotik alımının bel çevresini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Obez postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan başka bir çalışmada, plasebo grubuna kıyasla her gün iki farklı dozda (2,5x109 kob/g ve 1x1010 kob/g) dokuz suşu içeren ticari olarak temin edilen probiyotik takviyesi verilen gruplarda vücut yağının anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir (Szulinska ve ark., 2018). Benzer şekilde bu çalışmada da, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut yağını anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Tip 2 diyabetli hastalarda sekiz hafta boyunca günlük 300 g probiyotik (3,7x106) yoğurt tüketiminin, konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla, vücut yağ yüzdesi üzerinde anlamlı bir etkisi olmamıştır (Mohamadshahi ve ark., 2014). Wang ve ark. (2019) tarafından yapılan bir meta analizde probiyotik alımının bel çevresi üzerindeki etkilerine bakıldığında, düşük doz probiyotik alımına karşı yüksek doz (>1010 kob/g) probiyotik, çoklu probiyotik suşuna karşı tek bir probiyotik suşu ve probiyotik kapsül veya toza karşı probiyotik gıda ile probiyotik alımının vücut yağ kütlesini daha fazla azalttığı gösterilmiştir. Aşırı kilolu/obez bireylerde probiyotik takviyesinin vücut yağ kütlesi ve yağ yüzdesi üzerindeki etkilerini incelemek yapılan bir meta analizde, kısa vadeli (<12 hafta) probiyotik takviyesinin vücut yağ yüzdesini anlamlı olarak azalttığı ancak, vücut yağ kütlesi üzerindeki etkisinin önemsiz olduğu gösterilmiştir 101 (Borgeraas ve ark., 2018). Wang ve ark. (2019) tarafından yapılan bir meta analizde, probiyotik takviyesinin vücut yağ kütlesini azaltabileceği gösterilmiştir. Çalışmanın başlangıcında gruplar arasında vücut bileşimi ve antropometrik ölçümler arasında anlamlı bir farklılık (p>0,05) olmadığından dolayı sonuçlar, probiyotik alımının muhtemelen bağırsak mikrobiyotasını düzenleyerek kilo kaybında potansiyel bir rol oynayabileceğini düşündürmektedir. Literatürde, D vitamini takviyesinin kilo verme sürecini desteklediğini iddia eden birçok mekanizma vardır (Vanlint, 2013). Yapılan bir çalışmada, D vitamininin adipoziteden kaynaklanabilecek metabolik anormallikleri ve doku hasarını azaltacak şekilde fizyolojik ve biyokimyasal etkisi olduğu bildirilmiştir (Salehpour ve ark., 2012). Başka bir çalışmada, D vitamininin artan hücre içi Ca yoluyla yağ dokusunda yağ birikimini teşvik eden PTH’ın baskılanmasında doğrudan bir rolü olduğu gösterilmiştir (Shapses ve ark., 2013). Diğer bir çalışmada ise, D vitamininin kilo kaybına yardımcı olan intestinal Ca emilimini desteklediği bildirilmiştir (Sneve ve ark., 2008). Randomize ve randomize olmayan çalışmaların sistematik incelemeleri, serum 25(OH)D seviyesindeki >3 ng/mL’lik artışın >10 kg’lık vücut ağırlığı kaybına neden olduğunu göstermiştir (Himbert ve ark., 2017; Mason ve ark., 2011). Bu nedenle bazı uzmanlar, kilo kaybı sağlamak ve diğer sonuçları iyileştirmek için D vitamini takviyesi yapmak yerine D vitamini durumunda kendiliğinden bir iyileşme sağlayan kilo verme müdahalelerine odaklanılması gerektiğini bildirmişlerdir (Himbert ve ark., 2017; Mallard ve ark., 2016). Ancak, Bassatne ve ark. (2019) bu tür kendiliğinden artışların hedef seviyeye ulaşmaya izin veremeyebileceğini ve takviyenin gerekli olacağını belirtmiştir. Bazı çalışmalar, D vitaminine ek olarak Ca alımının D vitamini ve yağ kütlesi arasındaki ters ilişkiyi arttırdığını göstermiştir. Ca bakımından zengin bir diyetin yağ oksidasyonunu arttırdığı, yağ hücresi apoptozisini desteklediği ve bağırsakta çözünmeyen Ca-yağ asidi sabunu oluşumu süreci boyunca lipid emilimini azalttığı düşünülmektedir. Ek olarak, diyetteki Ca’nın varlığı serum 25(OH)D seviyelerinin baskılanmasına neden olup hücreye Ca akışını azaltabilir ve sonuçta lipoliz işlemini tetikleyerek adipositteki lipogenezisi baskılayabilir (Perna, 2019). D vitamini takviyesinin kilo verme üzerindeki etkisine ilişkin tartışmalar birçok randomize kontrollü çalışmada gözlenmiştir. Aşırı kilolu/obez kadınlar 102 üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 1.000 IU D vitamini takviyesinin vücut ağırlığını azalttığı ancak, plasebo grubu ile karşılaştırıldığında aradaki farkın istatistiksel olarak anlamlı olmadığı saptanmıştır (Salephour ve ark., 2012). Khosravi ve ark. (2018) tarafından yapılan bir çalışmada, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin, kontrol grubuna göre, vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 4.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Rad ve ark., 2018). Başka bir çalışmada ise, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna göre vücut ağırlığı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Benzer şekilde diğer bir çalışmada da, altı ay boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin D vitamini eksikliği olan fazla kilolu/obez erkeklerde vücut ağırlığı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Karefylakis ve ark., 2018). Polikistik over sendromu olan aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesi vücut ağırlığını anlamlı olarak azaltmıştır (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). D vitamini eksikliği olan obez bireylere kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte üç ay boyunca D vitamini takviyesinin (haftada 25000 IU D vitamini) plasebo grubuna kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Cefalo ve ark., 2018). Aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, kalorisi kısıtlanmış diyet ile birlikte 15 hafta boyunca 600 mg elemental Ca ve 200 IU D vitamini takviyesinin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Major ve ark., 2007). Süt ürünleri Ca kaynağıdır ancak, D vitamini içerikleri düşüktür. Özellikle de DRI’yı (Diyet Referans Alımı) karşılamak için yetersizdir. Bundan dolayı bazı ülkeler gıdaları, özellikle süt ve süt ürünlerini, D vitamini ile zenginleştirmiştir (Bonjour ve ark., 2013). Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın yaptıkları bir çalışmada, tip 2 diyabetli hastalar 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmemiş sade yoğurt içeceği (Doogh) (170 mg Ca/250 mL) veya D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketmiştir. 12 hafta sonunda vücut ağırlığındaki değişiklikler iki grup arasında anlamlı bir farklılık göstermemiştir. Başka bir çalışmada da, 12 hafta boyunca her 103 gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların vücut ağırlığının kontrol grubuna göre anlamlı olarak değişmediği gösterilmiştir (Jafari ve ark., 2016). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Ancak, konvansiyonel yoğurt veya probiyotik takviye edilmiş yoğurda kıyasla aralarında anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların vücut ağırlıklarındaki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlıkları anlamlı olarak azalmıştır (p<0,05). Ayrıca, D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların vücut ağırlıkları D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınlarla karşılaştırıldığında da vücut ağırlıklarının anlamlı olarak daha fazla azaldığı tespit edildi (p<0,05). Yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin, kontrol grubuna göre, BKI’yi anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Khosravi ve ark., 2018). Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 4.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna kıyasla BKI’yi anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Rad ve ark., 2018). Başka bir çalışmada ise, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin BKI üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Benzer şekilde diğer bir çalışmada da, altı ay boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin D vitamini eksikliği olan fazla kilolu/obez erkeklerde BKI üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Karefylakis ve ark., 2018). Polikistik over sendromu olan aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesinin BKI’yi anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). Aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, kalorisi kısıtlanmış diyet ile birlikte 15 hafta boyunca 600 mg elemental Ca ve 200 IU D vitamini takviyesinin kontrol grubuna kıyasla BKI’yi anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Major ve ark., 2007). Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yaptıkları bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin BKI’lerinin zenginleştirilmemiş sade Doogh (170 mg 104 Ca/250 mL) tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir. Diyabetik postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan başka bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen kadınların BKI’leri zenginleştirilmemiş az yağlı yoğurt tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azalmıştır (Jafari ve ark., 2016). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla BKI’yi anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Ancak, konvansiyonel yoğurt veya probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketimine kıyasla BKI üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların BKI’lerindeki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen gruba kıyasla BKI’leri anlamlı olarak azalmıştır (p<0,05). Ancak, D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların vücut ağırlıkları D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınlarla karşılaştırıldığında BKI’lerinde anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Bu durum, D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların da kontrol grubuna kıyasla yağsız vücut kütlesinin anlamlı olarak artmasıyla açıklanabilir (p<0,05). Aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 1.000 IU D vitamini takviyesi verilenlerin bel çevresinin azaldığı, plasebo grubunun ise bel çevresinin arttığı gözlemlenmiştir (Salephour ve ark., 2012). Yapılan başka bir çalışmada ise, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin, kontrol grubuna göre, bel çevresini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Khosravi ve ark., 2018). Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 4.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna kıyasla bel çevresini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Rad ve ark., 2018). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada ise, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin bel çevresi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Polikistik over sendromu olan aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesinin bel çevresini anlamlı olarak azalttığı saptanmıştır (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). Aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, kalorisi kısıtlanmış diyet ile 105 birlikte 15 hafta boyunca 600 mg elemental Ca ve 200 IU D vitamini takviyesinin kontrol grubuna kıyasla bel çevresini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Major ve ark., 2007). Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yaptıkları bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin bel çevrelerinin zenginleştirilmemiş sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir. Diyabetik postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketenlerin bel çevrelerinin 0. güne kıyasla ve zenginleştirilmemiş az yağlı yoğurt tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azalmıştır (Jafari ve ark., 2016). Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla bel çevresini anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Ancak, konvansiyonel yoğurt veya probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketimine kıyasla bel çevresi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların bel çevrelerindeki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna kıyasla bel çevreleri anlamlı olarak azaldı (p<0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların bel çevrelerinde sadece D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınlarla karşılaştırıldığında ise anlamlı bir farklılık saptanmadı (p>0,05). Yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin kalça çevresi üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Khosravi ve ark., 2018). Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 4.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna kıyasla kalça çevresini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Rad ve ark., 2018). Başka bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin kalça çevresi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Polikistik over sendromu olan aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesi kalça çevresini anlamlı olarak azaltmıştır (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). Jafari ve ark. (2016) tarafından yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların kalça 106 çevrelerinin kontrol grubuna göre anlamlı olarak değişmediği ancak bel/kalça oranlarının anlamlı olarak azaldığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla kalça çevresini ve bel-kalça oranını anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). Ancak, konvansiyonel yoğurt veya probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketimine kıyasla kalça çevresi ve bel-kalça oranı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların kalça çevrelerindeki ve bel-kalça oranlarındaki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak azaldı (p<0,05). Kilolu ve obez sağlıklı kadınlar arasında, günlük 1.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna kıyasla vücut yağ kütlesini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Salephour ve ark., 2012). D vitamini eksikliği olan obez bireylere kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte üç ay boyunca D vitamini takviyesinin (haftada 25.000 IU D vitamini) plasebo grubuna kıyasla vücut yağ kütlesini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Cefalo ve ark., 2018). Polikistik over sendromu olan aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesi vücut yağ kütlesini anlamlı olarak azaltmıştır (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). Aşırı kilolu/obez kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, kalorisi kısıtlanmış diyet ile birlikte 15 hafta boyunca 600 mg elemental Ca ve 200 IU D vitamini takviyesinin kontrol grubuna kıyasla vücut yağ kütlesini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Major ve ark., 2007). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin vücut yağ yüzdesi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Diğer bir çalışmada da, altı ay boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin D vitamini eksikliği olan fazla kilolu/obez erkeklerde vücut yağ yüzdesi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Karefylakis ve ark., 2018). Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yaptıkları bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin vücut yağ yüzdeleri önemli ölçüde azalmasına rağmen zenginleştirilmemiş sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) 107 tüketenlerle vücut yağ yüzdelerindeki değişiklikler karşılaştırıldığında anlamlı bir farklılık gösterilememiştir. Diyabetik postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan başka bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen kadınların vücut yağ yüzdeleri zenginleştirilmemiş az yağlı yoğurt tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azalmıştır (Jafari ve ark., 2016). Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen gruba kıyasla total vücut yağının ve vücut yağ yüzdesinin anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların total vücut yağı ve vücut yağ yüzdesindeki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen gruba kıyasla anlamlı olarak azaldı (p<0,05). Çeşitli çalışmalar, D vitamininin kas protein metabolizması üzerinde olumlu bir etkisi olduğunu ve dolayısıyla D vitamininin kas kütlesinin korunmasında potansiyel yararlı bir etkisi olabileceğini göstermektedir (Verreijen ve ark., 2015). Benzer bir şekilde bu çalışmada da, 12 hafta boyunca günlük 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların kontrol grubuna kıyasla yağsız vücut kütlesinin anlamlı olarak arttığı tespit edildi (p<0,05). D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların yağsız vücut kütlesindeki değişimlere bakıldığında ise, kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak azaldığı saptandı (p<0,05). Ancak başka bir çalışmada, 12 hafta boyunca kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte haftalık 50.000 IU D vitamini takviyesinin yağsız vücut kütlesi üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı belirtilmiştir (Jafari-Sfidvajani ve ark., 2018). D vitamini takviyesinin antropometrik ölçümler ve vücut bileşimi üzerindeki etkilerinin farklı sonuçları çeşitli nedenlerle açıklanabilir. Birincisi, hedef popülasyon, başlangıçtaki serum D vitamini seviyesi, D vitamini takviye dozu ve süresi çalışma tasarımına göre değişmiştir. İkincisi, D vitamini takviyesi ve adipozite arasındaki ilişkiyi değerlendirmek için tercih edilen adipozite indeksi seçimleri farklılık göstermiştir. Çünkü, yukarıda da belirttiğimiz gibi, vücut ağırlığı ve BKI gibi antropometrik ölçümler viseral yağ ve kas kütlesi arasında ayrım yapamadığından dolayı sonuçları etkileyebilir. Üçüncüsü, katılımcıların yaşları ve cinsiyetleri bulguları etkilemiş olabilir. Çünkü yaşlanma, yağsız vücut kütlesinde 108 azalma ve vücut yağ kütlesinde artışla ilişkilidir. Ayrıca, yağsız vücut kütlesindeki düşük oranı kadınlarda daha hızlıdır ve erkeklere kıyasla daha erken yaşlarda görülür (Siervo ve ark., 2015). Dördüncüsü, çalışmaların örneklem büyüklüğü ve süresi bulguları etkilemiş olabilir. Elde ettiğimiz sonuçlar, D vitamini ile antropometrik ölçümler ve vücut bileşimi arasındaki ilişkiyi netleştirmek için, IOM raporunda da (Ross ve ark., 2011) belirtildiği gibi, yeterli büyüklükteki müdahale çalışmalarına ihtiyacı vurgulamaktadır. 5.9. Gruplara Ait Kan Bulgularının Değerlendirilmesi Sadrzadeh-Yeganeh ve ark. (2010) tarafından yapılan bir çalışmada, altı hafta boyunca günlük 300 gram yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla total kolesterol ve HDL kolesterol seviyesini anlamlı olarak azalttığı ancak, LDL kolesterol üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir. Yaşlı bir Akdeniz popülasyonu üzerinde yapılan bir çalışmada, yoğurt (tam yağlı veya az yağlı) tüketen bireylerin tüketmeyenlere kıyasla total kolesterol seviyelerinin anlamlı olarak daha düşük olduğu ve tam yağlı yoğurt tüketimi yüksek olan bireylerin (>1 porsiyon/gün) yoğurt tüketmeyen bireylere göre daha düşük trigliserit seviyelerine sahip olduğu bildirilmiştir (Creus-Cuadros ve ark., 2017). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca günlük 200 g yoğurt tüketen kadınların trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol düzeyleri kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği saptandı (p>0,05). Bu durumu, kontrol grubunda olan bazı kadınların günlük diyetlerinde düzenli olarak yoğurt tüketmesinin etkilemiş olabileceği düşünülmektedir. Probiyotiklerin lipit metabolizmasındaki rolünü araştırmak için birçok çalışma yapılmıştır. İn vitro ve hayvan modeli verileri kullanılarak yapılan çalışmalar, probiyotiklerin hipokolesterolemik etkisini desteklemiştir. Bununla birlikte insan klinik çalışmaları, deneysel tasarımlardaki, katılımcıların klinik özelliklerindeki, probiyotik suşlardaki ve dozlarındaki farklılıklar nedeniyle veya yetersiz örneklem büyüklüğü nedeniyle karışık sonuçlar vermiştir (Cho ve Kim, 2015). Guo ve ark. (2011) tarafından yapılan bir meta analizde, probiyotik alımının total kolesterolü 6,6 mg/dL ve LDL kolesterolü 5,0 mg/dL azalttığı ancak, HDL 109 kolesterol ve trigliserit üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı gösterilmiştir. Benzer şekilde başka bir meta analizde de, probiyotik alımının total kolesterolü 7,8 mg/dL ve LDL kolesterolü 7,3 mg/dL azalttığı ancak, HDL kolesterol üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı belirtilmiştir (Cho ve Kim, 2015). NHANES 1999-2014 verileri kullanılarak yapılan bir çalışmada, probiyotik alımının kontrol grubuna kıyasla HDL seviyesini anlamlı olarak arttırdığı ve trigliserit seviyelerini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Lau ve ark., 2019). Aşırı kilolu/şişman kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez 200 g probiyotik yoğurt (1x107 kob/g) tüketimi günde iki kez 200 g az yağlı konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla total kolesterol ve LDL kolesterolü anlamlı olarak azaltmış ancak, HDL kolesterol ve trigliserit üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Madjd ve ark., 2016). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol düzeyleri kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği saptandı (p>0,05). Bakteriyel suşlar, dozajlar ve veriliş yöntemleri probiyotiklerin lipit konsantrasyonları üzerindeki etkisini değiştirilebilir. Birçok çalışmada, suşlar arasındaki spesifik metabolit üretimindeki farklılıklar ile asit ve safra ortamlarında hayatta kalma yeteneği ile ilişkili olarak kan kolesterol konsantrasyonları üzerinde suşa özgü etkileri olabileceği gösterilmiştir (Anderson ve Gilliland, 1999; Ivey ve ark., 2015; Lewis ve Burmeister, 2005; Sharafedtinov ve ark., 2013). Çeşitli Lactobacillus spp. sağlık üzerindeki çeşitli faydalı etkileri gösterilmiştir. L. plantarum ve L. acidophilus, asit ve safra ortamlarında hayatta kalabilir ve insan bağırsak yolunu kolayca kolonize edebilir. Bu nedenle, bu suşlar hiperlipidemi için terapötik diyet müdahaleleri için adaylardır. Bununla birlikte bu etkiler, doz ve veriliş yöntemiyle değiştirilebilir. Mikro kapsülleme ve bakteriyel kaplama gibi çeşitli işlemler ve probiyotik organizmaların büyüme faktörü olarak kullanılan prebiyotik bileşiklerin eklenmesi suşların etki bölgesine iletilmesini ve hayatta kalmasını optimize eder (Cho ve Kim, 2015). Wang ve ark. (2019) tarafından yapılan bir meta analizde, çoklu probiyotik suşuna karşı tek bir probiyotik suşunun total kolesterol seviyesini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Ancak, probiyotik dozunun (>1010 kob/g veya <1010 kob/g) ve probiyotik suşlarının sayısının (tekli veya çoklu) trigliserit üzerindeki etkileri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı belirtilmiştir. 110 Probiyotiklerin kolesterol düzeyini azaltabilmelerini sağlayan mekanizması tam olarak açıklanamamakla birlikte, bu konuda çeşitli mekanizmalar öne sürülmüştür. Probiyotik bakteriler bağırsaktaki kolesterol emilimini azaltabilir. Bu bakterilerin bir kısmı kolesterolü doğrudan gastrointestinal sistemden özümseyebilir. Buna ek olarak probiyotikler, dekonjuge safra tuzlarının serbest safra asitlerine hidrolizini katalizleyen ve kolesterol ile birlikte çökeltilere neden olan hidrolaz aktivitesinden dolayı safra tuzlarının enterohepatik dolaşımını azaltabilir. Sonuç olarak karaciğer, enterohepatik dolaşım vasıtasıyla karaciğere dönen safra asidi miktarındaki eksikliği tamamlamak için kolesterolü kullanarak daha fazla safra asidi sentezler. Böylece, safra asitlerinin öncül maddesi olan kolesterolün kullanımı artar ve dolayısıyla serum kolesterol seviyesinde bir azalma meydana gelir (Cho ve Kim, 2015). Tip 2 diyabetli hastalarda altı hafta boyunca günlük 300 g probiyotik yoğurt tüketimi konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla açlık kan şekerini ve HbA1C değerini anlamlı olarak azaltmıştır. Ancak, çalışma sonunda açlık insülin konsantrasyonları istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık göstermemiştir (Ejtahed ve ark., 2012). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direnci çalışmanın ilk gününe kıyasla anlamlı olarak azaldığı (p<0,05), açlık glukoz düzeyinin de anlamlı olmamakla birlikte azaldığı tespit edildi (p>0,05). Ancak, kontrol grubu veya konvansiyonel yoğurt tüketen grup ile karşılaştırıldığında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptanmadı. Gruplar arasında anlamlı farklılık görülmemesinin sebebinin, bu çalışmanın diğer çalışmalardan farklı olarak sağlıklı kadınlar üzerinde gerçekleştirilmesinden ve başlangıç açlık kan glukoz düzeyi ortalamalarının yüksek olmamasından kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Başka bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 300 g probiyotik (3,7x106 kob/g) yoğurt tüketiminin, konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla, HbA1C düzeyini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Mohamadshahi ve ark., 2014). Aşırı kilolu/şişman kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez 200 g probiyotik yoğurt (1x107 kob/g) tüketiminin günde iki kez 200 g az yağlı konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla açlık insülin düzeyini ve insülin direncini anlamlı olarak azalmıştır (Madjd ve ark., 2016). Probiyotik yoğurdun glisemik belirteçler üzerindeki etkilerini inceleyen bir 111 meta analizde, probiyotik yoğurt tüketiminin HbA1C, açlık kan şekeri, insülin düzeyi ve insülin direnci gibi glisemik belirteçlerde konvansiyonel yoğurt tüketimine kıyasla anlamlı bir iyileşme sağlamadığı gösterilmiştir (Barengolts ve ark., 2019). Başka bir çalışmada, 30-70 yaş arası tip 2 diyabetli hastalara 12 hafta boyunca probiyotik (3x109 kob/g) takviyesi kontrol grubuna kıyasla HbA1C değerini ve açlık insülin düzeyini anlamlı olarak iyileştirmiştir (Firouzi ve ark., 2017). Probiyotik takviyesinin tip 2 diyabetli hastalardaki klinik sonuçlarını inceleyen bir meta analizde, probiyotik takviyesinin HbA1C, açlık insülin düzeyini ve insülin direncini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Yao ve ark., 2017). Başka bir meta analizde, probiyotiklerin glikoz metabolizmasını iyileştirebileceğini ve bununla birlikte, müdahale süresi >8 hafta olduğunda veya çoklu probiyotik suşları alındığında potansiyel olarak daha büyük bir etkiye sahip olabileceğini göstermiştir (Zhang ve ark., 2016). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin serum 25(OH)D seviyesini %79 oranında arttırdığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Başka bir çalışmada, altı ay boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin D vitamini eksikliği olan fazla kilolu/obez erkeklerde serum 25(OH)D seviyelerini plasebo grubuna kıyasla anlamlı olarak arttırdığı gösterilmiştir (Karefylakis ve ark., 2018). D vitamini eksikliği olan tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 5.000 IU D vitamini takviyesi serum 25(OH)D seviyesini yetersiz düzeyden yeterli (75 nmol/L) düzeye çıkartmıştır (Al-Sofiani ve ark., 2015). Bonjour ve ark. (2013)’nın yaptıkları bir çalışmada, huzurevinde yaşayan 60 yaş ve üzerindeki kadınların serum 25(OH)D vitamini seviyeleri sekiz hafta boyunca her gün 400 IU (10 µg) vitamin D3 ve 800 mg Ca ile zenginleştirilmiş yoğurt tüketenlerde, zenginleştirilmemiş 0 µg D3 ve 280 mg Ca içeren kontrol yoğurdunu tüketenlere kıyasla anlamlı olarak daha yüksek bir seviyeye yükselmiştir. Bonjour ve ark. (2015) yaptıkları diğer bir çalışmada, toplu konutlarda yaşayan kemik kırılganlık riski altında olan 60 yaş ve üzeri kadınların serum 25(OH)D vitamini seviyeleri 12 hafta boyunca her gün 400 IU (10 µg) vitamin D3 ve 800 mg Ca ile zenginleştirilmiş yoğurt tüketenlerde, zenginleştirilmemiş 0 µg D3 ve 280 mg Ca içeren kontrol yoğurdunu tüketenlere göre yaklaşık dört kat daha fazla 112 bulmuşlardır. Jafari ve ark. (2016) tarafından yapılan bir çalışmada ise, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların serum 25(OH)D vitamini seviyeleri zenginleştirilmemiş yoğurt tüketen kontrol grubuna göre anlamlı olarak artmış olup yeterli D vitamini (serum 25(OH)D >75 nmol/L) düzeyini %20’den %50’ye yükseltmiştir. Benzer bir şekilde bu çalışmada da, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların serum 25(OH)D vitamini seviyelerinin kontrol, konvansiyonel yoğurt ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen gruplardaki kadınlara kıyasla anlamlı yükseldiği tespit edildi (p<0,05). Gastrointestinal sistemin D vitamini emiliminde aktif bir rol oynadığı uzun yıllardır bilinmektedir. Son çalışmalar, probiyotik takviyesinin konakçıdaki D vitamini reseptörlerinin ekspresyonunu ve aktivitesini arttırabileceğini göstermektedir (Shang ve Sun, 2017). Dokuz hafta boyunca günde iki kez L. reuteri NCIMB 30242 (2,9x109 kob/g) takviyesi verilen hiperkolesterolemik bireylerin serum serum 25(OH)D seviyesinin plasebo grubuna kıyasla anlamlı olarak arttığı gösterilmiştir (Jones ve ark., 2013). Bu bulgular oral yoldan verilen probiyotik suşunun serum D vitamini seviyesini iyileştirdiğini göstermektedir (Shang ve Sun, 2017). Benzer bir şekilde bu çalışmada da, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların ise serum 25(OH)D vitamini seviyelerinin diğer gruplara kıyasla anlamlı olarak en fazla yükseldiği tespit edildi (p<0,05). Bundan dolayı, probiyotik takviyesinin konakçıdaki D vitamini emiliminde aktif bir rol oynadığı düşünülmektedir. D vitamini eksikliği ve yetersizliği olan postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserit üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Moghassemi ve Marjani, 2014). D vitamini eksikliği olan premenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, ilk iki ay haftada 50.000 IU D vitamini takviyesi ve sonraki 10 ay boyunca ayda 50.000 IU D vitamini takviyesinin HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserit seviyelerini iyileştirmediği ancak, metabolik sendromu olan bireylerin HDL kolesterol seviyesini yükselttiği gösterilmiştir (Ramly ve ark., 2014). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 113 IU D vitamini takviyesi verilen grubun trigliserit seviyeleri plasebo grubuna göre anlamlı olarak azalmıştır. D vitamini takviye verilen grubun kolesterol seviyesi 10 mg/L azalmasına rağmen iki grup arasındaki farkın anlamsız olduğu tespit edilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Khosravi ve ark. (2018) tarafından yapılan bir çalışmada, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserit üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir. Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın yaptıkları bir çalışmada, tip 2 diyabetli hastalar 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmemiş sade yoğurt içeceği (Doogh) (170 mg Ca/250 mL) tüketenlerin total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserit seviyeleri zenginleştirilmemiş sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir. Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol seviyeleri kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediğini tespit edildi (p>0,05). On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların kontrol grubuna kıyasla HDL kolesterol seviyelerinin anlamlı olarak arttığı (p<0,05) ancak, trigliserit, total kolesterol ve LDL kolesterol seviyelerinin anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). Bu çalışmaya benzer bir şekilde başka bir çalışmada da, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların total kolesterol, HDL kolesterol, LDL kolesterol ve trigliserit seviyelerinin kontrol grubuna göre anlamlı olarak değişmediği gösterilmiştir (Jafari ve ark., 2016). Çalışmalar arasındaki farklılıkların nedenleri çalışmaya katılan bireylerin yaş, cinsiyet gibi kişisel özellikleri, vücut ağırlıkları, beslenme alışkanlıkları ve çevresel koşullardaki farklılıklar ile açıklanabilir. D vitamini eksikliği ve yetersizliği olan postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin açlık kan şekeri üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Moghassemi ve Marjani, 2014). Yapılan başka bir randomize kontrollü çalışmada ise, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin açlık kan şekeri, insülin düzeyi ve insülin direnci üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Khosravi ve ark., 2018). D 114 vitamini eksikliği olan obez bireylere kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte üç ay boyunca D vitamini takviyesinin (haftada 25.000 IU D vitamini) insülin duyarlılığında anlamlı bir iyileşme ile ilişkili olduğunu göstermiştir (Cefalo ve ark., 2018). Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin açlık kan şekeri ve insülin düzeyi zenginleştirilmemiş sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) tüketenlere kıyasla anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir. D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh tüketenlerin HbA1C değerleri başlangıç değerlerine kıyasla anlamlı olarak azalmasına rağmen zenginleştirilmemiş sade Doogh tüketenlerle karşılaştırıldığında anlamlı bir farklılık gösterilememiştir (Shab-Bidar ve ark., 2011). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direncinin kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak azaldığı (p<0,05) ancak, açlık glukoz düzeyleri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı tespit edildi (p>0,05). Bu durum, çalışmaya dahil edilen bireylerdeki kişisel farklılıklar ile açıklanabilir. Başka bir çalışmada ise, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların açlık glukoz düzeyi, insülin düzeyi ve insülin direnci kontrol grubuna göre anlamlı olarak azalmış ancak, HbA1C değerleri arasında anlamlı bir farklılık saptanmamıştır (Jafari ve ark., 2016). Ayrıca, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların kontrol grubuna kıyasla açlık glukoz düzeyi, HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direncinin anlamlı olarak azaldığı tespit edildi (p<0,05). Bu sonuçlar, D vitamini ile birlikte probiyotik takviyesinin diyabet riskinin azalmasına katkıda bulunabileceğini düşündürmektedir. 5.10. Gruplara Ait Kan Basıncı Bulgularının Değerlendirilmesi Yüksek tansiyon, dünya genelinde yaklaşık bir milyar insanı etkileyen bir sağlık sorunu olmakla kalmayıp aynı zamanda önemli bir kardiyovasküler morbidite ve mortalite sebebidir (Buendia ve ark., 2018). Yaşam boyunca hipertansiyona yakalanma riskinin yaklaşık %90 olduğu tahmin edilmektedir (Wang ve ark., 2015). 115 Yoğurt, süt proteinleri proteolitik laktik asit bakterileri tarafından katalize edildiğinde izolösin-prolin-prolin ve valin-prolin-prolin gibi biyolojik olarak aktif peptitlerin oluşturduğu fermentasyon yoluyla yapılır. İzolösin-prolin-prolin ve valin- prolin-prolinin kan basıncının, sıvı ve elektrolit dengesinin ana düzenleyicisi olan anjiyotensin dönüştürücü enzimi inhibe ederek antihipertansif etkileri arttırdığı gösterilmiştir. Bu etkiler in vitro ve hipertansif ratlarda gösterilmiştir (Buendia ve ark., 2018). Yapılan ilk çalışmalar, yoğurt gibi fermente süt ürünlerinin düzenli tüketiminin aterosklerotik vasküler hastalık riskinin daha düşük olması (Mann, 1974) ve hipertansif hastalarda arteriyel sertliği azalması ile ilişkili olduğunu ortaya koymuştur (Jauhiainen ve ark., 2007). Yüksek kan basıncı olmayan bireyler arasında yapılan prospektif çalışmalarda, yoğurt tüketimi ile kardiyovasküler hastalık belirteçleri arasında ters bir ilişki bulunmuştur (Ivey ve ark., 2011; Tavani ve ark., 2002). Yaşlı bir Akdeniz popülasyonu üzerinde yapılan bir çalışmada, yoğurt tüketimi daha iyi bir kardiyovasküler risk parametreleri ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Creus-Cuadros ve ark., 2017). Hipertansif erişkinler üzerinde yapılan bir çalışmada, ayda <1 porsiyon yoğurt tüketenlere kıyasla >2 porsiyon/hafta yoğurt tüketen kadınların %17, erkeklerin %21 daha düşük kardiyovasküler hastalık riski altında olduğu belirtilmiştir (Buendia ve ark., 2018). Başka bir çalışmada, haftada >1 porsiyon yoğurt tüketmenin 10 yıllık takip süresi sonunda düşük sistolik kan basıncı ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Wang ve ark., 2015). Diğer çalışmalarda da yoğurt tüketiminin kan basıncı dahil olmak üzere kardiyometabolik riskteki azalmalar ile ilişkili olduğu bulunmuştur (Azadbakht ve ark., 2005; Babio ve ark., 2015; Mozaffarian ve ark., 2011; Soedamah-Muthu ve ark., 2011; Tong ve ark., 2011). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca 200 g yoğurt tüketen kadınların sistolik kan basınçlarının çalışmanın ilk gününe kıyasla anlamlı olarak azaldığı (p<0,05) ancak, kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). Bu durumu, kontrol grubunda olan bazı kadınların günlük diyetlerinde düzenli olarak yoğurt tüketmesinin ve çalışmanın sadece yüksek kan basıncı olan bireyler arasında yapılmamasının sonucu etkilemiş olabileceği düşünülmektedir. Klinik çalışmaların meta analizine göre, probiyotik alımının kontrol grubuna göre sistolik kan basıncını anlamlı olarak 3,56 mmHg azaltmıştır. Aynı zamanda, tek bir probiyotik suşuna kıyasla çoklu probiyotik alımının sistolik kan basıncını anlamlı 116 olarak azalttığı gösterilmiştir. Günlük alınan probiyotik dozunun ise sistolik kan basıncını azaltmada önemli bir etkisinin olmadığı belirtilmiştir. Bununla birlikte alt grup analizlerinden elde edilen bulgular, günlük alınan probiyotik dozun >1011 kob/g olduğunda kan basıncındaki azalmanın daha yüksek olabileceğini göstermiştir (Khalesi ve ark., 2014). NHANES 1999-2014 verileri kullanılarak yapılan bir çalışmada, probiyotik takviyesi veya yoğurt ile probiyotik alımı 1,48 mmHg daha düşük sistolik kan basıncı ile ilişkilendirilmiştir (Lau ve ark., 2019). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların sistolik kan basınçları çalışmanın ilk gününe kıyasla azalmasına rağmen, kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). Bu durum, çalışmalar arasındaki müdahale öncesindeki sistolik kan basınçlarındaki farklılıklar ile açıklanabilir. Her ne kadar bazı gözlemsel çalışmalar (Sulistyoningrum ve ark., 2013) D vitamini düzeyleri ile tansiyon arasındaki ters ilişkiyi bildirmiş olsa da klinik çalışmalardan elde edilen veriler tutarsızdır. D vitamini eksikliği ve yetersizliği olan postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin sistolik kan basıncı üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Moghassemi ve Marjani, 2014). Dalbeni ve ark. (2014) tarafından yapılan bir çalışmada, kalp yetmezliği olan hastalara altı ay boyunca verilen günlük 4.000 IU D vitamini takviyesi plasebo grubuna kıyasla sistolik kan basıncını anlamlı olarak azaltmıştır. D vitamini eksikliği olan tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 5.000 IU D vitamini takviyesinin sistolik kan basıncını 4.5 mmHg azalttığı gösterilmiştir (Al- Sofiani ve ark., 2015). Başka bir çalışmada, üç ay boyunca verilen D vitamini takviyesi (1.000, 2.000 veya 4.000 IU) plasebo grubuna kıyasla sistolik kan basıncını anlamlı olarak azaltmıştır. Etkinin büyüklüğü daha yüksek kolekalsiferol dozları ile daha yüksek bulunmuştur. Başlangıç ile üç ay sonundaki sistolik kan basıncı farkı plasebo grubunda +1,7 mmHg, günde 1.000 IU D vitamini verilen grupta -0.66 mmHg, günde 2.000 IU D vitamini verilen grupta -3,4 mmHg ve günde 4.000 IU D vitamini verilen grupta -4,0 mmHg olarak saptanmıştır. Ayrıca, serum 25(OH)D seviyesindeki her 1 ng/mL’lik artış için sistolik basınçta 0,2 mmHg’lik anlamlı bir azalma olduğu görülmüştür (Forman ve ark., 2013). 117 Başka bir çalışmada ise yüksek dozlarda D vitamini takviyesinin sistolik kan basıncı üzerinde yararlı bir etkisi gösterilememiştir (Wamberg ve ark., 2013). D vitamini eksikliği olan premenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, ilk iki ay haftada 50.000 IU D vitamini takviyesi ve sonraki 10 ay boyunca ayda 50.000 IU D vitamini takviyesi verilen grubun sistolik kan basıncı anlamlı olarak değişmiştir ancak, plasebo ile karşılaştırıldığında anlamlı fark görülmemiştir (Ramly ve ark., 2014). Sağlıklı postmenopozal kadınlara altı ay boyunca verilen günlük düşük doz (400 IU) ve yüksek doz (2.500 IU) D vitamini takviyelerinin sistolik kan basıncındaki değişiklikler üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Gepner ve ark., 2015). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin sistolik kan basıncı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). D vitamini eksikliği olan tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde 5.000 IU D vitamini takviyesi verilen grupta sistolik kan basıncı azalırken, plasebo verilen grupta artmıştır (Al-Sofiani ve ark., 2015). Khosravi ve ark. (2018) tarafından yapılan bir çalışmada, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin sistolik kan basıncı üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir. Gözlemsel çalışmalar, Ca alımının hipertansiyon ile ters ilişkili olduğunu göstermiştir (Zhu ve ark., 2013). D vitamini eksikliği olan yaşlı kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 1.200 mg Ca ve 800 IU D vitamini takviyesi alan kadınların günlük 1.200 mg Ca alan kadınlara göre sistolik kan basınçlarında anlamlı olarak %9,3 azalma olduğu bildirilmiştir (Pfeifer ve ark., 2001). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların sistolik kan basınçları çalışmanın ilk gününe kıyasla anlamlı olarak azalmasına rağmen (p<0,05), kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). Benzer bir şekilde, 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların da sistolik kan basınçlarının kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi. Bu çalışmaya benzer bir şekilde Shab-Bidar ve ark. (2011)’nın tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yaptıkları bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin sistolik kan basıncı değerleri başlangıç değerine kıyasla anlamlı olarak 118 azalmıştır. Ancak, D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh ile sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) tüketenlerin sistolik kan basıncı değerleri karşılaştırıldığında gruplar arasında anlamlı bir farklılık olmadığı saptanmıştır. Jafari ve ark. (2016) tarafından yapılan bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen diyabetik postmenopozal kadınların sistolik kan basıncı değerlerinin kontrol grubuna göre anlamlı olarak değişmediği gösterilmiştir. Klinik çalışmaların meta analizine göre, probiyotik alımının kontrol grubuna göre diyastolik kan basıncını anlamlı olarak 2,38 mmHg azaltmıştır. Aynı zamanda, tek bir probiyotik suşuna kıyasla çoklu probiyotik alımının diyastolik kan basıncını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Günlük alınan probiyotik dozunun ise diyastolik kan basıncını azaltmada önemli bir etkisinin olmadığı belirtilmiştir (Khalesi ve ark., 2014). NHANES 1999-2014 verileri kullanılarak yapılan bir çalışmada, probiyotik takviye veya yoğurt ile probiyotik alımı 0.86 mmHg daha düşük diyastolik kan basıncı ile ilişkilendirilmiştir (Lau ve ark., 2019). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların diyastolik kan basınçlarının kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). 18-45 yaş arası polikistik over sendromu olan kadınlara 12 hafta boyunca günlük 12.000 IU D vitamini takviyesinin plasebo grubuna göre diyastolik kan basıncını anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir (Raja-Khan ve ark., 2014). D vitamini eksikliği ve yetersizliği olan postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günlük 2.000 IU D vitamini takviyesinin diyastolik kan basıncı üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Moghassemi ve Marjani, 2014). Yüksek dozlarda D vitamini takviyesinin diyastolik kan basıncı üzerinde yararlı bir etkisi gösterilememiştir (Wamberg ve ark., 2013). Başka bir çalışmada da, üç ay boyunca verilen D vitamini takviyesinin (1.000, 2.000 veya 4.000 IU) diyastolik kan basıncı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Forman ve ark., 2013). Yapılan başka bir çalışmada da, D vitamini eksikliği olan tip 2 diyabetli hastalara günde 5.000 IU D vitamini takviyesinin diyastolik kan basıncı üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Al-Sofiani ve ark., 2015). Sağlıklı postmenopozal kadınlara altı ay boyunca verilen günlük 119 düşük doz (400 IU) ve yüksek doz (2.500 IU) D vitamini takviyelerinin diyastolik kan basıncındaki değişiklikler üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Gepner ve ark., 2015). Metabolik sendromlu bireyler üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 16 hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin diyastolik kan basıncı üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı gösterilmiştir (Salekzamani ve ark., 2016). Benzer bir şekilde, aşırı kilolu/obez kadınlara altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesinin diyastolik üzerinde önemli bir etkisi olmadığı gösterilmiştir (Khosravi ve ark., 2018). D vitamini eksikliği olan yaşlı kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca günlük 1.200 mg Ca ve 800 IU D vitamini takviyesi alan kadınlar ile günlük 1.200 mg Ca alan kadınların diyastolik kan basınçları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark saptanmamıştır (Pfeifer ve ark., 2001). Bu çalışmada ise, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların diyastolik kan basınçlarının kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi (p>0,05). Benzer bir şekilde, 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların da diyastolik kan basınçlarının kontrol grubuna kıyasla anlamlı olarak değişmediği tespit edildi. Bu çalışmaya benzer bir şekilde Tip 2 diyabetli hastalar üzerinde yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, 12 hafta boyunca günde iki kez D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh (170 mg Ca ve 500 IU D vitamini/250 mL) tüketenlerin diyastolik kan basıncı değerleri başlangıç değerine kıyasla anlamlı olarak azalmıştır. Ancak, D vitamini ile zenginleştirilmiş Doogh ile sade Doogh (170 mg Ca/250 mL) tüketenlerin diyastolik kan basıncı değerleri karşılaştırıldığında gruplar arasında anlamlı bir farklılık olmadığı saptanmıştır (Shab-Bidar ve ark., 2011). Tip 2 diyabetli hastalarda üç ay boyunca D vitamini takviyesi (iki ay boyunca haftada 45.000 IU D vitamini ve son bir ayda tek bir doz 45.000 IU D vitamini) plasebo grubuna kıyasla diyastolik kan basıncını anlamlı olarak iyileştirmiştir (Al- Zahrani ve ark., 2014). Diyabetik postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan başka bir çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen kadınların diyastolik kan basıncı zenginleştirilmemiş az yağlı yoğurt tüketenlere kıyasla anlamlı olarak değişmediği gösterilmiştir (Jafari ve ark., 2016). 120 5.11. Gruplara Ait Yaşam Kalitesi Düzeylerinin Değerlendirilmesi Sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi, fiziksel ve zihinsel alanları içeren sağlık durumunun küresel bir göstergesidir. Sağlıkla ilişkili yaşam kalitesinin azalması, özellikle yaşlı erişkinlerde, sağlık hizmetlerinin daha fazla kullanılması ve mortalitenin artmasıyla ilişkilendirilmiştir. Birkaç biyolojik mekanizma, yoğurt tüketiminin doğrudan veya dolaylı olarak sağlıkla ilişkili yaşam kalitesini etkileyebileceğini göstermektedir. Yoğurt tüketimi daha iyi bir beslenme kalitesi ve daha düşük vücut ağırlığı artışı ile ilişkili olduğundan dolayı, yoğurt tüketimi ile sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi arasında potansiyel bir ilişki olabilir. Ayrıca, hipertansiyon tedavisi yaşam kalitesinin azalması ile ilişkilidir. Yoğurt tüketimi ise düşük kan basıncı ile ilişkilendirilmiştir. Ek olarak, osteomusküler hastalığın yaşam kalitesi üzerinde olumsuz etkiye sahip olan sağlık sorunlarından birisi olduğu bilinmektedir. Yoğurt ise kemik koruyucusu olan Ca bakımından zengindir (Lopez- Garcia ve ark., 2015). Yapılan bir çalışmada, 12 yaşından 17 yaşına kadar beş yıllık takip sonucunda ergen erkek çocuklarda yoğurt tüketiminin sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi puanlarının daha yüksek olduğu gösterilmiştir (Gopinath ve ark., 2016). Başka bir çalışmada ise, 3,5 yıllık takip sonucunda yoğurt tüketimi ile yaşam kalitesi bileşenleri arasında bir ilişki bulunmadığı saptanmıştır (Lopez-Garcia ve ark., 2015). Yoğurt tüketimi yüksek olan grup içersinde hipertansif ve diyabet hastası birey sayısının daha fazla olmasının ve tüketmeyenlere kıyasla diyetlerinin daha fazla ilave şeker içermesinin sonucu etkileyebileceği düşünülmektedir. Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca 200 g yoğurt tüketen kadınların SF-36 yaşam kalitesi skorları ilk güne kıyasla anlamlı olarak yükselmiştir (p<0,05). Kontrol grubu ile ikili karşılaştırma yaptığımızda ise enerji seviyesi ve ruhsal sağlık skorlarının anlamlı olarak arttığı (p<0,05); fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, ağrı ve genel sağlık skorlarının istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte arttığı tespit edildi (p>0,05). Bu durumu, kontrol grubunda olan bazı kadınların günlük diyetlerinde düzenli olarak yoğurt tüketmesi ve kadınların yaş, fiziksel aktivite, maddi gelir durumu gibi kişisel faktörler etkilemiş olabilir. 121 Çalışmalar, düşük serum 25(OH)D vitamin düzeyinin duygusal sorunlara katkıda bulunabileceğini göstermiştir (Jafari ve Amiri, 2016). Jalili ve ark. (2019) tarafından yapılan randomize kontrollü bir çalışmada, altı hafta boyunca haftada 50.000 IU D vitamini takviyesi verilen irritabl barsak sendromlu hastaların plasebo grubuna kıyasla yaşam kalitesi skorlarının iyileştiği gösterilmiştir. D vitamini eksikliği olan diyabetik nöropatili hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, intramüsküler olarak tek bir dozda verilen 600.000 IU D vitamininin yaşam kalitesini arttırdığı gösterilmiştir (Alam ve ark., 2017). Motsinger ve ark. (2012)’nın yaptıkları kesitsel bir çalışmada, düşük D vitamini (<400 IU/gün) alan kadınların yaşam kalitesi skorlarının daha yüksek (>400 IU/gün) alanlara kıyasla anlamlı olarak daha düşük olduğu gösterilmiştir. D vitamini eksikliği olan premenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir çalışmada, ilk iki ay haftada 50.000 IU D vitamini takviyesi ve sonraki 10 ay boyunca ayda 50.000 IU D vitamini takviyesinin SF-36 yaşam kalitesi alt ölçeği parametrelerinden genel sağlık skorlarını iyileştirdiği ancak, plasebo ile karşılaştırıldığında anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır. Diğer yandan enerji seviyesi/vitalite ve emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının anlamlı olarak iyileştiği gösterilmiştir (Ramly ve ark., 2014). Chao ve ark. (2014) tarafından yapılan bir çalışmada, serum 25(OH)D vitamin seviyesindeki 100 nmol/L’lik artışın sağlıkla ilişkili yaşam kalitesi skorlarında ortalama %29’luk bir artışla ilişkili olduğu bildirilmiştir. Kronik ağrısı bulunan ve serum 25(OH)D seviyesi 30 ng/mL’nin altında olan ABD gazileri üzerinde yapılan bir çalışmada, üç ay boyunca serum 25(OH)D seviyesi 20-29 arasında olanlara günlük 1.200 IU D3 vitamini 20 ng/mL’nin altında olanlara haftalık 50.000 IU D2 vitamini takviyesi verilmiştir. Tüm katılımcıların %64,3’ü üç veya daha fazla alanda temel kronik ağrıya sahipken, D vitamini desteğinden sonra bu oran %53,6’ya doğru anlamlı olarak azalmıştır. Ayrıca, sağlıklı ilişkili yaşam kalitesinin anlamlı olarak iyileştiği ve gruplar arasındaki iyileşmelerdeki farkın anlamlı olmadığı belirtilmiştir (Huang ve ark., 2013). Jafari ve Amiri (2016) tarafından tip 2 diyabetli postmenopozal kadınlar üzerinde yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, 12 hafta boyunca her gün 2.000 IU D vitamini ile zenginleştirilmiş az yağlı yoğurt tüketen kadınların zenginleştirilmemiş az yağlı yoğurt tüketenlere kıyasla yaşam kalitesi skorlarında iyileşme görülmüştür. Hastaların yaşam kalitesini etkilediği düşünülen yaş, menopoz 122 süresi ve diyabet süresi ayarlandıktan sonra D vitamini ile zenginleştirilmiş yoğurt tüketen kadınların SF-36 yaşam kalitesi alt ölçeği parametrelerinden fiziksel performans, ağrı ve enerji seviyesi/vitalite skorlarının anlamlı olarak iyileştiği gösterilmiştir. Bu çalışmada da, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların SF-36 yaşam kalitesi skorları ilk güne kıyasla anlamlı olarak yükselmiştir (p<0,05). Kontrol grubu ile ikili karşılaştırma yaptığımızda ise fiziksel fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, ağrı, enerji seviyesi, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorlarının anlamlı olarak arttığı; sosyal fonksiyon ve emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarının istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte arttığı tespit edildi (p>0,05). Ayrıca, 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların, 200 g konvansiyonel yoğurt tüketenlere kıyasla ağrı, enerji seviyesi, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorlarının anlamlı olarak iyileştiği tespit edildi (p<0,05). 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketenlere kıyasla fiziksel fonksiyon, ağrı, enerji seviyesi, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorlarının anlamlı olarak yükseldiği tespit edildi (p<0,05). 12 hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların SF-36 yaşam kalitesi skorlarına bakıldığında ise kontrol grubuna ve 200 g yoğurt tüketen gruba kıyasla tüm alt parametrelerinin anlamlı olarak yükseldiği tespit edildi (p<0,05). Ayrıca, 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketen kadınların probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketenlere kıyasla fiziksel fonksiyon, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, enerji seviyesi, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorlarının anlamlı olarak arttığı tespit edildi (p<0,05). D vitamini probiyotik takviyesi ile birlikte verildiğinde gözlemlenen en fazla artışın, hem probiyotik bakterilerin olumlu etkilerinden hem de probiyotiklerin D vitamini emilimini arttırarak serum D vitamini seviyesini yükseltmesinden kaynaklanabileceği düşünülmektedir. 5.12. Gruplara Ait Depresyon Düzeylerinin Değerlendirilmesi Her ne kadar depresyon çok faktörlü bir hastalık gibi gözükse de, son zamanlarda diyetin, zihinsel bozukluğun önlenmesi ve tedavisi için belirleyici bir 123 faktör olduğu gösterilmiştir. SUN (Seguimiento Universidad de Navarra) kohortunda yapılan bir çalışmada, kadınlarda yüksek oranda [>7 porsiyon/hafta (1 porsiyon=125g)] tam yağlı yoğurt tüketiminin azaltılmış depresyon riski ile ilişkili olduğu gösterilmiştir (Perez-Cornago ve ark., 2016). Bu çalışmada ise, günlük 200 g yoğurt tüketen kadınların depresyon ve anksiyete skorlarında, kontrol grubuna kıyasla anlamlı bir iyileşme saptanmadı (p>0,05). Bu durumu, kontrol grubunda olan bazı kadınların günlük diyetlerinde düzenli olarak yoğurt tüketmesi etkilemiş olabilir. Benzer bir şekilde başka bir çalışmada da, yoğurt tüketimi ile depresif belirtiler arasında anlamlı bir ilişki olmadığı gösterilmiştir (Yu ve ark., 2018). Toplumun yaklaşık %20’sinin yaşamlarının bir anında depresyon yaşayacağı tahmin edilmektedir (Kessler ve ark., 2005). Bu nedenle depresyonun önlenmesi ve tedavisi önemli bir konudur (Solem ve ark., 2017). Depresyon durumunda ilaç tedavisi etkili görünmektedir ancak, bu olumlu etkisi sadece şiddetli depresif kişilerde etkili olabilir. Bundan dolayı bilim insanları, bağırsak mikrobiyotasının nöropsikiyatrik semptomları etkileyebileceğini ve yeni tedavi seçenekleri için izlenebilir bir hedef olabileceğini belirtmektedir (Huang ve ark., 2016). Mikrobiyota ile anksiyete/depresyon arasındaki ilişki temel olarak hayvan modelleri kullanılarak incelenmiştir (Evrensel ve Ceylan, 2015). Hayvan çalışmaları, probiyotiklerin stres yanıtını değiştirebileceğini, depresyon ve anksiyete semptomlarını iyileştirebileceğini ileri süren kanıtlar sunmuştur (Bravo ve ark., 2011; Desbonnet ve ark., 2010; Dinan ve ark., 2013). Hayvanlar üzerinde yapılan çalışmaların sonuçları, probiyotik kullanımının plazma triptofan seviyelerinde bir artışa, frontal kortekste ve kortikal dopamin metabolitlerinde azalmış serotonin konsantrasyonlarına yol açabileceğini ve böylece depresif semptomları iyileştirebileceğini göstermektedir (Huang ve ark., 2016). Naseribafrouei ve ark. (2014)’nın insan dışkı örneklerini incelediği bir çalışmada, insan dışkı mikrobiyotası ile depresyon arasında potansiyel korelasyonlar gösterilmiştir. Messaoudi ve ark. (2011) tarafından yapılan bir randomize kontrollü çalışmada, 30 gün boyunca L. helveticus R0052 ve B. Longum R0175 verilen sağlıklı bireylerin plasebo grubuna kıyasla depresyon puanları da dahil olmak üzere psikolojik stres düzeylerinin azaldığı gösterilmiştir. Majör depresif bozukluğu olan hastalar üzerinde yapılan bir çalışmada, sekiz hafta boyunca probiyotik takviyesi alan hastaların plaseboya kıyasla Beck Depresyon Envanteri 124 skorlarının anlamlı olarak azaldığı gösterilmiştir (Akkasheh ve ark., 2016). Yapılan başka bir randomize kontrollü çalışmada da, plasebo grubuna kıyasla kalorisi azaltılmış bir diyet ile birlikte 24 hafta boyunca probiyotik takviyesinin kadınların depresyon skorlarında anlamlı bir düşüşe neden olduğu gösterilmiştir (Sanchez ve ark., 2017). Literatüre benzer şekilde bu çalışmada da, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların, kontrol grubuna kıyasla depresyon skorlarında anlamlı bir iyileşme saptandı (p<0,05) ancak, anksiyete skorlarında anlamlı bir ilişki tespit edilmedi (p>0,05). Ayrıca, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların konvansiyonel yoğurt tüketenlerle ikili karşılaştırmasına bakıldığında, probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların depresyon skorlarının anlamlı olarak iyileştiği tespit edildi (p<0,05). Bu çalışmaya benzer başka bir çalışmada, altı hafta boyunca probiyotik yoğurt veya probiyotik kapsül ile birlikte geleneksel yoğurt tüketen petrokimya işçilerinin depresyon anksiyetesi stres ölçeği skorlarında anlamlı bir iyileşme olduğu gösterilmiş ancak, sadece geleneksel yoğurt tüketen grupta anlamlı bir ilişki olmamıştır (Mohammadi ve ark., 2016). Probiyotiklerin etkinliği üzerine yapılan araştırmalarda, probiyotiklerin insan sağlığına ve refahına faydalı oldukları gösterilmiştir (Huang ve ark., 2016). Özellikle, probiyotiklerin bağırsak ve beyin arasındaki çift yönlü iletişimde önemli bir rol oynadığı bildirilmiştir (Dinan ve Cryan, 2013; Emge ve ark., 2016). Çalışmanın başlangıcında gruplar arasında depresyon skorlarında anlamlı bir farklılık yoktu (p>0,05). Bu nedenle çalışmanın sonuçlarına dayanarak, klinik olarak depresyon tanısı almayan bireylerde probiyotiklerin depresyon riskini azaltmaya katkıda bulunabileceği düşünülmektedir. Probiyotiklerin depresyon üzerindeki etkisini belirlemek amacıyla yapılan bir meta analiz çalışması da, klinik olarak depresyon tanısı almayan bireylerde depresyon riskini azaltmada probiyotiklerin rolünü desteklemektedir (Huang ve ark., 2016). Değiştirilebilir bir yaşam tarzı faktörü olarak diyet, depresif bozuklukların önlenmesini amaçlayan müdahaleler için bir hedef olabilir (Libuda ve ark., 2019). Aynı zamanda çalışmalar, düşük serum 25(OH)D vitamin düzeyinin ruhsal bozukluklara katkıda bulunabileceğini göstermiştir (Jafari ve Amiri, 2016). Bu durum, temel olarak üç kanıttan kaynaklanmaktadır. İlk olarak, depresif kişilerde serum D vitamini konsantrasyonlarının kontrollere göre daha düşük olması; ikincisi, duygu ve davranışları kontrol eden beynin limbik sistemi, beyincik ve korteksin 125 çeşitli bölümlerinde D vitamini reseptörlerinin bulunması; ve üçüncüsü, D vitamininin depresyonun patofizyolojisi ile ilgili olduğu tespit edilen immünoinflamatuar yolakları düzenlemede oynadığı önemli modülatör rolüdür (Vellekkatt ve Menon, 2019). Bugüne kadar birkaç meta analizde, klinik majör depresyon tanısı olmayan bireylerde D vitamininin depresif semptom skorları üzerindeki etkisi değerlendirilmiştir. Shaffer ve ark. (2014)’nın yaptıkları bir meta analizde, D vitamini takviyesinin klinik olarak anlamlı depresyonu olan hastalarda depresif belirtileri azaltmak için etkili olabileceğini bildirmişlerdir. Başka bir meta analizde, D vitamini takviyesi ile depresyonda istatistiksel olarak anlamlı bir iyileşme olduğu gösterilmiştir (Spedding, 2014). Benzer bir şekilde bu çalışmada da, D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların depresyon ve anksiyete skorlarında anlamlı bir iyileşme saptandı (p<0,05). Başka bir meta analizde ise, D vitamini takviyesinden sonra depresyonda anlamlı bir azalma görülmemiştir (Gowda ve ark., 2015). Ancak, Parker ve ark. (2017) D vitamini eksikliği ile depresyon arasında pozitif bir ilişki olduğuna dair yeterli kanıt olduğunu ve depresyonda olan bireyde D vitamini eksik ise D vitamini takviyesinin etkili bir tedavi olabileceğini bildirmişlerdir. Başka bir meta analizde, klinik olarak majör depresyon tanılı kişilerde D vitamini takviyesinin depresyon semptom skorlarını olumlu yönde etkilediği bildirilmiştir (Vellekkatt ve Menon, 2019). Benzer bir şekilde, psikiyatrik bozukluğu olan hastalarda D vitamini takviyesinin depresyon skorunu azalttığı gösterilmiştir (Jamilian ve ark., 2019). Ayrıca bu çalışmada, D vitamini ile birlikte probiyotik takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınların depresyon ve anksiyete skorlarının sadece D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketen kadınlara göre anlamlı olarak daha fazla iyileştiği saptandı. Bu sonuçlardan dolayı, klinik olarak depresyon tanısı almayan bireylerde D vitamini ile birlikte probiyotik takviyesi verildiğinde depresyon riskinin azaltılmasına daha fazla katkıda bulunabileceği düşünülmektedir. Bu çalışmaya benzer bir şekilde, polikistik over sendromlu kadınlara 12 hafta boyunca, iki haftada bir 50.000 IU D vitamini ve günlük 8x109 kob/g probiyotik takviyesinin kontrol grubuna kıyasla depresyon skorlarını anlamlı olarak iyileştirdiği saptanmıştır (Ostadmohammadi ve ark., 2019). Sonuç olarak, D vitamini eksikliği ve yetersizliğinin 50 yaş ve üzeri kadınların genel özellikleri, güneşe çıkma süreleri, giyim tarzları, probiyotik katkılı 126 gıda bilgileri, fiziksel aktivite düzeyleri, vücut bileşimi, antropometrik ölçümleri, kan basıncı bulguları, yaşam kalitesi ve depresyon düzeyleri ile ilişkisi şu şekildedir: • D vitamini eksikliği olan kadınların yaş ortalaması 55,72+5,31 yıl ve D vitamini yetersizliği 20-30 ng/mL olan kadınların yaş ortalaması 53,59+3,90 yıl olup aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulundu (p<0,05). • Kadınların D vitamini eksikliği ve yetersizliğine göre eğitim durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farklılık saptandı ve D vitamini yetersizliği olan kadınların eğitim durumları daha yüksek bulundu (p<0,05). • Kadınların medeni durumlarının, sigara içme ve alkol tüketme durumlarının serum D vitamini düzeyini etkilemediği tespit edildi (p>0,05). • D vitamini olan kadınların ailesinde osteoporoz hastası birey sayısının daha yüksek olduğu tespit edildi (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların %93,2’sinin, D vitamini yetersizliği olan kadınların ise %37,5’inin güneşe maruz kalmadığı tespit edildi. D vitamini düzeyleri ile güneşe maruz kalma arasında anlamlı bir ilişki bulundu (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların %33,1’inin, D vitamini yetersizliği olan kadınların ise %16,6’sının kapalı giyim tarzına sahip olduğu tespit edildi. D vitamini düzeyleri ile giyim tarzları arasında anlamlı bir ilişki saptandı (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların %57,6’sının, D vitamini yetersizliği olan kadınların ise %100’ünün probiyotik kavramını duyduğu tespit edildi (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların %41,2’sinin, D vitamini yetersizliği olan kadınların ise %100’ünün probiyotik içeren gıdaları tükettiği tespit edildi (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların %25,0’inin, D vitamini yetersizliği olan kadınların ise %50,0’sinin probiyotik katkılı gıdaların fiyatlarını uygun bulduğu tespit edildi (p>0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların fiziksel aktivite düzeyleri anlamlı olarak daha düşük bulundu (p<0,05). 127 • D vitamini eksikliği olan kadınların vücut ağırlığı, BKI, bel çevresi, kalça çevresi, bel/kalça oranı, vücut yağ yüzdesi (%), total vücut yağı (kg), yağsız vücut kütlesi anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). • Kadınların D vitamini düzeyleri ile vücut ağırlığı, BKI, bel çevresi, kalça çevresi, bel/kalça oranı, vücut yağ yüzdesi ve total vücut yağı arasında negatif korelasyon tespit edildi (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların sistolik kan basınçları anlamlı olarak daha yüksek bulunurken (p<0,05), diyastolik kan basınçları arasında anlamlı bir ilişki bulunmadı (p>0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların SF-36 yaşam kalitesi ölçeği alt parametrelerinden fiziksel fonksiyon, enerji seviyesi/canlılık/vitalite, ruhsal sağlık ve genel sağlık puanlarının ortalamaları daha düşük bulunurken (p<0,05), sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları ve ağrı puanlarının ortalamaları arasında anlamlı fark bulunmadı (p>0,05). • Kadınların D vitamini düzeyleri ile SF-36 yaşam kalitesi ölçeği al parametrelerinden fiziksel fonksiyon, enerji seviyesi/canlılık/vitalite, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorları arasında pozitif korelasyon tespit edildi. (p<0,05). • D vitamini eksikliği olan kadınların depresyon ve anksiyete skorları anlamlı olarak daha yüksek bulundu (p<0,05). • Kadınların D vitamini düzeyleri ile depresyon ve anksiyete skorları arasında negatif korelasyon tespit edildi (p<0,05). 50 yaş ve üzeri kadınlarda D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş yoğurdun günlük tüketiminin antropometrik ölçümler, kan basıncı ölçümü, bazı kan parametreleri, yaşam kalitesi ve depresyon üzerine etkilerinin sonuçları ise şu şekildedir: • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını, BKI’yi, total vücut yağını, vücut yağ yüzdesini, bel çevresini ve bel-kalça oranını anlamlı olarak azalttığı (p<0,05), istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte yağsız vücut kütlesini arttırdığı tespit edildi (p>0,05). 128 • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını, BKI’yi, total vücut yağını, vücut yağ yüzdesini, bel çevresini ve bel-kalça oranını anlamlı olarak azalttığı ve yağsız vücut kütlesini anlamlı olarak arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını, BKI’yi, total vücut yağını, vücut yağ yüzdesini, bel çevresini ve kalça çevresini anlamlı olarak azalttığı ve yağsız vücut kütlesini anlamlı olarak arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla vücut ağırlığını, BKI’yi, total vücut yağını, vücut yağ yüzdesini, bel çevresini, kalça çevresini ve bel-kalça oranını anlamlı olarak azalttığı ve yağsız vücut kütlesini anlamlı olarak arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin, 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketimine kıyasla vücut ağırlığını anlamlı olarak azalttığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin serum 25(OH)D vitamin seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin serum 25(OH)D vitamin seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin serum 25(OH)D vitamin seviyesini istatistiksel olarak anlamlı arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin serum 25(OH)D vitamin seviyesini istatistiksel olarak anlamlı arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin, 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt 129 tüketimine kıyasla serum 25(OH)D vitamin seviyesini istatistiksel olarak anlamlı arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla HDL kolesterol seviyesini anlamlı olarak arttırdığı (p<0,05) ancak, trigliserit, total kolesterol ve LDL kolesterol seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketimine kıyasla trigliserit, total kolesterol, LDL kolesterol ve HDL kolesterol seviyesi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla açlık kan glukozu, HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direnci üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla açlık kan glukozu, HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direnci üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). 130 • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direncini istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde azalttığı (p<0,05), açlık kan glukozunu da istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte azalttığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla açlık kan glukozu, HbA1C, açlık insülin düzeyi ve insülin direncini istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde azalttığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla sistolik ve diyastolik kan basınçları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla sistolik ve diyastolik kan basınçları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla sistolik ve diyastolik kan basınçları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla sistolik ve diyastolik kan basınçları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla enerji seviyesi ve ruhsal sağlık skorlarını anlamlı olarak arttığı (p<0,05); fiziksel fonksiyon, sosyal fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, emosyonel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, ağrı ve genel sağlık skorlarının istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte arttığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla fiziksel fonksiyon, fiziksel sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları, ağrı, enerji seviyesi, ruhsal sağlık ve genel sağlık skorlarını anlamlı olarak arttığı (p<0,05); sosyal fonksiyon ve emosyonel 131 sorunlara bağlı rol kısıtlılıkları skorlarını istatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte arttırdığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla SF-36 yaşam kalitesi ölçeği tüm alt parametre skorlarının istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde arttığı tespit edildi. • On iki hafta boyunca 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla depresyon ve anksiyete skorları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla depresyon skorlarını istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde arttırdığı (p<0,05) ancak, anksiyete skorları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı tespit edildi (p>0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla depresyon ve anksiyete skorlarını istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin kontrol grubuna kıyasla depresyon ve anksiyete skorlarını istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde arttırdığı tespit edildi (p<0,05). • On iki hafta boyunca 400 IU D vitamini ve probiyotik takviye edilmiş 200 g yoğurt tüketiminin, 400 IU D vitamini takviye edilmiş yoğurt tüketimine kıyasla depresyon ve anksiyete skorlarını istatistiksel olarak anlamlı bir şekilde arttırdığı tespit edildi (p<0,05). D vitamini eksikliği ve yetersizliğinin çeşitli akut ve kronik hastalıklar için bir risk faktörü olmasından dolayı önlenmesi dünya genelinde büyük önem taşımaktadır. D vitamini eksikliğini toplum düzeyinde iyileştirmenin en uygun yolu gıda zenginleştirmesi olarak görünmektedir. Literatürde, D vitamini ile zenginleştirilmiş probiyotik yoğurt üretimi ve/veya D vitamini ile zenginleştirilmiş yoğurdun metabolik etkilerini inceleyen bir çalışmaya rastlanmamıştır. Türkiye’de D vitamini eksikliğinin önlenmesi açısından zenginleştirilmiş ürünlere ihtiyaç olduğundan dolayı D vitamini ile zenginleştirilmiş probiyotik yoğurda yönelik bir ön çalışma olarak gerçekleştirilen bu araştırma ilk olma özelliği taşımaktadır. Çalışmadan elde 132 edilen tüm veriler değerlendirildiğinde, D vitamini ile birlikte probiyotik takviyesinin genel sağlık, iyilik haline daha fazla yararlı olabileceği ve daha sağlıklı bir yaşam sürmek için güvenli bir yol olabileceği ön görülmektedir. Ancak, bu olumlu etkileri olan uygulamayı toplum genelindeki her yaş ve cinsiyet grubuna yaygınlaştırmak için çalışmaların arttırılması gerekmektedir. 133 6. KAYNAKLAR ACC (2017) American College of Cardiology. 2017 Guideline for the Prevention, Detection, Evaluation, and Management of High Blood Pressure in Adults. Journal of the American College of Cardiology, 23976; DOI: 10.1016/j.jacc.2017.07.745. Adami S, Bertoldo F, Braga V et al (2009) 25-hydroxy vitamin D levels in healthy premenopausal women: Association with bone turnover markers and bone mineral density. Bone 45: 423-426. Alam U, Fawwad A Shabeen F et al (2017) Improvement in neuropathy specific quality of life in patients with diabetes after vitamin D supplementation. Journal of Diabetes Research DOI: 10.1155/2017/7928083. Al-Musharaf S, Fouda MA, Turestani IZ et al (2018) Vitamin D deficiency prevalence and predictors in early pregnancy among Arab women. Nutrients 10(489): 1-12. Al-Sofiani ME, Jammah A, Racz M et al (2015) Effect of vitamin D supplementation on glucose control and inflammatory response in type II diabetes: A double blind, randomized clinical trial. International Journal of Endocrinology and Metabolism 13(1): 1-5. Al-Yamata FI, AlOtaibi F, Al-Bader MD et al (2019) The Effect clothing on vitamin D status, bone turnover markers, and bone mineral density in young kuwaiti females. International Journal of Endocrinology DOI: 10.1155/2019/6794837. Al-Zahrani MK, Elnasieh AM, Alenezi FM et al (2014) A 3-month oral vitamin D supplementation marginally improves diastolic blood pressure in Saudi patients with type 2 diabetes mellitus. International Journal of Clinical and Experimental Medicine 7(12): 5421-5428. Akkasheh G, Kashani-Poor Z, Tajabadi-Ebrahimi M et al (2016) Clinical and metabolic response to probiotic administration in patients with major depressive disorder: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Nutrition 32(3): 315-320. Albertson AM, Holschuh NM, Eldridge AL (2007) Yogurt consumption in the United States: Effect on nutrient intakes and body measures in adults 19+ years. The FASEB Journal 21(6). Altieri B, Muscogiuri G, Barrea L et al (2017) Does vitamin D play a role in autoimmune endocrine disorders? A proof of concept. Reviews in Endocrine & Metabolic Disorders 18: 335-346. Anand S, Kaysen GA, Chertow GM et al (2011) Vitamin D deficiency, self- reported physical activity and health-related quality of life: The comprehensive dialysis study. Nephrology Dialysis Transplantation 26(11): 3683-3688. Anderson JW, Gilliland SE (1999) Effect of fermented milk (yogurt) containing Lactobacillus acidophilus L1 on serum cholesterol in hypercholesterolemic humans. Journal of the American College of Nutrition 18(1): 43-50. 134 Apaydin M, Can AG, Kizilgun M et al (2018) The effects of single high-dose or daily low-dosage oral colecalciferol treatment on vitamin D levels and muscle strength in postmenopausal women. BMC Endocrine Disorders 18(48): 1-8. Arpa-Zemzemoğlu TE, Uludağ E, Uzun S (2019) Üniversite öğrencilerinin probiyotik bilgi düzeyi ve tüketim durumlarının belirlenmesi. Gıda 44(1): 118- 130. ANSES (2019) Ciqual French food composition table. https://ciqual.anses.fr/ (17.12.2019). Arunabh S, Pollack S, Yeh J et al (2003) Body fat content and 25- Hydroxyvitamin D levels in healthy women. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 88(1): 157-161. Aslan D, Köksel H (2003) Gıda zenginleştirilmesi ve bazı yaklaşımlar. STED 12(11): 418-420. Aspray TJ, Bowring C, Fraser W et al (2014) National osteoporosis society vitamin D guideline summary. Age and Ageing 43: 592-595. Atli T, Gullu S, Uysal et al (2005) The prevalence of Vitamin D deficiency and effects of ultraviolet light on vitamin D levels in Elderly Turkish population. Archives of Gerontology and Geriatrics 40(1): 53-60. Aydemir Ö, Güvenir T, Küey L ve ark (1997) Hastane anksiyete ve depresyon ölçeği Türkçe formunun geçerlilik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi 8(4): 280-287. Aypak C, Yıkılkan H, Dicle M et al (2013) Erişkin obez hastalarda D vitamini düzeyinin vücut kitle indeksi ile ilişkisi. Haseki Tıp Bülteni 51: 95-98. Azadbakht L, Mirmiran P, Esmaillzadeh A et al (2005) Dairy Consumption is inversely associated with the prevalence of the metabolic syndrome in Tehranian adults. The American Journal of Clinical Nutrition 82(3): 523-530. Babio N, Becerra-Tomas N, Martinez-Gonzalez MA et al (2015) Consumption of yogurt, low-fat milk, and other low-fat dairy products is associated with lower risk of metabolic syndrome incidence in an Elderly mediterranean population. The Journal of Nutrition 145(10): 2308-2316. Barengolts E, Smith ED, Reutrakul S et al (2019) The effect of probiotics yogurt on glycemic control in type 2 diabetes or obesity: A meta-analysis on nine randomized controlled trials. Nutrients 11(3): 671. Basaran S, Guzel R, Coskun-Benlidayi I et al (2007) Vitamin D status: Effects on quality of life in in osteoporosis among Turkish women. Quality of Life Research 16(9): 1491-1499. Bassatne A, Chakhtoura M, Saad R et al (2019) Vitamin D supplementation in obesity and during weight loss: A review of randomized controlled trials. Metabolism 92: 193-205. Batieha A, Khader Y, Jaddou H et al (2011) Vitamin D status in Jordan: Dress style and gender discrepancies. Annals of Nutrition & Metabolism 58(1): 10-18. Beydoun MA, Gary TL, Caballero BH et al (2008) Ethnic differences in dairy and related nutrient consumption among US adults and their association with obesity, central obesity, and the metabolic syndrome. The American Journal of Clinical Nutrition 87(6): 1914-1925. 135 Bischoff-Ferrari HA, Dawson-Hughes B, Orav EJ et al (2016) Monthly high- dose vitamin D treatment for the prevention of functional decline: A randomized clinical trial. JAMA Internal Medicine 176(2): 175-183. Boldo A, Campbell P, Luthra P et al (2010) Should the concentrations of vitamin D be masured in all patients with hypertension? Journal of Clinical Hypertension 12(3): 149-152. Bonjour JP, Benoit V, Payen F et al (2013) Consumption of yogurts fortified in vitamin D and calcium reduces serum Parathyroid hormone and markers of bone resorption: A double-blind randomized controlled trial in institutionalized Elderly women. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 98(7): 2915-2921. Borgeraas H, Johnson LK, Skattebu J et al (2018) Effects of probiotics on body weight, body mass index, fat mass and fat percentange in subjects with overweight or obesity: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Obesity reviews 19(2): 219-232. Botros RM, Sabry IM, Abdelbaky et al (2015) Vitamin D deficiency among healthy Egyptian females. Endocrinologia y Nutricion 62(7): 314-321. Bravo JA, Forsythe P, Chew MV et al (2011) Ingestion of Lactobacillus strain regulates emotional behavior and central GABA receptor expression in a mouse via the vagus nerve. National Academy of Sciences 108(38): 16050- 16055. Brock K, Huang WY, Fraser DR et al (2010) Low vitamin D status is associated with physical inactivity, obesity and low vitamin D intake in a large us sample of health middle-aged men and women. The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology 121(1-2): 462-466. Brown-Riggs C (2016) Nutrition and Health Disparities: The role of dairy in improving Minority health Outcomes. International Journal of Environmental Research and Public Health 13(28): 1-9. Brunkwall L, Orho-Melander M (2017) The gut microbiome as a target for prevention and treatment of hyperglycaemia in type 2 diabetes: From current human evidence to future possibilities. Diabetologia 60(6): 943-951. Bruyere O, Cavalier E, Reginster JY ( 2017) Vitamin D and osteosarcopenia: An update from epidemiologicial studies. Current Opinion 20(6): 498-503. Budhatoki S, Hidaka A, Yamaji T et al (2018) Plasma 25-hydroxyvitamin D concentrations and subsequent risk of total and site specific cancers in Japanese population: Large case-cohort study within Japan public health center-based prospective study cohort. BMJ 360: k671. Buendia JR, Li Y, Hu FB et al (2018) Regular yogurt intake and risk of cardiovascular disease among hypertensive adults. American Journal of Hypertension 31(5): 557-565. Burgaz A, Orsini N, Larsson SC et al (2011) Blood 25-hydroxyvitamin D concentrations and hypertension: A meta-analysis. Journal of Hypertension 29(4): 636-645. Buyukuslu N, Esin K, Hizli H et al (2014) Clothing preference affects vitamin D status of young women. Nutrition Research 34(8): 688-693. Cani PD, Delzenne NM (2009) The role of the gut microbiota in energy metabolism and metabolic disease. Current Pharmaceutical Design 15(13): 1546- 1558. 136 Cardoso S, Santos A, Guerra RS et al (2017) Association between serum 25- hidroxyvitamin D concentrations and ultraviolet index in Portuguese older adults: A cross-sectional study. BMC Geriatrics 17: 256. Carlson CR, Uriu-Adams JY, Chambers CD et al (2017) Vitamin D deficiency in pregnant Ukrainian women: Effects of alcohol consumption on vitamin D status. Journal of the American College of Nutrition 36(1): 44-56. Cefalo CMA, Conte C, Sorice GP et al (2018) Effect of vitamin D supplementation on obesity-induced insulin resistance: A double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Obesity 26(4): 651-657. Cembranel F, d’Orsi E, Wagner KJP et al (2019) Obesity and 25(OH)D serum concentrations are more important than vitamin D intake for changes in nutritional status indicators: A population- based longitudinal study in a state capital city in southern Brazil. Nutrients 11(10): 2366. Chan R, Chan D, Woo J et al (2011) Serum 25-hydroxyvitamin D and Parathyroid hormone levels in relation to blood pressure in a cross-sectional study in older Chinese men. Journal of Human Hypertension 26: 20-27. Chao YS, Ekwaru JP, Ohinmaa A et al (2014) Vitamin D and health-related quality of life in a community samples of older Canadians. Quality of Life Research 23(9): 2569-2575. Chen M, Sun Q, Giovannucci E et al (2014) Dairy consumption and risk of type 2 diabetes: 3 cohorts of US adults and an updated meta-analysis. BMC Medicine 12: 215. Chen Y, Zhu B, Wu X et al (2017) Association between maternal vitamin D deficiency and small for gestational age: Evidence from a meta-analysis of prospective cohort studies. BMJ Open 7: 1-9. Cheng S, Massaro JM, Fox, CS et al (2010) Adiposity, cardiometabolic risk, and vitamin D status: The Framingham Heart Study. Diabetes 59: 242-248. Cheng TYD, Millen AE, Wactawski-Wende J et al (2014) Vitamin D intake determines vitamin D status of postmenopausal women, particularly those with limited sun exposure. The Journal of Nutrition 144(5): 681-689. Cho YA, Kim J (2015) Effect of probiotics on blood lipid concentrations. Medicine 94(43): 1714. Chon SJ, Koh YK, Heo JY et al (2017) Effects of vitamin D deficiency and daily calcium intake on bone mineral density and osteoporosis in Korean postmenopausal woman. Obstetrics & Gynecology Science 60(1): 53-62. Chukwu EE, Nwaokorie FO, Yisau JI et al (2015) Assessment of the knowledge and perceptions of probiotics among medical Science students and practitioners in Lagos state. British Journal of Medicine & Medical Research 5(10): 1239-1246. Chung HJ, Yu JG, Lee IA et al (2016) Intestinal removal of free fatty acids from hosts by Lactobacilli for the treatment of obesity. Federation of European Biochemical Societies 6(1): 64-76. Civelek GM, Pekyavas NO, Cetin N et al (2014) Association of vitamin D deficiency with muscle strength and quality of life in postmenopausal women. Climacteric 17(4): 472-427. Craig CL, Marshall AL, Sjöström M et al (2003) International physical activity questionnaire: 12-country reliability and validity. Medicine and Science in Sport and Exercise 35(8): 1381-1395. 137 Creus-Cuadros A, Tresserra-Rimbau A, Quifer-Rada P et al (2017) Associations between both lignan and yogurt consumption and cardiovascular risk parameters in an elderly population: Observations from a cross-sectional approach in the PREDIMED study. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics 117(4): 609-622. Dalbeni A, Scaturro G, Degan M et al (2014) Effects of six months of vitamin D supplementation in patients with heart failure: A randomized double- blind controlled trial. Nutrition, Metabolism, and Cardiovascular Diseases 24(8): 861-868. Delzenne NM, Neyrinck AM, Backhed F et al (2011) Targeting gut microbiota in obesity: Effects of prebiotics and probiotics. Nature Reviews Endocrinology 7(11): 639-646. Demeke T, El-Gawad GA, Gillstedt M et al (2015) Lower bone mineral density in Somali women living in Sweden comared with African-Americans. International Osteoporosis Foundation DOI: 10.1007/s11657-015-0208-5. Demircioğlu E, Kaner G (2014) Süt ve türevleri laktoz intoleransının düşmanı mı? Yoksa bildiklerimiz yanlış mı? Güncel Gastroenteroloji 18(1): 89- 92. Desbonnet L, Garrett L, Clarke G et al (2010) Effects of the probiotics Bifidobacterium infantis in the maternal separation model of depression. Neuroscience 170(4): 1179-1788. Dinan TG, Cryan JF (2013) Melancholic microbes: A link between gut microbiota and depression? Neurogastroenterology and Motility 25(9): 713-719. Dinan TG, Stanton C, Cryan JF (2013) Psychobiotics: A novel class of psychotropic. Biological Psychiatry 74(10): 720-726. Donovan SM, Goulet O (2019) Introduction to the sixth global summit on the health effects of yogurt: Yogurt, more than the sum of lts parts. Advances in Nutrition 10(5):913-916. Drapeau V, Despres JP, Bouchard C et al (2004) Modifications in food-group consumption are related to long-term body-weight changes. The American Journal of Clinical Nutrition 80(1): 29-37. DTU (2019). Technical University of Denmark- National Food Institute. Danish food composition database. https://frida.fooddata.dk/food/search?q=yogurt (17.12.2019). Ecemis G, Atmaca A (2012) Quality of lie in premenopausal women with vitamin D deficiency and vitamin D insufficiency. Endocrine Abstracts 29: 225. Ejtahed HS, Mohtadi-Nia J, Homayouni-Rad A et al (2012) Probiotic yogurt improves antioxidant status in type 2 diabetic patients. Nutrition 28(5): 539-543. Ejtahed HS, Shab-Bidar S, Hosseinpanah F et al (2016) Estimation of Vitamin D intake based on a Scenario for fortification of dairy products with vitamin D in a Tehranian population, Iran. Journal of the American College of Nutrition 35(5): 383-391. El-Abbadi NH, Dao MC, Meydani SN (2014) Yogurt: Role in healthy and active aging. The American Journal of Clinical Nutrition 99(5): 1263-1270. Emge JR, Huynh K, Miller EN et al (2016) Modulation of the microbiota- gut-brain axis by probiotics in a murine model of inflammatory bowel disease. American Journal of Physiology gastrointestinal and Liver Physiology 310(11): 989-998. 138 Eroğlu-Samur G (2012) Vitaminler, Mineraller ve Sağlığımız. 2. Baskı Reklam Kurdu Ajansı, Ankara, s: 9. Ersoy N, Ersoy G (2017) D vitamini yetersizliği ve depresyon: Ne yapabiliriz? Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi 4(3): 1-14. Evrensel A, Ceylan ME (2015) The gut-brain axis: The missing link in depression. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience 13(3): 239-244. Fathi Y, Faghih S, Zibaeenezhad MJ et al (2016) Kefir drink leads to a similar weight loss, compared with milk, in a dairy-rich non-energy-restricted diet in overweighy or obese premenopausal women: A randomized controlled trial. European Journal of Nutrition 55(1): 295-304. Feng Q, Zhang H, Dong Z et al (2017) Circulating 25-hydroxyvitamin D and lung cancer risk and survival. Medicine 96(45): 1-6. Feng X, Guo T, Wang Y et al (2016) The vitamin D status and its effects on life quality among the Elderly in Jinan, China. Archives of Gerontology and Geriatrics 62: 26-29. Fidan F, Alkan BM, Tosun A (2014) Çağın pandemisi: D vitamini eksikliği ve yetersizliği. Türk Osteoporoz Dergisi 20: 71-74. Fijan S, Frauwallner A, Varga L et al (2019) Health professionals knowledge of probiotics: An international Survey. International Journal of Environmental Research and Public Health 16(17): 3128. Firouzi S, Majd HA, Ismail A et al (2017) Effect of multi-strain probiotics (multi-strain microbial cell preoaration) on glycemic control and other diabetes- related outcomes in people with type 2 diabetes: A randomized controlled trial. European Journal of Nutrition 56(4): 1535-1550. Forman JP, Scott JB, Ng K et al (2013) Effect of vitamin D supplementation on blood pressure in African-Americans. Hypertension 61(4): 779-785. G R, Gupta A (2014) Fortification of foods with vitamin D in India. Nutrients 6(9): 3601-3623. Gahruie HH, Eskandari MH, Mesbahi G et al (2015) Scientific and technical aspects of yogurt fortification: A review. Food Science and Human Wellness 4: 1-5. Gangloff A, Bergeron J, Lemieux I et al (2016) Changes in circulating vitamin D levels with loss of adipose tissue. Current Opinion in Clinical Nutrition and Metabolic Care 19(6): 464-470. Gannage-Yared MH, Chemali R, Yaacoub N et al (2000) Hypovitaminosis D in a sunny country: Relation to lifestyle and bone markers. Journal of Bone and Mineral Research 15(9): 1856-1862. Gepner AD, Haller IV, Krueger DC et al (2015) A randomized controlled trial of the effects of vitamin D supplementation on arterial stiffness and aortic blood pressure in native American women. Ahterosclerosis 240(2): 526-528. Giovannucci E, Liu Y, Rimm EB et al (2006) Prospective study of predictors of vitamin D status and cancer incidence and mortality in men. Journal of the National Cancer Institute 98(7): 451-459. Glerup H, Mikkelsen K, Hass E et al (2000) Commonly recommended daily intake of vitamin D is not sufficient if sunlight exposure is limited. Journal of Internal Medicine 247(2): 260-269. 139 Gomes AC, Sousa RG, Botelho PB et al (2017) The additional effects of a probiotic mix on abdominal adiposity and antioxidant status: A double-blind, randomized trial. Obesity (Silver Spring) 25(1): 30-38. Gopinath B, Flood VM, Burlutsky G et al (2016) Dairy food consumption and health-related quality of life in boys: Preliminary findings from a 5-year cohort study. Journal of the American College of Nutrition 35(6): 552-558. Gowda U, Mutowo MP, Smith BJ et al (2015) Vitamin D supplementation to reduce depression in adults: Meta-analysis of randomized controlled trials. Nutrition 31(3): 421-429. Grimnes G, Almaas B, Eggen AE et al (2010) Effect of smoking on the serum levels of 25-hydroxyvitamin D depends on the assay employed. european Journal of Endocrinology 163(2): 339-348. Gugger C, Joshi N, Albertson A (2014) Yogurt consumption is associated with lower body weight status and improved nutrient intakes in adult women. The FASEB Journal 28(1). Guo Z, Liu XM, Zhang QX et al (2011) Influence of consumption of probiotics on the plasma lipid profile: A meta-analysis of randomised controlled trials. Nutrition, metabolism, and cardiovascular diseases 21(11): 844-850. Güler T, Sivas F, Başkan BM et al (2007) The effect of outfitting style on bone mineral density. Rheumatology International 27(8): 723-727. Gürz AA, Arttıran-İğde FA, Dikici MF (2015) D vitamininin fetal ve maternal etkileri. Konuralp Tıp Dergisi 7(1): 69-75. Hauta-Alus H, Viljakainen HT, Homllund-Suila EM et al (2017) Maternal vitamin D status, gestational diabetes and infant birth size. BMJ Pregnancy and Childbirth 17: 420. He S, Hao X (2019) The effect of vitamin D3 on blood pressure in people with vitamin D deficiency. Medicine 98(19): e15284. Heath A, Kim IY, Hodge AM et al (2019) Vitamin D status and mortality: A syatematic review ob observational studies. International Journal of Environmental Research and Public Health 16: 383. Herrmann M, Farrell CJL, Pusceddu I et al (2017) Assessment of vitamin D status- A changing landscape. Clinical Chemistry and Laboratory Medicine 55(1): 3-26. Hill C, Guammer F, Reid G et al (2014) Expert consensus document. The international Scientific association for probiotics and prebiotics consensus statement on the scope and appropriate use of the term probiotic. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology 11(8): 506-514. Himbert C, Ose, J, Delphan M (2017) A systematic review of the interrelation between diet-and surgery-induced weight loss and vitamin D status. Nutrition Research 38: 13-26. Holick MF, Binkley NC, Bischoff-Ferrari HA et al (2011) Evaluation, treatment, and prevention of vitamin D deficiency: An endocrine society clinical practice guideline. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 96(7): 1911-1930. Hoffmann MR, Senior PA, Mager DR (2015) Vitamin D supplementation and health-related quality of life: A systematic review of the literatüre. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics 115(3): 406-418. 140 Hoffmanova I, Sanchez D, Tuckova L et al (2018) Celiac disease and liver disorders: From putative pathogenesis to clinical implications. Nutrients 10: 892. Huang R, Wang K, Hu J (2016) Effect of probiotic on depression: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Nutrients 8(8): 483. Huang W, Shah S, Long Q et al (2013) Improvement of pain, sleep, and quality of life in chronic pain patients with vitamin D supplementation. The Clinical Journal of Pain 29(4): 341-347. Ivey KL, Hodgson JM, Kerr DA et al (2015) The effect of yoghurt and its probiotics on blood pressure and serum lipid profile; a randomised controlled trial. Nutrition, Metabolism, and Cardiovascular Disease 25(1): 46-51. Ivey KL, Lewis JR, Hodgson JM et al (2011) Association between yogurt, milk, and cheese consumption and common carotid artery intima-media thickness and cardiovascular disease risk factors in elderly women. The American Journal of Clinical Nutrition 94(1): 234-239. Jacques PF, Wang H (2014) Yogurt and weight management. The American Journal of Clinical Nutrition 99(5): 1229-1234. Jafari T, Amiri M (2016) Effects of 3-mounth regular consumption of vitamin D-fortified low fat yogurt on quality of life indices in diabetic postmenopausal women: A randomized controlled clinical trial. International Journal of Epidemiologic Research 3(2): 139-147. Jafari T, Faghihimani E, Feiza A (2016) Effects of vitamin D-fortified low fat yogurt on glycemic status, anthropometric indexes, inflammation, and bone turnover in diabetic postmenopausal women: A randomised controlled clinical trial. Clinical Nutrition 35(1): 67-76. Jafari-Sfidvajani S, Ahangari R, Hozoori M et al (2018) The effect of vitamin D supplementation in combination with low-calorie diet on anthropometric indices and androgen hormones in women with polycystic ovary syndrome: A double-blind, randomized, placebo-controlled trial. Journal of Endocrinological Investigation 41(5): 597-607. Jalili M, Vahedi H, Poustchi H et al (2019) Effects of vitamin D supplementation in patients with irritable bowel syndrome: A randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. International Journal of Preventive Medicine 10(16): 1-5. Jamilian H, Amirani R, Milajerdi A et al (2019) The effects of vitamin D supplementation on mental health, and biomarkers of inflammation and oxidative stress in patients with psychiatric disorders: A systematic review and meta- analysis of randomized controlled trials. Progress in neuro-psycopharmacology & Biological Psychiatry 94: 109651. Jarde A, Lewis-Mikhael AM, Moayyedi P et al (2018) Pregnancy Outcomes in women taking probiotics or prebiotics: A systematic review and meta-analysis. BMC Pregnancy and Childbirth 18: 14. Jauhiainen T, Rönnback M, Vapaatalo H et al (2007) Lactobacillus helveticus fermented milk reduces arterial stiffness in hypertensive subjects. International Dairy Journal 17(10): 1209-1211. Jiang CQ, Chan YH, Xu L et al (2016) Smoking and serum vitamin D in older Chinese people: Cross-sectional analysis based on the Guangzhou Bobank Cohort Study. BMJ Open 6(6): 1-5. 141 Jones ML, Martoni CJ, Prakash S (2013) Oral supplementation with probiotic L. reuteri NCIMB 30242 increases mean circulating 25-hydroxyvitamin D: A post hoc analysis of a randomized controlled trial. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 98(7): 2944-2951. Jorde R, Sollid ST, Svartberg J et al (2016) Vitamin D 20.000 IU per week for five years does not prevent progression from prediabetes to diabetes. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 101(4): 1647-1655. Joshi NA, Albertson AM, Bell E (2011) Yogurt intake is associated with favorable nutrient intake and healthy body measures in US women: Results from NHANES 2007-08. The FASEB Journal 25(1). Judd SE, Nanes MS, Ziegler TR et al (2008) Optimal vitamin D status attenuates the age-associated increase in systolic blood pressure in white Americans: Results from the third National Health and Nutrition Examination Survey. The American Journal of Clinical Nutrition 87(1): 136-141. Jung S, Lee YJ, Kim M et al (2015) Supplementation with two probiotic strains, Lactobacillus curvatus HY7601 and Lactobacillus plantarum KY1032, reduced body adiposity and Lp-PLA2 activity in overweight subjects. Journal of Fuctional Foods 19: 744-752. Kadooka Y, Sato M, Miyoshi M et al (2013) Effect of Lactobacillus gasseri SBT2055 in fermented milk on abdominal adiposity in adults in a randomised controlled trial. The British Journal of Nutrition 110(9): 1696-1703. Kang SH, Cho KH, Park JW et al (2015) Association of visceral fat area with chronic kidney disease and metabolic syndrome risk in the general population: Analysis using multi-frequency bioimpedance. Kidney & Blood Pressure Research 40: 223-230. Karefylakis C, Sarnblad S, Ariander A et al (2018) Effect of vitamin D supplementation on body composition and cardiorespiratory fitness in overweight men- a randomized controlled trial. Endocrine 61(3): 388-397. Kassi EN, Stavropoulos S, Kokkoris P et al (2015) Smoking is a significant determinant ol low serum vitamin D in young and middle-aged healthy males. Hormones 14(2): 245-250. Kaur J, Ferguson SL, Freitas E (2019) Association of Vitamin D status with chronic disease risk factor and cognitive dysfunction in 50-70 year old adults. Nutrients 11(1): 141. Keast DR, Hill-Gallant KM, Albertson AM et al (2015) Associations between yogurt, dairy, calcium, and vitamin D intake and obesity among U.S. children aged 8-18 years: NHANES, 2005-2008. Nutrients 7(3): 1577-1593. Kechichian E, Ezzedine K (2018) Vitamin D and the skin: An update for dermatologists. American Journal of Clinical Dermatology 19: 223-235. Kessler RC, Berglund P, Demler O et al (2005) Lifetime prevalence and age- of-onset distributions of DSM-IV disorders in the national comorbidity survey replication. Archives of General Psychiatry 62(6): 593-602. Khalesi S, Sun J, Buys N et al (2014) Effect of probiotics on blood pressure: A systematic review and meta-analysis of randomized, controlled trials. Hypertension 64(4): 897-903. Khosravi ZS, Kafeshani M, Tavasoli P et al (2018) Effect of vitamin D supplementation on weight loss, glycemic indices, and lipid profile in obese and 142 overweight women: A clinical trial study. International Journal of Preventive Medicine 9: 63. Kızılaslan N, Solak İ (2016) Yoğurt ve insan sağlığı üzerine etkileri. Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi 12: 52-59. Kim J, Yun JM Kim MK et al (2018) Lactobacillus gasseri BNR17 supplementation reduces tihe visceral fat accumulation and waist circumference in obese adults: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial. Journal of Medicinal Food 21(5): 454-461. Kim M, Kim M, Kang M et al (2017) Effects of weight loss using supplementation with Lactobacillus strains on body fat and medium-chain acylcarnitines in overweight individuals. Food & Function 8(1): 250-261. Kimlin M, Harrison S, Nowak M et al (2007) Does a high UV environment ensure adequate vitamin D status? Journal of Photochemistry and Photobiology 89(2-3): 139-147. Knekt P, Kilkkinen A, Rissanen H et al (2010) Serum vitamin D and the risk of Parkinson’s disease. Archives of Neurology 67(7): 808-811. Koçyiğit H, Aydemir Ö, Fişek G ve ark (1999) Kısa form-36 (KF-36)’nın Türkçe versiyonunun güvenilirliği ve geçerliliği. İlaç ve Tedavi Dergisi 12(2): 102-106. Koduah P, Paul F, Dörr JM (2017) Vitamin D in the prevention, prediction and treatment of neurodegenerative and neuroinflammatory diseaes. EPMA Journal 8: 313-325. Kotler DP, Burastero S, Wang J et al (1996) Prediction of body cell mass, fat- free mass, and total body water with bioelectrical impedance analysis: Effects of race, sex, and disease. The American Journal of Clinical Nutrition 64(3): 489- 497. Köse B, Aydın A, Özdemir M ve ark (2018) Sağlık çalışanlarının probiyotik, prebiyotik ve sinbiyotikler hakkındaki bilgi düzeyinin ve tüketim durumlarının belirlenmesi. Akademik Gastroenteroloji Dergisi 18(2): 67-72. Köse Ş, Ocak E (2014) Yoğurtta lezzet bileşenlerinin oluşumu ve bu oluşum üzerine etki eden faktörler. Akademik Gıda 12(2): 101-107. Kunutsor SK, Apekey TA, Steur M (2013) Vitamin D and risk of future hypertension: Meta-analysis of 283,537 participants. European Journal of Epidemiology 28(3): 205-221. Küçük SC, Yıbar A (2018) D vitamini ile zenginleştirilmiş yoğurdun besin değeri ve metabolik etkileri. The Journal of Food 43(4): 549-557. Laird E, Thurston SW, Wijngaarden EV et al (2017) Maternal vitamin D status and the relationship with neonatal anthropometric and childhood neurodevelopmental Outcomes: Results from the seychelles child development Nutrition study. Nutrients 9: 1235. Landete JM, Gaya P, Rodriguez E et al (2017) Probiotic bacteria for healthiew aging: Immunomodulation and metabolism of phytoestrogens. Biomed Research International DOI: 10.1155/2017/5939818. Lau E, Neves JS, Ferreira-Magalhaes M et al (2019) Probiotic ingestion, obesity, and metabolic-related disorders: Results from NHANES, 1999-2014. Nutrients 11(7): 1482. Lee C, Longo V (2016) Dietary restriction with and without caloric restriction for healthy aging. F1000Research 29(5): 1-7. 143 Lee H, Kim KN, Lim YH et al (2015) Interaction of Vitamin D and smoking on inflammatory markers in the urban elderly. Journal of Preventive Medicine and Public Health 48(5): 249-256. Legarth C, Grimm D, Wehland M et al (2018) The impact of vitamin D in the treatment of essential hypertension. International Journal of Molecular Sciences19: 455. Lehmann U, Gjessing HR, Hirche F et al (2015) Efficacy of fish intake on vitamin D status: A meta-analysis of randomized controlled trials. The American Journal of Clinical Nutrition 102(4): 837-847. Lewis SJ, Burmeister S (2005) A double-blind placebo-controlled study of the effects of Lactobacillus acidophilus on plasma lipids. European Journal of Clinical Nutrition 59(6): 776-780. Li M, Chen P, Li J et al (2014) Review: The impacts of circulating 25- hydroxyvitamin D levels on cancer patient outcomes: A systematic review and meta-analysis. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 99(7): 2327-2336. Libuda L, Laabs BH, Ludwig C et al (2019) Vitamin D and the risk of depression: A causal relationship? Findings from a Mendelian randomization study. Nutrients 11(5): 1085. Liu J, Dong Y, Lu C et al (2017) Meta-analysis of the correlation between vitamin D and lung cancer risk and Outcomes. Oncotarget 8(46): 81040-81051. Liu W, Zhang L, Xu HJ et al (2018) The anti-inflammatory effects of vitamin D in tumorigenesis. International Journal of Molecular Sciences 19: 2736. Lokki AL, Heikkinen-Eloranta J, Öhman H et al (2019) Smoking during pregnancy reduces vitamin D levels in a Finnish birth register cohort. Public Health Nutrition 8: 1-5. Looker AC (2005) Body fat and vitamin D status in black versus white women. The journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 90(2): 635-640. Lopez-Garcia E, Leon-Munoz L, Guallar-Castillon P et al (2015) Habitual yogurt consumption and health-related quality of life: A prospective cohort study. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics 1(15): 31-39. Lorentzon M, Mellström D, Haug E et al (2007) Smoking is associated with lower bone mineral density and reduced cortical thickness in young men. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 92(2): 497-503. Louie JCY, Flood VM, Hector DJ et al (2011) Dairy consumption and overweight and obesity: A systematic review of prospective cohort studies. Obesity Reviews 12: 582-592. Madjd A, Taylor MA, Mousavi N et al (2016) Comprasion of the effect of daily consumption of probiotic compared with low-fat conventional yogurt on weight loss in healthy obese women following an energy-restricted diet: A randomized controlled trial. The American Journal of Clinical Nutrition 103(2): 323-329. Mai S, Walker GE, Vietti R et al (2017) Acute vitamin D3 supplementation in severe obesity: Evaluation of multimeric adiponectin. Nutrients 9: 459. Major GC, Alarie F, Dore J et al (2007) Supplementation with calcium+vitamin D enhances the beneficial effect of weight loss on plasma lipid and lipoprotein concentrations. The American Journal of Clinical Nutrition 85(1): 54-59. 144 Mallard SR, Howe AS, Houghton LA (2016) Vitamin D status and weight loss: A systematic review and meta-analysis of randomized and nonrandomized controlled weight-loss trials. The American Journal of Clinical Nutrition 104(4): 1151-1159. Mann GV (1974) Studies of a surfactant and cholesteremia in the Maasai. The American Journal of Clinical Nutrition 27(5): 464-469. Martinez-Gonzalez MA, Sayon-Orea C, Ruiz-Canela M et al (2014) Yogurt consumption, weight change and risk of overweight/obesity: The SUN cohort study. Nutrition, Metabolism & Cardiovascular Diseases 24: 1189-1196. Mason C, Xiao L, Imayama I et al (2011) Effects of weight loss on serum vitamin D in postmenopausal women. The American Journal of Clinical Nutrition 94(1): 95-103. McKinney K, Breitkopf CR, Berenson AB (2008) Association of race, body fat and season with vitamin D status among young women: A cross-sectional study. Clinical Endocrinology 69(4): 535-541. McGill AT, Stewart JM, Lithander FE et al (2008) Relationships of low serum vitamin D3 with anthropometry and markers of the metabolic syndrome and diabetes in overweight and obesity. Nutrition Journal 7(4): 1-5. McMullan CJ, Borgi L, Curhan GC et al (2017) The effect of vitamin D on renin-angiotrnsin-system activation and blood pressure- A randomized control trial. Journal of Hypertension 35(4): 822-829. Meehan M, Penckofer S (2014) The role of vitamin D in the aging adult. Journal of Aging and Gerontology 2(2): 60-71. Meeker S, Seamons A, Maggio-Price L et al (2016) Protective links between vitamin D, inflammatory bowel disease and colon cancer. World Journal of Gastroenterology 22(3): 933-948. Mercer KE, Wynne RA, Lazarenko OP et al (2012) Vitamin D supplementation protects against bone loss associated with chronic alcohol administration in female mice. The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics 343(2): 401-412. Messaoudi M, Lalonde R, Violle N et al (2011) Assessment of psychotropic- like properties of a probiotic formulation (Lactobacillus helveticus R0052 and Bifidobacterium Longum R0175) in rats and human subjects. the British Journal of Nutrition 10(5): 755-764. Milaneschi Y, Shardell M, Corsi AM et al (2010) Serum 25-Hydroxyvitamin D and depressive symptoms in older women and men. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 95(7): 3225-3233. Milli Eğitim Bakanlığı (2011) Gıda Teknolojisi- Yoğurt 541GI0019. Ankara. Min JH, Waters P, Vincent A et al (2014) Low levels of vitamin D in neuromyelitis optica sprectrum disorder: Association with disease disability. Plos One 9(9): 1-7. Mohammadshahi M, Veissi M, Haidari F et al (2014) Effects of probiotic yogurt consumption on lipid profile in type 2 diabetic patients: A randomized controlled clinical trial. Journal of Research in Medial Sciences 19(6): 531-536. Moghassemi S, Marjani A (2014) The effect of short-term vitamin D supplementation on lipid profile and blood pressure in post-menopausal women: A randomized controlled trial. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research 19(5): 517-521. 145 Mohammadi AA, Jazayeri S, Khosravi-Darani K et al (2016) The effects of probiotics on mental health and hypothalamic-pituitary-adrenal axis: A randomized, double-blind, placebo-controlled trial in petrochemical workers. Nutritional Neuroscience 19(9): 387-395. Mostafa WZ, Hegazy RA (2015) Vitamin D and the skin: Focus on a complex relationship: A review. Journal of Advanced Research 6: 793-804. Motsinger S, Lazovich D, MacLehose RF et al (2012) Vitamin D intake and mental health-related quality of life in older women: The lowa women’s health study. Maturitas 71(3): 267-273. Mousavi SE, Amini H, Heydarpour P et al (2019) Air pollution, environmental chemicals, and smoking may trigger vitamin D deficiency: Evidence and potential mechanisms. Environment International 122: 67-90. Mozaffarian D, Hao T, Rimm EB et al (2011) Changes in diet and lifestyle and long-term weight gain in women and men. The New England Journal of Medicine 364(25): 2392-2404. MRI (2018). Max Rubner Institut- The German Nutrient Database. https://www.vitamine.com/lebensmittel/joghurt/ (17.12.2019). Mulligan GB, Licata A (2010) Taking vitamin D with the largest meal improves absorption and Results in higher serum levels of 25-hydroxyvitamin D. Journal of Bone and Mineral Research 25(4): 928-930. Murphy KJ, Crichton GE, Dyer KA et al (2013) Dairy foods and dairy protein consumption is inversely related to markers of adiposity in obese men and women. Nutrients 5(11): 4665-4684. Naseribafrouei A, Hestad K, Avershina E et al (2014) Correlation between the human fecal microbiota and depression. Neurogastroenterology and Motility 26(8): 1155-1162. Nikooyeh B, Neyestani TR, Farvid M et al (2011) Daily consumption of vitamin D-or vitamin D+calcium-fortified yogurt drink improved glycemic control in patients with type 2 diabetes: A randomized clinical trial. The American Journal of Clinical Nutrition 93(4): 764-771. Nitsa A, Toutouza M, Machairas N et al (2018) Vitamin D in cardiovascular disease. In Vivo 32: 977-981. Onurlubaş E, Çakırlar H (2016) Tüketicilerin süt ve süt ürünleri tüketimini etkileyen faktörlerin belirlenmesi üzerine bir araştırma. Çankırı Karatekin Üniversitesi Ssyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 7(1): 217-242. Ostadmohammadi V, Jamilian M, Bahmani F et al (2019) Vitamin D and probiotic co-supplementation affects mental health, hormonal, inflammatory and oxidative stress parameters in women with polycystic ovary syndrome. Journal of Ovarian Research 12: 5. Öğüş E, Sürer H, Kılınç AŞ ve ark (2015) D vitamini düzeylerinin aylara, cinsiyete ve yaşa göre değerlendirilmesi. Ankara Medical Journal 15(1): 1-5. Öztürk M (2005) Üniversitede eğitim-öğretim gören öğrencilerde Uluslararası Fiziksel Aktivite anketinin geçerliliği ve güvenilirliği ve fiziksel aktivite düzeylerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Parker GB, Brotchie H, Graham RK (2017) Vitamin D and depression. Journal of Affective Disorders 208: 56-61. 146 Paudel S, Owen AJ, Owusu-Addo E et al (2019) Physical activity participation and the risk of chronic diseases among South Asian adults: A systematic review and meta-analysis. Scientific Reports 9(1): 9771. Pazarbaşı İ, Gümüş D, Çerçi A ve ark (2015) Ankara’da ikamet eden 19-65 yaş arası bireylerin besin seçimlerinde zenginleştirmenin besin eğilimlerinin saptanmasına yönelik çalışma. Hacettepe University Faculty of Health Sciences Journal 1: 1-3. Pekcan G (2008) Beslenme Durumunun Saptanması. 1. Baskı Klasmat Matbaacılık, Ankara, s: 1-52. Pereira-Santos M, Costa, PRF, Assis AMO et al (2015) Obesity and vitamin D deficiency: A systematic review and meta-analysis. Etiology and Pathophysiology 16: 341-349. Perez-Cornago A, Sanchez-Villegas A, Bes-Rastrollo M et al (2016) Intake of high-fat yogurt, but not of low-fat yogurt or prebiotics, is related to lower risk of depression in women of the SUN cohort study. The Journal of Nutrition 146(9): 1731-1739. Perez-Hernandez N, Aptilon-Duque G, Nostroza-Hernandez MC et al (2016) Vitamin D and its effects on cardiovascular diseases: A comprehensive review. The Korean Association of Internal Medicine 31: 1018-1029. Perez-Lopez FR, Brincat M, Erel CT et al (2012) EMAS position statement: Vitamin D and postmenopausal health. Maturitas 71(1): 83-88. Perna S (2019) Is vitamin D supplementation useful for weight loss programs? A syatematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Medicina 55(7): 368. Pfeifer M, Begerow B, Minne HW et al (2001) Effects of a short-term vitamin D(3) and calcium supplementation on blood pressure and Parathyroid hormone levels in elderly women. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 86(4): 1633-1637. Pilz S, Marz W, Cashman KD et al (2018) Rationale and plan for vitamin D food fortification: A review and guidance paper. Frontiers in Endocrinology 9: 373. Pilz S, Tomaschitz A, Ritz E et al (2009) Vitamin D status and arterial hypertension: A systematic review. Nature Reviews Cardiology 6(10): 621-630. Rad EY, Saboori S, Falahi E et al (2018) Vitamin D supplementation decreased body weight and body mass index of Iranian type-2 diabetic patients: A randomised clinical trial study. Malaysian Journal of Nutrition 24(1): 1-9. Raja-Khan N, Shah J, Stetter CM et al (2014) High-dose vitamin D supplementation and measures of insulin sensitivity in polycystic ovary syndrome: A randomized controlled pilot trial. Fertility and Sterility 101(6): 1740-1746. Ramly M, Ming MF, Chinna K et al (2014) Effect of vitamin D supplementation on cardiometabolic risks and health-related quality of life among urban premenopausal women in a tropical country-a randomized controlled trial. Plos One 9(10): 1-11. Rejnmark L, Bislev LS, Cashman KD et al (2017) Non-skeletal health effects of vitamin D supplementation: A systematic review on findings from meta- analyses summarizing trial data. Plos One 12(7): 1-39. 147 Rodriguez-Rodriguez E, Navia B, Lopez-Sobaler AM et al (2009) Vitamin D in overweight/obese women and its relationship with dietetic and anthropometric variables. Obesity Journal 17(4): 778-782. Ross AC, Manson JE, Abrams SA et al (2011) The 2011 report on dietary reference intakes for calcium and vitamin D from the institute of Medicine: What clinicians need to know. The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism 96(1): 53-58. Sadrzadeh-Yeganeh H, Elmadfa I, Djazayery A et al (2010) The effects of probiotic and conventional yoghurt on lipid profile in women. British Journal of Nutrition 103(x): 1778-1783. Saffrey MJ (2014) Aging of the mammalian gastrointestinal tract: A complex organ system. AGE 36(3): 1019-1032. Salehpour A, Hosseinpanah F, Shidfar F et al (2012) A 12-week double-blind randomized clinical trial of vitamin D3 supplementation on body fat mass in healthy overweight and obese women. Nutrition Journal 11: 78. Salekzamani S, Mehralizadeh H, Ghezel A et al (2016) Effect of high-dose vitamin D supplementation on cardiometabolic risk factors in subjects with metabolic syndrome: A randomized controlled double-blind clinical trial. Journal of Endocrinological Investigation 39(11): 1303-1313. Sanchez M, Darimont C, Panahi S et al (2017) Effects of a diet-based weight- reducing program with probiotic supplementation on satiety efficiency, eating behaviour traits, and psychosocial behaviours in obese individuals. Nutrients 9(3): 284. Sassi F, Tamone C, D’Amelio P (2018) Vitamin D: Nutrient, hormone, and immünomodülatör. Nutrients 10: 1656. Savaiano DA (2014) Lactose digestion from yogurt: Mechanism and relevance. The American Journal of Clinical Nutrition 99: 1251-1255. Savastano S, Barrea L, Savanelli MC et al (2017) Low vitamin D status and obesity: Role of nutritionist. Reviews in Endocrine and Metabolic Disorders 18: 215-225. Sayon-Orea C, Bes-Rastrollo M, Marti A et al (2015) Association between yogurt consumption and the risk of metabolic syndrome over 6 yerars in the SUN study. BMC Public Health 15: 170. Schmid A, Walther B (2013) Natural vitamin D content in animal products. Advances in Nutrition 4(4): 453-462. Schwingshackl L, Hoffmann G, Schwedhelm C et al (2016) Consumption of dairy products in relation to changes in anthropometric variables in adult populations: A systematic review and meta-analysis of cohort studies. Plos One 11(6): e0157461. Scourboutakos MJ, Franco-Arellano B, Murphy SA et al (2017) Mismatch between probiotic benefits in trials versus food products. Nutrients 9: 400. Scragg R, Stewart AW, Waayer D et al (2017) Effect of monthly high-dose vitamin D supplementation on cardiovascular disease in the vitamin D assessment study. JAMA Cardiology 2(6): 608-616. Serrano D, Gnagnarella P, Raimondi S et al (2016) Meta-analysis on vitamin D receptor and cancer risk: Focus on the role of Taql, Apal, and Cdx2 polymorphisms. European Journal of Cancer Prevention 25(1): 85-96. 148 Shab-Bidar S, Neyestani TR, Djazayery A et al (2011) Regular consumption of vitamin D-fortified yogurt drink (Doogh) improved endothelial biomarkers in subjects with type 2 diabetes: A randomized double-blind clinical trial. BMC Medicine 9(125): 1-10. Shaffer JA, Edmondson D, Wasson LT et al (2014) Vitamin D supplementation for depressive symptoms: A systematic review and meta- analysis of randomized controlled trials. Psychomosomatic Medicine 76(3): 190- 196. Shapses SA, Sukumar D, Schneider SH (2013) Vitamin D supplementation and calcium absorption during caloric restriction: A randomized double-blind trial. The American Journal of Clinical Nutrition 97(3): 637-645. Shlisky JD, Durward CM, Zack MK et al (2012) Effects of an energy- restricted, moderate-protein diet plan with non-fat dairy on weight changes: 12 weeks of weight loss (WL) followed by 12 weeks of WL maintenance. The FASEB Journal 26(1). Siervo M, Oggioni C, Lara J et al (2015) Age-related changes in resting energy expenditure in ormal weight, overweight and obese men and women. Maturitas 80(4): 406-413. Shang M, Sun J (2017) Vitamin D/VDR, probiotics, and gastrointestinal diseases. Current Medicinal Chemistry 24(9): 876-887. Spedding S (2014) Vitamin D and depression: A systematic review and meta- analysis comparing studies with and without biological flaws. Nutrients 6(4): 1501-1518. Sharafedtinov KK, Plotnikova OA, Alexeeva RI et al (2013) Hypocaloric diet supplemented with probiotic cheese improves body mass index and blood pressure indices of obese hypertensive patients- A randomized double-blind placebo-controlled pilot study. Nutrition Journal 12: 138. Sheridan P, Bindels LB, Saulnier DM et al (2014) Can prebiotics and probiotics improve therapeutic Outcomes for undernourished individuals? Gut Microbes 5(1): 74-82. Shinkov A, Borissova AM, Dakovska L et al (2015) Winter 25- hydroxyvitamin D levels in young urban adults are affected by smoking, body mass index and educational level. European Journal of Clinical Nutrition 69(3): 355-360. Sneve M, Figenschau Y, Jorde R (2008) Supplementation with cholecalciferol does not result in weight reduction in overweight and obese subjects. European Journal of Endocrinology 159(6): 675-684. Soedamah-Muthu SS, Ding EL, Al-Delaimy WK et al (2011) Milk and dairy consumption and incidence of cardiovascular diseases and all-cause mortality: Dose-response meta-analysis of prospective cohort studies. The American Journal of Clinical Nutrition 93(1): 158-171. Solem S, Hagen R, Wang CE et al (2017) Metacognitions and mindful attention awareness in depression: A comparison of currently depressed, previously depressed and never depressed individuals. Clinical Psychology & Psychotherapy 24(1): 94-102. Snijder MB, Lips P, Seidell JC et al (2007) Vitamin D status and Parathyroid hormone levels in relation to blood pressure: A population-based study in older men and women. Journal of Internal Medicine 261: 558-565. 149 Stenman LK, Lehtinen MJ, Meland N et al (2016) Probiotic with or without fiber controls body fat mass, associated with serum zonulin, in overweight and obese adults-randomized controlled trial. EBioMedicine 13: 190-200. Sulistyoningrum DC, Gasevic D, Green TJ et al (2013) Adiposity and the relationship between vitamin D and blood pressure. Metabolism 62(12): 1795- 1802. Szulinska M, Loniewski I, Hemert SV (2018) Dose-dependent effects of multispecies probiotics supplementation on the lipopolysaccharide (LPS) level and cardiometabolic profile in obese postmenopausal women: A 12-week randomized clinical trial. Nutrients 10(6): 773. Şahin AN (2018) Yetişkin bireylerde psikobiyotik özellik gösteren probiyotik besinlerin tüketimi ve mental sağlık arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Tamez H, Thadhani RI (2012) Vitamin D and hypertension: An update and review. Current Opinion in Nephrology and Hypertension 21(5): 492-499. Tavani A, Gallus S, Negri E et al (2002) Milk dairy products, and coronary heart disease. Journal of Epidemiology and Community Health 56(6): 471-472. Tayem Y, Alotaibi R, Hozayen R et al (2019) Therapeutic regimens for vitamin D deficiency in postmenopausal women: A systematic review. Przeglad Menopauzalny 18(1): 57-62. TBSA (2010) Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması- 2010. T.C. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 931 ISBN: 978-975-590-483-2. TEMD (2016) Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği- Osteoporoz ve Metabolik Kemik Hastalıkları Tanı ve Tedavi Kılavuzu. Miki Matbaacılık, Ankara s: 1-225. Tepper S, Dabush Y, Shabar DR (2016) Vitamin D status and quality of life in healthy male high-tech employees. Nutrients 8(6): 366. TGK. Türk Gıda Kodeksi. Türk gıda kodeksi gıda maddelerinin genel etiketleme ve beslenme yönünden etiketleme kuralları tebliğinde değişiklik yapılması hakkında tebliğ (2006). Resmi Gazete 07.07.2006-26221. TGK. Türk Gıda Kodeksi. Fermente süt ürünleri tebliği. (2009) Resmi Gazete 16.02.2009-27143. Thomas DT, Wideman L, Lovelady CA (2011) Effects of a dairy supplement and resistance training on lean mass and insulin-like growth factor in women. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism 21(3): 181-188. Tong X, Dong JY, Wu ZW et al (2011) Dairy consumption and risk of type 2 diabetes mellitus: A meta-analysis of cohort studies. European Jounal of Clinical Nutrition 65(9): 1027-1031. Tremblay A, Panahi S (2017) Yogurt consumption as a signature of healthy diet and lifestyle. The Journal of Nutrition 147: 1476-1480. Tuzun S, Eskiyurt N, Akarirmak U et al (2012) Incidence of hip fracture and prevalance of osteoporosis in Turkey: The FRACTURK study. Osteoporosis International 23(3): 949-955. TürKomp (2019) Ulusal Gıda Kompozisyon Veri Tabanı. http://www.turkomp.gov.tr/main (17.12.2019). Uçar F, Yavuz-Taşlıpınar M, Özden-Soydaş A ve ark (2012) Ankara Etlik İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesine başvuran hastalarda 25-OH vitamin D düzeyleri. European Journal of Basic Medical Science 2(1): 12-15. 150 Ulitsky A, Ananthakrishnan AN, Naik A et al (2011) Vitamin D deficiency in patients with inflammatory bowel disease: Association with disease activity and quality of life. Journal of Parenteral and Enteral Nutrition 35(3): 308-316. Umar M, Sastry KS, Ali FA et al (2018) Vitamin D and the pathophysiology of inflammatory skin diseases. Skin Pharmacology and Physiology 31: 74-86. USDA (2019) United States Department of Agriculture Branded Food Products Database. https://fdc.nal.usda.gov/fdc- app.html#/?query=ndbNumber:1256 (17.12.2019). Uymaz B (2010) Probiyotikler ve kullanım alanları. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 16(1): 95-104. Wacker M, Holick MF (2013) Vitamin D- Effects on skeletal and extraskeletal health and the need for supplementation. Nutrients 5: 111-148. Wamberg L, Kampmann Y, Stodkilde-Jorgensen H et al (2013) Effects of vitamin D supplementation on body fat accumulation, inflammation, and metabolic risk factors in obese adults with low vitamin D levels- Results from a randomized trial. European Journal of Internal Medicine 24(7): 644-649. Wang CM, Chang CS, Chang YF et al (2018) Inverse relationship between metabolic syndrome and 25-hydroxyvitamin D concentrations in Elderly people without vitamin D deficiency. Scientific Reports 8(1): 1-10. Wang H, Fox CS, Troy LM et al (2015) Longitudinal association of dairy consumption with the changes in blood pressure and the risk of incident hypertension: The Framingham Heart Study. The British Journal of Nutrition 114(11): 1887-1899. Wang H, Livingston KA, Fox CS et al (2013) Yogurt consumption is associated with better diet quality and metabolic profile in American men and women. Nutrition Research 33(1): 18-26. Wang H, Troy LM, Rogers GT (2014) Longitudinal association between dairy consumption and changes of body weight and waist circumference: The Framingham Heart Study. International Journal of Obesity 38(2): 299-305. Wang L, Wang C, Wang J et al (2016a) Longitudinal, observational study on associations between postoperative nutritional vitamin D supplementation and clinical patients undergoing esophagectomy. Scientific Reports 6: 38962. Wang X, Lin X, Ouyang YY et al (2016b) Red and processed meat consumption and mortality: Dose-response meta-analysis of prospective cohort studies. Public Health Nutrition 19(5): 893-905. Wang ZB, Xin SS Ding LN et al (2019) The potential role of probiotics in controlling overweight/obesity and associated metabolic parameters in adults: A systematic review and meta-analysis. Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine DOI: 10.1155/2019/3862971. Ware JE, Sherbourne CD (1992). The MOS 36-item short-form health Survey (SF-36). I. Conceptual framework and item selection. Medical Care 30(6): 473- 483. Welsh J (2017) Vitamin D and breast cancer: Past and present. Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology 177: 15-20. White JH (2018) Vitamin D deficiency and the pathogenesis of Crohn’s disease. Journal of Steroid Biochemistry & Molecular Biology 175: 23-28. 151 Whiting SJ, Kohrt WM, Warren MP et al (2016) Food fortification for bone health in adulthood: A scoping review. European Journal of Clinical Nutrition 70(10): 1099-1105. WHO (2008) Waist Circumference and Waist-Hip Ratio Report of a WHO Expert Consultation. GENEVA, 8-11 December 2008. WHO (2019a) World Health Organization- Body Mass IndexBMI. http://www.euro.who.int/en/health-topics/disease-prevention/nutrition/a-healthy- lifestyle/body-mass-index-bmi (17.12.2019) WHO (2019b) World Health Organization- global strategy on diet, physical activity and health https://www.who.int/dietphysicalactivity/pa/en/, (17.12.2019). WHO ve FAO (2006) Guidelines on food fortification with micronutrients. Editor: Allen L, Benoist B, Dary O, Hurrell R. WHO Library Cataloguing-in- Publication Data, s: 1-341. Wijnia JW, Wielders JP, Lips P et al (2013) Is vitamin D deficiency a confounder in alcoholic skeletal muscle myopathy ? Alcoholism, Clinical and Experimental Research 37(1): 1-7. Wimalawansa SJ, (2018a) Associations of vitamin D with insulin resistance, obesity, type 2 diabetes, and metabolic syndrome. Journal of Steroid Biochemistry & Molecular Bology 175: 177-189. Wimalawansa SJ (2018b) Vitamin D and cardiovascular diseases: Causality. Journal of Steroid Biochemistry & Molecular Bology 175: 29-43. Wintermeyer E, Ihle C, Ehnert S et al (2016) Crucial role of vitamin D in the musculoskeletal system. Nutrients 8: 319. Wood H (2016) Latitude and vitamin D influence disease course in multiple sclerosis. Nature Reviews Neurology DOI: 10.1038/nrneurol.2016.181. Xie DD, Chen YH, Xu S et al (2017) Low vitamin D status is associated with inflammation in patients with prostate cancer. Oncotarget 8(13): 22076-22085. Xu L, Cheng X, Wang J et al (2011) Comparisons of body-composition prediction accuracy: A study of 2 bioelectric impedance consumer devices in healthy Chinese persons using DXA and MRI as criteria methods. Journal of Clinical Densitometry 14(4): 458-464. Vaidya A, Forman JP (2010) Vitamin D and hypertension: Current evidence and future directions. Hypertension 56(5): 774-779. Valladares T, Smoes R, Bernardo W et al (2019) Prevalence of hypovitaminosis D in postmenopausal women: A systematic review. Revista da Associaçao Medica Brasileira 65(5): 691-698. Van Dam RB, Snijder MB, Dekker JM et al (2007) Potentially modifiable determinants of vitamin D status in an older population in the Netherlands: The Hoorn Study. The American Journal of Clinical Nutrition 85(3): 755-761. Vanlint S (2013) Vitamin D and obesity. Nutrients 5(3): 949-956. Vashi PG, Lammersfeld CA, Braun DP et al (2011) Serum 25- hydroxyvitamin D is inversely associated with body mass index in cancer. Nutrition Journal 10: 51. Vaughan-Shaw PG, O’Sullivan F, Farrington SM (2017) The impact of vitamin D pathway genetic variation and circulating 25-hydroxyvitamin D on cancer outcome: Systematic review and meta-analysis. British Journal of Cancer 116: 1092-1110. 152 Vellekkatt F, Menon V (2019) Efficacy of vitamin D supplementation in major depression: A meta-alaysis of randomized controlled trials. Journal of Postgraduate Medicine 65(2): 74-80. Verreijen AM, Verlaan S, Engberink MF et al (2015) A high whey protein-, leucine-, and vitamin D-enriched supplement preserves muscle mass during intentional weight loss in obese older adults: A double-blind randomized controlled trial. The American Journal of Clinical Nutrition 101(2): 279-286. Vidal M, Thibodaux RJ, Neira LFV et al (2018) Osteoporosis: A clinical and pharmacological update. Clinical Rheumatology 38(2): 385-395. Vimaleswaran KS, Berry DJ, Lu C et al (2013) Causal relationship between obesity and vitamin D status: Bi-directional mendelian randomization analysis of multiple cohorts. Plos Medicine 10(2): 1-13. Vitezova A, Muka T, Zillikens MC et al (2017) Vitamin D and body composition in the Elderly. Clinical Nutrition 36(2) 585-592. Yamamoto E, Jorgensen TN (2019) Immunological effects of vitamin D and their relations to autoimmunity. Journal of Autoimmunity 100: 7-16. Yao K, Zeng L, He Q et al (2017) Effect of probiotics on glucose and lipid metabolism in type 2 diabetes mellitus: A meta-analysis of 12randomized controlled trials. Medical Science Monitor 23: 3044-3053. Yao Y, Zhu L, He L et al (2015) Ameta-analysis of the relationship between vitamin D deficiency and obesity. International Journal of Clinical Medicine 8(9): 14977-14984. Yılmaz M, Yılmaz N (2013) D vitamininin beyindeki rolü ve ilişkili hastalıklar. Journal of Clinical and Experimental Investigations 4(3): 411-415. Yin L, Ordonez-Mena JM, Chen T et al (2013) Circulating 25- hydroxyvitamin D serum concentrations and total cancer incidence and mortality: A systematic review and meta-analysis. Preventive Medicine 57(6): 753-764. Yu B, Zhu Q, Meng G et al (2018) Habitual yoghurt consumption and depressive symptoms in a general population study of 19,596 adults. European Journal of Nutrition 57(7): 2621-2628. Yurttaş M, Yılmaz A (2017) Sağlık yüksekokulu öğrencilerinin probiyotik ürünler hakkında bilgi düzeyinin ve tüketim durumunun belirlenmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 6(2): 64-69. Zarrati M, Salehi E, Nourijelyani K et al (2014) Effects of probiotics yogurt on fat distribution and gene expression of proinflammatory factors in peripheral blood mononuclear cells in overweight and obese people with or without weight- loss diet. Journal of the American College of Nutrition 33(6): 417- 425. Zemel MB, Richards J, Mathis S et al (2005) Dairy augmentation of total and central fat loss in obese subjects. International Journal of Obesity 29(4): 391-397. Zeren R (2015) Yetişkin bireylerin probiyotik besinler hakkında bilgi düzeyi ve tüketim durumlarının belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi Haliç Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Zhang Y, Darrsan D, Poscoe EM et al (2018) Vitamin D status and mortality risk among patients on dialysis: A systematic review and meta-analysis of observational studies. Nephrology Dialysis Transplantation 33: 1742-1751. Zhang Q, Wu Y, Fei X (2016) Effect of probiotics on glucose metabolism in patients with type 2 diabetes mellitus: A meta-analysis of randomized controlled trials. Medicina 52(1): 28-34. 153 Zhu W, Cai D, Wang Y (2013) Calcium plus vitamin D3 supplementation facilitated fat loss in overweight and obese College students with very-low calcium consumption: A randomized controlled trial. Nutrition Journal 12: 8. Zhu Y, Wang H, Hollis JH et al (2015) The associations between yogurt consumption, diet quality, and metabolic profiles in children in the USA. European Journal of Nutrition 54(4): 543-550. Zigmong AS, Snaith RP (1983) The Hospital anxiety and depression scale. Acta Psychiatrica Scandinavica 67(6): 361-370. Zittermann A, Ernst JB, Prokop S et al (2017) Effect of vitamin D on all- cause mortality in heart failure (EVITA): A 3-year randomized clinical trial with 4000 IU vitamin D daily. European Heart Journal 38(29): 2279-2286. 154 7. SİMGELER ve KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri BIA : Biyoelektriksel İmpedans Analizi BKI : Beden Kitle İndeksi BT : Bilgisayarlı Tomografi Ca : Kalsiyum cm : Santimetre DEXA : Dual-Energy X-ray Absorptiometry DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü EAR : Günlük Tahmini Ortalama Gereksinim FAO : Gıda ve Tarım Örgütü FDA : Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi g : Gram GDM : Gestasyonel Diyabet HAD : Hastane Anksiyete ve Depresyon IOM : Amerikan Tıp Enstitüsü IPAQ : Uluslararası Fiziksel Aktivite Anketi kg : Kilogram MET : Metabolik Eş Değer Mg : Magnezyum mg : Miligram MRG : Manyetik Rezonans Görüntüleme NHANES : Ulusal Sağlık ve Beslenme Muayene Anketi NOS : Birleşik Krallık Ulusal Osteoporoz Derneği P : Fosfor PTH : Paratiroid Hormon SF-36 : Kısa Form-36 SPSS : Statistical Package for the Social Sciences TBSA : Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması TEMD : Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği TGK : Türk Gıda Kodeksi TSE : Türk Standartları Enstitüsü UV-B : Ultraviyole-B Zn : Çinko 155 8. EKLER EK1 156 157 EK2 158 159 160 161 162 163 EK3 KİŞİSEL BİLGİ FORMU Tarih: ___/___/___ A. GENEL BİLGİLER 1. Adı Soyadı: 2. Yaş.............................yıl 3. Eğitim durumunuz: a. Okur/Yazar değil b. Okur/Yazar c. İlkokul mezunu d. Ortaokul mezunu e. Lise mezunu f. Üniversite mezunu 4. Meslek: a. Ev hanımı b. Memur c. İşçi d. Serbest meslek e. Emekli f. İşsiz 5. Medeni durum: a. Evli b. Bekar c. Boşanmış/dul 6. Sigara içiyor musunuz ? a. Evet Adet:.......... a) gün b) hafta c) ay b. Hayır c. Bıraktım 7. Ne sıklıkla alkol tüketirsiniz ? a. Hiç b. Günde 1-2 kez c. Günde 3 kez ve üzeri d. Haftada 2-3 kez e. 15 günde 1 kez f. Ayda 1 kez 164 8. Hekim tarafından tanısı konmuş herhangi bir sağlık sorunu var mı ? a. Diyabet b. Hipertansiyon c. Kalp yetmezliği d. Hayır, yok e. KOAH f. Astım g. Böbrek hastalığı h. Guatr 9. Herhangi bir ilaç kullanıyor musunuz ? (Evet ise isimleri nelerdir ?) a. Evet ......................................................ilaç grubu (ağrı kesici, antibiyotik, antidepresan vb.) b. Hayır 10. Herhangi bir kronik hastalığınız var mı ? a. Hayır, yok b. Astım c. Bronşit d. Diyabet e. Guatr f. Hipertansiyon g. Kanser h. Diyare ı. Konstipasyon j. Gastrit/Ülser/Reflü k. Migren l. Kalp ve Damar Hastalıkları m. Kronik Böbrek Hastalıkları n.Depresyon/Anksiyete/Panik Atak 11. Ailenizde osteoporoz hastası olan birey var mı ? a. Evet (Belirtiniz)......................................yakınlık durumu b. Hayır B. GÜNEŞE ÇIKMA SÜRESİ VE GİYİM ŞEKLİ Güneşe Çıkma Süresi a. Güneşe maruz kalmıyorum. b. 11-15 saatleri haricinde güneşe maruz kalıyorum. c. 11-15 saatleri arasında sürekli biçimde güneşe maruz kalıyorum. d. Tüm gün boyunca güneşe maruz kalıyorum. Giyim Şekli a. Günlük giysilerim baş, yüz, boyun, kollar, eller ve ayaklarımı örtmez, yazın en az haftada bir güneşte yüzme kostümü olmadan yüzerim. b. Günlük giysilerim baş, yüz, boyun, kollar, eller ve ayaklarımı örtmez. c. Günlük giysilerim yüz, boyun ve bazen kollarımı örtmez. d. Günlük giysilerim ile örtünürüm. 165 EK4 PROBİYOTİK KATKILI GIDA BİLGİSİ VE TÜKETİM DURUMU Adı Soyadı: Tarih: ___/___/___ 1. “Probiyotik” kavramını hiç duydunuz mu ? a. Evet b. Hayır 2. Cevabınız “Evet” ise probiyotik içeren gıdaları tüketiyor musunuz ? a. Evet b. Hayır c. Bu besinlerin neler olduğunu bilmiyorum 3. Gıda takviyesi olarak probiyotik kullanıyor musunuz ? b. Hayır a. Evet 4. Probiyotik katkılı gıdaları tüketiyor musunuz ? a. Evet b. Hayır c. Bu besinlerin neler olduğunu bilmiyorum (Cevabınız hayır ise 11. soruya geçebilirsiniz.) 5. Cevabınız “Evet” ise aşağıdaki tabloda yer alan probiyotik katkılı gıdaları ne sıklıkla tüketiyorsunuz ? Tüketim Sıklığı Probiyotik Katkılı Gıdalar Probiyotik katkılı yoğurtlar Probiyotik katkılı içecekler Probiyotik gıda takviyeleri/ilaçlar (kapsül/saşe) Diğer probiyotik katkılı gıdalar......................... 6. Probiyotik katkılı gıda tüketmenizde ne etkili olmuştur ? a. Medya (TV, gazete vb.) d. Sağlık sorunları g. Tavsiye b. Reklamlar e. Doktor önerisi h. Diğer belirtiniz......... c. Sosyal medya f. Diyetisyen önerisi 166 Günde 2-3 kez Günde 1 kez Günaşırı Haftada 1 kez 15 günde 1 kez Ayda 1 kez 7. Probiyotik katkılı gıdaları genellikle hangi öğünde tüketirsiniz ? a. Sabah b. Öğle c. Akşam d. Ara öğünlerde e. Her öğünde 8. Probiyotik katkılı gıdaların fiyatlarını nasıl buluyorsunuz ? a. Uygun b. Pahalı c. Çok pahalı d. Bilgim yok 9. Tükettiğiniz probiyotik katkılı gıdalardan fayda gördünüz mü ? a. Evet b. Hayır 10. Cevabınız “Evet” ise hangi sağlık yararlarını gördünüz ? a. Kalp-damar hastalıklarıma iyi geldi b. Sindirim sistemi sorunlarıma iyi geldi c. Bağışıklık sistemimin güçlenmesine katkı sağladı d. Depresyon, endişe vb. sorunlarıma iyi geldi e. Enfeksiyon hastalıklarıma (nezle, grip vb.) iyi geldi f. Diğer belirtiniz........................................................... 11. Probiyotik katkılı gıdaları tüketmiyorsanız nedenleri nelerdir ? a. Bilmemek b. Doğal bulmamak c. İhtiyaç duymamak d. Pahalı bulmak e. Lezzetsiz bulmak f. Diğer belirtiniz............ 167 EK5 ULUSLARARASI FİZİKSEL AKTİVİTE DEĞERLENDİRME ANKETİ Adı Soyadı: Tarih: ___/___/___ Bu bölümdeki sorular son 7 gün içerisinde fiziksel aktivitede harcanan zamanla ilgilidir. Lütfen son 7 günde yaptığınız şiddetli fiziksel aktiviteleri düşünün. (işte, evde, bir yerden bir yere giderken, boş zamanlarınızda yaptığınız spor, egzersiz veya eğlence vb.) Şiddetli fiziksel aktiviteler yoğun fiziksel efor gerektiren ve nefes alıp verme temposunun normalden çok daha fazla olduğu aktivitelerdir. Sadece herhangi bir zamanda en az 10 dakika süre ile yaptığınız aktiviteleri düşünün. 1. Son bir hafta içerisinde kaç gün ağır kaldırma, kazma, aerobik, basketbol, futbol, veya hızlı bisiklet çevirme gibi şiddetli fiziksel aktivitelerden yaptınız? Haftada_____gün □ Şiddetli fiziksel aktivite yapmadım. → (3.soruya geçebilirsiniz.) 2. Bu günlerin birinde şiddetli fiziksel aktivite yaparak genellikle ne kadar zaman harcadınız? Günde_____saat Günde_____dakika □ Bilmiyorum/ Emin değilim. Geçen bir hafta içinde yaptığınız orta dereceli fiziksel aktiviteleri düşünün. Bunlar orta derece fiziksel güç gerektiren ve normalden biraz sık nefes almaya neden olan aktivitelerdir. Bir seferde en az 10 dakika boyunca yaptığınız fiziksel aktiviteleri düşünün. 3. Son bir hafta içerisinde kaç gün hafif yük taşıma, normal hızda bisiklet çevirme, halk oyunları, dans, bowling veya çiftler tenis oyunu gibi orta dereceli fiziksel aktivitelerden yaptınız? (Yürüme hariç) Haftada_____gün □ Orta dereceli fiziksel aktivite yapmadım. → (5.soruya geçebilirsiniz.) 168 4. Bu günlerin birinde orta dereceli fiziksel aktivite yaparak genellikle ne kadar zaman harcadınız? Günde_____saat Günde_____dakika □ Bilmiyorum/ Emin değilim. Geçen bir hafta içinde yürüyerek geçirdiğiniz zamanı düşünün. Bu evde, bir yerden bir yere ulaşım amacıyla veya sadece dinlenme, spor, egzersiz veya hobi amacıyla yaptığınız yürüyüş olabilir. 5. Son bir hafta içerisinde, bir seferde en az 10 dakika yürüdüğünüz gün sayısı kaçtır? Haftada_____gün □ Yürümedim. → (7.soruya geçebilirsiniz.) 6. Bu günlerden birinde yürüyerek genellikle ne kadar zaman geçirdiniz? Günde_____saat Günde_____dakika □ Bilmiyorum/Emin değilim. Son soru, son bir hafta içinde oturarak geçirdiğiniz zamanlarla ilgilidir. Evde, çalışırken ya da dinlenirken geçirdiğiniz zamanlar dahildir. Bu masanızda, arkadaşınızı ziyaret ederken, okurken, otururken veya yatarak televizyon seyrettiğinizde oturarak geçirdiğiniz zamanları kapsamaktadır. 7. Son bir hafta içerisinde, günde oturarak ne kadar zaman harcadınız? Günde_____saat Günde_____dakika □ Bilmiyorum/Emin değilim. 169 EK6 SF-36 YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ Adı Soyadı: Tarih: ___/___/___ 1. Genel sağlığınızı nasıl değerlendirirsiniz ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Mükemmel 1 Çok iyi 2 İyi 3 Orta 4 Kötü 5 2. Bir yıl öncesi ile karşılaştırıldığında, sağlığınızı şuan için nasıl değerlendirirsiniz ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Bir yıl öncesine göre çok daha iyi 1 Bir yıl öncesine göre biraz daha iyi 2 Bir yıl öncesi ile aynı 3 Bir yıl öncesinden biraz daha kötü 4 Bir yıl öncesinden çok daha kötü 5 3. Aşağıdaki sorular sıradan bir gün içinde yapabileceğiniz aktivitelerle ilgilidir. Sağlığınız bu aktiviteleri yapmanızda sizi sınırlandırmakta mıdır ? Sınırlıyorsa ne kadar ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Aktiviteler Evet, çok Evet, çok az Hayır, hiç kısıtlıyor kısıtlıyor kısıtlamıyor a. Sağlığınız kuvvet gerektiren aktiviteler, koşma, ağır eşyaları 1 2 3 kaldırma veya yorucu spor yapmaya engel oluyor mu? b. Sağlığınız orta aktiviteler, masa çekmek, elektrikli süpürge ile 1 2 3 süpürmek gibi işler yapmanıza engel oluyor mu ? c. Sağlığınız sebze-meyveleri kaldırmaya veya taşımaya engel 1 2 3 oluyor mu ? d. Sağlığınız birkaç kat merdiven 1 2 3 170 çıkmaya engel oluyor mu ? e. Sağlığınız tek kat merdiven çıkmaya engel oluyor mu ? 1 2 3 f. Sağlığınız diz çökmek, eğilmek veya çömelmeye engel oluyor mu ? 1 2 3 g. Sağlığınız bir kilometreden fazla yürümeye engel oluyor mu ? 1 2 3 h. Sağlığınız birkaç mahalle arasında yürümeye engel oluyor mu ? 1 2 3 ı.Sağlığınız bir mahalleden diğerine yürümeye engel oluyor mu ? 1 2 3 j. Sağlığınız kendi kendinize yıkanmaya veya giyinmeye engel 1 2 3 oluyor mu ? 4. Son 4 hafta içerisinde bedensel sağlığınızın sonucu olarak günlük iş veya diğer düzenli günlük aktivitelerinizle ilgili aşağıdaki problemlerle karşılaştınız mı ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Evet Hayır a. İş veya diğer aktivitelere harcadığınız zamanda kısıtlama oldu mu 1 2 ? b. Umduğunuzdan daha az verimli çalıştığınız oldu mu ? 1 2 c. Yaptığınız iş veya diğer aktivitelerin çeşidinde kısıtlama oldu mu 1 2 ? d. İş veya diğer aktiviteleri yaparken zorluk çektiniz mi ? 1 2 5. Son 4 hafta içerisinde herhangi bir ruhsal probleminizin sonucu olarak günlük işinizle veya diğer düzenli günlük aktivitelerinizle ilgili aşağıdaki problemlerle karşılaştınız mı ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Evet Hayır a. İş veya diğer aktivitelere harcadığınız zamanda kısıtlama oldu mu ? 1 2 b. Umduğunuzdan daha az verimli çalıştığınız oldu mu ? 1 2 c. Yaptığınız iş veya diğer aktiviteleri normalden daha az dikkatli 1 2 yaptınız mı? 171 6. Son 4 hafta içerisinde bedensel sağlık veya duygusal problemleriniz aileniz, arkadaşlarınız, komşularınız veya gruplar ile olan normal sosyal aktivitelerinize ne derecede engel oldu ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Hiç 1 Çok az 2 Orta derecede 3 Biraz 4 Oldukça 5 7. Son 4 hafta içerisinde vücudunuzda ne kadar fiziksel acı (ağrı) hissettiniz ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Hiç 1 Çok az 2 Orta 3 Çok 4 İleri derecede 5 Çok şiddetli 6 8. Son 4 hafta içerisindeki bu vücut ağrısı ne sıklıkla işinize engel oldu ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Hiç 1 Çok az 2 Orta 3 Çok 4 İleri derecede 5 9. Aşağıdaki sorular son 4 hafta içerisinde kendinizi nasıl hissettiğiniz ve olayların sizinle ilişkisi ile ilgilidir. Lütfen her bir soru için hissettiklerinize en yakın olan bir cevap verin. Bir tanesini yuvarlak içine alınız Her Çoğu Yeterli Bazı Çok az Hiçbir zaman zaman zaman zaman zaman zaman a. Kendinizi hayat dolu ve neşeli hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 b. Çok sinirli hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 c. Kendinizi çökmüş hissedip hiçbir şeyin sizi güldüremeyeceğini 1 2 3 4 5 6 düşündünüz mü? d. Kendinizi sakin ve huzurlu hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 172 e. Kendinizi çok enerjik hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 f. Kendinizi çökmüş ve karamsar hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 g. Kendinizi bitkin hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 h. Kendinizi mutlu hissetiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 i. Kendinizi yorgun hissettiniz mi ? 1 2 3 4 5 6 10. Son 4 hafta içerisinde bedensel sağlığınız veya duygusal problemleriniz ne kadar süre sosyal aktivitelerinize engel oldu ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Her zaman 1 Çoğu zaman 2 Bazı zaman 3 Çok az zaman 4 Hiçbir zaman 5 11. Aşağıdaki cümlelerin her biri sizin için ne derecede doğru veya yanlıştır ? Bir tanesini yuvarlak içine alınız Kesinlikle Çoğunlukla Bilmiyorum Çoğunlukla Kesinlikle doğru doğru yanlış yanlış a. Diğer insanlardan daha kolay hasta oluyorum 1 2 3 4 5 b. Tanıdığım herkes kadar sağlıklıyım 1 2 3 4 5 c. Sağlığımın kötüleşeceğini 1 2 3 4 5 bekliyorum Sağlığım mükemmel 1 2 3 4 5 173 EK7 HASTANE ANKSİYETE VE DEPRESYON ÖLÇEĞİ Adı Soyadı: Tarih: ___/___/___ Her maddeyi okuyun ve son birkaç gününüzü göz önünde bulundurarak nasıl hissettiğinizi en iyi ifade edin yanıtın yanındaki kutuyu işaretleyin. Yanıtınız için çok düşünmeyin, aklınıza ilk gelen yanıt en doğrusu olacaktır. 1. Kendimi gergin “patlayacak gibi” hissediyorum.  Ç oğu zaman  B irçok zaman  Z aman zaman, bazen  H içbir zaman 2. Eskiden zevk aldığım şeylerden hala zevk alıyorum.  A ynı eskisi kadar  P ek eskisi kadar değil  Y alnızca biraz eskisi kadar  N eredeyse hiç eskisi kadar değil 3. Sanki kötü bir şey olacakmış gibi bir korkuya kapılıyorum.  K esinlikle öyle ve oldukça da şiddetli  E vet, ama çok da şiddetli değil  B iraz, ama beni endişelendiriyor  H ayır, hiç de öyle değil 4. Gülebiliyorum ve olayların komik tarafını görebiliyorum.  H er zaman olduğu kadar  Ş imdi pek o kadar değil  Ş imdi kesinlikle o kadar değil  A rtık hiç değil 5. Aklımdan endişe verici düşünceler geçiyor.  Ç oğu zaman  B irçok zaman  Z aman zaman, ama çok sık değil  Y alnızca bazen 6. Kendimi neşeli hissediyorum.  H içbir zaman  S ık değil  B azen  Ç oğu zaman 174 7. Rahat rahat oturabiliyorum ve kendimi rahat hissediyorum.  K esinlikle  G enellikle  S ık değil  H içbir zaman 8. Kendimi sanki durgunlaşmış gibi hissediyorum.  H emen hemen her zaman  Ç ok sık  B azen  H içbir zaman 9. Sanki içim pır pır ediyormuş gibi bir tedirginliğe kapılıyorum.  H içbir zaman  B azen  O ldukça sık  Ç ok sık 10. Dış görünüşüme ilgimi kaybettim.  K esinlikle  G erektiği kadar özen göstermiyorum  P ek o kadar özen göstermeyebilirim  H er zamanki kadar özen gösteriyorum 11. Kendimi sanki hep bir şey yapmak zorundaymışım gibi huzursuz hissediyorum.  G erçekten de çok fazla  O ldukça fazla  Ç ok fazla değil  H iç değil 12. Olacakları zevkle bekliyorum.  H er zaman olduğu kadar  H er zamankinden biraz daha az  H er zamankinden kesinlikle daha az  H emen hemen hiç 13. Aniden panik duygusuna kapılıyorum.  G erçekten de çok sık  O ldukça sık  Ç ok sık değil  H içbir zaman 14. İyi bir kitap, televizyon ya da radyo programından zevk alabiliyorum.  S ıklıkla  B azen  P ek sık değil  Ç ok seyrek 175 EK8 HAFTALIK YOĞURT TÜKETİM TABLOSU 1. HAFTA PAZARTESİ SALI ÇARŞAMBA PERŞEMBE CUMA CUMARTESİ PAZAR Her gün yoğurt tükettikten sonra kutuyu işaretleyiniz. Her Pazartesi boş yoğurt kaplarınızı getiriniz. 176 9. TEŞEKKÜR Mesleki kimliğimin oluşumunda önemli katkıları olan, bilgi birikimlerini ve mesleki deneyimlerini bizlerle paylaşan hocalarım Prof. Dr. Perihan ARSLAN’a, Prof. Dr. Nurten BUDAK’a ve Prof. Dr. Hülya GÖKMEN ÖZEL’e, Yüksek lisans eğitimime değerli katkılarından dolayı Bursa Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Besin Hijyeni ve Teknolojisi A.B.D. öğretim üyelerine, Yüksek lisans eğitimim boyunca ve tezimin her aşamasında benden bilgi, deneyim, emek ve sabrını esirgemeyen, birlikte çalışmaktan mutluluk duyduğum tez danışmanım ve değerli hocam Doç. Dr. Artun YIBAR’a, Çalışma ortamının sağlanmasında desteklerini esirgemeyen başhekimimiz Uzm. Dr. Nuri ERCİŞ’e, Mustafakemalpaşa Halk Eğitim Merkezi Müdürü Zafer GÖLLÜ’ye ve çalışma arkadaşlarına, Araştırmanın her aşamasında vermiş oldukları desteklerden dolayı Uzm. Dr. Güler SALTIKLAR’a, Kln. Psk. Semra BEYNEL’e, Laboratuvar Sorumlusu Semra MACİT’e ve Hem. Nazife ELBÜKEN’e, Birlikte çalışma fırsatı bulduğum hekim arkadaşlarıma, hemşire ve yardımcı sağlık personeline, Her zaman yanımda olan ve desteklerini esirgemeyen sevgili aileme, Varlıkları ile moral kaynağım olan sevgili yeğenlerim Melis ve Yiğit ERTUĞRUL’a, Sonsuz teşekkürlerimi sunarım. 177 10. ÖZGEÇMİŞ KİŞİSEL BİLGİLER Adı Soyadı : Sefa Can KÜÇÜK Cinsiyet : Erkek Doğum Yeri/Tarihi : Bursa / 27.08.1993 Medeni Durum : Bekar Askerlik Durumu : Yapıldı (27.04.2019) Cep Tel : 0534 667 88 84 E- posta : sefa_can_kucuk@hotmail.com EĞİTİM BİLGİLERİ Yüksek Lisans : Uludağ Üniversitesi - Veteriner Fakültesi Besin Hijyeni 2017- Halen ve Teknolojisi A.B.D. Lisans : Doğu Akdeniz Üniversitesi - Beslenme ve Diyetetik 2012- 2016 Lise : Sedat Karan Anadolu Lisesi 2007- 2011 İŞ DENEYİMİ Bursa Özel Pedmer Tıp Merkezi, Nisan 2018 – Halen BİLDİRİLER/ YAYINLAR Küçük SC, Saltıklar G, Beynel S, Yıbar A (2019) The Relationship Vitamin D Deficiency/Insufficiency and Metabolic Syndrome Risk Factors, Quality of Life and Depression in Postmenopausal Women 50 Years and Over: A Corss-Sectional Study. Proceedings Book of 5th International Eurasian Congress on Natural Nutrition, Healthy Life & Sport, 02-06 October 2019, Ankara- Turkey pp: 1296-1297 (Sözlü Bildiri- Özet Metin). Küçük SC, Yıbar A (2019) Çiğ Süt ve Pastörize Süt Tüketiminin Halk Sağlığı Üzerine Etkileri. Food and Health 5(3): 197-204. Küçük SC, Yıbar A (2018) D Vitamini ile Zenginleştirilmiş Yoğurdun Besin Değeri ve Metabolik Etkileri. The Journal of Food 43(4): 549-557. 178