T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI GENEL KAMU HUKUKU BİLİM DALI TÜRK ANAYASA HUKUKUNDA YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞI (DOKTORA TEZİ) Salih TAŞDÖĞEN BURSA – 2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI GENEL KAMU HUKUKU BİLİM DALI TÜRK ANAYASA HUKUKUNDA YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞI (DOKTORA TEZİ) Salih TAŞDÖĞEN Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre ZEYBEKOĞLU BURSA – 2022 TEZ ONAY SAYFASI T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Kamu Hukuku Anabilim, Anayasa Hukuku Bilim Dalı’nda 711580006 numaralı Salih Taşdöğen’in hazırladığı “Türk Anayasa Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığı” konulu Doktora ile ilgili tez savunma sınavı, 15.09.2022 günü 11:00-13:00 saatleri arasında yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin başa- rılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komis- yonu Başkanı) Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre ZEYBEKOĞLU Bursa Uludağ Üniversitesi Y. Üye Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Burcu AKBABA Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Dr. Öğr. Üyesi Serkan GÖLBAŞI Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. Osman Korkut KANADOĞLU Okan Üniversitesi Üye Doç. Dr. Ali Ersoy KONTACI Ankara Üniversitesi 15/09/2022 SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞI’NA Tarih: 29.6.2022 Tez Başlığı / Konusu: Türk Anayasa Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığı Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 330 sayfalık kısmına ilişkin, 28.6.2022 tarihinde şahsım tarafından Tur- nitin adlı intihal tespit programından (Turnitin)* aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı % 15’tir. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç/dahil 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzer- lik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhte- mel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. Tarih ve İmza Adı Soyadı: SALİH TAŞDÖĞEN Öğrenci No: 711580006 Anabilim Dalı: KAMU HUKUKU Programı: GENEL KAMU HUKUKU Statüsü: Y.Lisans Doktora Danışman Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre Zeybekoğlu 29.6.2022 YEMİN METNİ Doktora tezi olarak sunduğum Türk Anayasa Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığı adlı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak ta- rafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun ola- rak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. 29.6.2022 Adı Soyadı : Salih Taşdöğen Öğrenci No : 711580006 Anabilim Dalı : Kamu Hukuku Programı : Doktora Statüsü : Doktora iv ÖZET Yazarın Adı ve Soyadı : Salih Taşdöğen Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitüsü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Kamu Hukuku Bilim Dalı : Genel Kamu Hukuku Tezin Niteliği : Doktora Tezi Mezuniyet Tarihi : …/…../2022 Tez Danışmanı : Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre Zeybekoğlu TÜRK ANAYASA HUKUKUNDA YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞI Tezimizin konusunu Türk hukukunda yasama fonksiyonunun sınırlılığı meselesi oluştur- maktadır. Tezimizin ilk bölümü, temel aldığımız geçerlilik anlayışı olan normatif pozitivist görü- şün kabul ettiği geçerlilik anlayışının açıklanması, kavramsal çerçevenin çizilmesi ve yasama fonksiyonunun diğer fonksiyon ve iktidar türlerinden farklarının ortaya konmasına ayrılmıştır. Ardından da yasama fonksiyonunun sınırlılığının temel olarak diğer fonksiyonların sınırlılığı ile aynı bağlam içerisinde değerlendirilmesi gerektiği, dolayısıyla sınırlılığın yasama işlemlerinin unsurları bakımından benzer sonuçlara sahip olduğu savunulmuştur. Tezimizin ikinci bölümünde, yasama fonksiyonunun sınırlılığının, yasama işlemlerinin dış unsurları olarak kabul ettiğimiz yetki, usul ve şekil unsurları üzerindeki sonuçları izah edilmiştir. Sınırlılığa ilişkin kabul ettiğimiz standartlar bağlamında özellikle yetki unsuru hakkında önemli sonuçlara ulaşılmıştır. İçtihatta ve doktrinde kabul edilen yasama yetkisinin asliliği ve genelliği ilkelerinin Türk hukuku bakımından neden geçerli olamayacağı açıklanmıştır. Bunun yanı sıra yetki unsurunun geçerlilik ve hukuka uygunluk bağlamında önemli sonuçları olduğu ve parlamento kararları ve kanunlar arasındaki sınırı oluşturduğu vurgulanmıştır. Daha sonra da sınırlılığın usul ve şekil unsuru üzerindeki yan- sımaları ve geçerlilik ile bağlayıcılık meseleleri bağlamındaki belirleyiciliği açıklanmıştır. Tezi- mizin üçüncü bölümünde de sınırlılığın yasama işlemlerinin iç unsurları olarak kabul ettiğimiz sebep, konu ve amaç unsurları bağlamında sonuçları ve bu sınırların tespitinde büyük önem arz eden takdir yetkisi kavramı açıklanmıştır. Sebep unsuru bakımından yetkinin sınırlılığı konusun- daki kabullerimiz doğrultusunda hukuki sebep kavramının yasama işlemleri için de kabul edile- bileceği sonucuna ulaşılmıştır. Aynı zamanda Anayasada sebep unsurunun nasıl düzenlendiğine veya düzenlenmemesine ilişkin bağlanan sonuçlar değerlendirilmiştir. Konu unsuru bakımından da Anayasanın bu unsuru nasıl düzenlediği ve buna bağlanan sonuçların ne olduğu meselesi açık- lanmıştır. Amaç unsuru bağlamında ise bu unsurun belirleyicisi olan kamu yararı kavramı açık- lanmış ve Anayasanın yasama işlemleri için belirlediği özel amaçlar hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. Tezimizin son bölümünde de ulaştığımız sonuçlar özetlenmiştir. Anahtar Sözcükler: İktidarın sınırlandırılması, anayasalcılık, anayasa, anayasanın üs- tünlüğü, kuvvetler ayrılığı, saf hukuk teorisi, yasama fonksiyonu, yasama işlemleri, kanun, par- lamento kararları, yetki unsuru, usul unsuru, geçerlilik, iptal edilebilirlik, şekil unsuru, sebep un- suru, konu unsuru, amaç unsuru, kamu yararı, yargısal denetim, Anayasa Mahkemesi. v ABSTRACT Name and Surname : Salih Taşdöğen University : Bursa Uludağ University Institution : Social Sciences Institution Field : Public Law Branch : General Public Law Degree Awarded : Doctorate Degree Date :…./…./.2022 Supervisor : Asst. Prof. Ali Emre Zeybekoğlu LIMITEDNESS OF LEGISLATIVE FUNCTION IN TURKISH CONSTITUTIONAL LAW The subject of this thesis is the issue of limitedness of the legislative function in Turkish law. The first part of our thesis is devoted to explaining the concept of validity - which is based on the normative positivist view –, drawing the conceptual framework and revealing the differen- ces of the legislative function from other functions and power types. Then, it is argued that the limitedness of the legislative function should basically be evaluated in the same context as the limitation of other functions; so that limitedness has similar consequences in terms of elements of legislative acts. In the second part of the thesis, the consequences of the limitedness of the legislative function on the elements of authority, procedure and form, which we define as the external elements of legislative acts, are explained. In the context of the standards we have ac- cepted regarding the limitedness, important results have been reached, especially about the ele- ment of authority. In the context of the standards we have accepted regarding the limitedness, important results have been reached especially about the element of authority. It is explained why the principles of the originality and generality of the legislative power cannot be valid in terms of Turkish law. In addition, it has been emphasized that element of authority has important consequ- ences in terms of validity and legality and creates the border between parliamentary decisions and laws. Afterwards, the reflections of limitedness on the procedural and formal element of legisla- tive acts and its decisiveness in the context of validity and binding issues are explained. In the third part of the thesis, the results of the limitation in the context of the reason, subject and purpose elements, which we consider as the internal elements of the legislative acts and the concept of discretion, which has great importance about determination of these limits. It has been concluded that the concept of reason can also be accepted for legislative acts, in line with our assumptions about the limitedness of authority in terms of the element of reason. In terms of the subject ele- ment it is explained how the constitution regulates it and which consequences such regulation leads to, are explained. In the context of the purpose element of legislative acts, the concept of public interest which is defining of the element, is explained and evaluations are made regarding special purposes of legislative acts determined by the Constitution for legislative acts. In the last part of the thesis, our results are summarized. Keywords: Limitation of power, constitutionalism, constitution, supremacy of consti- tuion, separation of powers, pure theory of law, legislative function, legislative acts, law, parlia- mentary solutions, the element of authority, the element of procedure, validity, annulability, the element of form, the element of purpose, public interest, judicial review, Constitutional Court. vi ÖNSÖZ “Türk Anayasa Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığı” başlıklı bu çalışma Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Doktora Programı kapsa- mında, danışmanım Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre Zeybekoğlu, Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Burcu Akbaba, Dr. Öğr. Üyesi Serkan Gölbaşı, Prof. Dr. Osman Korkut Kanadoğlu ve Doç. Dr. Ali Ersoy Kontacı’dan oluşan jüri önünde savunulmuş ve oybirliğiyle başarılı bulunmuş- tur. Öncelikle danışmanım Dr. Öğr. Üyesi Ali Emre Zeybekoğlu’na, tezimin oluşumuna ve gelişimine katkıları ile özellikle savunma sürecinde yaşadığım aksaklıklar karşısındaki anlayışlı tutumu için minnetlerimi sunmak isterim. Bununla birlikte jüriye katılmayı ka- bul eden ve çalışmama görüş ve önerileriyle katkı kıymetli hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. Özellikle Dr. Öğr. Üyesi Zeynep Burcu Akbaba’ya çalışmamı daha bütünlüklü hale getirmek konusunda verdiği öneriler için minnettarım. Ayrıca Prof. Dr. Kemal Göz- ler’e de çalışmamı okuyup değerlendirdiği ve manevi desteklerini esirgemediği için en içten teşekkürlerimi sunarım. Bütün çalışmalarımda kendisinin olağanüstü zekasından ve görüşlerinden faydalandığım, karşılaştığım her zorlukta yardımıma koşan değerli dostum ve meslektaşım Dr. Öğr. Üyesi Yahya Berkol Gülgeç’e de en başta her zaman yanımda olduğu ve desteklerini esirgemediği, bununla birlikte tezimi en ince detaylarına kadar okuyup değerlendirdiği ve eleştirdiği için ne kadar teşekkür etsem azdır. Ayrıca gerek görüşleriyle gerekse temin ettiği kaynaklarla tezime katkıda bulunan Dr. Öğr. Üyesi Güher Ulu, Arş. Gör. Ahmet Şerif Öztürk ve Ersen Kaan Bulam’a çok şey borçluyum. Son olarak da bana harikulade bir çalışma ortamı sunan Bursa Uludağ Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki meslektaşla- rıma teşekkürlerimi sunarım. Bu çalışmayı başıma gelen her musibette yanımda olan kıymetli annem ve babama ithaf ediyorum. Kendilerine duyduğum minneti kelimelerle ifade edebilmem imkânsız. Kastamonu – Araç 21.9.2022 Salih Taşdöğen vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI ..................................................................................................... i DOKTORA İNTİHAL YAZILIM RAPORU ............................................................... ii YEMİN METNİ ............................................................................................................. iii ÖZET ............................................................................................................................... iv ABSTRACT ..................................................................................................................... v ÖNSÖZ ............................................................................................................................ vi İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. vii KISALTMALAR ........................................................................................................ xvii GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 I. ÇALIŞMANIN KONUSU ve ÖNEMİ ...................................................................... 1 II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI .................................................................................... 3 III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ .................................................................................... 4 IV. ÇALIŞMANIN PLANI .......................................................................................... 7 BİRİNCİ BÖLÜM YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞININ TEORİK BOYUTU I. İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASININ KISA TARİHİ ..................................... 14 A. İktidar Kavramı ..................................................................................................... 14 B. İktidarın Sınırlandırılması Süreci ......................................................................... 17 1. Antik Yunan ve Roma Dönemi ......................................................................... 17 2. Orta Çağ Avrupası............................................................................................. 19 3. İktidarın Yerselleşmesi, Egemenliğin Kavramsallaşması, Sosyal Sözleşmeciler ........................................................................................................... 21 4. Liberal Düşüncenin Etkisi ................................................................................. 27 II. ANAYASALCILIK.............................................................................................. 28 A. Anayasanın Üstünlüğü .......................................................................................... 30 1. Özdeşlik Tezi ve Hukukun “Demistifikasyonu” ............................................... 32 2. “Saf Hukuk Teorisi” .......................................................................................... 38 a. Norm Kavramı ............................................................................................... 39 b. Normlar Hiyerarşisi ....................................................................................... 44 1) Temel Norm ............................................................................................... 44 viii 2) Anayasa ve Altı Normlar ........................................................................... 46 B. Kuvvetler Ayrılığı................................................................................................. 48 1. Genel Olarak Kuvvetler Ayrılığı ....................................................................... 48 2. Fikri ve Tarihi Köken ........................................................................................ 50 3. Kurucu İktidar – Kurulmuş İktidar Ayrımı ....................................................... 54 a. Ayrımın Kökeni ............................................................................................. 55 b. Aslî Kurucu İktidar – Tali Kurucu İktidar ..................................................... 57 1) Aslî Kurucu İktidar .................................................................................... 57 2) Tali Kurucu İktidar ..................................................................................... 59 c. Kurulmuş İktidarlar ....................................................................................... 62 d. Kurucu İktidar Türleri ile Kurulmuş İktidarların Farkları ............................. 63 C. Anayasa ................................................................................................................ 64 1. Ampirik Anlamda Anayasa – Hukukî Anlamda Anayasa ................................ 65 2. Yazılı Anayasa – Yazılı Olmayan Anayasa ...................................................... 66 3. Maddî Anayasa – Şeklî Anayasa....................................................................... 67 4. Yumuşak Anayasa – Katı Anayasa ................................................................... 68 D. Sonuç ve Türkiye Bakımından Değerlendirme .................................................... 70 III. YASAMA FONKSİYONU .................................................................................. 72 A. Fonksiyonların Ayrımına Yönelik Kriterler ......................................................... 72 1. Maddî Kriter ...................................................................................................... 73 a. Maddî Kritere Göre Yasama: Kanun ............................................................. 74 1) Kanunların Genelliği .................................................................................. 74 2) Kanunların Emrediciliği ............................................................................. 75 b. Maddî Kritere Göre Yürütme ........................................................................ 75 c. Maddî Kritere Göre Yargı ............................................................................. 76 2. Organik Kriter (Şeklî Kriter) ............................................................................. 76 a. Organik Kritere Göre Yasama ve Yürütme ................................................... 77 b. Organik Kritere Göre Yargı ........................................................................... 78 B. Türk Hukuk Doktrininde Yasama Fonksiyonu .................................................... 78 1. Bülent Tanör ve Necmi Yüzbaşıoğlu’na Göre Yasama Fonksiyonu ................ 79 a. Yazarların Açıklamaları ................................................................................ 79 b. Eleştiri ............................................................................................................ 80 2. Ergun Özbudun’a Göre Yasama Fonksiyonu ................................................... 80 a. Yazarın Açıklamaları ..................................................................................... 81 b. Eleştiri ............................................................................................................ 82 3. Erdoğan Teziç’e Göre Yasama Fonksiyonu ..................................................... 82 a. Yazarın Açıklamaları ..................................................................................... 82 b. Eleştiri ............................................................................................................ 82 ix 4. Kemal Gözler’e Göre Yasama Fonksiyonu ...................................................... 83 a. Yazarın Açıklamaları ..................................................................................... 83 b. Değerlendirme ve Eleştiri .............................................................................. 84 5. Anayasa Mahkemesinin Yaklaşımı ................................................................... 84 6. Sonuç ................................................................................................................. 86 C. Türk Hukukunda Yasama İşlemleri ...................................................................... 88 1. Tanım ................................................................................................................ 88 2. Türleri ................................................................................................................ 89 a. Kanun............................................................................................................. 90 b. Parlamento Kararı .......................................................................................... 91 c. Anayasa Mahkemesinin Ayrımı .................................................................... 93 IV. YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞI .................................................. 94 İKİNCİ BÖLÜM YASAMA İŞLEMLERİNİN DIŞ UNSURLARINA GETİRİLEN SINIRLAR I. YETKİ UNSURU .................................................................................................. 105 A. Yetki Unsurunun Tanımı .................................................................................... 105 B. Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığının Yetki Unsuru Bakımından Sonuçları .................................................................................................................... 106 1. Yasama Yetkisi İstisnai Bir Yetkidir .............................................................. 106 2. Yasama Yetkisi Anayasadan Kaynaklanan, Anayasayla Çerçevelenen Bir Yetkidir .................................................................................................................. 108 a. Karşı Argüman: Yasama Yetkisinin Aslîliği İlkesinin Tanımı ve Kapsamı 109 b. Yasama Yetkisi Gerçekten Aslî midir? ....................................................... 111 3. Yasama Yetkisi Verilmiş Bir Yetkidir ............................................................ 114 a. Karşı Argüman: Yasama Yetkisinin Genelliği ............................................ 115 1) Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesinin Tanımı ........................................ 115 2) Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesinin Kapsamı ..................................... 117 (a) Parlamento Kararları ......................................................................... 118 (b) Yürütme ve Yargının Mahfuz Düzenleme Alanı .............................. 118 (c) Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Mahfuz Düzenleme Alanı ......... 118 (d) Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü .......................................................... 125 3) Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesinin Dayanakları ................................ 126 (a) İlkenin İleri Sürülen Dayanakları ...................................................... 126 i. Anayasanın Kanunları Konu Bakımından Sınırlamadığına Dair Argüman ................................................................................................... 126 x ii. Anayasanın Çeşitli Maddelerinin Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesinin Dayanağı Olduğuna İlişkin Argüman ....................................... 128 iii. Demokratik Parlamenter Sistem Yasama Yetkisinin Genelliğinin Kaynağı Olabilir mi? ................................................................................ 130 iv. Ulusal Egemenlik Yasama Yetkisinin Genelliğinin Gerekçesi Olabilir mi? 144 (b) İlkenin Olası Dayanakları ................................................................. 145 i. Anayasanın 104. Maddesinin 17. Fıkrası Yasama Yetkisinin Genelliğine Dayanak Oluşturabilir mi? ................................................... 146 ii. İçtihatlar Yasama Yetkisinin Aslîliği ve Genelliği İlkelerine Kaynaklık Edebilir mi? ............................................................................ 148 iii. Yasama Yetkisinin Aslîliği ve Genelliği İlkesi Bir “İlke” Olarak Benimsenmesinden Ötürü Geçerlilik Kazanabilir mi? ............................ 153 iv. Yasama Yetkisinin Genel Olmaması İmkânsız mı? – Fransa Örneği ........................................................................................... 156 b. Sonuç ........................................................................................................... 161 4. Yasama Yetkisi – Aksi Öngörülmemişse – Devredilmez Bir Yetkidir .......... 162 a. Kökeni ......................................................................................................... 163 b. Tanımı ve Kapsamı ...................................................................................... 164 c. Türk Hukukunda Yasama Yetkisinin Devredilmezliği ............................... 168 d. Yasama Yetkisinin Devredilmezliğinin İstisnası Var mı? .......................... 171 e. TBMM’nin Kanunlarla Yürütme Organını veya İdareyi Yetkilendirmesi .. 173 f. Olağan Dönem Kanun Hükmünde Kararnameleri ...................................... 181 C. Kişi Bakımından Yetki Unsuru (Ratione Personae Yetki) ................................. 184 1. Tanımı ............................................................................................................. 184 2. Yasama İşlemlerinde Kişi Bakımından Yetki ................................................. 186 3. Türk Hukukunda Yasama Organı ................................................................... 189 4. TBMM’nin Yasama Organı Olmasının Sonuçları .......................................... 192 a. TBMM’ye Anayasa Tarafından Verilen Yetkiler Yasama Yetkisidir ......... 192 b. Bu Yetki Genel Kurul Tarafından Yapılan İşlemlerle Kullanılır ................ 192 c. Genel Kurul Tarafından Kullanılmayan Yetkiler Yasama Yetkisi Olarak Adlandırılamaz ................................................................................................... 192 1) TBMM’nin İdari İşlemleri ....................................................................... 193 2) TBMM Başkanının İşlemleri ................................................................... 196 3) Yasama Organındaki Diğer Faaliyetler .................................................... 199 5. TBMM Genel Kurulunun Oluşumu ................................................................ 202 6. Kişi Bakımından Yetki Unsuru Yönünden Hukuka Aykırılıklar .................... 205 D. Yer Bakımından Yetki Unsuru (Ratione Loci Yetki) ......................................... 207 1. Tanımı ............................................................................................................. 207 xi 2. Yasama Organının Yer Bakımından Yetkisi................................................... 208 3. TBMM’nin Yer Bakımından Yetkisi .............................................................. 209 E. Zaman Bakımından Yetki Unsuru (Ratione Temporis Yetki)............................ 211 1. Tanımı ............................................................................................................. 211 2. Türk Hukukunda Yasama Organının Zaman Bakımından Yetkisi ................. 212 a. Sınırlandırıcı Süre ........................................................................................ 212 b. Anayasa ve İçtüzükte Karar Almak İçin Belirlenen Süreler Sınırlandırıcı mı, Hızlandırıcı mı? .................................................................................................. 215 c. Yasama Fonksiyonunun Sağlıklı İşlemesi İçin Belirlenen Yavaşlatıcı Süreler ................................................................................................................. 217 d. Geriye Yürümezlik ...................................................................................... 220 F. Konu Bakımından Yetki Unsuru (Ratione Materiae Yetki) ............................... 221 1. Tanımı ............................................................................................................. 221 2. İşlevi ................................................................................................................ 223 3. Yasama Organının Konu Bakımından Yetkisi ................................................ 225 4. Türk Hukukunda Yasama Organının Konu Bakımından Yetkisi ................... 225 a. Kanunun Düzenleme Alanındaki Konular .................................................. 227 1) TBMM’nin Görev ve Yetkilerine İlişkin 87. Maddenin Belirlediği Kanun Alanı .................................................................................................... 227 (a) Kanun Koymak, Değiştirmek, Kaldırmak ........................................ 227 (b) Bütçe ve Kesinhesap Kanun Tekliflerini Görüşmek ve Kabul Etmek ........................................................................................................... 228 (c) Milletlerarası Andlaşmaların Onaylanmasını Uygun Bulmak ............. 229 2) Anayasanın Diğer Maddelerinde Öngörülen Yetkileri Kullanmak ve Görevleri Yerine Getirmek ............................................................................. 229 (a) “Kanunla Sınırlama” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ................... 230 (b) “Kanunla Düzenleme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ................ 231 (c) “Kanunla Gösterme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ...................... 233 (d) “Kanunla Yetkilendirme/Görevlendirme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ........................................................................................................... 234 (e) “Kanunla Belirtme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı .................... 235 (f) “Kanunla Öngörme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ....................... 236 (g) “Kanunla Sayma” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı........................ 236 (h) “Kanunla Koyma” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ....................... 236 (i) “Kanunla Tespit Etme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı .................. 236 (j) “Kanunla Belirlenme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı .................... 237 (k) “Kanunla Uygun Bulma” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ............ 237 (l) “Kanunla Kurma” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ........................... 238 xii (m) “Kanuna Göre Yönetme ve İşletme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı .................................................................................................. 238 (n) “Kanunda Yazılı Haller…” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ......... 238 b. Parlamento Kararlarının Düzenleme Alanında Bulunan Konular ............... 238 1) TBMM’nin Görev ve Yetkilerine İlişkin 87. Maddenin Belirlediği Parlamento Kararları Alanı ............................................................................. 238 (a) Para basılmasına karar verme............................................................ 239 (b) Savaş İlanına Karar Vermek ............................................................. 239 (c) Genel ve Özel Af İlânına Karar Vermek........................................... 241 2) Anayasada Parlamento Kararıyla Düzenleneceği Belirtilen Konular ...... 243 (a) “Karar Verme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ............................ 243 (b) “Seçme” İfadesiyle Belirlenen Yetki Alanı ...................................... 245 (c) İçtüzük ............................................................................................... 246 (d) İlan Edilen Olağanüstü Hali Onama ................................................. 247 c. Devlete Verilen Görevler Bağlamında Kullanılan Yetkiler ........................ 248 d. Yasama İşlemleriyle TBMM’nin Yetki Alanı Değiştirilebilir mi? ............. 250 e. Yasama İşlemleri Birbirlerinin Alanına Müdahale Edebilir mi? ................. 254 G. Yer, Zaman ve Konu Bakımından Yetki Unsurunun Yargısal Denetimi Mümkün müdür? ....................................................................................................... 256 II. USUL VE ŞEKİL UNSURU .............................................................................. 258 A. Usul ve Şekil Unsurunun Tanımı ve Yasama İşlemleri Bakımından Görünümü .................................................................................................................. 258 B. Usul ve Şekil Unsurlarına Getirilen Sınırlamaların İşlevi .................................. 261 1. Usul ve Şekil Kurallarının Sınırlayıcı İşlevi ................................................... 261 2. Bazı Usul Kurallarının İşlemin Varlığına/Geçerliliğine Etkisi ....................... 262 3. Yasama İşlemlerine Getirilen Usul ve Şekle İlişkin Sınırlamaların İşlemin Bağlayıcılığına Etkisi ............................................................................................. 268 4. Usul ve Şekil Kurallarının Hukuk Güvenliğine Katkısı ................................. 268 C. Yasama İşlemlerinin Usul ve Şekil Unsurunu Sınırlandıran Normlar ve Teamülün Rolü ..................................................................................................... 270 1. Yazılı Hukuk Kurallarının Rolü ...................................................................... 270 2. Teamülî Kaynakların Rolü .............................................................................. 271 D. Anayasa ve TBMM İçtüzüğünde Usule İlişkin Temel Kavramlar ..................... 275 1. Yasama Dönemi .............................................................................................. 275 2. Yasama Yılı ..................................................................................................... 276 3. Parlamentonun Sürekliliği İlkesi ..................................................................... 276 a. Tatil .............................................................................................................. 276 b. Ara Verme ................................................................................................... 277 xiii c. Çağrılı Toplantı............................................................................................ 277 4. Birleşim ........................................................................................................... 277 5. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı ........................................................................ 278 6. Oylama Usulleri .............................................................................................. 279 E. Kanunlar İçin Getirilen Usul ve Şekil Şartları .................................................... 281 1. Teklif ............................................................................................................... 281 a. Genel Olarak Teklif Aşaması ...................................................................... 281 b. İstisna: Bütçe Kanunlarının Teklifi ............................................................. 282 c. İstisna: Milletlerarası Andlaşmaların Uygun Bulunmasına İlişkin Kanunların Teklifi .............................................................................................. 283 d. Teklifin Geri Alınması................................................................................. 283 2. Görüşme .......................................................................................................... 284 a. Genel Olarak Görüşme Aşaması ................................................................. 284 b. Temel Kanunların Görüşülmesi................................................................... 286 c. Bütçe Kanununun Görüşülmesi ................................................................... 287 3. Kabul ............................................................................................................... 287 4. Yayım .............................................................................................................. 288 a. Kabul Edilen Kanunun Yayımlanması ........................................................ 288 b. Kabul Edilen Kanunun Geri Gönderilmesi ................................................. 290 F. Parlamento Kararları İçin Belirlenen Usul ve Şekil Kuralları ............................ 293 1. Görüşmeli Parlamento Kararları ..................................................................... 294 a. Görüşmeli Parlamento Kararları Hakkındaki Genel Usul Kuralları ........... 294 b. Hakkında Özel Usulî Hükümler Getirilen Görüşmeli Parlamento Kararları .............................................................................................................. 295 1) Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması Kararı..................................... 295 2) Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan Bir Görev veya Hizmeti Sürdürmekte Israr Eden Milletvekilinin Milletvekilliğinin Düşürülmesi Kararı ................. 297 3) Devamsızlık Nedeniyle Milletvekilliğinin Düşürülmesi Kararı .............. 297 4) Genel ve Özel Af İlanı Kararı .................................................................. 298 5) Cumhurbaşkanının Yüce Divana Sevki Kararı ........................................ 298 6) Cumhurbaşkanı Yardımcıları ve Bakanların Cezai Sorumluluğu ............ 299 7) Seçimlerin Yenilenmesi Kararı ................................................................ 300 8) Olağanüstü Hâl ile İlgili Kararlar ............................................................. 300 9) İçtüzüğün Değiştirilmesi Kararı ............................................................... 301 2. Görüşmesiz Parlamento Kararları ................................................................... 301 a. Görüşmesiz Parlamento Kararları Hakkındaki Genel Usul Kuralları ......... 301 b. Hakkında Özel Usulî Hükümler Getirilen Görüşmesiz Parlamento Kararları .............................................................................................................. 302 1) Üyelikten İstifanın Kabulü ....................................................................... 302 xiv 2) Meclis Başkanının Seçimi Kararı............................................................. 302 3) Kamu Başdenetçisinin Seçimi Kararı ...................................................... 303 4) Anayasa Mahkemesi Üyelerinin Seçimi .................................................. 304 5) Hakimler ve Savcılar Kurulu Üyelerinin Seçimi ..................................... 304 3. Parlamento Kararlarının Yayımı ve Yürürlüğe Girmesi ................................. 305 G. Usul Yönünden Denetim .................................................................................... 307 1. Kanunların Usul Yönünden Denetiminde Mahkemenin Yaklaşımı ............... 307 2. Parlamento Kararlarının Usul Yönünden Denetiminde Mahkemenin Yaklaşımı ............................................................................................................... 310 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YASAMA İŞLEMLERİNİN İÇ UNSURLARINA GETİRİLEN SINIRLAR I. TAKDİR YETKİSİ – YERİNDELİK DENETİMİ................................................ 318 A. Yasama İşlemleri Bakımından Takdir Yetkisi ve Kapsamı ............................... 319 B. Takdir Yetkisinin Teorik Çerçevesi ................................................................... 321 C. Yerindelik Denetimi Yasağı ............................................................................... 325 II. SEBEP UNSURU ............................................................................................... 326 A. Sebep Unsurunun Tanımı ................................................................................... 326 B. Hukukî Sebep – Fiilî Sebep Ayrımı ................................................................... 328 1. Hukukî Sebep .................................................................................................. 329 a. Hukukî Sebep Kavramı ............................................................................... 329 b. Yasama İşlemlerinin Hukukî Sebepleri ....................................................... 331 1) Anayasa ve TBMM İçtüzüğü ................................................................... 331 2) Bir Yasama İşleminin Diğer Bir Yasama İşleminin Hukukî Sebebini Oluşturması ..................................................................................................... 331 3) Bir Komisyon Raporunun Yasama İşlemin Hukukî Sebebini Oluşturması .................................................................................................... 332 4) Uluslararası Andlaşmalar Yasama İşlemlerinin Hukukî Sebebi Olabilir mi? ..................................................................................................... 332 5) Anayasa Mahkemesi Kararları Yasama İşlemlerinin Hukukî Sebebi Olabilir mi? ..................................................................................................... 332 2. Fiilî Sebep ....................................................................................................... 333 C. Yasama İşlemlerinde Sebep Unsurunun Tespiti ................................................. 334 1. Sebep Unsurunun Açık İfadelerle Sınırlanmış Olması ................................... 335 2. Sebebin Belirsiz Kavramlarla Sınırlanmış Olması ......................................... 337 3. Sebep Yönünden Sınırlamanın Öngörülmediği Durumlar .............................. 340 D. Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılmasında Sebebe Bağlılık ............................... 341 xv 1. Anayasada Düzenlenen Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılmasında Sebebe Bağlılık ...................................................................................................... 341 2. Sınırlama Sebebi Öngörülmemiş Olan Temel Hak ve Hürriyetler Sınırlandırılabilir mi? ............................................................................................. 344 3. Sayılmamış (İsimsiz) Hürriyetlerin Sınırlandırılması ..................................... 345 E. Yasama İşlemlerinde Gerekçe ve Sebep Unsuru Farkı ...................................... 347 F. Sebep Yönünden Denetim .................................................................................. 348 1. Kanunun Sebep Unsuru Yönünden Denetimi ................................................. 349 a. Kanunların Sebep Unsuru Yönünden Denetlenemeyeceğine Dair Görüş ... 349 b. Anayasa Mahkemesinin Yaklaşımı ............................................................. 352 2. TBMM İçtüzüğünün Sebep Unsuru Yönünden Denetimi .............................. 354 3. Milletvekilliğinin Düşürülmesi Kararlarının Sebep Unsuru Yönünden Denetimi ................................................................................................................. 356 4. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması Kararlarının Sebep Unsuru Yönünden Denetimi ............................................................................................... 357 III. KONU UNSURU ............................................................................................... 359 A. Konu Unsurunun Tanımı .................................................................................... 359 B. Konu Unsuru – Konu Bakımından Yetki Unsuru Farkı ..................................... 360 C. Konu Unsurunu Düzenleyen Kaynaklar ............................................................. 361 1. Sözü ve Ruhuyla Anayasa ............................................................................... 361 2. TBMM İçtüzüğü ............................................................................................. 363 3. Yasama İşlemlerinin Konusu Uluslararası Andlaşmalara Uygun Olmalı mıdır? 363 D. Yasama İşlemlerinin Konu Unsuruna Getirilen Sınırların Tespiti ..................... 366 1. Belirli Bir Hukukî Sonucun Emredilmesi ....................................................... 366 2. Belirli Bir Hukukî Sonucu Gerçekleştirip Gerçekleştirmeme Konusunda Seçim Serbestisi ................................................................................................................ 367 3. Konunun Belirli İlke ve Esaslar Öngörülerek Sınırlanması ............................ 368 4. Belirli Hukukî Sonuçların Yasaklanması ........................................................ 370 5. Konu Unsurunun Sebep Unsuruyla Sınırlandırılması ..................................... 373 E. Yasama Yetkisinin Genelliği İlkesinin Konu Unsuru Üzerindeki Etkisi ........... 374 F. Yasama İşlemlerinin Konu Unsuru Yönünden Anayasaya Aykırılığı ............... 375 1. Hukuk Kuralları Arasında Çatışma ve Hukuka Aykırılık ............................... 375 2. Yasama İşlemlerinin Konu Unsuru Yönünden Hukuka Aykırılığı ................. 377 G. Konu Unsuru Yönünden Denetim ................................................................... 378 1. Belirli Bir Hukukî Sonucu Gerçekleştirip Gerçekleştirmeme Konusunda Seçim Serbestisinin Bulunduğu Yasama İşlemlerinin Denetimi ...................................... 378 xvi 2. Hukukî Sonuçları Belirli İlke, Esas ve Yasaklamalarla Sınırlandırılan Yasama İşlemlerinin Denetimi............................................................................................. 380 H. Konu Unsuru Yönünden Denetimle İlgili Bazı Tartışmalı Hususlar .............. 381 1. TBMM’nin Yetkilendirilmediği Konularda Kanun Çıkarması....................... 382 2. Konunun Eksik Düzenlenmesi ........................................................................ 383 3. Eylemli İçtüzük Düzenlemesi Doktrini ........................................................... 384 IV. AMAÇ UNSURU ........................................................................................... 391 A. Amaç Unsurunun Tanımı ................................................................................ 392 B. Amaç Unsuru Yönünden Hukuka Uygunluk .................................................. 392 1. Genel Açıklamalar ....................................................................................... 393 2. Genel Amaç – Kamu Yararı ........................................................................ 393 a. Kamu Yararı Kavramı .............................................................................. 393 b. Anayasa Mahkemesinin Yaklaşımı .......................................................... 398 3. Özel Amaçlar ............................................................................................... 400 C. Kanunlar İçin Belirlenen Özel Amaçlar .......................................................... 401 1. Amaç Unsuruna İlişkin Getirildiği Kesin Olan Sınırlamalar ...................... 401 2. Sebep mi? Amaç mı? ................................................................................... 402 D. Parlamento Kararları İçin Amaç Unsuru......................................................... 407 E. Amaç Unsuru Yönünden Denetim .................................................................. 408 1. Anayasa Mahkemesi Amaç Yönünden Hukuka Aykırılıkları Denetleyebilir mi? .............................................................................................. 408 2. Kanunların Amaç Unsuru Yönünden Denetimi .......................................... 411 3. TBMM İçtüzüğünün Amaç Unsuru Yönünden Denetimi ........................... 413 4. Yasama Dokunulmazlığının Kaldırılması Kararının Amaç Unsuru Yönünden Denetimi ............................................................................................................. 414 5. Milletvekilliğinin Düşürülmesi Kararlarının Amaç Unsuru Yönünden İncelenmesi ......................................................................................................... 415 SONUÇ ......................................................................................................................... 417 BİBLİYOGRAFYA .................................................................................................... 427 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 470 xvii KISALTMALAR AİD : Amme İdaresi Dergisi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi b. : baskı C. : Cilt c. : cilt ÇÜHFD : Çankaya Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi ed. : editör(ler) EDCE : Etudes et documents du Conseil d’État ERPL : European Review of Public Law et al. : et alia (ve diğerleri) dn. : dipnot f. : fıkra GNAT : Grand National Assembly of Turkey GSÜHFD : Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi GÜHFD : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi HFD : Hukuk Fakültesi Dergisi HKÜHFD : Hasan Kalyoncu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi İHAM : İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İHAS : İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi İHİD : İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi İÜHF : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İÜHFM : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası KHK : kanun hükmünde kararname xviii LGDJ : Librairie Générale de Droit et de Jursiprudence m. : madde MÜHF HAD : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştır- maları Dergisi op. cit. : opere citato (atıf yapılan eser/makale) prg. : paragraf PUF : Presses Universitaires de France RDP : Revue de droit public RDPSP : Revue de droit public et de la science politique en France et à l’étranger Revue du CAER : Cahiers d'études romanes RFAP : Revue française d'administration publique RFDA : Revue française de droit administratif RFDC : Revue française de droit constitutionnel RTÜK : Radyo ve Televizyon Üst Kurulu s. : sayfa S. : sayı SDÜHFD : Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi SDÜİİBFD : Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi SÜHFD : Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi TAAD : Türkiye Adalet Akademisi Dergisi TAÜHFD : Türk-Alman Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi TBB : Türkiye Barolar Birliği v. : versus vd. : ve devamı Y. : yıl 1 GİRİŞ Bu başlıkta çalışmanın konusu ve önemi, motivasyonu, kapsamı ve planı incele- necektir. I. ÇALIŞMANIN KONUSU ve ÖNEMİ “Türk Anayasa Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Sınırlılığı” isimli bu çalışma- mızın temel tartışma konusunu oluşturan yasama fonksiyonu, bütün Türk anayasa hukuku ya da anayasa hukukunun genel teorisi ders ve başvuru kitaplarında geniş bir şekilde yer alan bir konu olmuştur. Türk hukukunda bu fonksiyonu kapsamlı bir şekilde ele alan az sayıda monografi bulunmaktadır. Bunların en önemlilerinden biri Erdoğan Teziç’in “1961 Anayasasına Göre Kanun Kavramı1” isimli ilham verici eseridir. Yine Teziç’in “Türk Parlamento Hukukunun Kaynakları ve İlgili Anayasa Mahkemesi Kararları2” isimli eseri de yasama fonksiyonunun önemli bir boyutunu oluşturan Türk parlamento hukukuna ilişkin önemli kaynaklardan biri olmuştur. Yakın dönemde ise bir süre asistan- lığını yapmaktan mutluluk duyduğum Bülent Yücel, “Temsili Demokratik Sistemde Ya- sama Erki ve Kural Koyma Faaliyetinin Belirleyicileri3” eseriyle, bu meseleye siyaset- bilimsel ve hukukî bakış açılarını harmanlayarak değerli bir eser sunmuştur. Tolga Şirin de “Karşılaştırmalı Anayasa Hukukunda Kanun Kavramı4” adlı kıymetli eseriyle, yasama işlemlerinden biri olan kanunları karşılaştırmalı ve jürisprüdansiyel yöntemlerle ele ala- rak doktrine önemli bir katkıda bulunmuştur. Şeref İba ve Fahri Bakırcı gibi hem akade- misyen hem de yasama organında bürokrat olarak görev yapmış ve Meclis işleyişine hâkim isimler, parlamento hukukuna ilişkin kitap ve makaleleriyle çoğunlukla gözden kaçan, ancak parlamento işleyişinde oldukça önemli olan konuları incelikli bir şekilde değerlendirmiştir. Bunların dışında isimlerini buraya sığdıramayacağımız birçok yazar, yasama fonksiyonunu çeşitli yönleriyle ilgili olarak çok sayıda üst düzey kitap, makale, karar değerlendirmeleri kaleme almıştır. 1 Erdoğan Teziç, 1961 Anayasasına Göre Kanun Kavramı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fa- kültesi, 1972. 2 Erdoğan Teziç, Türk Parlamento Hukukunun Kaynakları ve İlgili Anayasa Mahkemesi Kararları, İs- tanbul: İstanbul Fakülteler Matbaası, 1980. 3 Bülent Yücel, Temsili Demokratik Sistemde Yasama Erki ve Kural Koyma Faaliyetinin Belirleyicileri, Ankara: Adalet, 2018. 4 Tolga Şirin, Karşılaştırmalı Anayasa Hukukunda Kanun Kavramı, İstanbul: On İki Levha, 2019. 2 Ders ve başvuru kitaplarında yasama fonksiyonunun genel itibariyle birbiriyle benzer bir sistematikle ele alındığını söylemek mümkündür: TBMM’nin oluşumu, üyele- rinin seçimi ve hukukî statüleri, çalışma düzeni, görev ve yetkileri. Bu sistematik oldukça da işlevseldir. Yasama fonksiyonuna ilişkin monografiler ise genel itibariyle ya kanunlara yoğunlaşmış ya da parlamento hukuku çalışması olarak kaleme alınmıştır. Kanunlar hak- kında yapılan çalışmalar ise çoğunlukla bu işlemlerin içeriksel yönleriyle ilgilenmiş ve doktrine oldukça değerli katkılar sunmuştur. Temel hak ve hürriyetler konusunda kaleme alınan eserlerde de yine kanunlar temel hak ve hürriyetlerle ilişkileri bağlamında değer- lendirilmiştir. Bunun dışında hukukun bütün dallarına ilişkin ders kitaplarında ve monog- rafilerde, incelenen hukuk dalı ve konuyla ilgili olduğu ölçüde kanun kavramı değerlen- dirilmiştir. Türk hukukunda yasama fonksiyonunu icra eden işlemler olan kanunlar ve parla- mento kararları için, görebildiğimiz kadarıyla, metodolojik olarak idari işlem inceleme- lerine benzer, bu işlemler için anayasa normlarıyla belirlenen biçimsel sınırları ortaya koyan, bütünlüklü ve tutarlı bir şekilde ele alan çok fazla eser bulunmamaktadır5. Bu tezle doktrine bu yönden bir katkı sunulmaya çalışılacaktır. Bu çalışmada yasama işlemleri yetki, usul ve şekil, sebep, konu ve amaç unsurları bakımından ayrı ayrı ele alınarak değerlendirilecektir. Ancak böyle bir inceleme yönte- minin çalışmanın orijinal boyutlarından biri olmadığı iddiasında bulunmadığımızı da özellikle belirtmek isteriz. Zira bu çalışmada kullanılan inceleme yöntemi ilk kez tarafı- mızca kullanılmamıştır. Özellikle Erdoğan Teziç’in “1961 Anayasasına Göre Kanun Kavramı” isimli eserinde kanunlar çok geniş bir şekilde olmasa da olsa usul, sebep, konu ve amaç unsurları bağlamında incelenmiştir. Bunun yanı sıra, Bülent Tanör ve Necmi Yüzbaşıoğlu’nun, Kemal Gözler’in, İbrahim Kaboğlu’nun, Abdurrahman Eren’in ve daha birçok yazarın kaleme aldığı ders kitaplarında kanunların usul unsuruna getirilen anayasal sınırlar oldukça geniş bir şekilde ele alınmış, sebep, konu ve amaç unsurlarına da Anayasa Mahkemesinin denetimleri bağlamında kısaca yer verilmiştir. Tezimizin bu çalışmalardan ilk farkı kanunlarla birlikte bütün kararlarını unsurları yönünden geniş bir 5 Eski çalışma arkadaşım Araş. Gör. Sezgin Baş’ın “Türk Anayasa Hukukunda Yasama İşlemleri Teo- risi ve Parlamento Kararları” isimli yüksek lisans çalışması, yasama fonksiyonu alanında ortaya çıka- rılmış kıymetli bir çalışmadır. Ancak kendisinin yasama işlemleri teorisi kavramını ele alışı, benim bu kavramı ele alışımla oldukça farklılık arz etmektedir. Burada kendisinin yasama işlemleri teorisine katkısı göz ardı edilmemektedir. 3 şekilde incelemesi, bu anlamda daha kapsayıcı bir nitelik taşımasıdır. İkinci farkı tezimi- zin kanunlara (ve parlamento kararlarına) Anayasa Mahkemesi tarafından biçilen sınır- lara değil Anayasa hükümleriyle getirilen sınırlara odaklanmış olmasıdır. Üçüncü ve ka- naatimizce en önemli farkı da tezimizde, yasama işlemlerinin çoğunlukla göz ardı edilen yetki unsurunun, kişi, yer, zaman ve konu boyutuyla ele alınmasıdır. Kısaca özetlemek gerekirse tezimizde, Türk hukuku bakımından yasama fonksi- yonunu icra eden işlemler, yani kanun ve parlamento kararları, unsurlarına getirilen ana- yasal sınırlar açısından değerlendirilecek, ortaya tutarlı bir yasama işlemleri teorisi ko- nulmaya çalışılacaktır. II. ÇALIŞMANIN KAPSAMI Türk anayasa hukukunda yasama fonksiyonunun sınırlarının tespiti, siyaset bili- miyle, siyaset felsefesiyle, sosyolojiyle, semantikle, sentaksla ve yasama işlemlerinin bü- tün hukuk dallarıyla az çok temas içerisinde olması dolayısıyla bütün hukuk dallarıyla çok yönlü ve çok boyutlu incelenmeye müsait bir konudur. Ancak bu çalışmanın kapsamı sadece bu işlemlere 1982 Anayasası tarafından getirilen sınırlamalarla sınırlı tutulmuştur. Bunun haricinde ilgili noktalarda diğer bilim dalları ve hukuk disiplinlerinden de fayda- lanılacaktır. Bu çalışmada yasama işlemleri olan kanun ve parlamento kararları esas alınacak- tır. Kanunlar ve parlamento kararlarının dışında, yine yapımında yasama organının baş- rolde olduğu Anayasa değişiklikleri kanunları ve bunlara ilişkin Anayasa tarafından geti- rilen sınırlamalar; bu normların hiyerarşik düzey bakımından yasama işlemlerinden üstün olmaları dolayısıyla çalışmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Yine yasama çalışmala- rıyla alakalı olan komisyon işlemleri, TBMM Başkanının işlemleri, TBMM’nin idari iş- lemleri ve isimsiz faaliyetleri ikinci bölümde kişi bakımından yetki unsuru başlığı altında açıklanacağı üzere tezimizde incelemeyeceğimiz işlemler olmuştur. Yasama işlemlerine içeriksel olarak – tezimiz bağlamında inceleyeceğimiz şek- liyle sebep, konu ve amaç unsurları yönünden – getirilen sınırlamalar ilgili bölümlerde de görüleceği üzere çoğunlukla muğlak kavramlarla belirlenmiştir. Bu muğlaklık özellikle kanunların içeriğine ilişkin sınırlarda görülmektedir. Anayasa koyucu bu belirsiz sınırla- maları şüphesiz ki kasten getirmiştir. Bu şekilde TBMM’ye, etkili kanunlar yapabilmesi 4 için hareket alanı sağlanmaktadır. Çünkü yasama organına verilen her yetkinin, özellikle kanunların bağlı yetki niteliğinde olmasını beklemek makul olmayacaktır. Bu sınırlara örnek olarak hukuk devleti, laiklik, kamu düzeni, kamu yararı, ölçülülük gibi kavramlar verilebilir. Bu kavramlar muğlak da olsa Anayasa tarafından ilgili unsurlara bir sınır ola- rak konulmuştur. Bu sınırların takdir yetkisi kullanılarak somutlaştırılması öncelikle TBMM, denetim bağlamında ise Anayasa Mahkemesi tarafından yapılmaktadır. Yasama işlemlerinin gerek yapılmasında gerekse denetiminde sebep, konu ve amaç unsurları için Anayasa tarafından konulmuş muğlak nitelikli sınırlamaların somut- laştırılması, uygulama bakımından oldukça önemlidir. Ancak, TBMM’nin ve Anayasa Mahkemesinin yasama işlemleri için belirlenen anayasal sınırlar hakkında getirdiği so- mutlaştırıcı yorumlar bu çalışmada konu edilmeyecektir. Bunun iki sebebi vardır. Bun- lardan ilki tezimizi Anayasa tarafından belirlenen sınırlarla sınırlandırmaktır. Söz konusu belirsiz, geniş yoruma müsait kavramların olası anlamlarını araştırmak, yasama işlemleri için Anayasa tarafından getirilen sınırların tespitinden ziyade, bu sınırların TBMM, Ana- yasa Mahkemesi, İHAM ya da doktrin tarafından somutlaştırılan anlamlarının tespiti ola- caktır. Birinci sebeple bağlantılı olarak ikincisi ise bu kavramlarının anlamlarının tespiti, yani Anayasa tarafından belirlenen sınırların somutlaştırılması, burada benimsenenden daha farklı bir yöntemle, daha geniş bir şekilde ele alınmasını gerektirmektedir. Metodo- lojik tutarlılığın da sağlanması adına, bu belirsiz kavramların somutlaştırılmasına çalışıl- mayacaktır. Dolayısıyla ikinci bölümde de sıkla karşılaşacağımız, örneğin millî güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık gibi kavramların objektif olarak ne anlama geldiği ya da gele- bileceği, bunların anlamının TBMM ve Anayasa Mahkemesi tarafından nasıl takdir edil- diği ve nasıl takdir edilmesi gerektiği konularına girilmeksizin, çalışmanın bir işlem teo- risi çalışması olma niteliği korunmaya çalışılacaktır. Bunun tek istisnası, neredeyse başlı başına bütün amaç unsurunun belirleyicisi olan kamu yararı kavramıdır. İstisnaen bu kav- ramın içeriğine ilişkin teorik bazı değerlendirmelerde bulunulacaktır. III. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ Tezimizin özellikle ilk bölümünde yer verdiğimiz temel anayasa hukuku, hukuk felsefesi ve genel kamu hukuku konuları oldukça deskriptif bir şekilde ve hatta çoğun- lukla ders ve başvuru kitaplarının kullandığı sistematiklere benzer bir şekilde ele alınmış- tır. Bu şekilde ele aldığımız hususları böyle bir yöntemle değerlendirmemizin sebebi, 5 doktrinde çoğunlukla kabul edilen öncüllerin özellikle yasama işlemlerinin yetki unsuru bağlamında aslında daha sınırlı bir yasama fonksiyonu yorumunu gerektirdiğini göster- mektir. Yani tezimizde birçok yazarla aynı şeyler söylenecek; ancak özellikle yetki un- suru bakımından farklı sonuçlara ulaşılacaktır. Bunun yanı sıra, özellikle yasama işlem- lerinden kanunun yapılış usulüne ilişkin kısımda sistematik bir tutarlılığın sağlanması açısından kaçınılmaz bir şekilde ders kitabı benzeri bir yaklaşım kabul edilmiştir. Bu bağ- lamda yasama fonksiyonunu ele alan neredeyse her çalışmada yapılan usule ilişkin açık- lamalara tezimizde de yer verilmiştir. Zira yasama fonksiyonunun anayasal sınırları bağ- lamında üzerinde en çok durulan unsur usul unsurudur. Usul unsuruna ilişkin olarak bu incelemeler de genel itibariyle ikinci bölümde açıkladığımız şekilde yapılmaktadır. Umu- yoruz ki Türk hukukunda yasama fonksiyonunun anayasal sınırlarını belirli bir sistematik içerisinde tutarlı bir şekilde ele alma çabamızın zorunlu kıldığı bu yöntemsel yaklaşım okuyucular tarafından anlayışla karşılanır. Bu çalışma Türk hukuk sisteminde yasama fonksiyonunun anayasal sınırlarını be- lirlemeyi amaçladığından, belirli ve tutarlı bir geçerlilik anlayışının temel alınmasını da gerektirmektedir. Biz bu noktada Kelsen’in saf hukuk teorisini esas almayı ve çalışma- mızda yasama işlemlerini Türk hukuk sisteminde bu teorinin öne sürdüğü geçerlilik an- layışı doğrultusunda konumlandırmayı tercih ettik. Bunun sebeplerinden biri, bu teoride norm ve hukuk sistemine ilişkin argümanlarının, aşağıda da açıklanacağı üzere, Hume kanunu bağlamında, “olan” ve “olması gereken” ayrımı temel alınarak yapılmış olması- dır. Bununla birlikte Kelsen’in saf teoriyle hukukun normatif boyutunu, geçerliliğini, bü- tünlüğünü tutarlı şekilde açıklamasıdır. Bu teoride devlet organlarının yetkilerini hukuk normlarından aldığı, hiçbir devlet yetkisinin hukuk-üstü kavramlardan kaynaklanmadığı kabul edilmektedir. Bu da hukukun tam anlamıyla dünyevi, normatif bir yorumunun ya- pılmasına imkân sağlamaktadır. Bu durumlar tezimizin konusu ve temel motivasyonu- muzla birlikte düşünüldüğünde, Kelsen’in saf teorisi bizim için teorik anlamda hareket noktası olarak biçilmiş kaftandır. Tezimizin ikinci ve üçüncü bölümleri ise idari işlemlerin incelenmesine benzer bir yöntemle ele alınacaktır. Bunun sebebi de ilk bölümde yasama fonksiyonunun sınırlı- lığı bağlamında ulaşacağımız sonuçların esasında yasama işlemlerinin, yürütme işlemle- rinin incelenebileceği yöntemle incelenebilmesine cevaz vermesidir. Söz konusu bölüm- lerde, unsurlara ilişkin yaklaşımlarımızın temel belirleyicisi Türk ve Fransız idare hukuku 6 eserleri olacaktır. Ancak bu çalışmalardan, yasama işlemleri bakımından uygun düştüğü ölçüde faydalanıldığını da özellikle vurgulamamız gerekir. Bununla birlikte Anayasa Mahkemesinin unsurlara unsurlarla ilgili çeşitli kavramlara ve bunların denetimiyle ilgili olarak benimsediği ilkelere ilişkin yaklaşımına da çalışmamızda yer verilecektir. Son olarak da tezimizde çok önemli bir yer tutan yorum yöntemlerine değinmek gerekir. İfade ettiğimiz üzere yasama işlemlerinin sınırları yalnızca pozitif hukuk kural- ları esas alınarak tespit edilmeye çalışılacaktır. Hukuk normlarının tespitinde yorum ka- çınılmaz bir faaliyettir6. Zira yorum, uygulanacak normu ifade eden metnin anlamının belirlenmesidir7. Yasama fonksiyonunun “anayasal” sınırlarını tespit etmek amacıyla yola çıktığımız bu çalışmada Anayasa normlarını ifade eden metnin yorumlanması, ha- liyle büyük önem taşır. Yorumların önceden tahmin edilebilir ve tutarlı olması da hukuk devletinin bir gereği olan hukukî öngörülebilirliğe hizmet eder. Hukukî öngörülebilirliği ve tutarlılığı sağlayabilmek adına incelediğimiz normların yorumuna ilişkin olarak bazı temel ilkelere başvurulacaktır. Bu ilkelerin çoğu hukukî dayanaktan yoksundur ve ideo- lojik temellere dayanır. Kullandığımız yorum ilkelerinin liberal dünya görüşünü yansıtan, temel hak ve hürriyetleri esas alan bir niteliği olduğu yeri geldikçe görülecektir. Bu tercihimizin tama- men objektif olmasa da çeşitli sebepleri vardır. Bunlardan en önemlisi hukuk düzenimi- zin, açık bir şekilde ifade edilmemiş olsa da liberal temeller üzerine kurulmuş olmasıdır. Bu iddiamızın en temel göstergesi devlet iktidarını az çok sınırlandıran, temel hak ve hürriyetler listesini barındıran ve bunu koruma altına alan bir anayasamızın bulunmasıdır. Dolayısıyla temel amacımız olan tutarlı bir yasama işlemleri teorisi geliştirmek için yo- rum meselesi hakkında nirengi noktamızın temel hak ve hürriyetler olduğu söylenilebilir. Son olarak bu bağlamda Umberto Eco’nun dikkat çektiği bir tehlikeye değin- mekte fayda vardır. Eco, bir metnin kültürel olarak kutsal hale gelmesiyle aşırı yoruma 6 Hans Kelsen, “On the Theory of Interpretation”, çev. Bonnie Litschewski Paulson, Stanley Paulson, Legal Studies, C. 10. S. 2., 1990, s. 128-129; Michel Troper, Francis Hamon, Droit Constitutionnel, 35. b., Paris: LGDJ, 2014, s. 58; Michel Troper, “Kelsen, la théorie de l’interprétation et la structure de l’ordre juridique”, in Pour une théorie juridique de l’État, Paris: PUF, 1994, s. 519. Yorumun sadece metnin belirsiz olduğu zaman gerekli olduğu iddia edilmekteyse de (in claris cessat intepreta- tio) bir metnin yoruma ihtiyaç duymayacak derecede açık olduğunun tespiti de bir yorum faaliyeti olduğundan bu iddia yerinde değildir. Troper, Hamon, op. cit., s. 58. 7 Troper, “Kelsen, la théorie de l’interprétation et la structure de l’ordre juridique”, op. cit., s. 519. 7 daha fazla açık hale geldiğini söyler8. Kanaatimizce anayasanın kutsanması da aynı teh- likeyi bünyesinde barındırır. Yorumlarımızda bu tehlikeden de uzak durmaya ve Anayasa metnine, Anayasanın söylediklerine ve söylemediklerine bağlı kalınmaya çalışılacaktır. Yani Türk hukukunda yasama fonksiyonunun sınırları, hiçbir makama hiçbir kutsiyet at- fedilmeksizin, tamamıyla Anayasa bağlamında belirlenecektir. IV. ÇALIŞMANIN PLANI Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Tezimizin ilk bölümünün üç işlevi olacaktır. Bunlardan ilki çalışmanın bütününe hâkim olan teorik perspektifi ortaya koymaktır. İkin- cisi, sonraki bölümlerde yasama fonksiyonunun sınırlarını somutlaştırırken kullanacağı- mız kavramsal sabit noktalarımızı belirli bir teorik bağlam içerisinde tespit etmek ve ta- nımlamaktır. Üçüncüsü ise çalışmamızın temel konusu olan yasama fonksiyonunun kap- samını belirlemek ve diğer fonksiyonlardan ayrımını gerçekleştirmektir. Çalışmamızda öncelikle yasama fonksiyonunun, iktidarın bir görünümü olması dolayısıyla iktidar kavramı incelenecek ve bunun sınırlandırılmasına ilişkin tarihsel sü- rece kısa bir bakış gerçekleştirilecektir. Ardından bu sürecin son durağı, tezimizin temel fikri olan yasama fonksiyonunun sınırlı olmasının gerekçesini oluşturan anayasalcılık dü- şüncesi ele alınacaktır. Anayasalcılık düşüncesinin ayaklarından birini oluşturan anaya- sanın üstünlüğü kavramı, yöntem başlığında teorik anlamda esas alacağımızı açıkladığı- mız saf teori bağlamında değerlendirilecektir. Saf teoride yasama fonksiyonunun bizim tespit ettiğimiz anlamıyla sınırlılığı ve bunun sonuçları ele alınmamıştır. Ancak yasama fonksiyonunun sınırlılığı ve bunun sonuçları, teorinin temel kavramlarından hareketle çı- karsanabilmektedir. Bu sebeple teorinin temel kavramları konumuz bağlamında açıkla- nacaktır. Anayasalcılık düşüncesinin ikinci ayağını oluşturan kuvvetler ayrılığı teorisi de çalışmamızın kavramsal sınırlarını belirleme işlevine yönelik olarak ele alınmıştır. Ya- sama fonksiyonunun “sınırsız (ya da çok az sınırlı)” iktidarlardan farkının gösterilmesi için bu bölümde aslî ve tali kurucu iktidar ile kurulmuş iktidar kavramlarının farkları in- celenecektir. Kurulmuş bir iktidar olan yasama fonksiyonunun, aslî kurucu iktidardan hu- kukî bir nitelik taşıması dolayısıyla; tali kurucu iktidardan da ortaya çıkarılan normun 8 Umberto Eco, Yorum ve Aşırı Yorum, 3. b., İstanbul: Can, 2003, s. 62 vd. 8 hiyerarşik düzeyinden ötürü farklılık arz ettiği gösterilecektir. Bu bağlamda yukarıda da ifade edildiği üzere, tali kurucu iktidarın faaliyeti sonucunda ortaya çıkan normların ya- sama işlemi değil, yasama işlemlerinin uyması gereken Anayasa normları olmasından ötürü, anayasa değişiklikleri tezimizde yasama işlemleri kapsamında değerlendirilmeye- cektir. Tezimizin ilk bölümünde yasama fonksiyonunun diğer devlet fonksiyonlarından ayrımında büyük önem arz eden, maddî ve şeklî kriterler de ele alınacaktır. Bu kriterler esas alınarak Türk hukuku bakımından yapılan farklı yasama fonksiyonu tanımlamaları incelenecek ve Anayasa esas alınarak yapılacak bir tanımla yasama fonksiyonunun diğer fonksiyonlardan ayrılması sağlanacaktır. Birinci bölümün sonunda, bu bölümde incelenen ve kabul edilen kavramlar temel alınarak yasama fonksiyonunun sınırlılığından ne anlaşılması gerektiği açıklanacaktır. Esas aldığımız teorik yaklaşımdan hareketle devlet iktidarının kullanım araçları olan ya- sama fonksiyonunun geçerlilik ve hukuka uygunluk koşulları bakımından yürütme ve yargı fonksiyonlarından farklı olmadığı savunulacaktır. Yasama organının milli irade, ulusal egemenlik gibi çeşitli kavramlarla meşrulaştırılan ve yasama işlemlerinin bütün unsurlarına farklı derecelerde sirayet eden, sınırları hukuku aşan bir hareket alanı olduğu kabulüne karşı genel tutumumuz bu başlık altında şekillendirilecektir. Bu tartışmalarımız doğrultusunda yasama işlemlerinin sınırları, yürütme işlemle- rinde olduğu gibi yetki, usul, şekil, sebep, konu ve amaç unsurları bakımından değerlen- dirilecektir. İçtihat ve doktrini tarafından somutlaştırılan bu unsurlar, işlemlerin dış un- surları ve iç unsurları olarak iki başlık altında toplanacaktır. Bu ayrım doğrultusunda, tezimizin ikinci bölümünde yasama işlemlerinin dış unsurları, üçüncü bölümünde ise ya- sama işlemlerinin iç unsurları incelenecektir. Tezimizin ikinci bölümünde yasama işlemlerinin dış unsurları olan yetki, usul ve şekil unsurlarına getirilen anayasal sınırlar açıklanmıştır. Yetki unsuru, hukuk normları tarafından oluşturulan, o normlar tarafından belirlenmiş eylemlerle geçerli hukuk norm- ları üreterek veya bunların üretimlerine katılarak hukukî statüleri belirleme kabiliyeti 9 olarak tanımlanacaktır9. Yasama fonksiyonunun sınırlı niteliğinin bu unsur üzerindeki önemli sonuçları tespit edilecektir. Bu sonuçlar sırasıyla, yasama yetkisinin istisnailiği, Anayasa ile çerçevelenmiş ve verilmiş bir yetki olması ile bu yetkinin devredilmezliği başlıkları altında incelenecektir. Yasama yetkisinin sınırlılığının sonuçları, yasama yetkisinin özellikleri olarak iç- tihat ve doktrinde benimsenmiş bazı ilkelerle çatışmaktadır. Söz konusu ilkelerden en önemlileri kanaatimizce sınırsız iktidar fikrinin yasama yetkisi üzerindeki gölgesi olarak değerlendirdiğimiz yasama yetkisinin aslîliği ve genelliği ilkeleridir. Yasama fonksiyo- nunun sınırlılığının yetki unsuru bakımından sonuçlarına ilişkin başlıkta bu ilkelerin var- lığı sorgulanmıştır. Birçok anlamı ve sonucu olduğu kabul edilen yasama yetkisinin aslîliği ilkesinin anlamlarından biri olan yasama yetkisinin anayasadan kaynaklanmayan bir yetki olduğu iddiasının10, yasama fonksiyonunun kurulmuş bir iktidar olması dolayı- sıyla kabul edilemeyeceği savunulacaktır. Yasama organının anayasaya aykırı olmamak kaydıyla her konuda kanun çıkarabilmesine olanak tanıyan yasama yetkisinin genelliği ilkesinin geçerliliği ise bu yetkinin verilmiş yetki olması dolayısıyla, bu anlamıyla tartış- maya açılacaktır. Yetki kişi, yer, zaman ve konu boyutları bulunan çok yönlü bir kavramdır. Devam eden başlıklarda yasama işlemleri bakımından en önemli anayasal unsur olan kişi bakı- mından yetki unsuru incelenecektir. Bu unsurun tespitinin ardından sonuçları incelene- cektir. Yasama işlemlerinin yer bakımından yetki unsuru genel olarak bir yasama organı- nın hangi coğrafi alan üzerinde geçerli kabul edilebilecek işlemler yapabileceğini ifade etmektedir. Bu unsur, devletin üniter yapısı bağlamında açıklanacaktır. Bu konuya ilişkin başlıkta Türkiye Cumhuriyeti’nin ülkesel sınırları tespit edilecek ve yasama organının yer bakımından yetkisi belirlenmiş olacaktır. Yasama işlemlerinin zaman bakımından yetki unsuru, bu işlemlerin yapılabileceği, yani TBMM’nin yasama yetkisini kullanabileceği zaman aralığını ifade etmektedir. Bu konuya ilişkin başlıkta TBMM’nin görev süresi hak- kında değerlendirmelerde bulunulacaktır. Aynı zamanda yasama işlemlerinin yapımında öngörülen sürelerin, idari işlemlerin zaman bakımından yetki unsuru yönünden tartışılan 9 Torben Spaak, “Explicating the Concept of Legal Competence”, in Concepts in Law, ed. Jaap C. Hage, Dietmar von der Pfordten, Berlin: Springer, 2008, s. 71 10 Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 17. b., Ankara: Turhan, 2017, s. 212; Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, c. I, 1. b., Bursa: Ekin, 2011, s. 823. 10 süre çeşitleri bakımından değerlendirmesi yapılacaktır. Bu bağlamda hangi sürelerin sı- nırlandırıcı, hangi sürelerin hızlandırıcı, hangi sürelerin yavaşlatıcı olduğu meselesi açık- lığa kavuşturulmaya çalışılacaktır. Yetki başlığı altında son olarak da yasama işlemlerinin konu unsuru bakımından yetkisi incelenecektir. Yasama işlemlerinde konu bakımından yetki, yasama organının belirli konularda işlem yapabilmesini ifade etmektedir11. Bu başlıkta yasama fonksiyonu- nun sınırlılığının yetki unsuru bağlamında doğan sonuçları bakımından, kanunların ve parlamento kararlarının ayrı ayrı yetkili olduğu konular tespit edilmeye çalışılacaktır. Bu- nun yanı sıra yasama fonksiyonunun Anayasa tarafından devlete verilen görevlerin yerine getirilmesi için icra edilip edilemeyeceği meselesi tartışılacaktır. Aynı zamanda kanunla- rın ve parlamento kararlarının birbirlerinin konu bakımından yetki alanına müdahale ede- bilmesinin mümkün olup olmadığı üzerinde durulacaktır. Son olarak da yetki unsuruna getirilen sınırların denetiminin mümkün olup olmadığı meselesi tartışılacaktır Yetki unsurunun ardından yasama işlemlerinin usul ve şekil unsuruna ilişkin ge- tirilen anayasal sınırlar tartışılacaktır. Bu unsurlar yasama işlemlerini yetki unsuru ile bir- likte diğer devlet fonksiyonlarından ayıran, bu fonksiyonu icra eden işlemleri görünür kılan, onları var eden unsurlardır. Bu başlık altında öncelikle söz konusu unsurların bu işlevleri üzerinde durulacaktır. Yasama işlemlerinin usul ve şekil unsurları bakımından tartışılabilecek önemli bir husus da teamülî kaynakların bu unsurun sınırlandırılmasındaki rolüdür. Zira parlamento hukukunda teamülî kaynakların önemli bir yer tuttuğu kabul edilmektedir. Tezimiz bağlamında yasama işlemleri bakımından bu kaynakların yeri, bi- rinci bölümde belirlediğimiz teorik ve metodolojik esaslar çerçevesinde değerlendirile- cektir. Ardından da kanun ve parlamento kararlarının usul ve şekil unsurlarına getirilen anayasal sınırlamalar ayrı ayrı açıklanacaktır. Tezimizin üçüncü ve son bölümü, yasama fonksiyonunu icra eden işlemlerin iç unsurlarına getirilen sınırlara ayrılmıştır. Bu unsurlar yasama işlemlerinin esası olarak da adlandırılan sebep, konu ve amaç unsurlarıdır. Bu bölümde öncelikle yasama işlemlerinin iç unsurlarına getirilen sınırların somutlaştırılması bakımından en belirleyici faktörlerden 11 Kemal Gözler, İdare Hukuku, c. I, 3. b., Bursa: Ekin, 2019, s. 909. 11 olan takdir yetkisi kavramı ile bu yetkinin koruyucusu olarak düşünülebilecek yerindelik denetimi yasağı incelenecektir. Üçüncü bölümün ikinci başlığı altında, yasama işlemlerin sebep unsuru incelene- cektir. Yasama işlemlerinde sebep unsuru yasama işleminden önce gelen, o işlemin neden yapıldığını anlamamızı sağlayan, içeriğini belirleyen, TBMM’nin iradesini harekete ge- çiren maddî ve hukukî durumlardır12. Yasama işlemlerinin hukukî dayanağını oluşturan hukukî sebepler, yasama yetkisinin Anayasadan kaynaklanan ve verilmiş bir yetki olma- sından ötürü her yasama işleminin zorunlu unsurudur. Hukukî sebeplerin sebep olarak belirlediği bazı hukukî işlemler ve fiilî durumlar, bazı yasama işlemleri için ya açık ya da belirsiz ifadelerle öngörülmüştür veya hiç öngörülmemiştir. Yasama işlemlerinin sebep unsurunun hukuka uygunluğunun tespiti bu ihtimallere göre ayrı ayrı değerlendirilecektir. Bunun yanı sıra hak ve hürriyetlerin sınırlandırılmasında sebep unsurunun Anayasanın 13. maddesinden kaynaklanan önemi doğrultusunda açıklamalarda bulunulacak, sınır- lama sebebinin öngörülmediği temel hak ve hürriyetler ile sayılmamış hak ve hürriyetle- rin sınırlandırılması meselelerinin üzerinde durulacaktır. Son olarak da Anayasa Mahke- mesinin denetleyebildiği yasama işlemleri için sebep unsuru yönünden getirilen sınırla- malar bakımından belirlediği kıstaslar örnek kararlarla izah edilecektir. Ardından gelen başlıkta da yasama işlemlerinin hukuk dünyasında yarattığı deği- şikliği, yani hukukî sonucunu ifade eden konu unsuru13 incelenecektir. Bu başlık altında öncelikle yasama fonksiyonunun konu yönünden sınırlarını tespit eden hukuk normları- nın (özellikle Anayasanın), farklı sınırlama yöntemleri açıklanacak ve bu bağlamda konu yönünden hukuka aykırılığın ne olduğu meselesi tartışılacaktır. Daha sonra da yasama işlemleri hakkında konu unsuru yönünden yapılan denetim bakımından Anayasa Mahke- mesinin belirlediği kıstaslar örnek kararlarla belirtilecektir. Son olarak da konu unsuru yönünden yapılan denetimle ilgili bazı tartışmalı hususlar ilk bölümde belirlediğimiz te- orik çerçeve içerisinde aydınlatılmaya çalışılacaktır. 12 Onur Karahanoğulları, İdarenin Hukukla Kavranması: Yasallık ve İdari İşlemler, 4. b., Ankara: Tur- han, 2018, s. 462. Aynı yönde, Gözler, İdare Hukuku, c. I, op. cit., s. 1008. 13 Gözler, İdare Hukuku, c. I, op. cit., s. 1045. 12 Bu bölümün son başlığı ise yasama işlemlerinde ulaşılmak istenen sonucu ifade eden14 amaç unsurudur. Bütün devlet işlemleri gibi yasama işlemleri için de ulaşılmak istenen nihai sonuç, genel amaç olan kamu yararıdır15. Devlet işlemlerinin genel amacının kamu yararı olması, ilgili bölümde de ifade edileceği üzere, Anayasa tarafından açıkça zorunlu kılınmamıştır. Ancak bu, hem Anayasa Mahkemesi tarafından hem de doktrin tarafından, Anayasada ifade bulan hukuk devleti ilkesinin bir gereği olarak kabul edil- mektedir. Bu bağlamda bu çalışmada incelenen, Anayasa tarafından açıkça tespit edilme- miş tek unsurun yasama işlemlerinin genel amacı olarak kabul edilen kamu yararı kav- ramı olduğu söylenebilir. Anayasada farklı, özel amaçların belirtildiği vakidir. Şayet böyle bir amaç belir- tilmişse, yasama işlemleri bu özel amaca yönelik olarak yapılmalıdır. Yasama işlemleri- nin amaç unsuru temel olarak bu genel amaç – özel amaç ayrımı esas alınarak incelene- cektir. Son olarak da denetlenmesi mümkün olan yasama işlemleri bakımından Anayasa Mahkemesinin benimsediği denetim kıstasları, her bir işlem kategorisi bakımından ayrı ayrı incelenecektir. Tezimizin sonunda da çalışmamızda ulaştığımız önemli sonuçlar özetlenecek ve yasama işlemlerinin denetimi bakımından bazı önerilerde bulunulacaktır. 14 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, 3. b., Bursa: Ekin, 2019, s. 1124. 15 Erdoğan Teziç, 1961 Anayasasına Göre Kanun Kavramı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fa- kültesi, 1972, s. 114. 13 BİRİNCİ BÖLÜM YASAMA FONKSİYONUNUN SINIRLILIĞININ TEORİK BOYUTU Tezimizin temelinde iktidarın hukukla sınırlandırılması düşüncesi bulunmaktadır. Bu düşünce uzun bir tarihsel süreçte evrilmiştir. Modern zamanlardaki enstrümanları da anayasalar olmuştur. Anayasaların ortaya çıkışıyla iktidar, artık kendisinden sadır olan yazılı bir hukuk normu ile devleti kurumsal ve hukukî bir yapı haline getirmiş, faaliyet- lerini o anayasalarda belirtilen kurallarla sınırlandırmıştır. Bu bölümün başında iktidarın sınırlandırılması düşüncesinin kısa tarihi ve bu bağlamda yasama fonksiyonunun çeşitli dönemlerdeki görünümlerinin sınırları kısa bir şekilde incelenecektir. Böylelikle anaya- salar öncesinde yasama fonksiyonunun çeşitli dönemlerdeki görünümleri ile Türk hukuku bakımından anayasalcılık düşüncesi ekseninde sınırlarını çizeceğimiz yasama fonksiyonu arasındaki farkın ilerleyen bölümlerde somut bir şekilde görülebilmesi sağlanacaktır. Anayasaların ortaya çıkış amaçları iktidarı sınırlandırmak olsa da, bu belgeler her zaman iktidarın sınırlandırılması amacına hizmet etmeyebilir. Dolayısıyla anayasaların ortaya çıkış amacına sadık kalan anlayışın diğerlerinden ayrıştırılması gerekir. Bu bölü- mün devamında, anayasalcılık olarak tanımladığımız bu anlayışın temel gerekleri olan anayasanın üstünlüğü, kuvvetler ayrılığı ve anayasa kavramlarını somutlaştıracağız. Bu şekilde yasama fonksiyonunu oluşturan ve sınırlandıran kavramları belirleyecek ve sınır- lılığı ele alış biçimimizin salt hukukî çerçevesini göstermeye çalışacağız. Anayasalcılığa ilişkin olarak somutlaştırdığımız bu kavramların 1982 Anayasasında benimsenmiş anla- yışla uyuşum içerisinde olup olmadığını tespit ettikten sonra da yasama fonksiyonunun diğer fonksiyonlardan ayrımı için geliştirilen iki temel yaklaşımı açıklayacağız. Sonra da Türk hukukunda bu yaklaşımlar temelinde yasama fonksiyonunun diğer fonksiyonlardan ayrımını ve bu fonksiyonu Türk hukukunda icra eden işlemleri genel hatlarıyla inceleye- ceğiz. En nihayetinde bütün açıklamalarımız ışığında yasama fonksiyonunun sınırlılığı kavramını açıklayacağız. Böylece ikinci ve üçüncü bölümün açıklanması için gereken teorik çerçeveyi çizmiş olacağız. 14 I. İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASININ KISA TARİHİ Bu başlık altında önce iktidar ve siyasî iktidar kavramları tanıtılacak, ardından da siyasî iktidarın sınırlandırılması süreci kısaca aktarılmaya çalışılacaktır. A. İktidar Kavramı Bu çalışmanın en temelinde tartışılan kavram iktidardır. Güncel Türkçe Sözlükte “bir işi yapabilme gücü, erk, kudret”, “bir işi başarabilme yetki ve yeteneği”, “devlet yö- netimini elinde bulundurma ve devlet gücünü kullanma yetkisi” ve “bu yetkiyi elinde bulunduran kişi ve kuruluşlar” gibi değişik şekillerde tanımlanan iktidar kavramının16 si- yasî, dinî, iktisadî, askerî, ahlâkî ve sair birçok alanda farklı görünümü vardır17. İktidar kelimesinin Türkçedeki kelime anlamı bu şekilde ifade edilebilirse de bu kavram üzerinde tarih boyunca farklı disiplinlerden birçok düşünürün tartışmış olduğunu görmekteyiz. Max Weber bu kavramı sosyal ilişkiler içerisinde birinin iradesinin ona karşı çıkılması halinde dahi uygulanabilmesi imkânı olarak tanımlamıştır18. Yani iktidar, diğer unsurları bir kenara bırakıldığında en yalın haliyle zorlayıcı bir etkidir. Bu kavramı yine etki temelinde tanımlayan başka bir siyaset bilimci olan Harold Lasswell, iktidarı bir alış-veriş ilişkisi olarak tanımlamaktadır. Bu etkileşimde – her etkileşimde olduğu gibi – bir alıcı, bir de verici taraf olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Lasswell’a göre bu iki taraf arasındaki ilişki eşitsiz bir ilişkidir19. Önemli bir siyaset bilimci olan Robert A. Dahl da iktidarı Weber’in yaklaşımı doğrultusunda etki merkezli tanımlamıştır20. Yazara göre etki, bir başkasına normal şartlar altında yapmayacağı bir şeyi yaptırmak şeklinde kendini gösterir21. İktidar ise başkalarını bu anlamda etkileme suretiyle onlara istediklerini yap- tırma, onları denetleme, kontrol altında tutma gücüdür22. İktidar ilişkisinde etkileyen, et- kileneni bir davranışı gerçekleştirmeye veya gerçekleştirmemeye yönlendirir; ancak bu 16 Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük – İktidar başlığı http://sozluk.gov.tr E.T.: 20.03.2021. 17 Esat Çam, Siyaset Bilimine Giriş, İstanbul: Der, 2005, s. 94. Aynı yönde, Cengiz Gül, İktidarın Sınır- landırılması ve Hukuk Devleti, Ankara: Adalet, 2010, s. 9. Lavau’ya göre bu iktidar türleri tek bir iktidarın genişlemesinin bir yansımasıdır. Siyasi, dinî, iktisadî, askerî ve sair iktidar türlerinden her biri o iktidarın özelleştirilmiş bir işlevine karşılık gelir. Aşağıda açıklayacağımız yasama – yürütme – yargı iktidarının ayrımı da bu bağlamda aynı iktidar gücünün özelleştirilmiş bir işlevi olarak karşımıza çıkar. G. E. Lavau, “La dissociation du pouvoir”, Esprit. Y. 21, S. 203-27, 1953, s. 818. 18 Max Webber, Basic Concepts in Sociology, New York: The Citadel Press, 1962 s. 117. 19 Harold Dwight Laswell, Power and Personality, New York: Chapman & Hall Ltd, 1949, s. 10 vd. 20 Robert A. Dahl, “The Concept of Power”, Behavioral Science, C. 2 S. 3, s. 203. 21 Robert A. Dahl, Modern Political Analysis, 3. b., New Jersey: Prentice-Hall, 1976, s. 50. 22 Yahya Kazım Zabunoğlu, Devlet Kuramına Giriş, Ankara: İmaj, 2016, s. 7. http://sozluk.gov.tr/ 15 basit bir yönlendirme “çabası” değildir. Etkilenen etkileyenin isteklerini yerini getirmesi halinde ödüllendirilir veya yerine getirmemesi halinde cezalandırılır ise burada bir iktidar ilişkisinin bulunduğundan bahsedilebilir23. Yukarıdaki açıklamalardan yola çıkılarak bütün iktidar kategorileri için asgarî bir tanım ortaya çıksa da siyasî iktidar kavramının somutlaştırılması çalışmamız açısından önem taşır. Duverger, siyasî iktidarın diğer iktidar kategorilerinden farklı yönünü şu ta- nımla ortaya koymuştur: Siyasî iktidar içinden doğduğu topluluğun tümünü örgütleyen, koruyan, geliştiren ve başkalarına karşı savunan iktidardır24. İlk olarak iktidarın temelinde bulunan etkileşim ilişkisinin siyasî iktidar bakımın- dan geçerli olabilmesi için iktidar sahiplerinin yönetilenlerin rızasını kazanabilme yete- nekleri de bulunmalıdır25. Diğer sosyal iktidar türleri bakımından iktidar sahipleri kendi çevrelerinde karar ve emirlerini ikna, manevi baskı kurma gibi yollarla uygulatmaya ça- lışabilirseler de hiçbir zaman meşru olarak maddî güç kullanamazlar. Siyasî iktidarın kul- lanımı meşruiyete26, meşruiyet de iktidarın belli bir ideoloji uğruna kullanılmasına bağlı- dır27. Bu güce ise bir siyasî iktidar olarak devlet sahiptir28. İkinci olarak meşru bir şekilde kullanılan siyasî iktidarın, öteki sosyal iktidar tür- lerinden daha geniş bir kapsama sahip olduğu söylenebilir. Siyasî iktidar hem devletin ülkesi üzerinde yaşayan bütün insanlar hem de sosyal, iktisadî, askerî ve sair iktidar odak- ları üzerinde bulunur29. Yani devlet iktidarı o ülkede hiyerarşik olarak en üstün iktidar- dır30. Son olarak da siyasî iktidarla kurulan bu meşru hiyerarşik ilişki, devletin yarattığı zorlayıcı etki ile, baskıyla görünür hale gelir31. Yani siyasî iktidar bir anlamda, devletin 23 Dahl, Modern Political Analysis, op. cit., s. 50. 24 Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, İstanbul: Varlık Yayınları, 1982, s. 198. 25 Münci Kapani, Politika Bilimine Giriş, 56. b., Ankara: BB101, 2015, s. 59; Gül, op. cit., s. 17, 19; Yahya Kazım Zabunoğlu, Devlet Kudretinin Sınırlandırılması, Ankara: Ajans Türk, 1963, s. 163. 26 Aynı yönde, İbrahim Ö. Kaboğlu, Anayasa Hukuku Dersleri, 15. b., İstanbul: Legal, 2020, s. 82. 27 Tarık Zafer Tunaya, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, 4. b., İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1980, s. 157. Meşruiyet, sonuçlarına, alışkanlıklara, tarihsel, dinsel ya da etnik kimliklere ve prosedürlere göre sağlanabilir. Buna ilişkin detaylı değerlendirmeler için W. Phillips Shively, Power and Choice: An Introduction to Political Science, 15. b., Maryland: Rowman & Littlefield, 2018, s. 46 vd. 28 Gül, op. cit., s. 21. 29 Kapani, Politika Bilimine Giriş, op.cit., s. 58. Aynı yönde, Bernard Chantebout, de l’État - Une ten- tative de démystification de l’univers politique, Consortium de la Librairie et de l'Édition, 1975, s. 11. 30 Kapani, Politika Bilimine Giriş, op.cit., s. 58; Chantebout, op. cit., s. 12. 31 Zabunoğlu, Devlet Kuramına Giriş, op. cit., s. 7. Aynı yönde, Shively, op. cit., s. 32. 16 daha üstün konumda bulunduğu emir – itaat ilişkisini yaratır. Devlet tarafından konulan kurallara, yine devlet tarafından yaratılan ve itaat edenler tarafından meşru kılınmış bir zorlayıcı etkiyle uyulması sağlanır. Ancak doğal veya suni her güçte olduğu gibi iktidarın da bazı sınırları vardır. Do- ğal sınırlardan kastımız tabiat kurallarından kaynaklanan sınırlardır. Örneğin hiçbir güç güneşin doğmasını, depremin olmasını, yağmurun yağmasını engelleyemez. Suni sınırlar ise konumuz bağlamında önem taşıyan sınırlardır. Bunlar iktidarın temelinde bulunan et- kileyen – etkilenen taraflar arasındaki somut güç dengesinden kaynaklanan, zamanla ko- nan, değiştirilen veya kaldırılan sınırlar olarak ifade edilebilir. Demokratik ilkelere göre kullanılan siyasî iktidar mutlak bir üstünlük, sınırsız bir emretme gücü de sağlamaz32. Lavau’nun da isabetle belirttiği gibi böyle bir iktidar, hu- kuka dayalı, kurumsallaştırılmış bir kuvvettir33. Bu kurumsallaşma devletin, onun adına hareket eden organların, kendilerine tanınan sınırlar dahilinde hareket etmesi zorunlulu- ğunu da beraberinde getirir. Ancak sınırlı devlet kavramı, aşağıda açıklanacağı üzere, ik- tidarın kurumsallaşması sonucunda belli bir tarihsel ve düşünsel evrimin sonunda gerçek- leşmiştir. İnsanlık tarihi boyunca yönetme yetkisi sınırlı olarak kabul edilmiştir34. Kişi hak ve özgürlükleri kavramının henüz oluşmadığı dönemde, siyasî iktidarın kullanımında keyfiliğe kaçılmasını önlemek için adalet ve hakkaniyet, ahlâk ve erdem, toplumun iyiliği gibi ahlâkî sınırlar ile ilahi kaideler gibi teolojik sınırlar belirlenmiştir35. Tarih boyunca da bu konu büyük filozofların, siyaset bilimcilerin ve hukukçuların tartışma konuları ara- sında yer almıştır. Saf bireycilikten sosyalizme kadar bütün ideallerin ortak yönü ise, devletlerin kendinden daha üstün bir hukuk ilkesiyle sınırlı olduğunu kanıtlamak isteği olmuştur36. İktidarın sınırlandırılmasının gerekliliği ise Lord Acton’ın “İktidar yozlaştırır. Mutlak iktidar mutlaka yozlaştırır (Power tends to corrupt and absolute power corrupts 32 Kapani, Politika Bilimine Giriş, op.cit., s. 58. 33 Lavau, op. cit., s. 817 34 Adil Şahin, “Siyasal Düşünceler Tarihinde “Sınırlı Devlet” Fikrinin Kadimliği”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Y. 15 S. 3, 2011, s. 313. 35 Leon Duguit, “the Law and the State”, Harvard Law Review, C. 31 S. 1, 1917, s. 2-3; Gül, op. cit., s. 83. 36 Duguit, “the Law and the State”, op. cit., s. 1. 17 absolutely)37” şeklinde ifade ettiği bozulma eğiliminden kaynaklanmaktadır. İktidar, ön- celeri daha iyi bir toplum ve daha iyi bir devlette yaşamak gibi genel gerekçelerle söz sınırlandırılmıştır. Daha sonra genel olarak kişi hak ve özgürlüklerinin, özel olarak mül- kiyet hakkının gelişimi ve güvence altına alınması söz konusu olmuştu. İktidarın bu hak ve özgürlüklere yaptığı müdahalelerden ve doğasından kaynaklanan yozlaşma eğilimin- den ötürü de devletin hukuksal mekanizmalarla sınırlandırılması gerekliliği tartışılmaya başlanmıştır38. Doğal hukuk anlayışının kazanımlarından biri olan direnme hakkı, siyasî iktidarın kötüye kullanılıp baskıcı hale gelmesine karşı iktidarın sınırlanmasına yönelik hem en önemli etken hem de en önemli araç olmuştur39. B. İktidarın Sınırlandırılması Süreci Her ne kadar iktidarın hak temelli sınırlandırılmasını Orta Çağdan başlatabilirsek de sınırlandırma fikrinin nüvelerini yirmi dört yüzyıl öncesinde Antik Yunan döneminde görebilmek mümkündür40. Bu başlık altında iktidarın sınırlandırılmasının tarihsel süre- cine kısa bir bakış gerçekleştirilecektir. 1. Antik Yunan ve Roma Dönemi Antik Yunan döneminde şu anki devlet kavramının karşılığı olarak kullanılan po- lis kavramı aslında bir devletten fazlasıdır. Polis ahlâkî değerlerin cisimleşmesi olarak görülmüştür. İnsanların hayatını kuşatır41. Buradan yola çıkılarak polisin iktidarının da oldukça kapsayıcı olduğu sonucu çıkarılabilir. Bu dönemde devlet yetkilerinin, günümüz anayasalarıyla belli oranda örtüşen bir kanunla oluşturulan genel otorite sistemiyle kulla- nıldığını görmekteyiz. Bu kanunlar organların kaç kişiden oluşacağı, bunların seçim me- todu, yetkileri ve birbirleriyle ilişkilerini düzenlemektedir. Anayasanın öngördüğü yöne- tim şekli, egemenliğin hangi devlet organında toplandığına göre adlandırılmaktadır42. 37 Lord Acton, Letter to Archbishop Mandell Creighton, Online Library of Liberty, https://history.hano- ver.edu/courses/excerpts/165acton.html E.T.: 24.03.2021. 38 Gül, op. cit., s. 109. 39 Carl J. Friedrich, Sınırlı Devlet, çev. Mehmet Turhan, İstanbul: Gündoğan, 1999, s. 48. Gül, op. cit., s. 114. 40 Aynı yönde, Zabunoğlu, Devlet Kudretinin Sınırlandırılması, op. cit, s. 1. 41 Alessandro Passerin d’Entrèves, “Devlet Kavramı”, in Devlet Kuramı, der. Cemal Bali Akal, Ankara: Dost, 2011, s. 194. 42 C. Perry Patterson, “The Evolution of Constitutionalism”, Minnesota Law Review, Y. 32 S. 5, s. 428. 18 Dönemin en önemli filozoflarından Platon, hayatın İyinin rehberliğinde düzenlen- mesi gerektiğini, iyi hayatın da iyi devlette yaşanacağını savunmaktadır43. Devletin iyiliği de onun ideaya uygun kanunlarla yönetilmesine bağlıdır. Kanun koyucu tarafından ko- nulan veya kendiliğinden ortaya çıkan bu kanunlarla44 filozof kanun koyucular da dahil olmak üzere herkes bağlıdır45. Platon’un öğrencisi olan Aristoteles’e göre ise, insan belirli aşamalardan geçerek yetkinleşen bir toplum içerisinde yaşamak zorundadır46. Aristote- les’e göre devleti yöneten kanun koyucular kanunları hazırlarken ülkenin genişliği, nüfus ve benzeri değişkenleri göz önünde bulundurmalıdır47. Kanun koyucu ayrıca toplumun birlikteliği konusunda ince bir çizgide hareket etmelidir48. Bu anlamda iktidar sahipleri- nin kural koymak konusunda bazı akli sınırları mevcuttur. Antik Yunan dönemi sonrasında Roma döneminde, Antik Yunan dönemindekin- den farklı, daha karmaşık bir devlet anlayışının benimsendiği görülmektedir. Polis kav- ramına bu dönemde hukukî unsur da eklenmiştir. Hukuk, devleti diğer tüm insanî birlik- lerden ayıran bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır49. Roma’nın en önemli hukukçu ve hatiplerinden biri olan Marcus Tullius Cicero devletin, çoğunluğun kanun birliği ile ortak yararı üzerine anlaştığı bir topluluk olduğunu söyler50. Ona göre sivil toplumun bağı olan kanunlar51 tüm kurumların, kişilerin, özellikle de halkın üstündedir52. Dönemin önemli hukukçularından Polybius’a göre ise yönetim sistemlerinin hepsinin çeşitli avantajları 43 Mehmet Ali Ağaoğulları, Kent Devletinden İmparatorluğa, 7. b, İstanbul: İmge, s. 190; W.T. Jones, Klasik Düşünce Batı Felsefesi Tarihi, C. I, çev. Hakkı Hünler, İstanbul: Paradigma, 2006 s. 258; Frank Thilly, Felsefenin Öyküsü - Yunan ve Ortaçağ Felsefesi, çev. İbrahim Şener, İstanbul: İzdüşüm, 2008, s. 136. 44 O. Vahdet İşsevenler, Platon'da Varlık ve Yasa, İstanbul: Tekin, s. 149; Didier Boutet, Vers l'État de Droit: la Théorie de l'Etat et du Droit, Paris: Editions L'Harmattan, 1993, s. 29 vd. 45 Platon, Devlet, 458 c. Platon bir süre sonra kaleme aldığı Devlet Adamı adlı eserinde bu konudaki fikrini değiştirmiştir. Tanrısal kral veya krallar, her daim devletin iyiliğini gözettiğinden gerekli gör- düğü her yönteme başvurabilir. Bunun için yaptığı her şey meşrudur. Platon, Devlet Adamı 293. Kra- lın düzenleme alanına sınır getirilemez. Çünkü her durumda uygulanabilir kanunlar yapmak imkânsız- dır. Platon, Ibid., 296 a. Yasalar adlı eserinde ise Platon, hukukun ve yöneticinin üstünlüğünü değil bilgeliğin üstünlüğünü tanımıştır. Ancak ona göre, böyle bilge bir aklın ancak kırıntılarının var olduğu söylenebileceğinden yasanın üstünlüğünü kabul etmek gerekir. Yasalar 875 c-d. 46 Ağaoğulları, Kent Devletinden İmparatorluğa, op. cit., s. 340. 47 Aristoteles, Politika, 3. b., çev. Furkan Akderin, İstanbul: Say, 2013, s. 51 vd. 48 Ibid., s. 208. 49 d’Entrèves, “Devlet Kavramı”, op. cit., s. 194. 50 Cicero, Devlet Üzerine, çev. Cengiz Çevik, İstanbul: İthaki, 2014, s. 137. 51 Ibid., s. 142 52 Mehmet Ali Ağaoğulları, Levent Köker, İmparatorluktan Tanrı Devletine, 8. b., İstanbul: İmge, 2013, s. 52. 19 bulunduğu gibi, doğasında bir kusur, döngüsel bir çürüme eğilimi de mevcuttur53. Bu çürüme eğiliminin durdurulması için istikrar sağlanmalıdır. İstikrarın varlığı ise Roma anayasasında olduğu gibi kuvvetlerin ayrılığını gerektirir54. Ona göre hiçbir güç diğerine üstün gelmemelidir.. Devletteki güç paylaşımı eşitlik ve denge prensipleri gözetilerek, titizlikle düzenlenmelidir55. Genel olarak bu dönemde ne devlet kavramı ne de iktidar kavramı billurlaştığın- dan ve kişi hak ve özgürlüklerinin korunması amaçlanmadığından ötürü, iktidarın sınır- landırılması düşüncesi de doğal olarak müstakil bir fikir olarak ortaya çıkmamıştır. Bu bağlamda Antik Yunan döneminde kabul gören iktidarın sınırlandırılması anlayışı mo- dern anlayıştan farklı olarak kişisel hak ve özgürlükler düşüncesine önem vermekten zi- yade, bağımsızlık ve toplumsal mutluluğu amaçlamaktadır56. Bu dönemde iktidarın diğer kanunlardan üstün, temel bir kanunla sınırlandırılması fikri henüz oluşmamıştır57. Ama yönetme gücünün keyfi şekilde kullanımını önlemek için bazı sınırların olduğu da kabul edilmiştir. Roma döneminde anayasalcılığa giden süreçte egemenlik kavramının daha da belirginleştiği, Polybius tarafından formüle edilen dengeler ve frenler sisteminin yönetim sistemine dahil edildiği ve dolayısıyla sınırlı yönetim anlayışının nispeten gelişim göster- diği bir dönem olmuştur. 2. Orta Çağ Avrupası Batıda Hristiyanlığın kabulü ve beşerî hayatın merkezi haline gelmesiyle iktidarın sınırlandırılması konusunda farklı bir evreye girilmiştir58. Bu dönemde Antik Yunan ve Roma düşüncesinde iktidar sahiplerinin keyfi bir şekilde davranmasını önlemek için dü- şünürlerin kabul ettiği “doğal” sınırların teolojik sınırlara dönüştüğü görülmektedir. Otorite meselesini ilk kez irdeleyen Thomas Aquinas, meşruiyet kavramını dü- şüncesinin merkezine koyar59. Thomas Aquinas inananlarla inanmayanlar arasındaki ay- rımın Tanrı tarafından belirlenen ilahi kanunla getirildiğini, ancak otoritenin insan 53 Polybius, Historiai VI-9-10, Roma Anayasası Üzerine, çev. Eren Satıcıoğlu, Yazarın Kendi Yayını, 2020, s. 10-11. 54 Ibid., s. 14. 55 Ibid., s. 11, 14 56 Friedrich, op. cit., s. 45-46. 57 Patterson, op. cit., s. 431. 58 Anayasacılık düşüncesinin Hıristiyan kültürünün bir parçası olduğu fikri için,