Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 219 Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1, 2002, s. 219-235 TÜRK HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE HEDEF MALİYET YÖNETİM SİSTEMİNİN UYGULANABİLİRLİK DÜZEYİ ve ÇEŞİTLİ FİRMA ÖZELLİKLERİNİN BU DÜZEY ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Gökhan ÖZER* Orhan SAVAŞ** Özet Bu çalışmanın amacı, Türk hazır giyim sektöründe hedef maliyet yönetim sisteminin uygulanabilirlik düzeyini ve bu düzey üzerinde çeşitli firma özelliklerinin etkilerini araştırmaktır. Araştırmamızın sonuçlarına göre, Türk Hazır Giyim Sektö- ründe “kesinlikle uygulanamaz”, “uygulanamaz”, “uygulanabilir”, “uygulanır” ve “kesinlikle uygulanır” şeklinde beş seviyede ölçülen uygulanabilirlik düzeyi, “uygu- lanır” olarak belirlenmiştir. Bulgularımız, uygulanabilirlik düzeyinin; firma büyük- lüğü, ihracat miktarı gibi bir dizi firma karakteristiğinden etkilenmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Hedef Maliyet Yönetim Sistemi, Türk Hazır Giyim Sek- törü, Hedef Maliyet Yönetim Sisteminin Uygulanabilirlik Düzeyi, Çeşitli Firma Özellikleri. Abstract The purpose of this study is to investigate the applicability level of target costing management system in Turkish ready to wear industry and to explore the effects of various firm characteristics on this level above mentioned. According to the results of our research, the applicability level of target costing management system which has been measured as “certainly unapplicable”, “unapplicable”, “neither applicable nor unapplicable”, “applicable” and “certainly applicable” in Turkish ready to wear industry is applicable ( X = 3.57 ). This study has also showed * GYTE, İşletme Fakültesi, Muhasebe-Finansman ABD. ** E.Ü. Yozgat İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Öğretim Görevlisi. 220 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 that the applicability level of target costing management system has been affected from various firm characteristics such as firm size, export etc. Keywords: Target Costing Management System, Turkish Ready to Wear Industry, The Applicability Level of Target Costing Management System, Various Firm Characteristics. 1. GİRİŞ Özellikle son 20 yıl içerisinde müşteri eğilimlerindeki değişim, gittikçe şiddetlenen yerel ve global rekabet, hızla değişen teknoloji, ürün yaşam sürelerindeki kısalma, tasarım maliyetlerindeki artış ve diğer çevresel koşullardaki gelişmeler; işletmelerin varlıklarını sürdürmelerini gittikçe daha da zorlaştırmakta, onları yeni ve mümkünse sürdürülebilir rekabet avantajları geliştirerek çok daha güçlü olma yolunda adım atmaya zorlamaktadır. Bu süre içerisinde işletmelerin yeni dünya ve ekonomi koşullarına uyumunu ve bu koşullar içinde gelişmelerini sağlamak amacıyla önerilen, çok sayıda yeni yönetim felsefesi, sistem ve teknik bulunmaktadır. Bunlardan biri de, işletme genelinde uygulanabilecek, ürün yaşam seyrini bütünüyle hesaba katan, halen uygulanan herhangi bir tekniği yenilemeyen ancak entegre bir biçimde çalışabilen, stratejik bir maliyet yönetim ve kâr planlama sistemi olan hedef maliyet yönetimidir. İlk kez 1965’de Toyota’da keşfedilen (Tanaka 1993; Gagne ve Discenza, 1995:16) hedef maliyet yönetiminin; çok daha rekabetçi, hızla değişen, hataları ve gecikmeleri affetmeyen, müşteri-pazar odaklı ve yeni değer yaratmaya dayalı koşullara uyum sağladığı; kalite, maliyet, işlevsellik ile tasarım-üretim-teslim sürelerini eş zamanlı bir biçimde yönetmeye olanak tanıyan rekabet stratejisi ve buna dayalı tekniklerle Japonya’da (taşımacılık ekipmanları sektöründe % 100, elektrik-elektronik sektöründe % 88, makine imalatı sektöründe % 83 ve metal eşya sektöründe ise, şirketlerin % 67’sinde) büyük bir kullanım alanı bulduğu (Braxton, 1999) ve Japon şirket- lerinin yalnız yerel değil, uluslararası başarılarında da önemli bir rol oyna- dığı bilinmektedir (Kroll, 1997:14). Üretim öncesi yeni ürün maliyetlerinde, satın alınan hammadde, malzeme ve parça maliyetlerinde, üretim maliyetlerinde, üretim öncesi tasa- rım değişikliklerinde ve yeni ürün takdimi için gerekli olan zamanda azalma; ürün özellikleri, kalitesi ve işlevleri yoluyla yeni müşteri değeri yaratma, daha kârlı ürün karması geliştirme, ürünler için müşteri beklentilerini karşılama ve bu beklentilerin üzerine çıkma yoluyla kârlılıkta ve piyasa payında ciddi artışlar sağlama gibi avantajlar, HMY sistemlerini uygulayan firmaların elde ettiği yararlardan bazılarıdır (Dutton ve Ferguson, 1996: 33; Cooper ve Slagmulder, 1997; Cooper, 1994; Ansari ve Bell, 1995; Bayou ve Reinstein, 1997: 30-36; Brauch, 1994: 45-49; Braxton 1999). Bu yararların Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 221 büyüklüğü hakkında bir rakam vermek gerekirse, HMY uygulamalarının Japon şirketlerinde yıllık ortalama % 17.1’in üzerinde sürekli bir maliyet azalışı yarattığını söylemek mümkündür (Braxton, 1999). Doğal olarak Japon şirketlerinin bu başarısı ve başarının altında yatan hedef maliyet yönetim sistemi (HMYS), özellikle 1990’lı yıllarla birlikte birçok Amerikan ve Avrupa Birliği şirketi tarafından keşfedilerek uygulanmaya başlamıştır. Genellikle (Amerika’da Boeing, Chrysler ve Caterpillar; Almanya’da ise, Mercedes gibi) endüstri liderleri tarafından uygulanan hedef maliyet yönetimi, örneğin Rocketdyne RS-68’nin birim üretim maliyetlerinde % 50, sabit maliyetlerinde % 65, ürün takdim zama- nında da % 60’lık bir azalmaya; Mercedes-Benz M Class için yapılan uygu- lamalar, yatırımların kârlılığında % 12’lik bir iyileşmeye; Boing Scandanavian Belly Loader’de % 72’lik, Boing 757-300’de ise, % 43’lük bir maliyet azalmasına neden olmuştur (Braxton, 1999). Yukarıda ifade edilen örneklere rağmen, hedef maliyet yönetiminin her ülke ve firmada başarıyla uygulandığını söylemek mümkün değildir. Örneğin, HMY sistemini uygulayan Fortune 500 (1995-1996) listesindeki Amerikan şirketleri üzerinde yapılan bir araştırma, Amerika’daki HMY uygulamalarının genelde başarısız olduğunu ortaya koymaktadır (Carey ve Ellis, 1995: 45-48). Amerika için başka bir araştırmada Naj da, benzer sonuçlara ulaşmıştır (Naj, 1993). Almanya’da ise, HMY uygulamalarına ilk olarak otomotiv sektöründe başlandığı, kapsamlı bir araştırma olmamasına rağmen, istenilen düzeyde başarı elde edilemediği ifade edilmektedir (Gaiser, 1997: 41). Özellikle Japonya dışındaki, örneğin ABD ve Avrupa Birliği ülkelerindeki uygulamaların başarısızlığının altında; başka ülke ve şirketlerde geliştirilen sistem ve tekniklerin aynen uygulanmasındaki güçlük, yöntemin anılan ülkelerde henüz çok yeni olması ve firmalarca sistemin ön koşulları, aşamaları ve gerekleri ile altında yatan temel felsefe anlaşılmak- sızın uygulamaya geçilmesi gibi nedenlerin yattığı hususunda neredeyse bir görüş birliği bulunmaktadır. Bu görüş birliğinden hareketle çalışmamızın temel amacı, hedef maliyet yönetim sistemine geçişte başarıyı doğrudan etkileyen ve bir anlamda ön koşul olarak algılanması gereken faktörleri ve değişkenleri sınıflandırarak, hedef maliyet yönetim sistemin ülkemizde uygulanabilirlik düzeyini ve bu düzey üzerinde çeşitli firma özelliklerinin etkisini araş- tırmaktır. Bunun için İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birliğine (İTKİB) kayıtlı 650 üyeden tabakalı tesadüfi örneklem yöntemine göre seçilmiş 450 firmadan 290’nı tarafından cevaplandırılan anketlerin analizi sonucu ulaşılan bulgular; HMYS’nin hazır giyim sektöründeki uygulana- bilirlik düzeyinin uygulanır olduğunu, ancak uygulanabilirlik düzeyinin işletme türü, faaliyet konusu gibi bir dizi firma özelliklerine göre değiştiğini ortaya koymaktadır. 222 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 2. HMYS GEÇİŞ ve UYGULAMANIN BAŞARISINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER HMY sistemine geçişin ve uygulamanın başarısını etkileyen fak- törlere, ancak HMY literatüründeki teorik ve uygulamalı çalışmalar taranarak ulaşılabilir. Bununla birlikte hemen ifade etmek gerekir ki, bu çalışmaların önemli bir bölümü sistemi tanıtmaya dönük, geri kalan kısmı ise, vaka çalışmalarından ibarettir. Gerek sistemi tanıtmaya gerekse vakaya dönük olarak yapılmış çalışmalar üzerinde yapılan tarama sonucu, HMY’ne geçiş ve başarılı bir uygulama için vazgeçilmez olduğu görüşüne ulaşılan faktörler; işletmenin rekabet çevresine, müşteri, sektör, ürün ve firma profi- line ilişkin faktörler olmak üzere beş başlık altında sınıflandırılmıştır. Bu faktörler tablo 1’den izlenebilir. 3. ARAŞTIRMANIN TASARIMI 3.1. Veri ve Örneklemin Seçimi Türk hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyini tespit etmek ve çeşitli firma özelliklerinin bu düzey üzerindeki etkilerini ölçmek amacıyla yapılan araştırmada; sektörün geniş bir faaliyet alanına sahip olması, ulaşılabilirlik, veri toplama güçlüğü, zaman ve finansal kısıtlar gibi nedenden ötürü ana kütle; iç çamaşırı, trikotaj ürünleri ve giyim aksesuarları üreten firmalar kapsam dışında bırakılarak; tek ceket, tek pantolon, takım elbise, gömlek, spor giyim, pardösü ve palto gibi hazır dış giyim ürünleri üreten firmalarla sınırlandırılmıştır. Bu sınırlama altında İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birliğine (İTKİB) 23 Haziran 2000 tarihi itibari ile kayıtlı 650 firma, ana kütleyi oluşturmaktadır. Tesadüfi örneklem yöntemine göre ana kütleye ilişkin standart sapma ve varyanslarının bilinmediği durumlarda örneklem, n = (π (π - 1)/(e/Z)2 formülüne göre belirlenebilir (Kurtuluş, 1985:234). Buna göre, % 95 güven sınırlarında % 5 hata payı ile araştırmamızın örneklemi ((n=(0.5x0.5) /(0.05/1.962)) 384 adet firmadan oluşmalıdır. Bununla birlikte hesaplanan örneklemdeki firma sayısının, ana kütlenin % 5’nden büyük olması nedeniyle, (N-n: N-1) düzeltme faktörü kullanılarak araştırma için gerekli örnek büyüklüğüne ulaşılabilir. (N-n: N-1) formülüne göre düzeltme faktörü ((650-384)/(650 –1)) 0.409 ve buna göre gerekli örnek büyüklüğü (0.409 x 384) 157 firma olarak hesaplanmıştır. Ancak araştırmanın ülke genelini kapsaması, İTKİB’den alınan firma listesinin güncel olmayabileceğine duyulan şüphe ve bir kısım firma- ların anketleri cevaplandırmayabileceği dikkate alınarak; gerek örneklemin ana kütleyi temsil gücünü gerekse istatistiki gücü artırmak amacıyla, anketin 450 firmaya uygulanmasına karar verilmiştir. Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 223 Tablo 1. HMYS Geçiş ve Uygulamanın Başarısını Etkileyen Faktörler 1. Rekabet Çevresi Rekabetin Yoğunluğu Karmarker, 1989; Kroll, 1997; Bailes ve Kleinsorge, 1992; Tatikonda ve Tatikonda, 1994. Rakiplerden Daha Fazla Yeni Ürün Sunma Hall ve Jakson, 1992; Lee, 1994; Kato, 1993; Zorunluluğu Lorino, 1995, Bayou ve Reinstain,1998. Fiyatların Belirlenmesinde Müşterilerin Rolü Tatikonda ve Tatikonda, 1994; Cooper, 1996; Cooper ve Chew, 1996. Fiyatlarda Zamanla Düşme Eğilimi Cooper ve Yoshikawa, 1994; Schmelze ve diğerleri, 1996. Fiyatlardaki Düşmeyi Ürün İşlevlerini ve Kalite- Cooper, 1995; Cooper ve Slagmulder, 1997; Özer sini Artırarak Dengeleme Stratejisinin Varlığı ve Savaş, 2000; Ansari ve Bell, 1995. Kalite, İşlev ve Düşük Fiyat Uyumunun Noble ve Tanchoco, 1990; Daly, 1996; Cooper, Gerekliliği 1995. 2. Müşteri Profili Zevk ve Beğeni Anlayışlarındaki Değişimin Hızı Lee, 1994; Dutton ve Marx, 1997. Benzer Ürünlerdeki fiyat, Kalite ve İşlevsellik Farklarını Belirleme Yeteneği Cooper, 1995; Cooper ve Slagmulder, 1997. Yeni Ürünlerin Taşıması Gerekli İşlevleri Değerlendirme ve İfade Etme Yeteneği Cooper ve Slagmulder, 1997. Satın Alma Tercihlerinin Kolaylıkla Rakip Ürünlere Yönelebilmesi Lee, 1994; Cooper ve Chew, 1996. Müşteri Sadakatinin Seviyesi Cooper ve Chew, 1996. 3. Sektör Profili Yeni Rakipler İçin Piyasaya Giriş Engellerinin Cooper ve Chew, 1996; Cooper ve Slagmulder, Varlığı 1997; Bhimani ve Neike, 1999. Benzer Ürünlere Sahip Rakiplerin Sayıca Çokluğu Lee, 1994; Cooper ve Chew, 1996. Tedarikçi Firmaların Çokluğu Cooper ve Yoshikawa, 1994. Değer Zincirinin Üyeleri Arasında Yakın İşbirliği Hall ve Jakson, 1992; Kroll, 1997; Nishiguchi ve Tesis ve Sürdürme İmkanı Brookfield, 1997; Cooper ve Chew, 1996. 4. Ürün Profili Ürün Ömrünün Kısalığı Lee, 1994; Dutton ve Marx, 1997. Ürünün Karmaşıklığı Karmarker, 1989; Tatikonda ve Tatikonda, 1994; Nishiguchi ve Brookfield, 1997. Ürün Maliyetinin Kompozisyonu Cooper, 1995; Cooper ve Slagmulder, 1997. Ürün Çeşitliliği Clinton ve Hsu, 1997. Üretim Öncesi Maliyetlerin Büyüklüğü Karmarker, 1989; Green ve Johnson, 1991. Ürün Tasarım Süreçlerinin Kısalığı Nobeoka ve Cusomano, 1997. 5. Firma Profili Ürün Teknolojisinin Değişim Hızı Kato vd, 1995; Clinton ve Hsu, 1997. Üretim Teknolojisinin Pahalılığı Karmarker, 1989; Green ve Johnson, 1991. Tedarikçi Firmalar Üzerindeki Fiyat Belirleyiciliği Newman ve Mckeller, 1995; Cooper, 1996. Departmanlar Arasında Sonuca Yönelik İş Birliği Tesis ve Sürdürme İmkanı ile Çapraz İşlevsel Hall ve Jakson, 1992; Bailes ve Kleinsorge, 1992; Takımların Oluşturulması Kato vd, 1995; Clinton ve Hsu, 1997. Hedef Pazarları Analiz Edebilme Yeteneği Artto, 1994; Dutton ve Marx, 1997; Kroll, 1997. Çalışanların Birden Fazla Görevi Yerine Bailes ve Kleinsorge, 1992; Cooper ve Chew, Getirebilmesi 1996; Schmelze vd, 1996. Sürekli İyileştirme Ortamının Varlığı Hall ve Jakson, 1992; Bailes ve Kleinsorge, 1992. Üst Yönetim Desteği Bailes ve Kleinsorge, 1992; Cooper ve Slagmulder, 1997. Teorik Bilgilenmenin Yeterliliği - 224 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 Ana kütleden tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilen firmaların illere göre dağılımı, tablo 2’de görüldüğü gibidir. Tablo 2. Firmaların İllere Göre Dağılımı İlin Adı Firma Sayısı İlin Adı Firma Sayısı İstanbul 250 Hatay 1 İzmir 76 Afyon 2 Aydın 28 Mersin 2 Edirne 10 Manisa 4 Bursa 22 Eskişehir 5 Konya 9 Karabük 1 Ş. Urfa 1 Uşak 1 Batman 1 Kastamonu 2 Antalya 1 Ordu 1 Çorum 1 G.Antep 6 Samsun 3 K.Maraş 1 Kayseri 4 İzmit 2 Adana 3 Ankara 4 Burdur 1 Yozgat 2 Kırklareli 1 HMYS’ne geçiş ve uygulamanın başarısını etkileyen faktörler ve değişkenler, firmalara ait genel özelliklerin de içerecek biçimde bir dizi genel soru ile birlikte bir anket formuna dönüştürülmüştür. 30 değişkene ait ölçüm, 5’li likert ölçeğine (1= Kesinlikle Katılmıyorum .... 5= Kesinlikle Katılıyorum) göre düzenlenerek temel anket formu oluşturulmuştur. Bu koşullar altında faktörler bakımından seçeneklerin rakamsal karşılığı 1 ile 5 arasında değiştiği için, her bir faktörü için yapılan değerlendirmeler 1’e yak- laştıkça “Kesinlikle Uygulanmazlığı”, 5’e yaklaştıkça da “Kesinlikle Uygu- lanırlığı” ifade etmektedir (1 “kesinlikle uygulanamaz”, 2 “uygulanamaz”, 3 “uygulanabilir”, 4 “uygulanır” ve 5 “kesinlikle uygulanır”). Anketin seçilen firmalara uygulanmasından önce, hem bir gurup öğrenci hem de Yozgat Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı 30 kişilik bir işadamı grubu üzerinde test edilmiş ve yanlış anlamalara yol açan sorular yeniden düzenlenmiştir. Anket, iki saatlik bir eğitimden geçirilen, çoğunluğu lisans öğrencilerinden oluşan bir anketör grubu tarafından 1 Aralık 2000-18 Şubat 2001 tarihleri arasında seçilen firmalara uygulanmıştır. 450 firmanın 155’i ankete katılmayı reddetmiş, ankete katılmayı kabul eden 310 firmadan elde edilen verinin ön değerlendirmesi sonucu, geçerliliğinden kuşku duyu- lan 20 anketin analiz dışında bırakılmasına karar verilmiştir. Sonuç olarak araştırmamızın örneklemi, 290 firmadan oluşmuştur. Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 225 3.2. Varsayımlar, Temel Hipotez ve Test Yöntemi Araştırmanın ilk varsayımı, belirlenmiş 30 değişkenin uygulana- bilirlik düzeyi üzerindeki etkisinin eşit olduğudur. İkinci varsayımımız ise, anketlerin cevaplandırılması sırasında ortaya çıkabilecek olası algılama farklarının araştırma sonucunu etkileyebilecek düzeyde olmadığıdır. Araştırmanın ana hipotezi (HA), firmaların 30 soruya verdikleri cevapların ortalaması ile temsil edilen HMYS’nin uygulanabilirlik düze- yinin, çeşitli firma özelliklerine (işletmenin türü, faaliyet süresi vb.) göre değiştiğidir. Verilerinin analizi, SPSS istatistik programında yapılmış, farklılık için tek yönlü varyans analizi (Anova Analizi), farkların yönü ve derecesi için ise, Duncan test yöntemi kullanılmıştır. 4. ARAŞTIRMANIN BULGULARI Çalışmamızın bu kısmında, Türk hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi ve çeşitli firma özelliklerinin bu düzey üzerindeki etkilerine yönelik temel istatistikler ve araştırma bulguları sunulacaktır. 4.1. Temel İstatistikler ve Ölçeğin Güvenirliliği HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin belirlenmesinde kullanılacak 30 değişken ve bu değişkenlere ait temel istatistikler, tablo 3’de görüldüğü gibidir. Değişkenlerin aritmetik ortalamalarının tam sayıya (örneğin, 3.39, 3; 3.60 ise, 4 gibi) dönüştürülmesi ile temel istatistiklerle ilgili aşağıdaki yo- rumları yapmak mümkün olabilir: 1. Tablo 3’deki değişkenlerin aritmetik ortalamaları genellikle 3 ile 4 arasında bir değer almakta, hiçbir değişkenin ortalaması “kesinlikle uygula- nabilirliği” göstermemektedir. 2. Türk hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirliğini gösteren tüm değişkenlerin aritmetik ortalaması, 5’li likert ölçeği çerçeve- sinde uygulanır (x = 3,57) düzeydedir. Hazırlanan ölçeğin güvenirliliği Cronbach Alfa ile test edilmiş ve 0.71 olarak hesaplanmıştır. Söz konusu değer, araştırma ölçeğinin güvenilir olduğunu ortaya koymaktadır. 226 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 Tablo 3. Türk Hazır Giyim Sektöründe HMYS’nin Uygulanabilirlik Düzeyi Değişkenler Standart Sapma Firmamız çok yoğun rekabet koşulları içinde bulunmaktadır. 288 1 5 4,10 6,77 E-02 Rakiplerimizden daha hızlı yeni ürün sunmak çok önemlidir. 288 1 5 4,17 6,29 E-02 Ürün fiyatlarımızın belirlenmesinde müşterilerimiz hakim durumundadır. 287 1 5 3,40 7,33 E-02 Satış fiyatlarımız zamanla düşme eğilimindedirler. 287 1 5 3,62 6,82 E-02 Fiyatlardaki düşme eğilimini, ürün özelliklerini arttırmak suretiyle 287 1 5 3,15 7,75 E-02 dengeleriz. Sektörümüzde rekabet, kaliteyi düşük maliyetle sunmayı zorunlu 286 1 5 3,85 6,72 E-02 kılmaktadır. Rakip firmalar sektöre giriş engelleri ile karşılaşmazlar. 288 1 5 3,52 7,15 E-02 Sektörümüzde benzer ürün üreten firmalar sayıca çoktur. 287 1 5 3,75 7,12 E-02 Ürünlerimizin diğer firmalardan temin ettiğimiz kısımlarını üreten firmalar 283 1 5 3,45 6,13 E-02 sayıca çoktur. Değer zincirimizin üyeleri arasında işbirliği imkanı çok yüksektir. 282 1 5 3,30 5,74 E-02 Müşterilerimizin zevk anlayışlarındaki değişim çok hızlıdır. 287 1 5 3,67 6,83 E-02 Müşterilerimizin benzer ürünler arasındaki kalite ve özellik farklarını 286 1 5 3,70 6,12 E-02 tespit yetenekleri çok yüksektir. Hedef müşterilerimizin yeni ürünlerin taşıması gerekli özellikleri anlama 284 1 5 3,71 5,88 E-02 ve ifade etme yetenekleri çok yüksektir. Müşterilerimizin ürünlerimize gösterdikleri sadakat çok düşük 281 1 5 3,01 8,16 E-02 düzeydedir. Müşterilerimizin satın alma tercihlerini rakip ürünlere yöneltmeleri çok 286 1 5 3,61 6,34 E-02 kolaydır. Ürün yelpazemiz çok geniştir. 287 1 5 3,57 6,95 E-02 Ürünlerimizin ömürleri çok kısadır. 280 1 5 2,30 8,11 E-02 Ürünlerimiz çok karmaşıktır. 275 1 5 3,20 6,80 E-02 Ürünlerimizin gerektirdiği üretim öncesi maliyetler çok yüksektir. 277 1 5 3,33 7,26 E-02 Ürün maliyetimiz içinde, diğer firmalardan temin ettiğimiz 282 1 5 3,45 6,87 E-02 girdilerin oransal payı çok yüksektir. Firmamızda yeni ürün tasarımının gerektirdiği süre çok kısadır. 284 1 5 3,37 6,93 E-02 Kullandığımız teknolojinin değişim hızı çok yüksektir. 283 1 5 3,61 6,56 E-02 Kullandığımız teknoloji çok pahalıdır. 281 1 5 3,96 5,85 E-02 Firmamızın, iş yaptırdığı diğer firmalar üzerindeki fiyat belirleyiciliği çok 283 1 5 3,42 6,34 E-02 yüksektir. Firmamızın departmanları arasında sonuca dayalı işbirliği tesis etme 279 1 5 3,81 5,68 E-02 imkanı çok yüksektir. Firmamızda hedef pazarları analiz etmeye ve müşteri ihtiyaçlarını 281 1 5 3,78 6,17 E-02 belirlemeye yönelik imkanlardan sıkça yararlanılır. Firmamız çalışanlarının farklı işleri yapabilme yetenekleri çok yüksektir. 286 1 5 3,41 7,03 E-02 Firmamız, yeni fikirlerin oluşmasıiçin çok uygun bir ortam oluşturur. Her 284 1 5 3,89 4,96 E-02 türlü soruna çalışanların önerileriyle katılmaları özellikle istenir. Sürekli iyileştirme çabaları teşvik ve takdir edilir. Firmamızda yararlı olacağı düşünülen yeni önerilere 286 1 5 4,05 4,88 E-02 üst yönetimce sahip çıkılır ve desteklenir. Firmamızda, hedef maliyet yönetimine ilişkin teorik bilgilenme yeterlidir. 283 1 5 2,90 6,85 E-02 HMYS’nin Uygulanabilirlik Düzeyi 289 2 5 3,57 3,12 E-02 Frekans Min. Maks. Aritmetik Ortalama Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 227 4.2. Bazı Firma Özelliklerinin HMYS’nin Uygulanabilirlik Düzeyi Üzerindeki Etkileri Araştırmamızın bu kısmında, Türk Konfeksiyon sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi ile bazı firma özellikleri arasındaki iliş- kiler analiz edilecektir. 4.2.1. Hukuki Yapının HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkisi Ana hipotezimiz çerçevesinde test edeceğimiz ilk alt hipotezlerden biri, firmaların hukuki yapısının HMYS’nin uygulanabilirliği üzerindeki etkisi ile ilişkilidir. HA1: Hazır giyim sektöründe HMY sisteminin uygulanabilirlik dü- zeyi, firmaların hukuki yapılarına göre değişmektedir. Tablo 4. Hukuki Yapının Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 5,135 2 2,568 9,706 0,000 Grup içi 75,661 286 1265 Toplam 80,796 288 Tablo 4’e göre, HMY sisteminin uygulanabilirlik düzeyinin firma- ların hukuki yapılarına göre değiştiği hipotezi, en azından 0,000 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Bu sonuç, H01 hipotezinin red, HA1 hipotezinin ise, kabul edilmesini gerektirmektedir. Farklılığın yönünü belirlemek için yapılan Duncan testinin sonuçları, Tablo 5’de sunulmaktadır. Tablo 5. Hukuki Yapının Etkisi (DUNCAN) Alpha = 0,05 İşletme Türü Sayı 1 2 Diğer 36 3,42 Anonim Şirket 101 3,44 Limited Şirket 152 3,70 Duncan testi sonuçlarına göre; Anonim şirket ve diğer (şahıs, kolek- tif gibi) hukuki yapılarda kurulmuş şirketlerde HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi düşük, buna karşın limited şirketlerde ise, daha yüksektir (x = 3,70). 228 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 4.2.2. Faaliyet Konusunun HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkisi İkinci hipotezimiz, firma faaliyet konularının HMYS’nin uygulana- bilirliği üzerindeki etkisine yöneliktir. HA2: Hazır giyim sektöründe HMY sisteminin uygulanabilirlik düze- yi, firmaların faaliyet konularına göre değişmektedir. Tablo 6. Faaliyet Konusunun Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 5,18 4 1,297 487 0,001 Grup içi 75,60 284 1266 Toplam 80,79 288 HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin faaliyet konularına göre değiştiği hipotezi, 0.001 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Bu sonuç, H02 hipotezinin reddedilmesini, HA2 hipotezinin ise, kabul edilmesini gerektir- mektedir. Farklılığın yönü ve düzeyi için uygulanan Duncan testinin sonuçları, tablo 7’de görülmektedir. Tablo 7. Faaliyet Konusunun Etkisi (DUNCAN) Alpha = 0,05 Faaliyet Konusu Sayı 1 2 Spor Giyim 39 3,41 Erkek Giyim 79 3,47 Bayan Giyim 75 3,53 Çocuk Giyim 51 3,75 Diğer Giyim 46 3,76 Tablo 7, sektörde HMY sisteminin uygulanabilirliğinin en yüksek olduğu faaliyet alanlarının diğer giyim (x = 3,76) ve çocuk giyimi (x = 3,75) olduğunu göstermektedir. Sonra sırasıyla, bayan giyim (x = 3,53) , erkek giyim (x = 3,47) ve spor giyim (x = 3,41) gelmektedir. Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 229 4.2.3. İşletme Ölçeğinin HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkisi Üçüncü araştırma hipotezimiz, firma ölçeğinin HMYS’nin uygula- nabilirliği üzerindeki etkisi ile ilişkilidir. HA3: Hazır giyim sektöründe HMY sisteminin uygulanabilirlik düzeyi, firma ölçeğine göre değişmektedir. Tablo 8. Firma Ölçeğinin Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 6,81 2 3,405 13,16 0,000 Grup içi 73,93 286 1259 Toplam 80,79 288 Tablo 8’ye göre uygulanabilirlik düzeyinin firma ölçeğine göre değiştiği hipotezi, en azından 0.000 düzeyinde anlamlıdır. Buna göre H03 hipotezi ret, HA3 hipotezi ise, kabul edilecektir. Farklılığın derecesi ve yönünü belirlemek için yapılan Duncan tes- tinin sonuçları Tablo 9’da görüldüğü gibidir. Tablo 9. Firma Ölçeğinin Etkisi (DUNCAN) İşletme Ölçeği N Alpha = 0,05 1 2 Büyük 60 3,29 Küçük 100 3,61 Orta 110 3,69 Duncan test sonuçlarına göre HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi en yüksek işletmelerin, orta (x = 3,69) ve küçük (x = 3,61) ölçekli firmalar olduğu söylenebilir. Uygulanabilirlik düzeyi en düşük işletmeler ise, büyük ölçekteki firmalardır (x = 3,29) . Bu bulguya göre, orta ölçekli firmalardan küçük; küçük firma ölçeğinden ise büyük firma ölçeğine geçildikçe, HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin düştüğü söylenebilir. 4.2.4. Faaliyet Süresinin HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkisi Araştırmamız kapsamında test edeceğimiz hipotezlerden dördün- cüsü, faaliyet süresinin HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi üzerindeki etki- siyle ilgilidir. 230 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 HA4: Hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, firmaların faaliyet süresine göre değişmektedir. Tablo 10. Faaliyet Süresinin Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 4,72 2 2,361 8,85 0,000 Grup içi 75,70 284 0,267 Toplam 80,42 286 Tablo 10’a göre HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin firmaların faaliyet sürelerine göre değiştiği hipotezi, en azından 0.000 düzeyinde anla- mıdır. Bu sonuç; H04 hipotezinin ret, HA4 hipotezinin ise, kabul edilmesini gerektirmektedir. Farklılığın yönü ve derecesini belirleyebilmek için uygulanan Duncan testinin sonuçları, Tablo 11’den izlenebilir. Tablo 11. Faaliyet Süresinin Etkisi (DUNCAN) Faaliyet Süresi N Alpha = 0,05 1 2 20 yıldan fazla 50 3,31 6 – 20 yıl 140 3,58 5 yıldan az 90 3,69 Tablo 11, HMYS uygulanabilirlik düzeyinin yüksek olduğu firmalar grubunun faaliyet süresi 5 yıldan az (x = 3,69) ve 6-20 yıl arasında faaliyet gösteren firmalar (x = 3,58) olduğunu ortaya koymaktadır. Genel eğilim; fir- maların faaliyet süresi arttıkça, HMY sisteminin uygulanabilirlik düzeyinin düştüğüdür. Bu koşullar altında, sektörde yeni faaliyete geçen firmaların diğerlerine oranla mevcut koşullara çok daha hızla uyum gösterdiği sap- taması yapılabilir. 4.2.5. İhracat Miktarlarının HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkileri Araştırmamızın kapsamında test edeceğimiz hipotezlerden beşincisi de, firmaların ihracat miktarlarının HMYS’nin uygulanabilirliği üzerindeki etkisi ile ilişkilidir. HA5: Hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, firmaların ihracat miktarlarına göre değişmektedir. Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 231 Belirtilen farklılığın anlamlı olup olmadığını test için gerçekleştirilen tek yönlü varyans analizi sonuçları Tablo 12’de sunulmaktadır. Tablo 12. İhracat Miktarının Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 4,28 2 2,144 8,01 0,000 Grup içi 76,50 286 1268 Toplam 80,79 288 Tablo 12’ye göre; HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin ihracat miktarına göre değiştiği hipotezi, en azından 0.000 düzeyinde anlamlıdır. Bu sonuç H05 hipotezi reddedilirken, HA5 hipotezinin kabul edilmesini gerektir- mektedir. Farklılıkların yönünü ve derecesini belirlemek için uygulanan Dun- can testinin sonuçları, tablo 13’de sunulmaktadır. Tablo 13. İhracat Miktarının Etkisi (DUNCAN) İhracat Miktarı N Alpha = 0,05 1 2 % 11 – 30 arası 60 3,36 % 31 – 50 arası 30 3,37 % 10’dan az 60 3,63 % 70’den fazla 40 3,76 % 51 – 70 arası 20 3,82 Tablo 13’ye göre HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi ile firmaların ihracatçı konumları 2 grup olarak incelenebilir. 1. grubu, üretimlerinin % 11–50’sini ihraç eden firmalar; 2. grubu ise üretimlerinin % 10’undan azı ile % 51’den fazlasını ihraç eden firmalar oluşturmaktadır. İkinci gruba dahil firmalarda HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, birinci grup firmalarından daha yüksektir. Sonuçlar, Türk Konfeksiyon sektöründe HMY sisteminin uygulanabilirlik düzeyinin; üretimlerinin % 51’nden fazlasını ( (x = 3,76) ve (x = 3,82) ) ve üretimlerinin % 10’undan azını (x = 3,63) ihraç eden firma- larda arttığı, buna karşın üretimlerinin % 11–50’sini ihraç eden firmalarda ise, azaldığı şeklinde özetlenebilir (x = 3,36) ve (x = 3,37) . 232 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 4.2.6. Firma-Marka İlişkilerinin HMYS’nin Uygulanabilirliği Üzerindeki Etkileri Normal olarak kendilerine ait ürün markası olan veya markalı ürünlerin üretimini yapan firmaların, bu özelliklere haiz olmayanlara göre, daha ciddi bir yönetimsel yapı içinde olmaları beklenir. Bu çerçevede araştırma hipotezimizden altıncısı ve sonuncusu, firma-marka ilişkisinin HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi üzerindeki etkileri ile ilişkilidir. HA6: Hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, firma-marka ilişkisine göre farklılaşmaktadır. Tablo 14. Firma-Marka İlişkisinin Etkisi (ANOVA) Kareler Serbestlik Kareler F P Toplamı Derecesi Ortalaması Değeri Değeri Gruplararası 4,48 2 2,242 8,41 0,000 Grup içi 75,14 282 1266 Toplam 79,62 284 HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyinin firma-marka ilişkisine göre değişip değişmediğini belirlemek için yapılan tek yönlü varyans analizi sonuçlarını ortaya koyan tablo 14’e göre, HA6 hipotezi en azından 0.000 düzeyinde istatistiki olarak anlamlı bulunmuştur. Firma-marka ilişkileri ile HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi arasın- daki farklılığın derecesi ve yönünü saptamak için uygulanan Duncan testinin sonuçları Tablo 15’de görüldüğü gibidir. Tablo 15. Firma-Marka İlişkisinin Etkisi (DUNCAN) Firma-Marka ilişkisi Sayı Alpha = 0,05 1 2 Kendi markamız vardır. 150 3,46 Markasız üretim yaparız. 60 3,67 Markalı fason üretim yaparız. 60 3,75 Tablo 15’e göre örnekteki firmalar kendi markaları olan ve markasız ya da markalı fason üretim yapan firmalar olmak üzere ikiye ayrılabilir. İkinci gruptaki (markalı fason ve markasız üretim yapan) firmalarda HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, birinci gruptaki (kendi markası olan) firmalara oranla daha yüksektir. Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 233 5. SONUÇ Bu çalışmanın amacı, hedef maliyet yönetim sistemine geçişte başarıyı doğrudan etkileyen ve bir anlamda ön koşul olarak algılanması gereken faktörleri sınıflandırarak, hedef maliyet yönetim sistemin ülkemizde uygulanabilirlik düzeyini ve bu düzey üzerinde çeşitli firma özelliklerinin etkisini araştırmaktır. Bunun için İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon İhracatçı Birliğine (İTKİB) kayıtlı 650 üyeden tabakalı tesadüfi örneklem yöntemine göre seçilmiş 450 firmanın 290 tarafından cevaplandırılan anketlerin analizi sonucu ulaşılan bulgular, aşağıdaki gibi özetlenebilir: 1. HMYS’nin Türk hazır giyim sektöründeki uygulanabilirlik dü- zeyi, “uygulanır” seviyededir ( X = 3.57 ). 2. Türk hazır giyim sektöründe HMYS’nin uygulanabilirlik düzeyi, işletmelerin türü, işletmenin faaliyet konusu, işletmenin ölçeği, işletmenin faaliyet süresi, işletmenin yaptığı ihracat miktarı ve işletme-ürün marka ilişkilerine göre istatistiki olarak anlamlı farklılıklar göstermektedir. 3. HMYS’ne başarılı bir şekilde geçiş ve uygulanabilirlik düzeyi bakımından, Türk hazır giyim sektöründe, yerli ve yabancı ürün markaları altında fason üretim yapan, üretimlerinin çoğunu ihraç eden, faaliyet süresi 5 yıldan az olan, orta ölçekli ve limited şirket şeklinde kurulmuş olan işletmeler diğerlerine göre daha şanslı olduğunu söylemek mümkündür. 4. Ülke olarak içinde bulunduğumuz koşullar, hem yerel hem de uluslararası pazarlarda firmaların çok önemli rekabet avantajları kazanmasına neden olmuş ve etkin bir stratejik maliyet yönetim sistemi olan HMYS ile tüm sektörlerdeki firmaların yakından ilgilenmek zorunda kalacağını göstermektedir. KAYNAKÇA Ansari S. - Bell J. (1995), Target Costing: The Next Frontier in Strategic Cost Management, Consortium for Advanced Manufacturin International (CAM- I). Artto K. A. (1994), “Life Cycle Cost Concepts and Methodologies”, Journal of Cost Management, Fall, s. 28-33. Bailes J. - Kleinsorge K. I. (1992), “Cutting Waste With JIT”, Management Accounting, May, s. 28-32. Bayou E. M. - Reinstein A. (1997), “Formula for Success: Target Costing for Cost- Plus Pricing Companies”, Journal of Cost Management, Sept-Oct., s. 30- 36. 234 U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Cilt XXI, Sayı 1 Bayou E. M. - Reinstein A. (1998), “Three Routes for Target Costing”, Managerial Finance, Vol. 24, No. 1, s. 28-45. Bhimani A. - Neike C. (1999) “How Siemens Designed its Target Costing System to Redesign its Products”, Journal of Cost Management, July/August, s. 28- 34. Brauch J. M. (1994), “Beyond ABC: Target Costing for Profit Enhancement”, Management Accounting, November, s. 45-49. Braxton P. J. (1999), “Target Costing Best Practices”, CAIV, LCC, &TOC 1999 Joint Conference, San Antanio, November 4. Carey C. C. - Ellis L. W. (1995), “Speedy R and D: How Beneficial”, Research and Technology Management, s. 45-48. Clinton D. B. - Hsu K. (1997), “Linking Manufacturing Control to Management Control”, Management Accounting, September, s. 18-23. Cooper R. (1995), When Lean Enterprises Collide, Harvard Business School Press, 1995 . Cooper R. (1996), “Look Out Management Accountants”, Management Accounting, Vol. 77, Issue 11, s. 20-27. Cooper R. (1994), “Japanese Cost Management Practices”, CMA Magazine, Vol.68, issue 8, s. 20. Cooper R. - Chew B. W. (1996), “Control Tomorrow’s Cost Today’s Design”, Harvard Business Review, Jan-Feb., s. 88-97. Cooper R. - Slagmulder R. (1997), Target Costing and Value Engineering, Productivity Press. Cooper R. - Yoshikawa T. (1994), “Inter-organizational Cost Management Systems: The Case of Tokya-Yokohama-Kamakuru Supplier Chain”, International Journal of Production Economics, s. 51-62. Daly D. C. (1996), “The Role of Finance in Strategy Deployment”, Management Accounting, November, s. 64-66. Dutton J. J. - Marx C. A. (1997), “Target Costing”, Barry J. Brinker (ED.) Handbook of Cost Management, Relase 4, s. D2-1-D2-26. Dutton J. - Ferguson M. (1996), “Target Costing At Texas Instrument”, Journal of Cost Management, Fall, s. 33-38. Gaiser B. (1997), “German Cost Management System (Part A)”, Journal of Cost Management, Nov-Dec., s. 41-46. Gegne M. L. - Discenza R. (1995), “Target Costing”, Journal of Business and Industrial Marketing, Vol.10, No.1, s. 16-22. Green F. A. - Johnson G. (1991), “Performance Measures and JIT”, Management Accounting, February, s. 50-58. Hall D. - Jakson J. (1992), “Speeding Up New Product Development”, Management Accounting, October, s. 32-36. Lorino P. (1995), “Target Costing Part 1: Target Costing-Practice and Implementation”, Articles of Merit 1995 Competition: FMAC Article Özer ve Savaş, Türk Hazır Giyim Sektöründe Hedef Maliyet Yönetim Sistemi 235 Award for Distinguished Contribution to Management Accounting, New York: International Federation of Accountant, s. 79-99. Karmarker U. (1989), “Getting Control of Just in Time”, Harvard Business Review, Sept.-Oct., s. 122-131. Kato Y. (1993), “Target Costing Support systems: Lessons from Leading Japanese Companies”, Management Accounting Research, Vol. 4, s. 33-47. Kato Y. - Boer G. - Chow C. W. (1995), “Target Costing: An Integrative Management Process”, Journal of Cost Management, Spring, s. 39-51. Kroll K. M. (1997), “On Target”, Industry Week, Vol.24, No. 11, s. 14-22. Kurtuluş K. (1985), Pazarlama Araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 3289, Venüs Ofset, İstanbul. Lee J. Y. (1994), “Use Target Costing to Improve Bottom Line”, CPA Journal, Vol. 64, No.1, s. 68-70. Naj A. (1993), “Shifting Gears: Some Manufacturers Drop Efforts to Adopt Japanese Techniques”, The Wall Street Journal, 7 May. Newman R. G. - Mckeller S. M. (1995), “Target Costing: A Challenge for Purchasing” International Journal of Purchasing and Material Management, Summer, s. 13-20. Nishiguchi T. - Brookfield J. (1997), “The Evolution of Japanese Subcontracting”, Sloan Management Review, Vol. 39, No.1, s. 89-101. Nobeoka K. - Cusomano A. M. (1997), “Multiproject Strategy and Sales Growth: The Benefits of Rapid Design Transfer in New Product Development”, Strategic Management Journal, Vol.18, No. 3, s. 169-186. Noble S. - Tanchoco J. M. A. (1990), “Concurrent Design and Economic Justification in Developing A Product”, International Journal of Production, Vol. 28. No.7, s.12-25. Özer G. - Savaş O. (2000), “A New Challenge for business Administration in the New Millennium: Confrontational Competition”, First International Joint Symposium on Business Administration: Challenges for Business Administrors in the New Millennium, 1-3 June, Gökçeada-Çanakkale, Turkey, s. 77-87. Schmelze G. -Geier R. - Buttross T. E. (1996), “Target Costing at ITT Automotive”, Management Accounting, December, Vol. 78, No. 6, s. 26-30. Tanaka T. (1993). “Target Costing at Toyota”, Journal of Cost Management, Spring, s. 4-11. Tatikonda L. M. - Tatikonda M. V. (1994), “Tools for Cost Effective Product Design and Development”, Production and Inventory Management Journal, Second Quarter, Vol.35, No. 2, s. 22-29.